Қазақстанның нарықтық экономикаға өтуі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Қазақстанның нарықтық экономикаға өтуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Нарықтық экономикаға өтудің негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Қазақстандағы нарықтық қатынастардың дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3 Қазақстан экономикасының дамуындағы шетел инвестицияларының рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2 1995. 2005 ж.ж. экономиканың дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.1 Өнеркәсіп көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.2 Ауылшаруашылығын дамыту мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.3 Сыртқы экономикалық қарым . қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Қазақстанның нарықтық экономикаға өтуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Нарықтық экономикаға өтудің негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Қазақстандағы нарықтық қатынастардың дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3 Қазақстан экономикасының дамуындағы шетел инвестицияларының рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2 1995. 2005 ж.ж. экономиканың дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.1 Өнеркәсіп көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.2 Ауылшаруашылығын дамыту мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.3 Сыртқы экономикалық қарым . қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының 1995-2005ж.ж. аралығындағы экономикасының даму жағдайыны талдау жасау қазіргі кездегі өзекті мәселелердің біріне жатады, өйткені тәуелсіздігімізді алғаннан кейінгі жылдары елміздің экономикасы төмен құлдырап, тек 1995 жылдан бастап қана ол бірте-бірте көтеріле бастады, ал 2005 жылы еліміздегі жалпы ішкі өнім көлемі 1995 жылмен салыстарғанда екі есе өсті. Міне, осындай дәрежеге жету үшін қандай жұмыстар жүргізілді және экономикамыздың дамуының басты бағыттары қандай болды деген сұраққа жауап беру үшін осы жұмыста көптеген статистикалық мәліметтерге талдау жасалынып, ел экономикасы дамуының басты себептерін айқындау қазіргі уақытта өте қажет.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: жұмыстың басты мақсаты 1995-2005ж.ж. аралығындағы Республика экономикасының даму жолдарына талдау жасау.
Міндеті:
• Республика экономикасына жалпы сипаттама беру;
• Республикадағы өнеркәсіптің дамуына талдау жасау;
• Ауыл шараушылығы өндірісінің даму жолдарын айқындау;
• Республика экономикасының келешекте даму бағыттарын айқындау;
Жоғарыда айтылған міндеттерге жету барысында республиканың 1995-2005ж.ж. аралығында экономикасының даму ерекшеліктері қарастырылған.Қазақстанда реформа жасау жылдарында, нарықтық экономикаға көшуде орасан зор көп жұмыстар атқарылды:
• Барлық тауарлар мен көрсетілетін қызметтерге баға мен тариф ырықтандырылды;
• Сыртқы экономикалық қызмет көп жағдайда ырықтандырылды, соның ішінде әртүрлі тарифтік емес шектеулер мен экспортқа шығарылатын өнімдерге кеден бажы алып тасталынды;
• 1995 жылы 1 шілдеден салық жөніндегі жаңа заң енгізілді, салық саны бұрынғы 45-тен енді 11-ге дейін қысқарды, олардың алым көлемге ретке қойылды, олар экономикадағы нарықтық қатынастарға лайықтандырылды;
• түбегейлі институциялдық өзгерістер жасалды және жасалынып жатыр. Елімізде мемлекеттік меншікті жекешелендіру жоғары қарқынмен жүргізілді, реформа жылдары (1992-1995) мемлекеттік 16мың кәсіпорын жекешелендірілді, оның ішінде экономиканың экспорттық секторына жататын өнеркәсіптің ірі жетекші кәсіпорындары бар. Бүгінде шаруашылық қызметпен айналысатын субъектілердің жалпы санының 80%-дан астамы жеке меншікте, мемлекет меншігінде тек 15,5%-ы ғана қалған;
• рыноктық инфраструктураның базасы жасалды: 100-ден астам екінші дәрежедегі банк жұмыс істейді, олардың 30-дан астамы жеке меншіктегі , 72-сі акционерлік, 6-ы шетелдік банктер. Кейбір банктер банкрот болып, кейбіреулері өзара бірігіп, іріленіп деген сияқты табиғи процесс жүріп жатыр.
Яғни экономикамыздың барлық саласында түбегейлі өзгерістер жүріп жатыр.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының 1995-2005ж.ж. аралығындағы экономикасының даму жағдайыны талдау жасау қазіргі кездегі өзекті мәселелердің біріне жатады, өйткені тәуелсіздігімізді алғаннан кейінгі жылдары елміздің экономикасы төмен құлдырап, тек 1995 жылдан бастап қана ол бірте-бірте көтеріле бастады, ал 2005 жылы еліміздегі жалпы ішкі өнім көлемі 1995 жылмен салыстарғанда екі есе өсті. Міне, осындай дәрежеге жету үшін қандай жұмыстар жүргізілді және экономикамыздың дамуының басты бағыттары қандай болды деген сұраққа жауап беру үшін осы жұмыста көптеген статистикалық мәліметтерге талдау жасалынып, ел экономикасы дамуының басты себептерін айқындау қазіргі уақытта өте қажет.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: жұмыстың басты мақсаты 1995-2005ж.ж. аралығындағы Республика экономикасының даму жолдарына талдау жасау.
Міндеті:
• Республика экономикасына жалпы сипаттама беру;
• Республикадағы өнеркәсіптің дамуына талдау жасау;
• Ауыл шараушылығы өндірісінің даму жолдарын айқындау;
• Республика экономикасының келешекте даму бағыттарын айқындау;
Жоғарыда айтылған міндеттерге жету барысында республиканың 1995-2005ж.ж. аралығында экономикасының даму ерекшеліктері қарастырылған.Қазақстанда реформа жасау жылдарында, нарықтық экономикаға көшуде орасан зор көп жұмыстар атқарылды:
• Барлық тауарлар мен көрсетілетін қызметтерге баға мен тариф ырықтандырылды;
• Сыртқы экономикалық қызмет көп жағдайда ырықтандырылды, соның ішінде әртүрлі тарифтік емес шектеулер мен экспортқа шығарылатын өнімдерге кеден бажы алып тасталынды;
• 1995 жылы 1 шілдеден салық жөніндегі жаңа заң енгізілді, салық саны бұрынғы 45-тен енді 11-ге дейін қысқарды, олардың алым көлемге ретке қойылды, олар экономикадағы нарықтық қатынастарға лайықтандырылды;
• түбегейлі институциялдық өзгерістер жасалды және жасалынып жатыр. Елімізде мемлекеттік меншікті жекешелендіру жоғары қарқынмен жүргізілді, реформа жылдары (1992-1995) мемлекеттік 16мың кәсіпорын жекешелендірілді, оның ішінде экономиканың экспорттық секторына жататын өнеркәсіптің ірі жетекші кәсіпорындары бар. Бүгінде шаруашылық қызметпен айналысатын субъектілердің жалпы санының 80%-дан астамы жеке меншікте, мемлекет меншігінде тек 15,5%-ы ғана қалған;
• рыноктық инфраструктураның базасы жасалды: 100-ден астам екінші дәрежедегі банк жұмыс істейді, олардың 30-дан астамы жеке меншіктегі , 72-сі акционерлік, 6-ы шетелдік банктер. Кейбір банктер банкрот болып, кейбіреулері өзара бірігіп, іріленіп деген сияқты табиғи процесс жүріп жатыр.
Яғни экономикамыздың барлық саласында түбегейлі өзгерістер жүріп жатыр.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Райханұлы Н. Өткен жылдың қорытындысы не көрсетті? //Ақиқат.-2003-№3-41-43б.
2. Райханұлы Н. Экономиканың жарты жылдық қарқыны. //Ақиқат.-2004-№9-11-12б.
3. Райханұлы Н. Экономикалық дағдарыстан қайтсек шығамыз? // Ақиқат.-1994-№4-14-17б.
4. Есентүгелов А. Қазақстандағы макроэкономикалық жағдай. // Ақиқат.-1996-№11-14-17б.
5. Елшібекова Қ. Инвестициясыз экономика өрге баспайды. //Саясат.-1998-№2-15-18б.
6. Шыңғыс М. Экономикадағы дүбәралық. //Жас Алаш.-2006-№12-1-2б.
7. Сәбден О. Инвестиция салынған негізгі салалар. // Ақиқат.-1997-№2-15б.
8. Құлымжанов М . Нарықтық экономиканың мәні, құрылымы және тиімді жұмыс істеудің шарты. //Агробизнесс теориясы мен тәжірибесі. А.-1997-19-21б.
9. Райханұлы Н. Реформаға көзқарас. (Нарықтық қатынастардың дамуы қандай?) // Ақиқат.-1997-№5-11-18б.
10. Құлымжанов М. Нарықтық экономика заңдары. // Ақиқат.-2003-№7-30-32б.
11. Сатымбекова К. Тенденции экономического развития РК в современных условиях. // Саясат.-2005-№8-4-5.
12. Әліқұлов К.А. Қазақстанда нарықтық қатынастардың дамуы. // Жаршы.-2004-№2-60-62б.
13. Дүйсенбек Ә. Инвестиция –экономика емшісі. // Егемен Қазақстан.-1997-№8-6-7б.
14. Нұрмолдақызы Г. Инвестицияларды қайда жұмсаған қайырлы. // Қаржы-қаражат.-1998-№7-23б.
15. Нұрмолдақызы Г. Қазақстанға инвестиция қайдан құйылуда? // Егемен Қазақстан.- 1989-№1-4б.
16. Райханұлы Н. Нарықтық қатынастар мен ҚР-да экономиканың басты салаларында жұмсалған инвестицияның құрамы мен динамикасы. // Ақиқат.-1998-№2-33-35б.
17. Шыңғыс М. Инвестиция –экономика өзегі. // Жас Алаш.-1998-№4-2б.
18. Шыңғыс М. Қазақстан және әлемдік инвестиция. // Жас Алаш.-2002-№9-9б.
19. Қаженбаев С. ΧΧΙ ғ. Қазақстанның экономикалық даму модельдері. //Статистика учет и аудит.-2002-№2-30-32б.
20. Шалғынбаев Н. Нарықтық қатынастарды қалыптастырудағы жекешелендіру. // Саясат.-2004-№8-49-51б.
21. Райханұлы М. Жыл қорытындысы не көрсетті? // Ақиқат.-1998-№4-30-32б.
22. Қазақстан цифрларда. Статистикалық жинақ. Алматы.-2003
23. Қазақстан цифрларда. Статистикалық жинақ. Алматы.-2005
1. Райханұлы Н. Өткен жылдың қорытындысы не көрсетті? //Ақиқат.-2003-№3-41-43б.
2. Райханұлы Н. Экономиканың жарты жылдық қарқыны. //Ақиқат.-2004-№9-11-12б.
3. Райханұлы Н. Экономикалық дағдарыстан қайтсек шығамыз? // Ақиқат.-1994-№4-14-17б.
4. Есентүгелов А. Қазақстандағы макроэкономикалық жағдай. // Ақиқат.-1996-№11-14-17б.
5. Елшібекова Қ. Инвестициясыз экономика өрге баспайды. //Саясат.-1998-№2-15-18б.
6. Шыңғыс М. Экономикадағы дүбәралық. //Жас Алаш.-2006-№12-1-2б.
7. Сәбден О. Инвестиция салынған негізгі салалар. // Ақиқат.-1997-№2-15б.
8. Құлымжанов М . Нарықтық экономиканың мәні, құрылымы және тиімді жұмыс істеудің шарты. //Агробизнесс теориясы мен тәжірибесі. А.-1997-19-21б.
9. Райханұлы Н. Реформаға көзқарас. (Нарықтық қатынастардың дамуы қандай?) // Ақиқат.-1997-№5-11-18б.
10. Құлымжанов М. Нарықтық экономика заңдары. // Ақиқат.-2003-№7-30-32б.
11. Сатымбекова К. Тенденции экономического развития РК в современных условиях. // Саясат.-2005-№8-4-5.
12. Әліқұлов К.А. Қазақстанда нарықтық қатынастардың дамуы. // Жаршы.-2004-№2-60-62б.
13. Дүйсенбек Ә. Инвестиция –экономика емшісі. // Егемен Қазақстан.-1997-№8-6-7б.
14. Нұрмолдақызы Г. Инвестицияларды қайда жұмсаған қайырлы. // Қаржы-қаражат.-1998-№7-23б.
15. Нұрмолдақызы Г. Қазақстанға инвестиция қайдан құйылуда? // Егемен Қазақстан.- 1989-№1-4б.
16. Райханұлы Н. Нарықтық қатынастар мен ҚР-да экономиканың басты салаларында жұмсалған инвестицияның құрамы мен динамикасы. // Ақиқат.-1998-№2-33-35б.
17. Шыңғыс М. Инвестиция –экономика өзегі. // Жас Алаш.-1998-№4-2б.
18. Шыңғыс М. Қазақстан және әлемдік инвестиция. // Жас Алаш.-2002-№9-9б.
19. Қаженбаев С. ΧΧΙ ғ. Қазақстанның экономикалық даму модельдері. //Статистика учет и аудит.-2002-№2-30-32б.
20. Шалғынбаев Н. Нарықтық қатынастарды қалыптастырудағы жекешелендіру. // Саясат.-2004-№8-49-51б.
21. Райханұлы М. Жыл қорытындысы не көрсетті? // Ақиқат.-1998-№4-30-32б.
22. Қазақстан цифрларда. Статистикалық жинақ. Алматы.-2003
23. Қазақстан цифрларда. Статистикалық жинақ. Алматы.-2005
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Қазақстанның нарықтық экономикаға
өтуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Нарықтық экономикаға өтудің негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...5
1.2 Қазақстандағы нарықтық қатынастардың
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...11
1.3 Қазақстан экономикасының дамуындағы шетел инвестицияларының
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2 1995- 2005 ж.ж. экономиканың
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.1 Өнеркәсіп
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..18
2.2 Ауылшаруашылығын дамыту
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 29
2.3 Сыртқы экономикалық қарым -
қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...52
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..54
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының 1995-2005ж.ж.
аралығындағы экономикасының даму жағдайыны талдау жасау қазіргі кездегі
өзекті мәселелердің біріне жатады, өйткені тәуелсіздігімізді алғаннан
кейінгі жылдары елміздің экономикасы төмен құлдырап, тек 1995 жылдан бастап
қана ол бірте-бірте көтеріле бастады, ал 2005 жылы еліміздегі жалпы ішкі
өнім көлемі 1995 жылмен салыстарғанда екі есе өсті. Міне, осындай дәрежеге
жету үшін қандай жұмыстар жүргізілді және экономикамыздың дамуының басты
бағыттары қандай болды деген сұраққа жауап беру үшін осы жұмыста көптеген
статистикалық мәліметтерге талдау жасалынып, ел экономикасы дамуының басты
себептерін айқындау қазіргі уақытта өте қажет.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: жұмыстың басты мақсаты 1995-2005ж.ж.
аралығындағы Республика экономикасының даму жолдарына талдау жасау.
Міндеті:
• Республика экономикасына жалпы сипаттама беру;
• Республикадағы өнеркәсіптің дамуына талдау жасау;
• Ауыл шараушылығы өндірісінің даму жолдарын айқындау;
• Республика экономикасының келешекте даму бағыттарын айқындау;
Жоғарыда айтылған міндеттерге жету барысында республиканың 1995-2005ж.ж.
аралығында экономикасының даму ерекшеліктері қарастырылған.Қазақстанда
реформа жасау жылдарында, нарықтық экономикаға көшуде орасан зор көп
жұмыстар атқарылды:
• Барлық тауарлар мен көрсетілетін қызметтерге баға мен тариф
ырықтандырылды;
• Сыртқы экономикалық қызмет көп жағдайда ырықтандырылды, соның ішінде
әртүрлі тарифтік емес шектеулер мен экспортқа шығарылатын өнімдерге кеден
бажы алып тасталынды;
• 1995 жылы 1 шілдеден салық жөніндегі жаңа заң енгізілді, салық саны
бұрынғы 45-тен енді 11-ге дейін қысқарды, олардың алым көлемге ретке
қойылды, олар экономикадағы нарықтық қатынастарға лайықтандырылды;
• түбегейлі институциялдық өзгерістер жасалды және жасалынып жатыр.
Елімізде мемлекеттік меншікті жекешелендіру жоғары қарқынмен жүргізілді,
реформа жылдары (1992-1995) мемлекеттік 16мың кәсіпорын жекешелендірілді,
оның ішінде экономиканың экспорттық секторына жататын өнеркәсіптің ірі
жетекші кәсіпорындары бар. Бүгінде шаруашылық қызметпен айналысатын
субъектілердің жалпы санының 80%-дан астамы жеке меншікте, мемлекет
меншігінде тек 15,5%-ы ғана қалған;
• рыноктық инфраструктураның базасы жасалды: 100-ден астам екінші
дәрежедегі банк жұмыс істейді, олардың 30-дан астамы жеке меншіктегі , 72-
сі акционерлік, 6-ы шетелдік банктер. Кейбір банктер банкрот болып,
кейбіреулері өзара бірігіп, іріленіп деген сияқты табиғи процесс жүріп
жатыр.
Яғни экономикамыздың барлық саласында түбегейлі өзгерістер жүріп жатыр.
1.1 Нарықтық экономикаға өтудің негізгі бағыттары.
Басқа республикалар сияқты Қазақстанның да нарыққа бағытталған
экономика құруға бет алғанына он жылдан да асты. Бұрынғы жоспарлы
экономиканы нарықтық экономика түріне алмастыру экономиканың барлық
салаларында дерлік жүргізілді. Көлемі мен тереңдігі жөнінен бұрын болып
көрмеген әлеуметтік – экономикалық және саяси дағдарыстан елімізді алып
шығу жолында күрделі істер атқарылуда. Біздің халқымыз көшпелі экономиканың
ауыртпалығы мен бейнетін бастан кешіруде.
Экономикалық жағдайды обьективті бағалау үшін ТМД елдері өз
басынан тек жәй көшпелі экономиканы емес, оның кеңестік дәуірден кейінгі
ерекше түрін өткеріп жатқанын ескеруіміз керек. Ол екінші дүниежүзілік
соғыстан кейінгі Батыс және Орталық Еуропа, Жапония, Шығыс Азия
елдеріндегі, сондай-ақ Шығыс Еуропа мен Балтық теңізі жағалауындағы
елдердегі социализмнен кейінгі көшпелі экономикадан бөлек. Бірінші топтағы
елдерде нарықтық қатынастар мен шаруашылық тәсілдерін соғыс бөліп кеткен-
ді, соғыс аяқталысымен олар қайта қалпына келтірілді. Ал екін-ші топтағы
елдердің социалистік жоспарлы экономикасы да онша көп уақытқа созылған жоқ,
оның үстіне олардағы экономиканың кейбір секторларында шаруашылықтың
нарықтық қатынастары сақталды, олар дамыған елдермен қанаттас еді.
Сондықтан, бұл елдерде экономиканы өзгер-ту процесі жеңілірек болды.
Ал ТМД елдерінде нарықтық қатынастарды тыңнан бастау қажет болды.
Кеңес адамдарында нарықтық әлеуметтік түсінік, кәсіпкерлік рух,
демократиялық ой-пікір сияқты қасиеттер кеңінен дамымаған еді. Сондықтан да
бұл елдерде нарықтық қатынастардың өмірге баяу енуі, қалыптасуы, бекуі
түсінікті, өйткені оларда экономиканы басқарудың барлық буынында бұрынғы
кадрлар іс басында отырғаны айдан анық еді.
Қазақстан ТМД-ның басқа елдері сияқты нарыққа бет алған экономика
жолына 1992 жылдың қаңтарында аяқ басты. Нарықтық экономикаға өту барысында
Қазақстанға өзара тұтасып жатқан екі міндетті шешу қажет болды:
- экономиканы тұрақтандыру және оны тамыры тереңге кеткен дағдарыстан
шығару;
- нарықтық қатынастарды құру және дамыту;
Экономикада нарықтық қатынастармен нарық тетіктерін құлашын кеңге
жайған дағдарыс жағдайында дамыту өте күрделі еді, сондай-ақ экономикалық
дағдарысты жеңу де қиын еді, өйткені шаруашылық жүргізудің ескі тетіктері
оған жарамайтын, ал жаңалары тек енді ғанғ қалыптаса бастаған болатын.
Міне, осындай жағдайда Ресей үкіметі бағаны тез ырықтандыруға, қатаң
ақша – кредит және қаржы – бюджет саясатына, рубльдің(сомның) біртұтас
жылжымалы курсына, сыртқы экономикалық қызметті ырықтандыруға және
жекешелендіруді шапшаң жүргізуге, яғни есеңгіретіп емдеу саясатына
негізделген реформаның стратегиясын ұсынды.
Кеңестік жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға көшудің бұл
бірден-бір жолы және түбегейлі өзгерістің дұрыс стратегиясы болатын. Ре-
форманың алғашқы сәтінде саналы түрде мақсат етіп қойылған есеңгіреу
(шок) кеңес өкіметінен кейінгі экономиканы өзгертудің қашып құтылмай-
тын қиындығы еді. Өйткені бұл экономикада баға алшақтығы жағдайында жасанды
тағайындалған бағалар орын алған-ды, қайта құру заманында экономикалық
саясаттың және біліксіз жүргізілген табыс саясатының нәтижесінде шектен тыс
көп жиналған ақша массасы бар-тұғын, ал мұның өзі өте тапшы тұтыныс рыногын
тудырған болатын. Қысып ұстап, қолдан жасалған жасырын инфлияция ашық түрге
айналды. Бұл, осылай болуға тиісті, өйткені бұл қауіпті ісік көп жылдар
бойы экономиканы іштен жеп, оның жазылмас дертіне айналған еді. Сондықтан
одан жазылу үшін ауыр болғанымен есеңгіретіп емдеу қажет болды.
Алғашқыда экономиканы ырықтандыруға және қаржыны шектеудің
макроэкономикалық тұрақтандыруына негізделген басымдықтан гөрі құрылымдық
өзгерістермен қабат жүретін экономиканы қаржыландырумен өндірісті өсіру
қызықтырыңқыраған стратегия болды. Бірақ-та, аса зор инфлияция, қаржы
жүйесі қаусаған, тұрғындар қолында жиналған ақшаның массасы шектен тыс көп
жағдайда мұндай стратегия – экономикалық күйреу болды. Оның үстіне ондай
стратегияны жүзеге асыру да мүмкін болмайтын, өйткені бұрынғы біртұтас
кеңестік нарық бөлшектенді, бұрынғы шаруашылық байланыстар үзілді, ал басқа
нарықтарға біздің тауарлармен шығу мүмкін емес еді. Экономиканы қар-
жыландыруға қажетті ақшаны қандай да ақша станогы басып шығарып үлгермейтін
еді, ақша тапшылығы күннен – күнге арта берген болар еді.
Бұдан басқа тағы бір қызықтырарлық стратегия нарыққа біртіндеп
көшу болды. Алайда, коммунистік көзқарас басым, нарыққа қарсы
институционалдық ортада оны жүзеге мүмкін емес еді. Нарыққа деген әр қадам,
нарықтық тұрақтандыру тетіктері қатты қарсылық кездестіріп, ақыр аяғы ескі
жүйеге қайтып келер еді.
Қалай болғанда да, сомдық аймақта отырған және Ресейдің Үкіметі Орталық
банкі және Парламенті жүргізіп отырған экономикалық саясатқа тәуелді, өз
валютасын енгізіп, оның курсын реттеп отыруға уақыты да тәжірибесі де және
ресурсы, өзінің қаржы жөніндегі институттары жоқ Қазақстан Ресейдің
стратегиясын оның кейінгі бұлтарыстарымен бірге қабылдауға мәжбүр болды.
Қазақстан өзінің іс жүзіндегі жеке дара экономикалық саясаты мен өз
реформасын өзінің ұлттық валютасын енгізгеннен соң 1994 жылдан бастап ғана
жүргізе бастады. Осыдан кейін ғана өкіметтен ұлттық банктің экономикалық
саясаты азды-көпті қажетті дәйектілікке және алдын-ала болжауға ие болды.
Өкінішке орай, 1992 жылғы мамырда реформаның қабылданған стратегиясынан бас
тартқан соң келесі жылдар аса асқындаған және шапқылаған инфляция,
өндірістің құлдырауының өсу және тұрғындар өмір деңгейінің шапшаң төмендеу
жылдарына айналды. Реформа жылдары инфляция деңгейі 13250есе өсті,
өндірістің құлдырауы 1991 жыл деңгейінің 50 пайызына, ал өмір деңгейі 4
есеге дейін құлдырады.
Қазақстанда реформа жасау жылдарында, нарықтық экономикаға көшуде
орасан зор көп жұмыстар атқарылды:
-барлық тауарлар мен көрсетілетін қызметтерге баға мен тариф
ырықтандырылды;
-сыртқы экономикалық қызмет көп жағдайда ырықтандырылды, соның
ішінде әртүрлі тарифтік емес шектеулер мен экспортқа шығарылатын
өнімдерге кеден бажы алып тасталынды;
-1995 жылғы 1-шілдеден салық жөніндегі жаңа заң енгізілді, салық
саны бұрынғы 45-тен енді 11-ге дейін қысқарды. Олардың алым көлемі
ретке қойылды, олар экономикадағы нарықтық қатынастарға лайықтандырылды;
-түбегейлі институциалдық өзгерістер жасалды және жасалынып
жатыр. Елімізде мемлекеттік меншікті жекешелендіру жоғары қарқынмен
жүргізілді, реформа жылдары (1992-1995) мемлекеттік 16 мың кәсіпорын
жекешелендірілді, оның ішінде экономиканың экспорттық секторына жататын
өнеркәсіптің ірі – ірі жетекші кәсіпорындары бар. Бүгінде шаруа-
шылық қызметпен айналысатын субъектілердің жалпы санының 80 пайыздан астамы
жекеменшікте, мемлекет меншігінде тек 15,5 пайызы ғана қалған;
-рыноктық инфраструктураның базасы жасалды: 100 ден астам
екінші дәрежедегі банк жұмыс істейді, олардың 30 дан астамы жеке
меншіктегі, 72- сі акционерлік, 6-ы шетелдік банктер. Кейбір банктер
банкрот болып, кейбіреулері өзара бірігіп, қосылып, іріленіп деген сияқты
табиғи процесс жүріп жатыр. Ұлттық банк қабылданған заң бойынша тәуелсіз
банкке айналды. Инвестициялық және қамсыздандыру компаниялары, зейнетақы
және басқа қорлар сияқты банкке жатпайтын қаржылық институттар құрыла
бастады, толық нарықтық тәртіпке қазақстандық банкаралық валюта – қаржылық
биржа, бірнеше тауар биржасы – осының бәрі нарықтық экономиканың өзіне тән
айнымас белгілері;
-нарықтық экономиканың, оны мемлекеттік реттеудің құқықтық базасы
жасалды, ол үнемі жетілдірілуде.
Қорыта айтқанда, Қазақстанның бүгінгі экономикасы нарықтық
экономикаға әбден ұқсайды, бұдан былай жоспарлы экономикаға қайтар жол жоқ.
Нарықтық экономикаға өту барысында экономикамызда төмендегідей
бағыттар бойынша құрылымдық өзгерістер жүргізілді:
-мемлекет меншігінде болған барлық өнеркәсіп орындары мен ауыл-
шаруашылық бірлестіктерін жекеменшікке беру;
-экономика құрылымында өнеркәсіптің әсіресе өңеуші өнеркәсіптің
үлесін арттыру. Өнеркәсіптің артта қалған салаларында өнімділікті арттыру
үшін және жаңа техникамен технологияларды пайдалану үшін шетел
инвестицияларын тарту;
-ҒТР нәтижелерін экономиканың барлық саласында кеңінен пайдалану;
-жеке кәсіпкерлікті дамыту;
-отандық тауардың сапасын жақсарту рақылы дүние жүзілік
нарықтағы бәсекелестігін арттыру;
-экономикадағы қажетсіз салаларды басқа салалармен ауыстыру,
орта және ұсақ кәсіпорындардың санын көбейту;
-Әлемдік шаруашылыққа интеграциалану, яғни халықаралық еңбек
бөлінісіне қатысып, сыртқы сауда құрылымын өзгертіп, экспортқа тек шикі-
затты ғана емес, сонымен қатар дайын өнімді шығару.
Сурет 1
Қазақстанның ұлттық экономикасының трансформациялық даму кезеңдері
5 этап:
1999-2004ж
1 этап: 4 этап:
1991-1993ж 1997-1998ж
2 этап: 3 этап:
1993-1995ж 1995-1996ж
1.2 Қазақстандағы нарықтық қатынастардың дамуы.
Қазақстан бүгінде егеменді тәуелсіз мемлекет. Қоғамда әлеуметтік,
саяси және экономикалық реформалар жүріп жатыр. Ұзақ мерзімді мақсаттар өз
нәтижелерін әзірге бере қоймаса да оның қайсыбір бағыттары бойынша
жетістіктерге қол жеткізудеміз. Республика экономикасы да тұрақтана
бастады. Бүгінде саяси және экономикалық жүйе мүлде өзгеше.
Өтпелі кезеңде бірқатар қиындықтардың болып жатқаны да рас. Бұл
жөнінде Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына
жолдауында Мен өз отандастарымызға өтпелі кезеңнің ауыртпалықтарын
түсініп, оған төзіп отырғаны үшін рахмет айтамын, осы қасиеттер біздің
табысқа жетуіміздің, қоғамымыздың топтасуының, шетелдік инвесторларды
тартудың және халықаралық қоғамдастықтың біздің пролемаларымызды шешуге
кірістірудің елеулі кепілі деп санай-
мын,- деді. Осының бәрі қазіргі ғана емес, болашақ ұрпақ игілігі үшін де
жасалып жатқан шаралар.
Қазақстанның әлемдік экономикалық қатынастар жүйесіне кіруі өндіріс
көлемінің елеулі кемуіне әсер еткені белгілі. Технологиялық тұрғыдан артта
қалуы, өндірістердің даярсыздығы, шаруашылық жүргізудің жаңа жағдайларын
игере алмау, бәсекеге қабілетсіздік – осының бәрі көптеген кәсіпорындардың
тұрып қалуына, дәстүрлі өткізу рыноктарын жоғалтуға , өндірістің
құлдырауына әкеп соқты. Соның салдарынан елімізде соңғы 8 жылда өндіріс
көлемі екі еседен артық қысқарды.
Ішкі капитал мен жинақталымдардың жеткіліксіздігінен Қазақстан
шетелдік капиталға, жеке капиталға да, сондай-ақ халықаралық қаржы
институттарына да тәуелді болып отыр. Қазіргі таңда экономиканы көтеру
инвестицияның түсуіне байланысты болып отыр. Бүгінде Қазақстан зор
мүмкіндіктер табалдырығында тұр. Мәселен, Азияның ең кедей елдерінің өзі
отыз жыл ішінде қайыршылықтан шығып, индустриялы мемлекттерге айналғаны
белгілі. Алғашқылары Корея, Тайвань және Сингапур болса, қазір оларға
Малайзия, Индонезия және Тайланд қосылып отыр. Қазақстанның көршісі
Қытайдың да экономикасы жоғары қарқынмен дамуда. Соған орай бұл елдер күллі
әлемде Азия жолбарыстары ретінде танылып отыр.
2030 жылға қарай Қазақстан өзінен-өзі көтеріле қалмайды. Ол
республика халқының қажырлы еңбегі арқылы ғана дамыған елдер қатарына
қосыла алады.
2030 жылы Қазақстан Орталық Азия барысына айналады және өзге
дамушы елдер үшін үлгі болады деп сенемін, - деген елбасымыз Н.Ә.
Назарбаевтың сөзінің іске асырылуы Қазақстанның да өркендеп, қуатты елге
айналарына сеніміміз мол.
1.3. Қазақстан экономикасының дамуындағы шетел инвестицияларының ролі
Инвестиция барлық қоғамда да экономиканы нығайтудың негізі болып
табылады. Инвестицияның көмегімен инфрақұрылымды жетілдіре беру керек.
Оның жетілдірілуі экономиканың тұрақты дамуын қамтамасыз етеді.
Қазіргі таңда алда тұрған қиын жағдайды шешудің бірден-бір жолы, бұл
отандық өндірісті дамыту. Егер де ауыр өнеркәсіпті дамытуға әзірше шама-
шарқымыз жетпейтін болса, шағын және орта өнеркәсіпті дамытуды жолға қою
кезектегі міндетіміз.
2005 жылдың 27-сәуірінде, Республика президентінің шағын және орта
кәсіпкерлікпен шұғылданушылармен кездесуінде осы мәселе ерекше әңгіме
болды. Бұл бағытты дамыту аса мол инвестицияны қажет етпейді. Отандық
инвестицияларын босқа жіберіп жатқан жоқ. Біз жыл сайын 1,5 млр АҚШ доллары
көлемінде шетел инвестицияларын пайдаланамыз. Ал, оларды өсіммен қайтару
бізге оңай емес. Бұл салада жетіспеген жағдай, жіберілген қателік көп,
Сондықтан да отандық инвестицияға қатты көңіл бөлу керек. Қор рыногын
жандандырған жөн. Инвестиция иемденуші еңбектен, өндіруші еңбекке ауысқаны
тиімді. Осылай болса, жұмыссыздар азаяр еді. Қазір жұмыссыздардың саны
артып отыр.
Сонымен бірге ауыл шаруашылығына да инвестиция бөлу мардымсыз.
Қазіргі кезде бұған балл құрылымдары да, шетілдік инвесторлар да барып
отырған жоқ.
Ауыл шаруашылығына инвестиция бөлудің өз ерекшеліктері болуы тиіс.
Инвесторлар салықтың барлық түрінен босатылғандары жөн.
Өнеркәсіп пен ауыл шаруашылық тауарлары арасындағы ара қатынаста
жөнге келтіру керек. Ауыл шаруашылығына инвестиция бөлгенде, неше беруге
келгенде Үкімет те белгілі мөлшерде тәуекелге баруы керек. Ауыл тұрғындары
үшін жұмыс орындарын ашып, олардың күн көруіне керекті табыс көзін жасап,
оларға жалақы төлемесе, күнелту үшін малдан басқа ештеңе қалмағандықтан,
мал басы әрі қарай шұғыл азаятын болады. Бұл жағдай халқымыздың бұрынғыдан
да арзан жүдеуіне әкеліп соғады.
Қазіргі кезде аграрлық рынок қорғаусыз қалды, ол әлемдік экономика
кеңістігіне тиісті қорғау шараларынсыз енуде. Ал елімізге азық-түлік
өнімдерін тасымалдау өсіп келуде. Ет өнімдерін әкелу 1,4 % -дан 10% -ға,
қант 37,7 % -дан 60 % -ға дейін, өсімдік майы 25 % -дан 60 %-ға дейін т.б.
өсті. Республикада тамақ өнімдері жетіспейтінін пайдаланып, батыс елдері
Қазақстанға сақталу мерзімі бітуге таяған арзан азық-түліктерін әкелуде. Өз
елімізде жеткілікті көлемде өндірілетін өнімдерді (астық, мақта, жүн,
қаракөл, ет. т.б.) сырттаен әкелуге алымдарды жоғары белгілеп, ал
өзіміздікін сыртқа еркін шығаруға рұқсат беру керек. Өзімізде жетіспей
отырған өнімдерді сыртқа шығаруға тосқауыл қойған жөн. Ең бастысы, өз
елімізде өндіруге мүмкіндігі бар тауарларды, әсіресе тамақ, жеңіл өнеркәсіп
өнемдерін шеттеп тасымалдауымыз орынсыз. Осының салдарынан, бір жағынан
экономика ақсап отырса, екінші жағынан елімізде еңбек жасындағы көптеген
тұрғындары жұмыссыз жүр.
Халық шаруашылығының қай саласы да қаржысыз дамымайды. Оны табу,
толықтыруға түрлі қиындықтар кездесуде. Ел экономикасын дамытуда ішкі
қаржының маңызды екені белгілі, бірақ ,ол жеткіліксіз дәрежеде болып отыр.
Осыған байланысты, шетел қаржыларын тарту басты мақсатымызға айналып отыр.
Осы тұрғыдан біраз жұмыстар да тындырылды: Алдағы уақытта шетелдік
инвестицияларды тиімді пайдалану жолдары тұрақты мәселеге айнала бастады.
Бұл орынды да. Себебі, шетелдік инвестициялар бізге тегін келіп жатқан жоқ.
Оны пайдаланғанымыз үшін шетелдіктерге көптеген қосымша қаржы төлеуге
мәжбүрміз. Оның мөлшері онша аз да емес және жыл сайын артып келуде. Егер
шетелдік қаржыны алғашқы алған жылдары біздің борышымыз 1,2-1,3 млрд. АҚШ
доллары көлемінде болатын болса, соңғы жылдары ол 5,8 млрд. АҚШ долларына
жетіп отыр. Біз жыл сайын шетел капиталын пайдаланғанымыз үшін салық өсе
беретін болады. Ал, оны уақытымен толық мөлшерде төлеу үшін еліміздің
өндіріс орындары, шаруашылық салалары өз жұмыстарыын жандандыруы керек.
Осы тұрғыдан қарағанда, шетел капитлын өзімізге тарта берудің жағымсыз
жақтары баршылық Шетел инвестициясын өз экономикамызды дамытуға тартқанның
өзінде олардың қай пиғылмен келгенін, не істеуді жоспарлағанын, қандай
технологияны өндіріске енгізілетінін алдын ала білуіміз керек. Инвестиция
алған өндіріс орнына қандац пайда түсетіні күні бұрын көрініп тұрғаны жөн.
Шетел инвестициясын өндіріске тарта отырып, оларды шаруашылықтың қай
саласына пайдалану тиімді – осыған көбірек мән беру керек. Кейін осы
капиталды падаланғанымыз үшін өсім төлейтін болғандықтан өзіміз шешуіміз
керек.
Шетел инвестициясын ғылым мен білімді, ғылым жетістіктерін көбірек
керек ететін шаруашылық салаларын дамытуға, жаңа технологияны енгізуге
жұмсаған тиімді тәжірибеден Байқалып жүргендей, инвестицияны ұзақ
өндірістік циклды дамытуға немесе шетел тауарлары көп тасымалдауынан
бәсекелестік кең өріс алған салаларға жұмсау самарқаулау. Сондықтан да
мемлекет отандық тауар өндірушілерді шетелдік тауар өндірушілерден қорғауы
керек. Бөл жөнінде арнайы бағдарлама болғаны жөн. Қазіргі валюта курсына
байланысты шикізатты шетелге көптеп сату оны отандық тауар өндірушілерге
сатудан әлдеқайда пайдалы. Сол себепті еліміздің шикізаты шетке кетіп
жатыр, ал отандық кәсіпорындар шикізатсыз қалуда. Бұған жол бермес үшін
валюта курсын өзімізде қай өндіріс саласын дамыту тиімді, соған байланысты
өзгеріп отыру керек.
Экономикалық дамуды ынталандырудың бағдарламасына инвестициялық және
өнеркәсіптік саясаттарын қаржыландырудың қосымша көздерін іздестірген жөн.
Инвестициялық саясатты дұрыс шешу, отандық өнеркәсіп пен ауыл
шаруашылығының дамуына жағдай жасау, халықты жұмысқа орналастырумен,
олардың хал-ахуалының жақсартумен тығыз байланысты. Жұрт жаппай еңбекпен
айналысқан жағдайда жұмыссыздықтан (әзірше шағын қалаларда) қоғамның
тұрақтылығына келетін қауіп азаяды.
Инвестицияның біраз бөлігі жаңа технологияны сатып алуға және
өндіріске енгізуге жұмсалуы тиіс. Бұл жерде екі түрлі қиындықты айта кету
керек: біріншіден, Шетел технологиясын жаппай сатып алу өз елімізде
техникалық прогрестің төмендеуіне әкеліп соқтырады.
Жаман да болса, шетел технологиясын алу керек деген пікір
қалыптасады. Сөзіміз жалаң болмас үшін, мына дәлелді келтірейік. Сонау 1965
жылы Каз ПТИ қызметкерлері бұрғылау жұмысында пайдаланатын жасанды алмас
коропкасы бар бұрғы дайындаған болатын. Бұл жаңалыққа инвестициядан патент
алынған. Оның көмегімен бұрғылау жұмысының құнын 20 пайызға арзандатуға
болады.
Бірақ ол қолдау таппады. Оның себебі, біздің елімізде шетел
технолоигясына бас ұру басым да, отандық технологияға, отандық
опертапқыштарға мән беру кем. Қазіргі уақытта Қазақстанға шетел тауарымен,
технологиясымен бәсекелесуге жарамды отандық тауар мен технологияға көңіл
бөлетін уақыт жетті.
Ал, екіншіден, отандық машина жасауды тірілтеміз деп өзіміздің өнімсіз
технологияны көбірек пайдалана берсек, шетелдіктерден артта қалып қоямыз.
Осыны ескере келіп, өз елімізде өндіруге тіпті мүмкіндігі жоқ немесе
тиімсіз технологияны сырттан алдырған орынды. Бұл тұрғыдан алғанда
еліміздің технологиялық қаіпсіздігін ескерген жөн.
Қорыта айтқанда, инвестициялық қорларды тиімді пайдалану үшін
төмендегі талаптарды сақтаған орынды:
- экспорттық шамамызды көтеріп, шетелден тасымалданатын тауарды
елімізде өндіру;
- елімізден валютаны заңсыз жолмен сыртқа шығаруға жол бермей
валюталық бақылау жүйесін жетілдіру.
- Шетел капиталын елімізге тартуға мемлекеттік кепілдеме берулі
шектеу.
- Экономикалық өсу тұрақты болуы үшін оны отандық инвестициясымен
жарақтандырып, халықтық төлеу (салық, сатып алу) қабілетін
жоғарылату.
Осыған байланысты еліміз алдында екі басты міндет тұр: инвестициялық
белсенділікті көтеру, ішкі рыноктың тұрақты дамуын қамтамасыз етуі , оның
басты бағыттары:
- инвестицияны өндірістік салаларға молырақ бөлу;
- ауыл шаруашылығында жерді тиімді пайдалана білу. Оны
жекеменшікке біржолата сатып жібермей, жалға беру, түсетін жал
ақысы-жалға алушыларға оны тиімді пайдалануға көмек көрсету;
- Шетелдіктерге жерді пайдалануға шек қою баға қоюдағы
арақатынасты реттеп, олардың арасындағы алшақтықты азайту;
- Отандық тауарлар есібінен ішкі рыноктың дамуына жағдай жасау.
Қорыта келгенде айтарымыз, шетелдік және отандық инвестицияларды қайда
жұмсауды, қалай пайдалануды тиісті басшылар мен мамандар болып мықтап
ойланып, айқын бағыт алған жағдайда, одан еліміздің өнеркәсібі мен ауыл
шаруашылығы үлкен пайда көрері анық.
2 1995-2005ж.ж. экономиканың дамуы.
2.1 Өнеркәсіп көрсеткіштері
2002 жылы өнеркәсіп өндірісі. Өткен 2002 жылы Қазақстанның өнеркәсіп
кәсіпорындарында қолданыстағы бағамен 2292 млрд. теңгенің өнімдері
өндірілді (шағын, қосалқы кәсіпорындар, үй шаруашылығы секторын қосқанда),
бұл 2001 жылмен салыстырғанда 9,8 пайызға өскен. Өндіріс көлемінің өсуі
республиканың барлық өңірлерінде байқалады.
Кен өндіру өнеркәсібінде 2002 жылы 1072,9млрд. өнімі өндірілді, бұл
2001 жылмен салыстырғанда 14,7 пайызға көп, өңдеуші өнеркәсіпте
-1048,8млрд. теңге және 7,7 пайызға өсті.
Кен өндіру өнеркәсібінің басты тауары шикі мұнайды өндіру 42,0
миллион тоннаға жетті немесе 16,6 пайызға өсті, газ конденсаты-5,2млн.
тонна және 1,3 есе, табиғи газ-10,5млрд. текше иметр және 1,3 есе. Мұнай-
газдан кейінгі кен өндіру өнеркәсібінің саласы металлургия екені
белгілі.2002 жылы темір кенін өндіру 1,3 есеге, жез-5,1 пайызға,
алюминий(боксит) -1,2 есеге, қорғасын-мырыш-8,2 пайызға, хром-15,8 пайызға
өсті. Өңдеу өнеркәсібінде оның көлемінің 40 пайыздан астамы металлургия
өнеркәсібі мен металл өңдеудің үлесіне, үштен біріндейі –ауыл шаруашылығы
өнімдерін өңдеудің үлесіне тиді.
Металлургия өнеркәсібі мен металл өңдеуде 2002 жылы 411,3 млрд.
теңгенің өнімі өндірілді, соның ішінде қара және түсті металлургия
өнімдері, 164,7және 228,3 млрд. теңгеге жетіп, қара металлургия өнім көлемі
7,8 пайы зға, шойынның көлемі 4,1млн. теңгеге жетіп, 4,7пайызға, болат,
тиісінше -4,9 млн. тонна және 3,8 пайызға тмір мен болаттан жасалған
тапталған прокат-4,0 млн. тоннаға және 3,5 пайызға көбейді. Түсті металдар
өндірісі 4,9 пайызға өсті, өңделмеген алюминийдің, глиноземнің көлемі 1,4
млн. тоннаға жетті немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Қазақстанның нарықтық экономикаға
өтуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Нарықтық экономикаға өтудің негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...5
1.2 Қазақстандағы нарықтық қатынастардың
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...11
1.3 Қазақстан экономикасының дамуындағы шетел инвестицияларының
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2 1995- 2005 ж.ж. экономиканың
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.1 Өнеркәсіп
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..18
2.2 Ауылшаруашылығын дамыту
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 29
2.3 Сыртқы экономикалық қарым -
қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...52
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..54
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының 1995-2005ж.ж.
аралығындағы экономикасының даму жағдайыны талдау жасау қазіргі кездегі
өзекті мәселелердің біріне жатады, өйткені тәуелсіздігімізді алғаннан
кейінгі жылдары елміздің экономикасы төмен құлдырап, тек 1995 жылдан бастап
қана ол бірте-бірте көтеріле бастады, ал 2005 жылы еліміздегі жалпы ішкі
өнім көлемі 1995 жылмен салыстарғанда екі есе өсті. Міне, осындай дәрежеге
жету үшін қандай жұмыстар жүргізілді және экономикамыздың дамуының басты
бағыттары қандай болды деген сұраққа жауап беру үшін осы жұмыста көптеген
статистикалық мәліметтерге талдау жасалынып, ел экономикасы дамуының басты
себептерін айқындау қазіргі уақытта өте қажет.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: жұмыстың басты мақсаты 1995-2005ж.ж.
аралығындағы Республика экономикасының даму жолдарына талдау жасау.
Міндеті:
• Республика экономикасына жалпы сипаттама беру;
• Республикадағы өнеркәсіптің дамуына талдау жасау;
• Ауыл шараушылығы өндірісінің даму жолдарын айқындау;
• Республика экономикасының келешекте даму бағыттарын айқындау;
Жоғарыда айтылған міндеттерге жету барысында республиканың 1995-2005ж.ж.
аралығында экономикасының даму ерекшеліктері қарастырылған.Қазақстанда
реформа жасау жылдарында, нарықтық экономикаға көшуде орасан зор көп
жұмыстар атқарылды:
• Барлық тауарлар мен көрсетілетін қызметтерге баға мен тариф
ырықтандырылды;
• Сыртқы экономикалық қызмет көп жағдайда ырықтандырылды, соның ішінде
әртүрлі тарифтік емес шектеулер мен экспортқа шығарылатын өнімдерге кеден
бажы алып тасталынды;
• 1995 жылы 1 шілдеден салық жөніндегі жаңа заң енгізілді, салық саны
бұрынғы 45-тен енді 11-ге дейін қысқарды, олардың алым көлемге ретке
қойылды, олар экономикадағы нарықтық қатынастарға лайықтандырылды;
• түбегейлі институциялдық өзгерістер жасалды және жасалынып жатыр.
Елімізде мемлекеттік меншікті жекешелендіру жоғары қарқынмен жүргізілді,
реформа жылдары (1992-1995) мемлекеттік 16мың кәсіпорын жекешелендірілді,
оның ішінде экономиканың экспорттық секторына жататын өнеркәсіптің ірі
жетекші кәсіпорындары бар. Бүгінде шаруашылық қызметпен айналысатын
субъектілердің жалпы санының 80%-дан астамы жеке меншікте, мемлекет
меншігінде тек 15,5%-ы ғана қалған;
• рыноктық инфраструктураның базасы жасалды: 100-ден астам екінші
дәрежедегі банк жұмыс істейді, олардың 30-дан астамы жеке меншіктегі , 72-
сі акционерлік, 6-ы шетелдік банктер. Кейбір банктер банкрот болып,
кейбіреулері өзара бірігіп, іріленіп деген сияқты табиғи процесс жүріп
жатыр.
Яғни экономикамыздың барлық саласында түбегейлі өзгерістер жүріп жатыр.
1.1 Нарықтық экономикаға өтудің негізгі бағыттары.
Басқа республикалар сияқты Қазақстанның да нарыққа бағытталған
экономика құруға бет алғанына он жылдан да асты. Бұрынғы жоспарлы
экономиканы нарықтық экономика түріне алмастыру экономиканың барлық
салаларында дерлік жүргізілді. Көлемі мен тереңдігі жөнінен бұрын болып
көрмеген әлеуметтік – экономикалық және саяси дағдарыстан елімізді алып
шығу жолында күрделі істер атқарылуда. Біздің халқымыз көшпелі экономиканың
ауыртпалығы мен бейнетін бастан кешіруде.
Экономикалық жағдайды обьективті бағалау үшін ТМД елдері өз
басынан тек жәй көшпелі экономиканы емес, оның кеңестік дәуірден кейінгі
ерекше түрін өткеріп жатқанын ескеруіміз керек. Ол екінші дүниежүзілік
соғыстан кейінгі Батыс және Орталық Еуропа, Жапония, Шығыс Азия
елдеріндегі, сондай-ақ Шығыс Еуропа мен Балтық теңізі жағалауындағы
елдердегі социализмнен кейінгі көшпелі экономикадан бөлек. Бірінші топтағы
елдерде нарықтық қатынастар мен шаруашылық тәсілдерін соғыс бөліп кеткен-
ді, соғыс аяқталысымен олар қайта қалпына келтірілді. Ал екін-ші топтағы
елдердің социалистік жоспарлы экономикасы да онша көп уақытқа созылған жоқ,
оның үстіне олардағы экономиканың кейбір секторларында шаруашылықтың
нарықтық қатынастары сақталды, олар дамыған елдермен қанаттас еді.
Сондықтан, бұл елдерде экономиканы өзгер-ту процесі жеңілірек болды.
Ал ТМД елдерінде нарықтық қатынастарды тыңнан бастау қажет болды.
Кеңес адамдарында нарықтық әлеуметтік түсінік, кәсіпкерлік рух,
демократиялық ой-пікір сияқты қасиеттер кеңінен дамымаған еді. Сондықтан да
бұл елдерде нарықтық қатынастардың өмірге баяу енуі, қалыптасуы, бекуі
түсінікті, өйткені оларда экономиканы басқарудың барлық буынында бұрынғы
кадрлар іс басында отырғаны айдан анық еді.
Қазақстан ТМД-ның басқа елдері сияқты нарыққа бет алған экономика
жолына 1992 жылдың қаңтарында аяқ басты. Нарықтық экономикаға өту барысында
Қазақстанға өзара тұтасып жатқан екі міндетті шешу қажет болды:
- экономиканы тұрақтандыру және оны тамыры тереңге кеткен дағдарыстан
шығару;
- нарықтық қатынастарды құру және дамыту;
Экономикада нарықтық қатынастармен нарық тетіктерін құлашын кеңге
жайған дағдарыс жағдайында дамыту өте күрделі еді, сондай-ақ экономикалық
дағдарысты жеңу де қиын еді, өйткені шаруашылық жүргізудің ескі тетіктері
оған жарамайтын, ал жаңалары тек енді ғанғ қалыптаса бастаған болатын.
Міне, осындай жағдайда Ресей үкіметі бағаны тез ырықтандыруға, қатаң
ақша – кредит және қаржы – бюджет саясатына, рубльдің(сомның) біртұтас
жылжымалы курсына, сыртқы экономикалық қызметті ырықтандыруға және
жекешелендіруді шапшаң жүргізуге, яғни есеңгіретіп емдеу саясатына
негізделген реформаның стратегиясын ұсынды.
Кеңестік жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға көшудің бұл
бірден-бір жолы және түбегейлі өзгерістің дұрыс стратегиясы болатын. Ре-
форманың алғашқы сәтінде саналы түрде мақсат етіп қойылған есеңгіреу
(шок) кеңес өкіметінен кейінгі экономиканы өзгертудің қашып құтылмай-
тын қиындығы еді. Өйткені бұл экономикада баға алшақтығы жағдайында жасанды
тағайындалған бағалар орын алған-ды, қайта құру заманында экономикалық
саясаттың және біліксіз жүргізілген табыс саясатының нәтижесінде шектен тыс
көп жиналған ақша массасы бар-тұғын, ал мұның өзі өте тапшы тұтыныс рыногын
тудырған болатын. Қысып ұстап, қолдан жасалған жасырын инфлияция ашық түрге
айналды. Бұл, осылай болуға тиісті, өйткені бұл қауіпті ісік көп жылдар
бойы экономиканы іштен жеп, оның жазылмас дертіне айналған еді. Сондықтан
одан жазылу үшін ауыр болғанымен есеңгіретіп емдеу қажет болды.
Алғашқыда экономиканы ырықтандыруға және қаржыны шектеудің
макроэкономикалық тұрақтандыруына негізделген басымдықтан гөрі құрылымдық
өзгерістермен қабат жүретін экономиканы қаржыландырумен өндірісті өсіру
қызықтырыңқыраған стратегия болды. Бірақ-та, аса зор инфлияция, қаржы
жүйесі қаусаған, тұрғындар қолында жиналған ақшаның массасы шектен тыс көп
жағдайда мұндай стратегия – экономикалық күйреу болды. Оның үстіне ондай
стратегияны жүзеге асыру да мүмкін болмайтын, өйткені бұрынғы біртұтас
кеңестік нарық бөлшектенді, бұрынғы шаруашылық байланыстар үзілді, ал басқа
нарықтарға біздің тауарлармен шығу мүмкін емес еді. Экономиканы қар-
жыландыруға қажетті ақшаны қандай да ақша станогы басып шығарып үлгермейтін
еді, ақша тапшылығы күннен – күнге арта берген болар еді.
Бұдан басқа тағы бір қызықтырарлық стратегия нарыққа біртіндеп
көшу болды. Алайда, коммунистік көзқарас басым, нарыққа қарсы
институционалдық ортада оны жүзеге мүмкін емес еді. Нарыққа деген әр қадам,
нарықтық тұрақтандыру тетіктері қатты қарсылық кездестіріп, ақыр аяғы ескі
жүйеге қайтып келер еді.
Қалай болғанда да, сомдық аймақта отырған және Ресейдің Үкіметі Орталық
банкі және Парламенті жүргізіп отырған экономикалық саясатқа тәуелді, өз
валютасын енгізіп, оның курсын реттеп отыруға уақыты да тәжірибесі де және
ресурсы, өзінің қаржы жөніндегі институттары жоқ Қазақстан Ресейдің
стратегиясын оның кейінгі бұлтарыстарымен бірге қабылдауға мәжбүр болды.
Қазақстан өзінің іс жүзіндегі жеке дара экономикалық саясаты мен өз
реформасын өзінің ұлттық валютасын енгізгеннен соң 1994 жылдан бастап ғана
жүргізе бастады. Осыдан кейін ғана өкіметтен ұлттық банктің экономикалық
саясаты азды-көпті қажетті дәйектілікке және алдын-ала болжауға ие болды.
Өкінішке орай, 1992 жылғы мамырда реформаның қабылданған стратегиясынан бас
тартқан соң келесі жылдар аса асқындаған және шапқылаған инфляция,
өндірістің құлдырауының өсу және тұрғындар өмір деңгейінің шапшаң төмендеу
жылдарына айналды. Реформа жылдары инфляция деңгейі 13250есе өсті,
өндірістің құлдырауы 1991 жыл деңгейінің 50 пайызына, ал өмір деңгейі 4
есеге дейін құлдырады.
Қазақстанда реформа жасау жылдарында, нарықтық экономикаға көшуде
орасан зор көп жұмыстар атқарылды:
-барлық тауарлар мен көрсетілетін қызметтерге баға мен тариф
ырықтандырылды;
-сыртқы экономикалық қызмет көп жағдайда ырықтандырылды, соның
ішінде әртүрлі тарифтік емес шектеулер мен экспортқа шығарылатын
өнімдерге кеден бажы алып тасталынды;
-1995 жылғы 1-шілдеден салық жөніндегі жаңа заң енгізілді, салық
саны бұрынғы 45-тен енді 11-ге дейін қысқарды. Олардың алым көлемі
ретке қойылды, олар экономикадағы нарықтық қатынастарға лайықтандырылды;
-түбегейлі институциалдық өзгерістер жасалды және жасалынып
жатыр. Елімізде мемлекеттік меншікті жекешелендіру жоғары қарқынмен
жүргізілді, реформа жылдары (1992-1995) мемлекеттік 16 мың кәсіпорын
жекешелендірілді, оның ішінде экономиканың экспорттық секторына жататын
өнеркәсіптің ірі – ірі жетекші кәсіпорындары бар. Бүгінде шаруа-
шылық қызметпен айналысатын субъектілердің жалпы санының 80 пайыздан астамы
жекеменшікте, мемлекет меншігінде тек 15,5 пайызы ғана қалған;
-рыноктық инфраструктураның базасы жасалды: 100 ден астам
екінші дәрежедегі банк жұмыс істейді, олардың 30 дан астамы жеке
меншіктегі, 72- сі акционерлік, 6-ы шетелдік банктер. Кейбір банктер
банкрот болып, кейбіреулері өзара бірігіп, қосылып, іріленіп деген сияқты
табиғи процесс жүріп жатыр. Ұлттық банк қабылданған заң бойынша тәуелсіз
банкке айналды. Инвестициялық және қамсыздандыру компаниялары, зейнетақы
және басқа қорлар сияқты банкке жатпайтын қаржылық институттар құрыла
бастады, толық нарықтық тәртіпке қазақстандық банкаралық валюта – қаржылық
биржа, бірнеше тауар биржасы – осының бәрі нарықтық экономиканың өзіне тән
айнымас белгілері;
-нарықтық экономиканың, оны мемлекеттік реттеудің құқықтық базасы
жасалды, ол үнемі жетілдірілуде.
Қорыта айтқанда, Қазақстанның бүгінгі экономикасы нарықтық
экономикаға әбден ұқсайды, бұдан былай жоспарлы экономикаға қайтар жол жоқ.
Нарықтық экономикаға өту барысында экономикамызда төмендегідей
бағыттар бойынша құрылымдық өзгерістер жүргізілді:
-мемлекет меншігінде болған барлық өнеркәсіп орындары мен ауыл-
шаруашылық бірлестіктерін жекеменшікке беру;
-экономика құрылымында өнеркәсіптің әсіресе өңеуші өнеркәсіптің
үлесін арттыру. Өнеркәсіптің артта қалған салаларында өнімділікті арттыру
үшін және жаңа техникамен технологияларды пайдалану үшін шетел
инвестицияларын тарту;
-ҒТР нәтижелерін экономиканың барлық саласында кеңінен пайдалану;
-жеке кәсіпкерлікті дамыту;
-отандық тауардың сапасын жақсарту рақылы дүние жүзілік
нарықтағы бәсекелестігін арттыру;
-экономикадағы қажетсіз салаларды басқа салалармен ауыстыру,
орта және ұсақ кәсіпорындардың санын көбейту;
-Әлемдік шаруашылыққа интеграциалану, яғни халықаралық еңбек
бөлінісіне қатысып, сыртқы сауда құрылымын өзгертіп, экспортқа тек шикі-
затты ғана емес, сонымен қатар дайын өнімді шығару.
Сурет 1
Қазақстанның ұлттық экономикасының трансформациялық даму кезеңдері
5 этап:
1999-2004ж
1 этап: 4 этап:
1991-1993ж 1997-1998ж
2 этап: 3 этап:
1993-1995ж 1995-1996ж
1.2 Қазақстандағы нарықтық қатынастардың дамуы.
Қазақстан бүгінде егеменді тәуелсіз мемлекет. Қоғамда әлеуметтік,
саяси және экономикалық реформалар жүріп жатыр. Ұзақ мерзімді мақсаттар өз
нәтижелерін әзірге бере қоймаса да оның қайсыбір бағыттары бойынша
жетістіктерге қол жеткізудеміз. Республика экономикасы да тұрақтана
бастады. Бүгінде саяси және экономикалық жүйе мүлде өзгеше.
Өтпелі кезеңде бірқатар қиындықтардың болып жатқаны да рас. Бұл
жөнінде Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына
жолдауында Мен өз отандастарымызға өтпелі кезеңнің ауыртпалықтарын
түсініп, оған төзіп отырғаны үшін рахмет айтамын, осы қасиеттер біздің
табысқа жетуіміздің, қоғамымыздың топтасуының, шетелдік инвесторларды
тартудың және халықаралық қоғамдастықтың біздің пролемаларымызды шешуге
кірістірудің елеулі кепілі деп санай-
мын,- деді. Осының бәрі қазіргі ғана емес, болашақ ұрпақ игілігі үшін де
жасалып жатқан шаралар.
Қазақстанның әлемдік экономикалық қатынастар жүйесіне кіруі өндіріс
көлемінің елеулі кемуіне әсер еткені белгілі. Технологиялық тұрғыдан артта
қалуы, өндірістердің даярсыздығы, шаруашылық жүргізудің жаңа жағдайларын
игере алмау, бәсекеге қабілетсіздік – осының бәрі көптеген кәсіпорындардың
тұрып қалуына, дәстүрлі өткізу рыноктарын жоғалтуға , өндірістің
құлдырауына әкеп соқты. Соның салдарынан елімізде соңғы 8 жылда өндіріс
көлемі екі еседен артық қысқарды.
Ішкі капитал мен жинақталымдардың жеткіліксіздігінен Қазақстан
шетелдік капиталға, жеке капиталға да, сондай-ақ халықаралық қаржы
институттарына да тәуелді болып отыр. Қазіргі таңда экономиканы көтеру
инвестицияның түсуіне байланысты болып отыр. Бүгінде Қазақстан зор
мүмкіндіктер табалдырығында тұр. Мәселен, Азияның ең кедей елдерінің өзі
отыз жыл ішінде қайыршылықтан шығып, индустриялы мемлекттерге айналғаны
белгілі. Алғашқылары Корея, Тайвань және Сингапур болса, қазір оларға
Малайзия, Индонезия және Тайланд қосылып отыр. Қазақстанның көршісі
Қытайдың да экономикасы жоғары қарқынмен дамуда. Соған орай бұл елдер күллі
әлемде Азия жолбарыстары ретінде танылып отыр.
2030 жылға қарай Қазақстан өзінен-өзі көтеріле қалмайды. Ол
республика халқының қажырлы еңбегі арқылы ғана дамыған елдер қатарына
қосыла алады.
2030 жылы Қазақстан Орталық Азия барысына айналады және өзге
дамушы елдер үшін үлгі болады деп сенемін, - деген елбасымыз Н.Ә.
Назарбаевтың сөзінің іске асырылуы Қазақстанның да өркендеп, қуатты елге
айналарына сеніміміз мол.
1.3. Қазақстан экономикасының дамуындағы шетел инвестицияларының ролі
Инвестиция барлық қоғамда да экономиканы нығайтудың негізі болып
табылады. Инвестицияның көмегімен инфрақұрылымды жетілдіре беру керек.
Оның жетілдірілуі экономиканың тұрақты дамуын қамтамасыз етеді.
Қазіргі таңда алда тұрған қиын жағдайды шешудің бірден-бір жолы, бұл
отандық өндірісті дамыту. Егер де ауыр өнеркәсіпті дамытуға әзірше шама-
шарқымыз жетпейтін болса, шағын және орта өнеркәсіпті дамытуды жолға қою
кезектегі міндетіміз.
2005 жылдың 27-сәуірінде, Республика президентінің шағын және орта
кәсіпкерлікпен шұғылданушылармен кездесуінде осы мәселе ерекше әңгіме
болды. Бұл бағытты дамыту аса мол инвестицияны қажет етпейді. Отандық
инвестицияларын босқа жіберіп жатқан жоқ. Біз жыл сайын 1,5 млр АҚШ доллары
көлемінде шетел инвестицияларын пайдаланамыз. Ал, оларды өсіммен қайтару
бізге оңай емес. Бұл салада жетіспеген жағдай, жіберілген қателік көп,
Сондықтан да отандық инвестицияға қатты көңіл бөлу керек. Қор рыногын
жандандырған жөн. Инвестиция иемденуші еңбектен, өндіруші еңбекке ауысқаны
тиімді. Осылай болса, жұмыссыздар азаяр еді. Қазір жұмыссыздардың саны
артып отыр.
Сонымен бірге ауыл шаруашылығына да инвестиция бөлу мардымсыз.
Қазіргі кезде бұған балл құрылымдары да, шетілдік инвесторлар да барып
отырған жоқ.
Ауыл шаруашылығына инвестиция бөлудің өз ерекшеліктері болуы тиіс.
Инвесторлар салықтың барлық түрінен босатылғандары жөн.
Өнеркәсіп пен ауыл шаруашылық тауарлары арасындағы ара қатынаста
жөнге келтіру керек. Ауыл шаруашылығына инвестиция бөлгенде, неше беруге
келгенде Үкімет те белгілі мөлшерде тәуекелге баруы керек. Ауыл тұрғындары
үшін жұмыс орындарын ашып, олардың күн көруіне керекті табыс көзін жасап,
оларға жалақы төлемесе, күнелту үшін малдан басқа ештеңе қалмағандықтан,
мал басы әрі қарай шұғыл азаятын болады. Бұл жағдай халқымыздың бұрынғыдан
да арзан жүдеуіне әкеліп соғады.
Қазіргі кезде аграрлық рынок қорғаусыз қалды, ол әлемдік экономика
кеңістігіне тиісті қорғау шараларынсыз енуде. Ал елімізге азық-түлік
өнімдерін тасымалдау өсіп келуде. Ет өнімдерін әкелу 1,4 % -дан 10% -ға,
қант 37,7 % -дан 60 % -ға дейін, өсімдік майы 25 % -дан 60 %-ға дейін т.б.
өсті. Республикада тамақ өнімдері жетіспейтінін пайдаланып, батыс елдері
Қазақстанға сақталу мерзімі бітуге таяған арзан азық-түліктерін әкелуде. Өз
елімізде жеткілікті көлемде өндірілетін өнімдерді (астық, мақта, жүн,
қаракөл, ет. т.б.) сырттаен әкелуге алымдарды жоғары белгілеп, ал
өзіміздікін сыртқа еркін шығаруға рұқсат беру керек. Өзімізде жетіспей
отырған өнімдерді сыртқа шығаруға тосқауыл қойған жөн. Ең бастысы, өз
елімізде өндіруге мүмкіндігі бар тауарларды, әсіресе тамақ, жеңіл өнеркәсіп
өнемдерін шеттеп тасымалдауымыз орынсыз. Осының салдарынан, бір жағынан
экономика ақсап отырса, екінші жағынан елімізде еңбек жасындағы көптеген
тұрғындары жұмыссыз жүр.
Халық шаруашылығының қай саласы да қаржысыз дамымайды. Оны табу,
толықтыруға түрлі қиындықтар кездесуде. Ел экономикасын дамытуда ішкі
қаржының маңызды екені белгілі, бірақ ,ол жеткіліксіз дәрежеде болып отыр.
Осыған байланысты, шетел қаржыларын тарту басты мақсатымызға айналып отыр.
Осы тұрғыдан біраз жұмыстар да тындырылды: Алдағы уақытта шетелдік
инвестицияларды тиімді пайдалану жолдары тұрақты мәселеге айнала бастады.
Бұл орынды да. Себебі, шетелдік инвестициялар бізге тегін келіп жатқан жоқ.
Оны пайдаланғанымыз үшін шетелдіктерге көптеген қосымша қаржы төлеуге
мәжбүрміз. Оның мөлшері онша аз да емес және жыл сайын артып келуде. Егер
шетелдік қаржыны алғашқы алған жылдары біздің борышымыз 1,2-1,3 млрд. АҚШ
доллары көлемінде болатын болса, соңғы жылдары ол 5,8 млрд. АҚШ долларына
жетіп отыр. Біз жыл сайын шетел капиталын пайдаланғанымыз үшін салық өсе
беретін болады. Ал, оны уақытымен толық мөлшерде төлеу үшін еліміздің
өндіріс орындары, шаруашылық салалары өз жұмыстарыын жандандыруы керек.
Осы тұрғыдан қарағанда, шетел капитлын өзімізге тарта берудің жағымсыз
жақтары баршылық Шетел инвестициясын өз экономикамызды дамытуға тартқанның
өзінде олардың қай пиғылмен келгенін, не істеуді жоспарлағанын, қандай
технологияны өндіріске енгізілетінін алдын ала білуіміз керек. Инвестиция
алған өндіріс орнына қандац пайда түсетіні күні бұрын көрініп тұрғаны жөн.
Шетел инвестициясын өндіріске тарта отырып, оларды шаруашылықтың қай
саласына пайдалану тиімді – осыған көбірек мән беру керек. Кейін осы
капиталды падаланғанымыз үшін өсім төлейтін болғандықтан өзіміз шешуіміз
керек.
Шетел инвестициясын ғылым мен білімді, ғылым жетістіктерін көбірек
керек ететін шаруашылық салаларын дамытуға, жаңа технологияны енгізуге
жұмсаған тиімді тәжірибеден Байқалып жүргендей, инвестицияны ұзақ
өндірістік циклды дамытуға немесе шетел тауарлары көп тасымалдауынан
бәсекелестік кең өріс алған салаларға жұмсау самарқаулау. Сондықтан да
мемлекет отандық тауар өндірушілерді шетелдік тауар өндірушілерден қорғауы
керек. Бөл жөнінде арнайы бағдарлама болғаны жөн. Қазіргі валюта курсына
байланысты шикізатты шетелге көптеп сату оны отандық тауар өндірушілерге
сатудан әлдеқайда пайдалы. Сол себепті еліміздің шикізаты шетке кетіп
жатыр, ал отандық кәсіпорындар шикізатсыз қалуда. Бұған жол бермес үшін
валюта курсын өзімізде қай өндіріс саласын дамыту тиімді, соған байланысты
өзгеріп отыру керек.
Экономикалық дамуды ынталандырудың бағдарламасына инвестициялық және
өнеркәсіптік саясаттарын қаржыландырудың қосымша көздерін іздестірген жөн.
Инвестициялық саясатты дұрыс шешу, отандық өнеркәсіп пен ауыл
шаруашылығының дамуына жағдай жасау, халықты жұмысқа орналастырумен,
олардың хал-ахуалының жақсартумен тығыз байланысты. Жұрт жаппай еңбекпен
айналысқан жағдайда жұмыссыздықтан (әзірше шағын қалаларда) қоғамның
тұрақтылығына келетін қауіп азаяды.
Инвестицияның біраз бөлігі жаңа технологияны сатып алуға және
өндіріске енгізуге жұмсалуы тиіс. Бұл жерде екі түрлі қиындықты айта кету
керек: біріншіден, Шетел технологиясын жаппай сатып алу өз елімізде
техникалық прогрестің төмендеуіне әкеліп соқтырады.
Жаман да болса, шетел технологиясын алу керек деген пікір
қалыптасады. Сөзіміз жалаң болмас үшін, мына дәлелді келтірейік. Сонау 1965
жылы Каз ПТИ қызметкерлері бұрғылау жұмысында пайдаланатын жасанды алмас
коропкасы бар бұрғы дайындаған болатын. Бұл жаңалыққа инвестициядан патент
алынған. Оның көмегімен бұрғылау жұмысының құнын 20 пайызға арзандатуға
болады.
Бірақ ол қолдау таппады. Оның себебі, біздің елімізде шетел
технолоигясына бас ұру басым да, отандық технологияға, отандық
опертапқыштарға мән беру кем. Қазіргі уақытта Қазақстанға шетел тауарымен,
технологиясымен бәсекелесуге жарамды отандық тауар мен технологияға көңіл
бөлетін уақыт жетті.
Ал, екіншіден, отандық машина жасауды тірілтеміз деп өзіміздің өнімсіз
технологияны көбірек пайдалана берсек, шетелдіктерден артта қалып қоямыз.
Осыны ескере келіп, өз елімізде өндіруге тіпті мүмкіндігі жоқ немесе
тиімсіз технологияны сырттан алдырған орынды. Бұл тұрғыдан алғанда
еліміздің технологиялық қаіпсіздігін ескерген жөн.
Қорыта айтқанда, инвестициялық қорларды тиімді пайдалану үшін
төмендегі талаптарды сақтаған орынды:
- экспорттық шамамызды көтеріп, шетелден тасымалданатын тауарды
елімізде өндіру;
- елімізден валютаны заңсыз жолмен сыртқа шығаруға жол бермей
валюталық бақылау жүйесін жетілдіру.
- Шетел капиталын елімізге тартуға мемлекеттік кепілдеме берулі
шектеу.
- Экономикалық өсу тұрақты болуы үшін оны отандық инвестициясымен
жарақтандырып, халықтық төлеу (салық, сатып алу) қабілетін
жоғарылату.
Осыған байланысты еліміз алдында екі басты міндет тұр: инвестициялық
белсенділікті көтеру, ішкі рыноктың тұрақты дамуын қамтамасыз етуі , оның
басты бағыттары:
- инвестицияны өндірістік салаларға молырақ бөлу;
- ауыл шаруашылығында жерді тиімді пайдалана білу. Оны
жекеменшікке біржолата сатып жібермей, жалға беру, түсетін жал
ақысы-жалға алушыларға оны тиімді пайдалануға көмек көрсету;
- Шетелдіктерге жерді пайдалануға шек қою баға қоюдағы
арақатынасты реттеп, олардың арасындағы алшақтықты азайту;
- Отандық тауарлар есібінен ішкі рыноктың дамуына жағдай жасау.
Қорыта келгенде айтарымыз, шетелдік және отандық инвестицияларды қайда
жұмсауды, қалай пайдалануды тиісті басшылар мен мамандар болып мықтап
ойланып, айқын бағыт алған жағдайда, одан еліміздің өнеркәсібі мен ауыл
шаруашылығы үлкен пайда көрері анық.
2 1995-2005ж.ж. экономиканың дамуы.
2.1 Өнеркәсіп көрсеткіштері
2002 жылы өнеркәсіп өндірісі. Өткен 2002 жылы Қазақстанның өнеркәсіп
кәсіпорындарында қолданыстағы бағамен 2292 млрд. теңгенің өнімдері
өндірілді (шағын, қосалқы кәсіпорындар, үй шаруашылығы секторын қосқанда),
бұл 2001 жылмен салыстырғанда 9,8 пайызға өскен. Өндіріс көлемінің өсуі
республиканың барлық өңірлерінде байқалады.
Кен өндіру өнеркәсібінде 2002 жылы 1072,9млрд. өнімі өндірілді, бұл
2001 жылмен салыстырғанда 14,7 пайызға көп, өңдеуші өнеркәсіпте
-1048,8млрд. теңге және 7,7 пайызға өсті.
Кен өндіру өнеркәсібінің басты тауары шикі мұнайды өндіру 42,0
миллион тоннаға жетті немесе 16,6 пайызға өсті, газ конденсаты-5,2млн.
тонна және 1,3 есе, табиғи газ-10,5млрд. текше иметр және 1,3 есе. Мұнай-
газдан кейінгі кен өндіру өнеркәсібінің саласы металлургия екені
белгілі.2002 жылы темір кенін өндіру 1,3 есеге, жез-5,1 пайызға,
алюминий(боксит) -1,2 есеге, қорғасын-мырыш-8,2 пайызға, хром-15,8 пайызға
өсті. Өңдеу өнеркәсібінде оның көлемінің 40 пайыздан астамы металлургия
өнеркәсібі мен металл өңдеудің үлесіне, үштен біріндейі –ауыл шаруашылығы
өнімдерін өңдеудің үлесіне тиді.
Металлургия өнеркәсібі мен металл өңдеуде 2002 жылы 411,3 млрд.
теңгенің өнімі өндірілді, соның ішінде қара және түсті металлургия
өнімдері, 164,7және 228,3 млрд. теңгеге жетіп, қара металлургия өнім көлемі
7,8 пайы зға, шойынның көлемі 4,1млн. теңгеге жетіп, 4,7пайызға, болат,
тиісінше -4,9 млн. тонна және 3,8 пайызға тмір мен болаттан жасалған
тапталған прокат-4,0 млн. тоннаға және 3,5 пайызға көбейді. Түсті металдар
өндірісі 4,9 пайызға өсті, өңделмеген алюминийдің, глиноземнің көлемі 1,4
млн. тоннаға жетті немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz