Қатон - Қарағай ауданыны орман жүйелерінің сипаттамасы



МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 3

1 ОРМАН ЛАНДШАФТАРЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК 5
1.1 Орман ландшафтарының биосферадағы ролі 9
1.2 Орман ландшафтарының классификациясы 16

ІІ ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ОРМАН РЕСУРСТАРЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
2.1 Облыс аумағындағы орман ландшафтарының таралуы 22
2.2 Қатон . Қарағай орман ландшафтарының типтері 33
2.3 Орман қорларына антропогендік әсер және оларды қорғау мәселелері 61

ҚОРЫТЫНДЫ 67
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 68
ҚОСЫМША А 70
ҚОСЫМША Ә 71
ҚОСЫМША Б 72
ҚОСЫМША В 73
Ежелгі уақыттан орман қорлары алғашқы биологиялық өнімділігінің байлығымен ерекшеленеді. Орман қорлары халық шаруашылығының көптеген салаларына шикізат есебінде қолданылады.
Ормам адамзатты өсімдік, қоректілік өнімдермен, техникалық және дәрілік шикізатпен, аң терілерімен, жөке және қайың нәрінен алынған сусындармен және т.б. қамтамасыз етеді.
Орманның сол сияқты емдеу – сауықтыру, эстетикалық және рекреациялық маңызы да зор. Сонымен бірге орман қайта қалпына келетін маңызды ресурс тұрі болып та табылады.
Орманның қоршаған орта үшін де маңызы зор. Ол топырақтың физикалық және химиялық қасиеттерін де жақсартып, ауаның салыстырмалы ылғалдылғын арттырады. Бір гектар орман 2 т көмір қышқыл газын жұтып, ауаны 10 -11 млрд.м3 оттегімен байытады.
Шығыс Қазақстан ормандары Ертіс өзенінің оң жағалауы мен Қазақстан Алтайының тау алды мен орта биіктікті алқаптарында таралған. Аталған массивтердегі ағаштар біздің республикамыздың өндірістік және басқа да салаларының қажеттіліктеріне жаратылады.
Бітіру жұмысымның мақсаты:
1) жалпы орман ландшафттарының биосферадағы рөлін тереңірек сипаттама беру және оларға классификациялық талдау жасау;
2) Шығыс Қазақстан аумағындағы орман ландшафттарының таралуын көрсету;
3) Катонкарағай ауданындағы орман типтеріне сипаттама беру және оларға антропогендік әсердің дәрежесі мен қорғаудың мәселелерін қарастыру.
Бітіру жұмысымның өзектілігі: орман алқаптары Шығыс Қазақстан облысының негізгі табиғи байлықтарының бірі. Облысты Республикадағы басқа аймақтардан ерекшелендіретін жағдайлардың бірі де осы орман қорының әсерлермен қатар табиғи апаттар (орман өрті, ағаштардың өздігінен құлауы, т.б.) бұл өлкедегі орман массивтерінің жыл сайын азаюына себебін тигізеді. Осы жұмыста аталған күрделі мәселелерді есепке ала отырып, жан – жақты талдау жасалған.
Бітіру жұмысымның тәжірибелік мәні: көлемді түрде берілген Катонкарағай орман-ландшафттары туралы материалдар «География», «Экология», «Биология» мамандығы бойынша білім алып жатқан студенттерге аталған тақырып бойынша қосымша білім жиынтығы болып табылады. Аталған тақырып бойынша курс жұмысы «өте жақсы» деген бағаға қорғалды. Жұмыс студенттердің ғылыми конференциясында ғылыми баяндама түрінде тыңдалып, жоғары бағаға ие болды. Сонымен бірге бітіру жұмысындағы материалдардың өлке тану бағытында да зор маңызы бар, мектептегі педагогикалық тәжірибелік жұмысымда да қолдандым.
Жұмыс кіріспеден, 2 бөлімнен, қортындыдан, әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Төлепбергенов Н. Жасыл орман – ел дәулеті / құрастырған Н.Төлепбергенов. – Алматы: Қайнар, 1984.- 280 б.
2. Воробьев Г.И. Лесная энциклопедия, 1 том. / ред.кол: А.П.Анучин, Г.И.Воробьев, В.П.Виноградов, А.И.Исаев, П.И.Папин, Л.Н.Попова, С.Г.Синицын. – М.:Советская энциклопедия, 1985. – 563 с.
3. Воробьев Г.И. Лесная энциклопедия. 2 том. / ред.кол: А.П.Анучин, Г.И.Воробьев, В.П.Виноградов, А.И.Исаев, П.И.Папин, Л.Н.Попова, С.Г.Синицын. – М.:Советская энциклопедия, 1986. – 603 с.
4. Букштынов А.Д. Леса / А.Д.Букштынов, Б.И.Грошев, Г.В.Крылов. – М.:Мысль, 1981. – 496 с.
5. Хортунцов Ю.Л. Человек, техноолгии, окружающая среда. /Ю.Л.Хортунцов. – М.:2001. – 400 с.
6. Синицын С.Г. Лес и охрана окружающей среды / С.Г.Синицын-Алматы: Наука, 1988-401 с.
7. Мухин А.И. Охрана и защита леса / А.И.Мухин, И.В.Протанская. – М: Лесная промышленность, 1969.- 407 с.
8. Степановских А.С. Охрана окружающей среды / С.А.Степановских. – М: ЮНИТИ, 2000.-528 с.
9. Маргус М. Лес и здоровье человека / М.Маргус, И.Сарив, Х.Янес, О.И.Мелик. М:Лесная промышленность.- 556 с.
10. Аманбаев А.Қ. Орманды бағалап, күтіп сақтауымыз керек. Атамекен, 2001.- 1 – қаңтар.
11. Кацуры А.В. Человек и природа / А.В. Кацуры. – М.Наука, 1980.- 410 с.
12. Егорина А.В. Физическая география Восточного Казахстана / А.В.Егорина, Ю.Г. Зинченко, Е.С.Зинченко Усть – Каменогорск, 2002.
13. Ахметов Т. Қарағайлы орманның қадірін білмеу. Семей таңы / Т.Ахметов, С.Төлеусов. 2001, 6 шілде, Б. 3
14. Шешуков В. Өрттен соңғы ойлар. Егемен Қазақстан /В.Шешуков – 2000
15. Белгібаев М. Семей өңірінің орман ресурстары. География және табиғат. / М.Белгібаев, Б. Секей. – 2005. - №6 Б. 5-9
16. Панин М. С. Экология Казахстана /М С Панин –Семипалатинск 2005
17. Юрченков Е.М. Заповедное дело Восточного Казахстана / Е.М.Юрченов – Усть – Каменогорск, 2002. - №3
18. Агроклиматический спровочник по Восточному Казахстану. – Л.:Гидрометеиздат, 1989
19. Проект организации и развитие лесного хозяйства Восточно – Казахстанского лесохозяйственного производственного объединения. – Алмат, 1989 – 1990.
20. Есжанова Ж.Т. Катон – Қарағай мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің табиғат қорғау ісіндегі рөлі /Ж.Т.Есжанова, Т.Қумаш - Өскемен, 2001.- 76-80 б.
21. Катон – Қарағай Мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің 2005 жыл бойынша есебі, -120 б.
22. Жумагулов Е. Катон – Қарағай – табиғат тартуы. Дүние / Е.Жумагүлов. – 2003 № 5. 23-25 б.
23. Фурсов В. Человек и природа Век ХХ. / В.Фурсов. – Алматы: Қайнар, 1981. – 280 с.
24. Ботолов А. Лес в нашей жизни / Н.А.Ботолов. – М: Лесная промышленность, 1976.- 360 с.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ

География құжырасы

БІТІРУ ЖҰМЫСЫ

тақырыбы ҚАТОН – ҚАРАҒАЙ АУДАНЫНЫ ОРМАН ЖҮЙЕЛЕРІНІҢ СИПАТТАМАСЫ

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ
3
1 ОРМАН ЛАНДШАФТАРЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК 5
1.1 Орман ландшафтарының биосферадағы ролі
9
1.2 Орман ландшафтарының классификациясы
16
ІІ ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ОРМАН РЕСУРСТАРЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
2.1 Облыс аумағындағы орман ландшафтарының таралуы 22
2.2 Қатон – Қарағай орман ландшафтарының типтері
33
2.3 Орман қорларына антропогендік әсер және оларды қорғау мәселелері

61
ҚОРЫТЫНДЫ
67
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
68
ҚОСЫМША А
70
ҚОСЫМША Ә
71
ҚОСЫМША Б
72
ҚОСЫМША В
73

КІРІСПЕ

Ежелгі уақыттан орман қорлары алғашқы биологиялық өнімділігінің
байлығымен ерекшеленеді. Орман қорлары халық шаруашылығының көптеген
салаларына шикізат есебінде қолданылады.
Ормам адамзатты өсімдік, қоректілік өнімдермен, техникалық және
дәрілік шикізатпен, аң терілерімен, жөке және қайың нәрінен алынған
сусындармен және т.б. қамтамасыз етеді.
Орманның сол сияқты емдеу – сауықтыру, эстетикалық және рекреациялық
маңызы да зор. Сонымен бірге орман қайта қалпына келетін маңызды ресурс
тұрі болып та табылады.
Орманның қоршаған орта үшін де маңызы зор. Ол топырақтың физикалық
және химиялық қасиеттерін де жақсартып, ауаның салыстырмалы ылғалдылғын
арттырады. Бір гектар орман 2 т көмір қышқыл газын жұтып, ауаны 10 -11
млрд.м3 оттегімен байытады.
Шығыс Қазақстан ормандары Ертіс өзенінің оң жағалауы мен Қазақстан
Алтайының тау алды мен орта биіктікті алқаптарында таралған. Аталған
массивтердегі ағаштар біздің республикамыздың өндірістік және басқа да
салаларының қажеттіліктеріне жаратылады.
Бітіру жұмысымның мақсаты:
1) жалпы орман ландшафттарының биосферадағы рөлін тереңірек
сипаттама беру және оларға классификациялық талдау жасау;
2) Шығыс Қазақстан аумағындағы орман ландшафттарының таралуын
көрсету;
3) Катонкарағай ауданындағы орман типтеріне сипаттама беру және
оларға антропогендік әсердің дәрежесі мен қорғаудың
мәселелерін қарастыру.
Бітіру жұмысымның өзектілігі: орман алқаптары Шығыс Қазақстан
облысының негізгі табиғи байлықтарының бірі. Облысты Республикадағы басқа
аймақтардан ерекшелендіретін жағдайлардың бірі де осы орман қорының
әсерлермен қатар табиғи апаттар (орман өрті, ағаштардың өздігінен құлауы,
т.б.) бұл өлкедегі орман массивтерінің жыл сайын азаюына себебін тигізеді.
Осы жұмыста аталған күрделі мәселелерді есепке ала отырып, жан – жақты
талдау жасалған.
Бітіру жұмысымның тәжірибелік мәні: көлемді түрде берілген
Катонкарағай орман-ландшафттары туралы материалдар География, Экология,
Биология мамандығы бойынша білім алып жатқан студенттерге аталған тақырып
бойынша қосымша білім жиынтығы болып табылады. Аталған тақырып бойынша курс
жұмысы өте жақсы деген бағаға қорғалды. Жұмыс студенттердің ғылыми
конференциясында ғылыми баяндама түрінде тыңдалып, жоғары бағаға ие болды.
Сонымен бірге бітіру жұмысындағы материалдардың өлке тану бағытында да зор
маңызы бар, мектептегі педагогикалық тәжірибелік жұмысымда да қолдандым.
Жұмыс кіріспеден, 2 бөлімнен, қортындыдан, әдебиеттер тізімі мен
қосымшадан тұрады.
І ОРМАН ЛАНДШАФТАРЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК

Табиғи ландшафқа көрік беріп, жердің сәулесін келтіретін, оны
эрозиядан қорғайтын, топырақтың құрылымын жақсартатын, жан – жануардың
тіршілігіне өте қолайлы орта – орман. Жасыл желек – жан саясы демекші,
жел өтінде тербеліп, жайқала өскен орман – тоғай, шипалы жеміс бағы –
барлық тіршілік атауының құтты қонысы. Әуел бастан – ақ адам баласы орман
арасынан діне пана тауып, бар игіліктерді оның аясынан ала білген. Яғни
табиғат атауымен орманның қандай байланысы болса, адаммен орман арасында
сондай мызғымас бірлік қалыптасқан.

Орман ағаштарының табиғатта өтетін түрлі процестерге қатысуының халық
шаруашылығының негізгі салалары болып табылатын, өнеркәсіп пен ауыл
шаруашылығына шикізат ретінде пайдаланудың экономикалық маңызы зор. Сонымен
қатар, орманның бой сергітіп, көңіл жазар, яғни рухани дүниені байытар
қасиеті тағы бар. өсімдіктер дүниесіндегі сан – салалы шикізат көзі – орман
ағаштарының адам өміріндегі маңызы айтып жеткізудің өзі қиын. өйткені одан
20 мыңға жуық әр түрлі зат алынады. Сол себепті халық шаруашылығының ағаш
шикізатын пайдаланбайтын бірде – бір саласы жоқ деуге де болады [1].

Орман – жер бетіндегі өсімдіктердің бір типі. Орман құрамында ағаш,
бұта, шөптесіндер, мүк, қына тағы басқа өсімдіктер түрі өседі, олар өзара
бір – біріне әсер етіп ғана қоймай, сыртқы ортамен де тығыз байланыста
болады. Сонымен қатар орман биосферасының ең маңызды құрылымдық бөлігі,
географиялық ландшафтың элементі. Орман шикізат ресурсы, табиғи шикізат
және тіпті материал (ағаш материалдары). Орман көп мағыналы ұғым. Г.Р.
Морозов орыс ғалымы ормантанушысы (1867-1920ж) орман өсімдік жамылғысының
оның тіршілік ортасымен байланыстыратын табиғи құбылыс екенін анықтады.
Орман туралы ілімнің негізін салды. Ал ормантанушы Г.Н. Высоцкий орман
туралы ұғымға қысқартылған мәндегі байланыстар арқылы бөліп көрсетті,
S=LGPH, мұндағы S – орман (Silva), L - ағаш (Lignum), G-орта (gremium), P-
орманның ортаға әсері, H-адамның орманға әсері (Homo). Орыс
зерттеушілерінің, ормантанушыларының тағы бір В.Н. Сукачев (1880-1967)
орман туралы ілімінің дамуына өз үлесін қосты, орман биогеоценозының
анықтамасын қалыптастырды, орман деп өзара ішінара бір – бірімен және
қоршаған ортамен әсерлесетін, өзінің дамуына биологиялық тұрғыдан
байланысқан ағашты, бұталы және шөптесін өсімдіктердің жиынтығы. Орман
географиялық құбылыс. Яғни әрбір орман бөлігі белгілі бір табиғи зонаны
сипаттайды және тек осы табиғи жаңалықтарда ғана тіршіңлік ете алады. Орман
қазіргі түсінігімізде табиғат өнімі және оның құрамды бөлігі, әр түрлі
деңгейде қалыптастыруға болатын табиғи жүйе. Бұл жүйе шегінде жалпыдан
жекеге қарай бағыттала жүргенде бір – біріне байланыстақ бірнеше
баспалдақтарды бөліп көрсетеді: орман биосферасының бөлігі ретінде
орманың табиғи зоналық жіктелуі орманның провинцияларға жіктелуі ---- орман
моссивтері биогенценоз немесе экожүйе --- орман фотоцентозы ---
фитоценоздардың жіктелуі. Орман түрі – бұл орман өсімдіктерінің сипаттық
түрінің жалпылығымен, ағашты тұқымдардың құрамының біркелкілігін ярустардың
санымен, аналогиялық фаунасымен сипатталады [2].

Орман шаруашылығы – орманның табиғатын, оның дамуындағы заңдылықтарды,
орманның негізгі өнімі ағашты алу мақсатында ормандарды өсіру және
ормандарды тасмалдау сияқты көріністегі ұйымдардың проблемаларын зерттейтін
ғылым [3].
Табиғат ресурстарының ең маңызды түрлерінің бірі және елдер
терреториясында кездесетін орман қорлары. Ормандар өнеркәсіптің көптеген
салаларының тиімді шикізаты, азық – түлік өнімдері, жабайы және үй
жануарларының азығы, адамзат үшін дем алу орны ретінде қызмет атқаратын
ағаштар түрлерін береді. Орман жамылғысы жердің экологиялық жүйесінің
барлық кешеніне маңызды. Орман қорларының маңызды ерекшеліктерінің бірі
олардың қайтадан қалпына келуі, сарқылмауы, бұл тек аумақты және орман
түрлерінің құрамын реттеумен ғана шектелмейді, сонымен қатар орманның
өнімдеріне және қызметке деген ұдайы өсіп келе жатқан адамзат
қажеттіліктерін қанағаттандыру бағытында олардың өнімділіктерін үздіксіз
жоғарлату.
Әлемдік өрман алқаптарының аумағы 4 млрд. гектар, соның ішінде тұтас
орман жамылғысы 3 млрд. гектар, оның ішінде өнімділігі 1,9 млрд. гектар.
Бұталы және геградатициялы орман жерлері, яғни адамзат әрекетімен кесіліп
тасталған, бірақ жекелеген ағаш және бұталар топтары сақталған. Не табиғи
жолмен қайта пайда болған ормандардың аумағы кең. Бір тұрғынға 0,67 гектар
тұтас ормандар келеді. Жер бетінде орманның таралу аймақтары өте әркелкі
[4]. Нақты жер бетіндегі өсімдіктердің алғашқы іздері жер бетінде
полезойдың силур дәуірінде табылған. Олардың жаппай түзілуі девон дәуіріне
сәйкес келеді. Оның орта шегінде яғни 400 млн.жыл бұрын папоротник
тәрізділер яғни плаундар, попоротниктер, қырық буындар тәрізді ағаш
формалары жер бетінің алғашқы орманын түзген. Ежелгі орман өсімдіктері
балшық жерде бір келкі таралуымен ерекшеленеді. Жердің даму тарихында орман
өсімдіктері үздіксіз өзгеріп тұрған. Ағаш және бұталар тұқымдары және
туыстары тұтас пайда болып немесе тұтас жойылып отырған. Бір кездері көп
таралған көптеген өсімдік топтарынан тек жеке түрлері сақталған. Мысалы,
Қытай территориясында гинго, Оңтүстік Америка шегінде араукария, секвоя тек
АҚШ – тың тынық мұхиттың жағалауында кездеседі. Саговниктердің,
магнолилердің, тюльпан ағаштарының таралу ареалдары біртіндеп тарыла
бастады. Сыртқы ортаға жақсы бейімделген ағаштардың және бұталардың жаңа
түрлері қалыптасты.
Адамзаттың орман өсімдіктеріне тигізген алғашқы белгілері неолитте
байқалды. Адамның отрықшы өмір салтынан көшкен кезінде, жер өңдеумен, мал
шараушылығымен айналыса бастады. Кейінгі жылдары ормандарда отын ретінде
пайдалану үшін және құрлыс материалдарды дайындауда орман кесу үрдісі өсе
бастады. 19 – 20 жүз жылдықта орман өсімдіктерінің дамуы адамзаттың
қарқынды әсері жағдайында болды.
Жер бетінің қазіргі орман жамылғысы адамның әсерінен сандық сипатынан
ғана емес, сапалық сипаты өзгерді. Орман алқаптарының тұқымдық құрамы және
өнімділігі өзгерді. Байырғы ормандар негізінен таулы және адам аяғы
бастпайтын аймақтарда сақталған [5].
Қоғамдық материалды және қажеттіліктерін қанағаттандыратын орман
шаруашылығын жүргізу үрдісінде және қоғамдық өндіріске пайдаланылатын орман
өнімдері және қажеттіліктері мол. Орман ресурстары қалпына келіп отырады
және орман шаруашылығын дұрыс жүргізген уақытта таусылмайтын табиғат
ресурстары болып табылады. Орман ресурстарына ағаш ресурстары, техникалық,
азықтық, дәрілік, тағы басқа ресурстар, сондай – ақ орманның қорғаныштық
және қоғамдық пайдасы жатады.
Ағаш ресурстары – негізгі (соңғы) үрдісте дайындалатын әртүрлі тұқымды
ағаштар.
Техникалық ресурстар – оған живица (канифоли және скипидар өндірісінде
шикізат ретінде қолданылады) гутаперча, танниндер, әртүрлі органикалық
бояғыш заттар жатады.
Орманның азықтық ресурстары – саңырауқұлақтар, жеміс жидектер, жеуге
жарамды шөптер мен тамырлар және де жабайы жануарлар мен құстар. Бұған
сондай – ақ орманды алқапта орналасқан ара шаруашылығының өнімдері жатады.
Орманның тағамдық ресурстары – орманды жерде пайдаланылатын шөптер,
қылқанды ағаштар азыққа жарайтын жемістер.
Орманның дәрілік ресурстары – формакологияда кеңінен қолданылады. 40 %
жуық медициналық препараттарды дәрілік өсімдіктерінен алады, ал жүрек –
тамыр және ішкі ауруларын емдеуге олардың үлесі 80 – 90 % жетеді. Орманның
қорғаныштық пайдасы топырақты су және жел эпозияларынан, көшкіндерден,
селдерден сақтау, ауа және су бассейндерін ластанудан қорғау, сондай – ақ
адам мен фаунаны кері байланыстарын алыстату.
Орманның қоғамдық пайдасы рекреациялық, курорттық, эстетикалық
қасиеттері жатады. Қоғамның бұндай ресурстарға сұранысы барған сайын артуда
[6].
Орман шаруашылықты бұл материалды өндірістің саласы. Оның функциясына
төмендегілер кіреді: орманды зерттеп тану және тіркеу олардың үдайы
өндірісі, өрттерден, зиянкестерден және дерттерден сақтау, орманды
пайдалануды реттеу, орман ресурстары пайдаланушыны бақылау. Бұл саланың
басты ерекшелігі – орманды өсіру кеңінен жалғастыру. Орман шаруашылығын
жүргізудегі негізгі принциптер – орманды үздіксіз пайдалануды қамтамасыз
ету, орман қорындағы орман ресурстары мен жерлерді толық және тиімді
пайдалану. Ормандарды дер кезінде қалпына келтіру, олардың өнімділігіннің
және құрылымдық сапасын арттыру. Орман қорлары мемлекеттік меншік
объектілеріне жатады. Және республикалық меншікте болады. Жекеше орман қоры
учаскелерін иеленеді, пайдалану мен оған билік етуді жекеше орман
иеленушілер жүзеге асырады.
Орман шаруашылығы құрамындағы кәсіпорындар, орман шаруашылығын
жүргізумен қатар, ағаш және орманның басқа өнімдерін дайындайтын кешенді
шаруашылықтар дамыған. Орман шаруашылығының жобалы түрде жүргізілуінің
негізі орман дайындау өнеркәсібінің циллюлоза – қағаз өнеркәсібінің
гидролизді және орманды өңдеу өнеркәсібінің орналасуы мен дамуында.
Мемлекеттік орман қорының қарамағындағы ормандарын пайдалану орманды
дайындауды, техникалық және дәрілік шикізаттарды, жабайы өсетін жемістерді,
жаңғақтарды, мал жайылымдарын орналастыруды, мәдени – сауықтандыру
мақсатында орманды пайдалануды және аң аулау шаруашылығы қажеттіліктерін
қосады [4]

1.1 Орман ландшафтарының биосферадағы ролі

Орманның биосфераның құрамдас бөлігі ретіндегі ұғымы – кең ауқымды
және көп мағыналы орман биосферасындағы барлық компоненттерге әсерін
тигізеді. Маңызы арта түзуші рол атқарады. Орманның табиғатқа тигізер
маңыздылығы келесідей бірншден ауа құрамын тазартады; екіншіден жануарлар
әлеміне мекен ету ортасы қызметін атқарады; үшіншіден, топырақты эрозиядан
қорғайды; төртіншіден, жауын – шашынды ұстап тұрады (беткі ағысты
азайтады); бесіншіден ауылшаруашылық өнімдері үшін қолайлы микроклимат
түзеді; алтыншыдан, құмдарды бекітеді; жетіншіден, судың ластануына жол
бермейді [7].
Орманда тіршілік етуге бейімделген жануарлар дүниесін орман фаунасы
құрайды. Тропиктік ылғалды ормандарында тіршілік жағдайы бірқатар
жануарларға қолайлы болғандықтан онда жануарлар түрі көбірек, бірақ түр
саны онша көп болмайды. Сүтқоректілер мен құстардың орманда тіршілік ететін
түрлері бірнешге және олардың басым көпшілігі ағашқа өрмелеуге, ағаш басын
мекендеуге жақсы бейімделген. Сүтқоректілерден жалқау аң, маймыл,
кемірушілер жәндіктермен қоректенушілер жыртқыштар, құстардан тоты,
тоқылдақ, тукан гоацин тағы басқа бауырмен жорғалаушылардан хамелон, ағаш
жыланы, ешкі ешер түрлері, қос мекенділерден бақаның бірнеше тұқымдас
тропик ормандарында кең тараған, ал жәндіктер фаунасы алуан түрлі. Қоңыржай
белдеулердің жапырағын түсіретін ормандардан жануарлар түрі көп емес, бірақ
жеке түрлер саны өте көп болды. Тайга фаунасында жануарлар түріне кедей.
Тропиктік ылғалды ормандарынан бастап тайгаға дейін жануарлардың түрі ағаш
басында тіршілік ететін түрлері кеми түседі. Тайга мен жапырақты ормандарда
күн сәулесі мол, шөбі көп болуға байланысты ылғалды тропикке қарағанда,
жерде тіршілік ететін жануарлар түрі көбірек. Орман кесу мен оның ағаш
құрамының өзгеруіне байланысты орман фаунасы да өзгеріске ұшырайды. Ағаш
басын мекендейтін жануарлар азаяды. Орманның сиреуіне және қылқан жапырақты
ағаштар орнына жапырақты ағаш өсуіне қарай орман фаунасының жерде тіршілік
ететін түрлеріне қолайлы жағдай туады.
Бүгінгі күні табиғи өсімдік жамылғысын жер бетінің 16 бөлігінде
жойылып кеткен. 20000 өсімдіктер түрлері жойылу үстінде. Ормандар және
орман биоценоздары шамадан тыс экспуатициялаудан, антропогендік
факторлардан зардап шегіп отыр. Әсіресе бұл жаңбырлы тропиктік ормандарға
қатысы бар. (Орта есеппен 1 минут ішінде 21 га орман кесіледі). Қоңыржай
белдеулердегі ормандарда қалың қылқандар орман аумағының 30 % антропогендік
ландшафтармен ауыстырылған. Ормандардың жойылуы, әсіресе тропиктерде,
климаттық тұрақтылыққа және жердің атмосферасындағы газдардың құрамына
үлкен қауіп төндіруде. Орманды қорғау құқығы, қоршаған ортаны қорғау құқығы
шараларының құрамдас бөлігі болып табылады. Орман табиғатының зардаптарының
барлық нормаларының мақсаты орманды ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету,
зиянкестерден және дерттерден оларды сақтау және қорғау [8].
Атмосферадағы оттегінің айналымы, көмірқышқыл газының айналымымен
тығыз байланысты. Өттегі де және көмір қышқыл газдары да қатысатын
фотосинтез үрдістерінің схемасы
CO2+2H2O+ жарық CH2O+H2O+O2+энергия
Осы үрдіс барысында жеке оттегі түзіледі, ал көміртегі басқа заттармен
байланысады. Ормандардың оттегіні өндіру бейімділігі, сонымен бірге
көміртегіні жұту потенциалы және атмосфераны көмір қышқыл газымен ластануы
ормандардың өнімділігімен және олардың түрі табиғи компонент ретінде
сақталу ұзақтығына тура пропорционал. Көміртегінің айналу және атмосфераны
өттегімен байыту цикілінің ұзақтығының арттыруда қоңыржай белдеулердегі
қылқанды ағаштар орманның ролі зор. Ормандарда 400 – 5 – 0 млрд т көміртегі
болады. Ормандар – энергияны қабылдау және органикалық заттарды өндіру
деңгей бойынша ең өнімді экожүйе. Ормандардың тұрақты – қорғау қасиеттері
бірнеше дәрежелік жағдайға тек адамдар мүддесіне сай объектілерге оңды
көрінгенде ғана ие болады. Бұл объектіге: өндірістік кәсіпорындар, қала
және басқа елді мекендер, транспорт жолдары, ауыл шаруашылық алқаптары,
куропттар, су көздері, аң аулау алқаптары жатады. Қоршаған ортаны қорғау
және ауыл шаруашылық жерлерінің өнімділігін арттыру проблемалары ормандарды
пайдаланумен тікелей байланысты. Адамзат дамыған сайын бұл проблема
өзектеле түседі. Ауыл шаруашылығы алқаптарын жөнсіз пайдаланудан, оларды
қорғау жұмыстарының жойылуынан жер шарында 500 млн га жер жарамсыз болып
қалды. Жер эрозиясы тікелей шығындардан басқа, өсімдік жамылғысының
жойылуына әкеледі, ал бұның соңында су режимін өзгеріске ұшыратады,
құрғақшылықты арттырады.
Су эрозиясына қарсы тұрған ормандардың әсері әр түрлі сандық
көрсеткіштермен сипатталады. Ормандарда және орманға жақын аймақтарда
топырақтың шайылуы болмайды. Орман жыртылған жерлермен салыстырғанда ағыс 3
– 5 есеге төмендетеді. Су бетіндегі ағыс жылдамдықтарын азайта отырып,
топырақ тыңайтқышына бөгет жасайды. Ормансыз далалардағы су беткейінің
қатты ағысы вегатиция кезінде топырақтарды ылғалдылық қорларын сақтауға
келтіреді. Топырақтың су эрозиясымен гидротехникалық құрылыстар құру және
агротехникалық шаралар қолдана отырып күресуге болады. Бұл көптеген
еңбектей және заттай шығынға ұшыратады, ал нәтижесі тек шектеулі мерзімге
дейін ғана созылады. Тек ормандар ғана кешенді нәтиже алуға көмектеседі
және су эрозиясымен күресуге тиімді әдіс болып табылады. Егер топырақтағы
су эрозиясын жоюға инженерлік құбылыстар көмегімен тоқтауға болса, жел
эрозияларын тоқтатуға мұндай әдістер көмектеспейді. Жел эрозиясының
нәтижесін егістіктердің мыңдаған жылдар жинаған өнімділігі санаулы минутта
жойылуы мүмкін. Орман алқаптары ауа массасының қозғалысына кедергі жасай
отырып, жергілікті жердің адырлығын арттырады, жердің беткі қабатында
желдің жылдамдығын баяулатады, жоғары жылдамдықтағы ауа ағыстарын
тармақтайды. Табиғатты сақтаудағы ормандардың қорғаныштық ролі тек жерге
қатысты ғана емес, сонымен қатар суға да қатысты болады. Қазіргі уақытта
судың сапасын жоғарылату немесе қалыпты жағдайға сақтау маңызды болып отыр.
Суға қатысты ормандлар төмендегідей функцияларды атқарады:
1) Суды қорғау функциясы. Бұл судың қайнар көздеріне қалыпты мөлшерде
келуіне немесе артық мөлшерде келіп қосылуына көмектеседі.
2) Суды реттеу функциясы, бұл судың қайнар көздеріне келіп құятын
судың мөлшерін артырмай – ақ тасқынды жеңілдету және батпақтануды
бөгеттеуге көмектеседі.
3) Суды сақтау функциясы, судың сапасын арттыру, су қоймаларын
ластаудан сақтайды. Көп жағдайда ормандар бір уақытта осы функциялардың
барлығын атқарады. А.А.Молчанов орман алқаптарының суды қорғаудағы ролін
былай сипаттайды: Жалпы орман қайда болса, сонда су да болады деп айтуға
болады. Ормандар суды жинақтайды, ормандарда өзендер түзіледі, ормандар
топырақты қатайтады, ормандар егістіктерге қарағанда ылғалдылықты біршама
жоғары деңгейде ұстайды, ормандар жауын – шашынды біртекті таратуға бейім.
Орманды алқаптарда ағынды және шашынды сулар баяу сіңіріледі.
Орман алқаптарының судың сапасына тигізетін әсері де зор, әсіресе
көктемгі уақытта. Орман судағы алқаптың құрамын 1,5 – 2 есе азайтады және
осынша молшерде оның кермектілігін төмендетеді, орман арқылы өткен судың
мөлдірлігі 1, 5- 2,5 есе жоғары. Сонымен қатар, су әртүрлі тұздар
ертіндісімен қанығады: онда нитраттың және сульфаттың мөлшері 1,5 – 2 есе
көп. Бұл судар калций, темір және магниймен байытылған. Орман арқылы өткен
судың құрамындағы ішек – қуыс таяқшалардың саны 2 – 10 есеге азаяды.
Негізінен суды қорғауға, реттеуге, эрозияға, селге, көшкіндерге қарсы тұру
қасиеттері таулы аймақтағы ормандарда басым. Таулы аумақтарда орманды
түгелдей кесу мүлдем төмен нәтиже береді: топырақтың физикалық қасиеттері
нашарлайды, беткі ағыстардың жылдамдығы артады, инфилтрация қысқарады.
Таулы аймақтағы ағаштарды түгелдей қырып тастаудан болатын кері әсерді
жасанды жолмен ағаш отырғызу аркылы да сақтап қалмаймыз. Қар көшкіндерімен
күресуге ормандардың маңызы зор. Тау беткейлерінің жоғарғы бөлігінде
орналасқан орман массивтері қар көшкіндерінің жолын еркін бөгеп тұрады.
Орман алқаптары температуралық режимнің теңесуін теңестіреді, топырақ тетін
көлеңкелетеді және күндізгі уақытта инфоляцияның максималды күшіндегі
жылуды ағымын азайтады. Ормандар өсірдіктер жасаушаларын түзету үшін
топырақтардан жылу жинайды. Орман алқаптарының жауын шашынға да әсері зор.
Жауын – шашынның бір шама мөлшері ағаштың ұшар басында буланып топыраққа
жетпейді. Судың көп бөлігі орманнан транспирацияға кетеді, соның
нәтижесінде ылғалы мол аймақтарда орман өсімдіктері құрғақшылық қызметін
атқарады. Жел режиміне орманның әсері белсенді, ені 70 – 80 метр орман
жолақтары жел жылдамдығының 4 – 5 есеге азайтады, ал ені 120 м болған
жағдайда желді толықтай жояды. Жел жылдамдығының тез бөгейтін ағаш бұл
шыршалар.
Орман алқаптары қоршаған ортаға қатысты тек қорғаныштық қызмет
атқармайды. Ол санитарлы, шипалы, қорғау қалпына келтіру тәрізді өзіндік
кешендермен адамдарға қажет. Қоғамның орманның рекреациондық қасиетіне
деген сұраныс артуда. Адамдардың денсаулығын қалпына келтіруде жүйке
жүйесінің жұмысын реттеуде эстетикалық және патриоттық тәрбиелеуде
ормандардың спецификалық қасиеттері әртүрлі көрініс табады [9].
Орманның қоршаған ортаға деген ең маңызды жағы – ағаш өсімдіктерінің
фитонцидті бөлу қасиетінде. Фитонцид бөлінген жағдайда ауру тудыратын
организмдер саны азаяды. Орман ауасында, қала ауасымен салыстырғанда, ауа
тудыратын микроорганизмдер 40 – 60 есе аз. Орман өсімдіктер ауа озонайды
және иондайды. Осының салдарынан адам организіміне белсенді және игі әсер
ететін отегінің теріс иондар түзіледі. Мұндай иондар орман ауасында 5 – 15
есе көп, қаламен салысытрғанда орман ауасы оттегімен байытылған. Бұл
адамдарға сергектік қасиет береді. Сондықтан да қазіргі уақытта адамдарға
орман ауасы өте қажет. 1000 км жүрген автокөлік қанша оттегіні шығарса,
адам сонша оттегіні жылына пайдаланады. Ал барлық осы оттегінің өндірістік
шығынын орман толықтырады. Жалпы мысал келтіретін болсақ өсіп тұрған бір
емен ағаш оттегіні екі адамға қажетті мөлшерде шығарады. Бір авто көліктің
шығаратын көмірқышқыл газын атмосфераға сіңіруін 150 емен ағашы қажет.
Ормандардың рекреациондық қасиеттері екі топтық фактордан тұрады:
санитарлы – шипалы және эмоционалды – эстетикалық. Орман алқаптарының
санитарлы – гигиеналық қасиеттері тек орманның өзінде ғана емес, оның алыс
маңында да көрініс табады. Осындай көріністердің бірі – жалпы қоршаған
ортаның ластануы мен рак дертіне шалдығуының арасындағы байланыс. Осы
дертпен қайтыс болу және шалдығудың ең төменгі дәрежесі табиғат ортасының
ластануының төменгі жағдайында байқалады.
Орман адам өмірінде екі жақты рөл атқарады: біріншіден орман көп
мөлшерде табиғи ресурстар мен шикізат қорын береді. Әсіресе – ағаш. Екінші
жағынан қоғам өміріндегі орманның рөлі өзіндік табиғи қасиеттермен, яғни –
биосфераға әсерімен, қорғаныштық функциялармен, шикізат ресурстарын
өндірумен анықталады. Табиғатты қорғау орман ресурстарын пайдаланудың
түрлері мен әдістеріне тікелей байланысты. Орманды пайдалану түрлері
қоршаған ортаны қорғау қажеттіліктеріне сәйкес болу қажет.
Орман ресурстарын пайдаланудың 2 фазасын бөліп көрсетеді: біріншісі,
өте ұзақ – фаза – орманды еңбек құралы ретінде пайдалану, екіншісі
салыстырмалы түрде қысқа уақыттылық мерзіміндегі фаза – орманның негізгі
дайын өнімін – ағаш еңбек құралы ретінде пайдалану. Бұл фазалар өндірістік
процестер технология бойынша және орман ресурстарын пайдаланудағы
міндеттері мен мақсаттары бойынша ажыратылады [7].
Жер шарының табиғат кешендері әр түрлі. Көптеген экологиялық жүйелер
топтарынан тұрады. Соның ішіндегі табиғатта, қоршаған ортада, азамат
тіршілігінде маңызды ролі атқаратындардың бірі – ормандар. Жалпы жер
шарының 551 млн км2 болса, орман алқаптары оның ішінде 40,7 млн км2 жерін
алып жатыр. Бұл тек табиғи орман алқаптарының көрсеткіші. Ал орманды қолдан
егіп, гүлдендіруге, орман қорын арттыруға барлық мүмкіндіктер бар. Бұл тек
адам қолынан келетін іс. Бірақ адамзат баласы таусылмайтын өз
қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында көптеген табиғи қорларды, оның
ішінде орман алқаптарын үлкен экологиялық проблемаға айналдырды. Адам
баласы орман алқаптарына зиян келтіре отырып, өз жанарына қауіп – қатер
келетінін түсінбей келеді. Орман – бұл тіршілік айнасы. Ал тіршілік ету бұл
адамға тән қасиет. Сондықтан да қолда бар байлығымызды, яғни
тіршілігімізді, өмірімізді барынша жақсартуға, сақтауға, қорғауға ұмтылайық
[10].

1.2 Орман ландшафтарының классификациясы

Ораманның құрамын, оның өсіп жетілуіне байланысты орман түрлерін бөліп
көрсетеді. Әрбір орман түрі белгілі бір түрлі ағаш тұқымымен, бұтақтармен,
сондай – ақ шөптер мен бұташықтар, мүк қыналарымен сипатталады. Олардың
барлығы нақты ортада жетіледі және өсу жолдарының заңдылықтары орман
бонитеті класымен анықталады. Әрбір орман түріне өзіндік қалпына келу типі
тән. Егер қалпына келу жағдайлары қолайсыз болған жағдайда, орман типі
тұрақтылығы өзгереді, өзге түрге ауысады. Түпкілікті (жергілікті) орман
түрлері ажыратылады, олардың өсіп өнуі адам әрекетінсіз немесе жаппай
зианкестердің әсерінсіз және орман дерті, өрті тәрізді үрдістерсіз жүреді.
Сондай – ақ орман түрінің екінші түрі - өндірістік, бұл жоғарыда аталған
факторлардың әсерінен, және де адамның белсенді әрекетінің әсерінен
(орманды пайдалану үшін кесулер және тағы басқа шаралар) пайда болған түр.
Орман өсу жағдайларының түрлері бұрынырақта ағаш түрлері өспеген
немесе жаппай кесудің, орман өрттерінің және тағы басқа апатты себептердің
(топырақ эрозиясы, шаю тағы басқа) нәтижеснде уақытша орманы жоқ аудандарда
қалыптасады. Осы жағдайларда факторлардың бір тектілігі (климаты, топырағы
тағы басқа) және орман жағдайы ескеріледі. Орман түрлері үшін қалыптасқан
табиғат зоналары заңдылықтары территорияның ботанико – географиялық
аудандастыру кезінде қолданылады [9].

Ормандардын кенсткте таралуы зонаның физикалық – географиялық
таралуына байланысты биіктігі, өсіп өнуі және ұзақ өмір сүруі тәрізді
экологиялық – биологиялық қасиеттеріне негізделген орман құрамында бір
немесе бірнеше ағаш түрлерінен және өзге орман өсімдіктерімен сипатталады.
Түрлік құрамы бойынша тропиктік ормандар алда. Бұлар әр түрлі жаңбырлы
ормандар түрімен бейнеленген және оларға ксерофильді өсімдіктерді, бұталы
жерлердің ормансыз шөптесінді алқаптармен немесе саванналармен алмасып
отыратын аумақтары араласады. Периодикалық тұрғыда су жайылмалы теңіз
жағалауларында тропиктік өсімдіктер мангролық ормандар қалыптасқан.
Қоңыржай ендіктерінде жалпақ жапырақты, жапырағын түрісетін және қылқанды –
жапырақты ормандар (шырша,самырсын, қарағай аралас). Ормандардың ірі
массивтері тайгада шоғырланған. Континентальді климат жағдайында олар
солтүстігінде тундра және орманды тундрамен шектеседі. өсіп – ону жағдайына
байланысты көптеген ағаш тұқымдары бағалы орман формацияларын түзеді:
қарағайлы ормандар, шыршалы ормандар, балқарағайлы орман, самырсынды
ормандар тағы басқалар.

Таулы ормандарда жылу мен ылғалы жеткілікті жағдайда көптеген
жоталардың тау етегінен субальпілік шалғындарға және таулы тундраларға
дейін жетеді. Бұл ормандар түрлік құрамның сипатымен және вертикальді
белдеуліктің анық ажыратылуымен сипатталады. Олар суды қорғау, суды реттеу
және топырақты сақтау факторы болып маңызды орынды иеленеді. Орман
өсімдіктерінің тау етегінен жоғары шекараға дейінгі аралықта жылу
режимінің, ылғалдылықтың, басқа да экологиялық факторлардың өзгерісінен
таулы ормандардың құрылымы анықталады. Әсіресе бұл көрініс тропиктік және
субтропиктерде байқалады.
Жайылма ормандары негізінен өзендер аңғарларында шоғырланады. Және де
маңызды экологиялық және экономикалық белгілерімен сипатталады [11].
Орман зоналары – орманы басым табиғи ландшафтағы географиялық зона.
Бұлар қоңыржай белдеудегі орманды зона, субтропиктік орманды зона,
тропиктік белдеудегі орманды зона, экваторлық орманды зона болып бөлінеді.
Қоңыржай белдеудегі орманды зона материктің солтүстік және оңтүстік
жарты шарларындағы орман өсімдігі тараған, батпақты, күлгін және сұр
топырақты табиғи зона. Бұл Евразияда Батыс Еуропаның көпшілік жерін, Шығыс
еуропа жазығын, Орал, Батыс Сібір, Орта Сібір таулы үстіртін, Қиыр Шығыс
Еуропа аймақтарын қамтиды. Орманды зона солтүстік Америкада солтүстік
ендіктегі 36-400 аралығындағы тынық мұхит жағалауынан Атлант мұхиты
жағалауына дейін тараған. Оңтүстік ендіктің 380-нан оңтүстікте, Анды тауын
қоса. Бұл зона Жаңа Зеландия аралының оңтүстігінде шағын аймақты жерде
кездеседі. Ал қалған материктерде жоқ. Климаты қатаң, қысы ұзақ, жазы
қоңыржай қаңтардың орташа температурасы –400С-тан S0Lқа, шілде айында 100С-
тан – 200С –қа ауытқиды. Солтүстік жарты шардағы орманды зоналардың көп
жері солтүстіктен келетін арктикалық ауа массасының өтуіне қолайлы . соның
салдарынан жылу шамалы болып, өсімдіктердің вегетациясы тоқталып,
континеттің ішкі аудандарында көп жылдық тоң кеңінен тараған.
Қоңыржай белдеудегі орманды зоналарының беткейлері күннің жылу
мөлшерін шамалы түрде аз сіңіреді. Жалпы күн радиациясы 290 – 420 кджсм2
Орманды зонаның көп бөлігінде радиациялық жылудың 70-90 проценті жылдық
жалпы маусымдарында алады. Орманды зоналардың көп жерін қыста қар жамылғысы
жабады. Жауын – шашын жазықта 300-ден 1000 мм-ге, муссон әсері тиетін таулы
аймақта 2500 –3500 мм-ге ауытқиды. Жалпы түсетін жауын – шашын мөлшерінен
булану аз, сондықтан орманды зоналардың өзендері мол сулы, жағалауы
батпақты. Қоңыржай белдеуіндегі орманды зонаның өсімдік жамылғысы түрлік
сипатының кедейлігімен сипатталады. Орман ағашының 5 – 8 түрі бар, климаты
өте қатты континеттік аймақта бір түрі ғана басым болады. Солтүстік жарты
шардағы қысы аязды материктің шығыс және ішкі бөлігінде шырша, қара
самырсын, қарағай, балқарағай, олармен аралас қайың көктерек өседі. Мұхит
жағалауларындағы өңірде емен, шамшат, жөке, үйеңкі сияқты жалпақ жапрырақты
орман ағаштары тараған. Таулы аймақтардағы орманды зоналардың ағаш түрлері
биіктік белдеуге байланысты өзгереді.
Солтүстік және оңтүстік жарты шардағы субтропиктік белдеудегі орманды
зонада жыл бойы өсімдік вегетациясы тоқталмайды. Қысы жұмсақ. Осы зонаға
жыл маусымының барлық уақытында батыстан соғатын ауа массасы ықпал жасап,
белгілі ландшафтының сыртқы жағдайына әр қилы әсер етеді. Бұл зона үш
зоналық тармақтарға гемигилей, муссондық аралас орман, жерорта теңіздік
жазы құрғақ бұталы ормандар. Гемигилей ылғалы өте көп түсетін аймақ (АҚШ
оңтүстік – шығысы, Бразилия таулы үстіртінің оңтүстігі, Атлантиканың
оңтүстік – шығысы, Жаңа Зеландия аралының солтүстігі). Жалпы күн радиациясы
500-630 кджсм2 (120-150 ккалсм2), радиациялық балансы 385-500 кджсм2.
жауын – шашын 1000 мм-ден аса түседі. өсімдігінің көпшілігі мәңгі жасыл
жапырақты, топырағы қызыл қоңыр, қоңыр. Гигрофильді өсімдігі тараған
болоталы аймақтар кездеседі.
Муссонды аралас орман бұл жылы климатты, ылғалды, қысы құргак зона
тармағы. Бұған Азияның, Солтүстік және Оңтүстік Американың, Австраллияның
шығыс өңірлері жатады. Орман ағаштарының бірнеше түрі (Шығыс Қытайда 20
мың) бар. Субтропиктердің оңтүстік бөлігінде ылғал сүйгіш, көп ярусты
ормандар лианалармен бірге дамыған. Ормандары мәңгі жасыл ормандары және
ағаштарына жақын тұқымдар түрлері камелия, магнолия, қарағай, самырсын,
крипомериялар, бамбуктар, сондай -–ақ лавр, пальма ағаштарының тұқымдық
түрлері кездеседі.
Жерорта теңіздік жазы құрғақ орманды және бұталы зона тармағына
Жерорта теңізі атырабы, Калифорнияның, Чилидің орта бөлігі, Австралияның
батысы және шығысы, оңтүстік африка жері жатады. Климаты ыстық (18-28С),
қысы салқын (-4-12С) ,жауын шашын 500 – 1000 мм, таулы аймақтарда 2000 мм.
Мұнда қатты жапырақты және бұталы ормандар – ксепофильді мәңгі жасыл
(маквие, гарипа), ұсақ жапырақты жазда жасыл түске енетін – шиблек, сондай
– ақ ксерофильді жартылай бұталар және бұталар фриганалар таралған.
Ормандарда мәңгі жасыл дубтар және алуан түрлі қылқанды ағаштар қарағай –
пиния, балқарағай түрлері кездеседі.
Жартылай субтропиктік орманды зоналарда тропиктік ылғалды және мәңгі
жасыл жалпақ жапырақты ормандар арасында аралық жағдайға ие болған ормандар
дамыған. Бұл аймақтық неористикалық мәнде қоңыржай белдеудің өсімдіктерімен
сипатталады. Негізінен субтропиктік ормандардың оңтүстік жарты шарында
ежелгі қылқан жапырақты ағаштар тараған, әсіресе арауқария және
ногоплодниктер туыстарынан, ал солтүстік жарты шарда – таксодиялық туыстар.
Тропиктерден айырмашылығы лианалар және эпитфиттер, сондай – ақ пальма,
банан тағы басқа ағаштар түрлері кездеспейді.
Тропиктік белдеудегі ормандары зона – флориданың оңтүстігі, орталық
және оңтүстік Америка, Африка мен Австралияның шығысы және мұхиттық
аралдардың кейбірінде тропиктік ормандар тараған зона. Бұл зонаға латеритті
топырақ түзуші ылғалды тропиктік климат тән. Тұрақты жоғарғы температурасы
(+18+20С), өсімдік вегетацисының қарқынды жүруіне ықпал жасалды.
Ылғалдылықтың таралу жағдайына қарай екі зона тармағына бөлінеді: а) ылғалы
тұрақты тропиктік орман; б) ылғалы маусыды тропиктік орман. Біріншісінде
жауын – шашын 2000 мм аса түседі. Орманы мәңгі жасыл жапырақты (миртты,
лавралық, бобовые, пальма тағы басқа) ну орманды болады. Екіншісінде
маусымды қуаңшылық 3 айға созылады. Жауын – шашын бұл кезде 60 – 100 мм,
ағаштар жапырағын түсіреді.
Экваторлық орманды зона – оңтүстік Америка, орталық Африка, оңтүстік –
шығыс Алия. Мұхиттық аралдарды басып өтетін экватор белдеуінің екі жағында
тараған. Температура тұрақты жоғары, жауын – шашын мол, ну орманды [5].
Орман алуан түрлі жасыл әлем қатарына енеді және бағалы ресурс. Ежелгі
уақыттарда ормандар планетамыздың көп бөлігін алып жатқан. өркениеттің
дамуына байланысты орманға деген сұраныс өсті, ал оны пайдалану көп
түрленді. Дұрыс пайдалану үшін барлық ормандар 3 топқа бөлінген.
Бірінші топ. Суды қорғау және топырақты сақтау маңыздылығы бар
ормандар, курорттардың, қалалардың және тағы басқа елді мекендердің жасыл
алаңдары, қорықтық ормандар, өзен аңғарлары бойындағы тас жалдар және
табиғат ерекшеліктері тағы басқа.
Екінші топқа. Қорғаныштың және эксплуатациялық белгісі шектеулі орманы
аз зоналар жатады.
Үшінші топқа – орманы көп зоналарындағы эксплуатациялық ормандар тобы
жатады.
Бірінші топтағы ормандар эксплуатацияланбайды, оларда тек санитарлы
мақсатта, жақсарту үшін, күтуге және жарықтандыру тағы басқа бағыттағы
кесулер жүргізіледі. Екінші топта орманды кесу режимі шектеулі, бұл орман
өскен алқапқа байланысты. Үшінші топтағы ормандар кесудің өнеркәсіптік
режиміндегі сипатқа ие. Осы топтағы орман алқаптары ағаш дайындаудың
негізгі базасы болып саналады. Шаруашылық классификациясынан өзге,
ормандарды профиліне және бағытына қарай да жіктейді. Өнеркәсіптік,
суқорғаныштық, егістікті қорғау мақсатындағы, курортты, жолдамақы тағы
басқалар [4].

2 ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ОРМАН РЕСУРСТАРЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
2.1 Облыс аумағындағы орман ландшафтарының таралуы

Шығыс Қазақстан облысы алтай тауының оңтүстік – батыс (қазақстандық
алтай) бөлігін, Зайсан ойпатын, Қалба Сауртарбағатай жоталарын, Ертіс маңы
ойпатын және қазақтың ұсақ шоқысының шығысын қамтиды. Шығыс қазақстан
облысы ауданы 283,3 мың км. Шығыс Қазақстан солтүстігінде Ресеймен,
шығысында көрші ел ҚХР, оңтүстігінде Алматы, Батысында павлодар және
қарағанды облыстарымен шектеседі. Алтай табиғаты алуан түрлі және керемет.
Жер бедері амплитудасы теңіз деңгейінен 145 м-ден 45000 м деңгейге дейінгі
интервалда ерекшеленеді. Шығыс қазақстан территориясында климаттық, өсімдік
жамылғысының, топырақ қабатынан вертикалды, белдеулік заңдылығы анық
байқалады. Облыс территориясы шегіндегі жер бедері типтері биік таулы,
орташа таулы, аласа таулы, тауалды және тауаралық ойпаттар [12].
Шығыс Қазақстан облысы елімаізге тамаша табиғат байлығымен танылған
аймақтардың бірі. Бүкіл Республика орманының 72 пайызы шоғырланған бұл
өңірдің табиғат сұлулығы тіпті ерекше.
Бүгінгі күнде облысымызда 14 әкімшілік аудан және қалалық аймақтар
шоғырланған. Ауданы бойынша Аягөз, Абай, Жарма, Күршім, Тарбағатай
аудандары алдыңғы орындарға тиесілі. Ал осы облысымыздағы аудандардың
орманмен жамылған алқаптарына сипаттама келесідей. Орман ресурстарына бай
аудандар қатарына Қатон Қарағай (18,6 пайыз), Зырян (27,4 пайыз), Глубокий
(45 пайыз) аудандары жатады. Шығыс Қазақстан облысының орталығы - Өскемен
қаласының орманмен жамылған ауданы 4039 га, ал Семей қаласында 61870 га
[қосымша А].
Қазақстандық алтай флорасы алуан түрлі, өз құрамына өсімдік түрлерін
біріктіреді, облыс аумағындағы ормандар жалпы ауданы 3631040 га, орманмен
жамылған аумағы 176066 га. Олар негізінен балқарағай – қызыл қарағай және
самырсынды балқарағайлы формациялармен анықталады. Облыс ормандары
құрамында Сібір балқарағайы, Сібір қызылқарағайы, Сібір самырсыны, Алтай
шыршасы, және қарағай тәрізді бағалы ағаш тұқымдары таралған. Жапырақты
ағаш тұқымдарынан мұнда кездесетін түрлері крылов қайыңы, көп сүйелді
қайыңды мамықты қайың, терек, емен кездеседі. өзен аңғарлары бойымен
таралған бағалы бұталар түрлері шоғырланған. Олар бүрген, қара қарақат,
қызыл қарағай, көкбояу, рябина, қызырған, Алтай ырғайы тағы басқалар [13].
Орманды дала белдеуі өтпелі белдеу. Ол әсіресе оңтүстік алтайға тән.
Онда аралас және жапырақты ормандар, ал оңтүстік беткейлерде және тауаралық
шұңғымаларда далалы өсімдіктер өсіп таралған.
Орманды белдеу шығыс субрегионы териториясының 40 пайызына жуығын
қамтиды. Орман массивтерінің жоғарғы шекарасы жылу және ылғал факторларының
әсерінен қалыптасады. Негізгі 5 қылқанды тұқымдас шырша, самырсын, қарағай,
қызылқарағай және балқарағай жер бедеріне, климаттың және топырақ
жағдайларына байланысы орманды белдеуді түзеді. Мысалы, Бұқтырма, Ақберел
өзендерінің жоғарғы салаларының бассейіндерінде қылқанды тұқымдастардан
шырша басым таралған. Одан жоғары қарағайлы ормандар кездеседі. Қайың және
емен ағаштары қылқанды ормандарға араласу бейнесінде көрініс табады. Олар
оңтүстік және солтүстік шығысқа жылжыған сайын жауын – шашынның алпы
мөлшері кеми түседі, ауа құрғақ күйге көшеді. Осының нәтижесінде қылқанды
тұқымдар ашық қылқанды жапырақтармен ауысады. Ормандарға түрлі бұталар,
шалғынды – далалы және альпілік шөптер араласады.
Жауын – шашынға бай кенді Алтайда самырсынды орман түрлері – черневая
тайга басым. Оңтүстік Алтайдағы негізгі қылқанды тұқымдар – сәбір қарағайы,
шырша, самырсын, қайың және терек араласқан балқарағайлы орманы. Бұлар
тегіс орман белдеуіне түзеді. Жалпы орман белдеуінде табиғат жағдайларына
байланысты әр келкі ландшафтар сәйкестендіріледі – шыршалы – самырсынды,
шыршалы – қарағайлы аралас ормандарынан шыршалы – қайыңды, теректі –
қайыңды және қылқанды – жапырақты орман түрлеріне дейін.
Ағаш тұқымдарының таралуы вертикальді бағытта да өзгеріске ұшырайды.
Биік таулы облысқа жақындаған сайын алуан түрлі ағаш тұқымдары жоғала
бастайды.
Қарағай 700 – 800 м жоғары әдетте көтерілмейді. Қайың 1500 м дейін
жетеді, терек бірнеше жоғары биіктікке барады, шырша мен самырсын
балқарағай мен қарағай түзетін орман шекарасынан бірнеше жүздеген метрге
төменде тоқтайды. Ормандар тегіс биік үстірттерде орналаспайды.
Таудың оңтүстік беткейлерінде ормандар аз таралған немесе жоқ деп те
айтуға болады. Биік таулы және далалы белдеулермен шекарасында ормандар
өзінің мүмкіндігінің шегінше тіршілік етеді.
Ормандар сипаттамасы. Черневые леса (тайга) – кенді алтайдың суық және
ылғалды бөлігі типтік таулы – тайгалық аудан. Тайга сөзі тау ормандары
мағынасын береді. Бұл ормандар самырсынның, сібір шыршасының, балқарағайдың
қарағайлы ормандардың кездесуімен анықталады. Бұларға терек пен қайың
қосылады. Орманда кездесетін бұталар түрлері мойыл, шәңгіш, шетен ағашы
және биік шөптесінді жамылғы таралған. Теректі – қайыңды және мойылды оқшау
ормандар кең алқапты орман аңғарларын қамтиды. Тауда олар біртіндеп қалың
қылқанды толығымен араласады.
1600 м жоғары самырсын және шырша ағаш түрі жоғалып, орнына балқарағай
ағашы таралады. Бұл орман таза балқарағайдан түзілген.
Оңтүстік алтайда балқарағайлы ормандар тағы да түгелдей белдеумен
жамылған. Құрғақ аумақтарда (Нарын жотасы) қайың мен терек араласқан сирек
ормандарды түзеді. Оңтүстік Алтайдағы негізгі орман түзуші ағаш тұқымы
сібір қарағайы. Оның алып жатқан аумағы 480 мың га. Бұл ормандар 2000 м
биіктікке дейін көтеріліп, ашық аңғарларының қоңыржай ылғалды, орманды түрі
құрғақшылықты және тастақты жерлерге де бейімделе өседі. өзен аңғарлары
бойымен және таулы далаларда да таралады
Таулы қарағайлы орман егістікті ашық сирек карк тәрізді сипатқа ие
болады және бұталармен, шөптесінді жамылғысы жақсы жетілген. Ұзын сабақтары
күн сәулелерінің оңай өткізеді. Топырағы қалың қылқанды ормандарға
қарағанда жақсы қыздырылады. Сондықтан да бұталар мен шөптер ағаш астында
да, егістік алқаптарында да жақсы өсіп өнеді. Олардың түрлері тобылғы,
итмұрын, ырғай, қарақат тағы басқа шөптесінді жамылғысында – қара
бүлдірген, тағы басқалар.
Қарағай (сосна) – тауалды және орташа таулардың жер бедеріне тән ағаш
түрі. Ол тастақты ашық құрғақ жерлерде джәне өзен бойларында өседі.
Көбінесе олар қайыңмен, терекпен, одан жоғарыда қызылқарағай мен аралас
ормандарда өседі. Бұндай орман түрлері кенді Алтайда, Оңтүстік Алтайда
өседі, бірақ жиі кездесетін жері қалба жотасы. Онда қарағай ормандары
гранитті массивтердің көп бөлігін алып жатыр. Таза қарағайлы ормандар
валундармен жабынған ерекше көгалды алқапты аралас ормандармен араласады.
Қарағайлы ормандарда топырақ жамылғысы қалың қылқандармен жамылған, бұл
ерекше шайырдың хош иісін береді. Мұндай ормандарда дем алуды, ауа жұту өте
пайдалы. Орман асты жазығында бұталы ярус түрлері – мойыл, итмұрын, ағаш
тәрізді қараған, тастар ытән.
Шөптесін өсімдіктерден – орман метпигі, сүйелді сұлулық, ястербинка,
сондай – ақ қызыл кітапқа енгізілген эндемиктер – Венепин шөбі, дала
пионы, ледетурлық бадам тағы басқалар кездеседі.
Қалба жотасында табиғат ескерткіштері сақталған - үштік дәуірдің
реликтері қайыңды орманы не Синегор самырсынды шағын орманы.
Ертіс маңы қылқанды орманы. Ертіс маңының оңтүстік құмды массивтерінде
қарағайлы ормандар шоғырланған. Құмды массивтердің 50 пайызы осы ағаш
түрлері алады. Бұл шағын ормандар сирек ормандармен, далалы алқаптармен,
шөлдік ойыстармен алмасып отырады. Осындай орман ландшафтары құрғақ далада
өзіндік қасиеттермен ерекшеленеді. Кейде оларды далаға айналған қарағайлы
ормандар деп те атайды [12].
Семей өңіріндегі қарағайлы алқабы Ертіс өзенін бойлай ұзындығы 480
шақырымға екі 80 шақырымға созылатын таза қарағайлы алқапты құрайды. Бұл
қарағайдың ерекшелігі – құмды жерде өседі де, тігінен тік тамыр жіберіп,
жердің астынан су алады да құм бетіне жайқалған жасыл шөп шығады. Сондықтан
да бұл өңірдегі қарағайдың бұл түріне көз салушылар қырқып – кесіп,
бүлдіріп, талан – таражға салушылар, қасақана өрт қоюшылар көбейді. Ғылыми
әдебиеттерде Семей өңіріндегі жолақ қарағайлы орманды Ертіс маңының құмды
қарағайлы таспасы деп те атайды. Оның бұлай деп аталуы, әрине, кездей
соқтық емес. Қарағайлы орманның пайда болуы жердегі мұз дәуірінен кейінгі
үлкен экологиялық қайта өнімдерге байланысты деп түсіндіреді ғалымдар.
Осыдан бірнеше мың жылдар шамасында бұрын төрттік дәуірде күн райы жылынып,
оның салдарынан солтүстіктегі мұздар ери бастаған әрі оңтүстікке қарай өз
ағындарымен жердің солтүстік ендігінен құмдар мен қарағайдың тұқымдарын
ағызып әкелген. Ал Ертіс өзені бұл үрдіске тосқауыл болғандықтан, қарағай
тұқымдары осы өзеннің бойында қалып қойған. Сол себепті де Ертіс өзенінің
оң жағалауында құмды қарағайлы таспа пайда болып, олар өздерінің тамырын
тереңге жіберетін қасиеттерімен Ертіс өзенінің аңғарын құм басудан сақтап
қалған.
Егер де маңда қарағай орманы болмағанда ертіс өзенінің арнасынан
баяғыда – ақ құм мен топырақ басып қалған болар еді. (жел эрозиясынан). Ал
бұл жағдай тек семей өңірінің ғана экологиясында емес, онымен көршілес
жатқан аймақтардың да экологиясында да кері әсерін тигізбей қоймас еді.
Қорғау процесінде атқаратын ролі ерекше. Ертіс пен Обь өзендерінің
арасындағы қарағайлы орман жолақтары 2 шақырымнан 30 шақырымға дейін
созылғанымен, кейбір аралықтарында алаңқай жерлер де кездеседі. Қазіргі
кезеңде реликті қарағай ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Шығыс Қазақстандағы ерекше қорғауға алынған территориялар
Катон-қарағай ауданы туралы жалпы малімет
Көккөл сарқырамасы
ТУРИСТІК- РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ АУМАҚТАРДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ
Шығыс Қазақстан облысының экологиялық жағдайы
Шығыс Қазақстан өңірінің туристік потенциалы
Қазақстандағы туристік өнім
Талдықорған
Шығыс Қазақстан облысының экономикасы
Қатон-Қарағай ұлттық саябағы
Пәндер