Түркі халықтарындағы әйел болмысының тарихи қалыптасуындағы ерекшеліктерін айқындап, бүгінгі күнгі қыз бала тәрбиесінде қолдану
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... 4
1 ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ ТАРИХИ ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ ӘЙЕЛ БОЛМЫСЫНЫҢ КӨРІНІСІ
1.1 Түркі халықтарының өмір салты мен тәрбие дәстүрлерінің зерттелуі ... ... ... 7
1.2 Түркі халықтарының тарихи қалыптасуындағы әйел болмысына әсер еткен факторлар ... ... ... ... 11
1.3 Түркі халықтарындағы әйелдің қызметі және әлеуметтік рөлі ... ..17
2 ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНА ТӘН ӘЙЕЛ БОЛМЫСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН БҮГІНГІ КҮНІ ЕСКЕРУДІҢ ЖОЛДАРЫ
2.1 Түркі халықтарына тән әйел болмысы ның бүгінгі әйел тұлғасынан көріну ерекшеліктері ... ... ... ... 26
2.2 Бүгінгі қыз тәрбиесінде түркі халықтарына тән қасиеттерді ескерудің мүмкіндіктері мен әдіс.тәсілдері ... ... .36
2.3 Мектептегі қыз бала тәрбиесінде түркі халықтарына тән сапаларды қалыптастырудың нәтижелері ... ... ... .56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ...63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.
1 ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ ТАРИХИ ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ ӘЙЕЛ БОЛМЫСЫНЫҢ КӨРІНІСІ
1.1 Түркі халықтарының өмір салты мен тәрбие дәстүрлерінің зерттелуі ... ... ... 7
1.2 Түркі халықтарының тарихи қалыптасуындағы әйел болмысына әсер еткен факторлар ... ... ... ... 11
1.3 Түркі халықтарындағы әйелдің қызметі және әлеуметтік рөлі ... ..17
2 ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНА ТӘН ӘЙЕЛ БОЛМЫСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН БҮГІНГІ КҮНІ ЕСКЕРУДІҢ ЖОЛДАРЫ
2.1 Түркі халықтарына тән әйел болмысы ның бүгінгі әйел тұлғасынан көріну ерекшеліктері ... ... ... ... 26
2.2 Бүгінгі қыз тәрбиесінде түркі халықтарына тән қасиеттерді ескерудің мүмкіндіктері мен әдіс.тәсілдері ... ... .36
2.3 Мектептегі қыз бала тәрбиесінде түркі халықтарына тән сапаларды қалыптастырудың нәтижелері ... ... ... .56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ...63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің «Қазақстан-2050» стратегиялық бағдарламасында отбасының тірегі болған әйел балалары, соның ішінде қыз баласының тәрбиесіне ерекше көңіл бөліп мән береді. Онда Елбасы: «Біз қыздарымызға ертеңгі жар, ана деп қарап, тәрбиелеуіміз керек»,- деп айтқан болатын[1]. Бұл әсіресе, бүгінгі жаһандық тәрбие дәстүрлерінің дендеп еніп, ұлттық болмысымызға едәуір ықпал етіп отырған заманда өзектілігі артып отыр.
Бұл мәселеге кеңірек тоқталсақ, от басы, ошақ қасының берекесі, ата мен ана, ұл мен қыз секілді құндылықтарды халқымыз қашанда қастер тұтқан және қастерлей де бермек.Бұл жерде ата-ананың орнын өте жоғары бағалайтын асыл дініміз – Исламнан дәлел келтірген жөн деп ойлаймын. Мұхаммед пайғамбарымыздың «Ата-ананың балаға бере алатын ең жақсы мұрасы – жақсы өнегелі тәрбиесі» деген хадисі бар.Бұл жерде ананың рөлі ерекше маңызды. Қазақ халқы: «Әйел күннің шуағынан жаралған» деп дәріптесе, Алланың пайғамбары «Жәннат – аналардың басқан ізінің астында» деп әйел қауымды ұлықтаған.Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына биылғы Жолдауында: «Біз әйел затына – анаға, жарға, қызға деген қапысыз құрметті қайта оралтуға тиіспіз. Біз ананы қорғап-қолдауымыз керек. Мені отбасында әйелдер мен балаларға тұрмыстық зорлық-зомбылық көрсету жайттарының көбеюі алаңдатады. Әйелді құрметтемеу деген болмау керек. Бірден айта¬йын, ондай зорлық-зомбылықтың жолы қатаң түрде кесілуі тиіс. Мемлекет әбден асқынған жыныстық құлдыққа, әйелге тауар ретінде қарайтын көзқарасқа айрықша қатаң түрде тыйым салуға тиіс» деп ерекше атап көрсетті[2].Қыз баланы құрметтеу, олардың алдында дөрекі сөйлемей, ізетті болу, ер-тұрманы әшекейленген сұлу жорғаларды қыздарына, қарындастарына мінгізу, киімнің әсем-сәндісін, әшекейлі бұйымдардың жақсысын қыздарына арнау-ежелгі дәстүр. Жиын-тойларда қыз баланы әр уақытта сыйлы орынға отырғызған. Жаңа келін болып түскен жеңгелері де қайын сіңлілерін атымен атамай «Еркежан», «Шырайлым» деп еркелеткен. Орта Азия мен Қазақстанда жалғыз келе жатқан қызды көрсе, оған қорғаныш болып, баратын жеріне дейін шығарып салатын болған. «Қыз өссе-елдің көркі, гүл өссе-жердің көркі» дегендей, қызғалдақтай болып өсіп, көктеп келе жатқан гүлдің мезгілсіз солып қалмауына қамқорлық жасаған. «Қызға қырық үйден тыю» деген мақал да осының айғағы. Міне, осындай тәрбиелік мәні зор дәстүрлерді атадан балаға мирас етіп қалдырып отырған.
Бұл мәселеге кеңірек тоқталсақ, от басы, ошақ қасының берекесі, ата мен ана, ұл мен қыз секілді құндылықтарды халқымыз қашанда қастер тұтқан және қастерлей де бермек.Бұл жерде ата-ананың орнын өте жоғары бағалайтын асыл дініміз – Исламнан дәлел келтірген жөн деп ойлаймын. Мұхаммед пайғамбарымыздың «Ата-ананың балаға бере алатын ең жақсы мұрасы – жақсы өнегелі тәрбиесі» деген хадисі бар.Бұл жерде ананың рөлі ерекше маңызды. Қазақ халқы: «Әйел күннің шуағынан жаралған» деп дәріптесе, Алланың пайғамбары «Жәннат – аналардың басқан ізінің астында» деп әйел қауымды ұлықтаған.Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына биылғы Жолдауында: «Біз әйел затына – анаға, жарға, қызға деген қапысыз құрметті қайта оралтуға тиіспіз. Біз ананы қорғап-қолдауымыз керек. Мені отбасында әйелдер мен балаларға тұрмыстық зорлық-зомбылық көрсету жайттарының көбеюі алаңдатады. Әйелді құрметтемеу деген болмау керек. Бірден айта¬йын, ондай зорлық-зомбылықтың жолы қатаң түрде кесілуі тиіс. Мемлекет әбден асқынған жыныстық құлдыққа, әйелге тауар ретінде қарайтын көзқарасқа айрықша қатаң түрде тыйым салуға тиіс» деп ерекше атап көрсетті[2].Қыз баланы құрметтеу, олардың алдында дөрекі сөйлемей, ізетті болу, ер-тұрманы әшекейленген сұлу жорғаларды қыздарына, қарындастарына мінгізу, киімнің әсем-сәндісін, әшекейлі бұйымдардың жақсысын қыздарына арнау-ежелгі дәстүр. Жиын-тойларда қыз баланы әр уақытта сыйлы орынға отырғызған. Жаңа келін болып түскен жеңгелері де қайын сіңлілерін атымен атамай «Еркежан», «Шырайлым» деп еркелеткен. Орта Азия мен Қазақстанда жалғыз келе жатқан қызды көрсе, оған қорғаныш болып, баратын жеріне дейін шығарып салатын болған. «Қыз өссе-елдің көркі, гүл өссе-жердің көркі» дегендей, қызғалдақтай болып өсіп, көктеп келе жатқан гүлдің мезгілсіз солып қалмауына қамқорлық жасаған. «Қызға қырық үйден тыю» деген мақал да осының айғағы. Міне, осындай тәрбиелік мәні зор дәстүрлерді атадан балаға мирас етіп қалдырып отырған.
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» Қазақстан халқына Жолдауы. 2014 ж.
2. «Ақтөбе» газеті 15.02.2014ж.
3. Гумилев Л.Н. Көне түріктер. Алматы. «Білім», 1994.
4. Гейнс А.К .Собрание литературных трудов.Т.1.1897.
5. http://kz.zaman.com.tr Мұсахан Исахан «Қазақтың әлімсақтан бергі әйел жайлы түсінігі»
6. «...народы Средней Азии». Рукопись профессора Ю.К.Малницкого. ЮКОГА. Фонд № 1170. Название фонда «Документы о жизни и деятельности казахской национальной интеллигенции в Туркестане», ОП 10, Дело 4. − 118 с.
7. .Әмірбекова А.Б. Концептілік құрылымдардың поэтикалық мәтіндегі вербалдану ерекшеліктері: Филол. ғыл. канд. дис. - Алматы, 2006. - 117 б.
8. »Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998
9. Ахмад ибн Ханбал – №15269 хадис.
10. Әл-Һайсәми, Мәжмәғ, Китабун-Никах – №7455 хадис
11. Асыл арна 19.01.2010ж
12. Сахих әл-Бұхари / Ауд. Қ. Спатай. —Алматы: «Кәусар-саяхат» ЖШС, 2009.
13. Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: «Аруна Ltd.»ЖШС, 2010
14. "Мұсылман" журналы, №1, қаңтар, 24-бет, 2004 жыл.
15. М.Әуезов «Абай жолы» 1956ж
16. Байғұтова А.М. «Қазақ әйелі» коцептісінің этномәдени сипаты : Филол. ғыл. канд. дис.авторефераты. - Алматы, 2008.
17. http://www.spishi.kz М.Байғұт «Ақ орамалды қыз»
18. Шойбеков Р. Қазақ зергерлік өнерінің лексикасы. - Алматы: Қазақстан, 1993.
19. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауынан 2011 жыл 28 қаңтар
20. «Қызылқоға» газеті 12.05.2014ж
21. «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл
22. Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы
23. Баласағұни Ж. Құтты білік. Алматы., Ана тілі. 1993 ж.
24. Тілеужанов М.. Халық тағылымы. Алматы., Рауан, 1996
25. Қожахметова К.Ж, Таубаева Ш, Жанзакова Ш. Методология общей и этнической педагогики в логико-структурных схемах. Алматы, 2005
26. Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 жылғы 29 қарашадағы N 1677 Жарлығы
27. Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 жылғы 29 қарашадағы N 1677 Жарлығы 3-бөлім
28. Егемен Қазақстан – 2008.-7 мамыр.-5 б.
29. Ақиқат. – 2003.- №9. – 64-67 б.
30. http://test.kazaitys.kz Әзілхан Нұршайықов «XXI ғасырдың қазақ қыздары туралы пікіріңіз қандай?»
31. Дала мен қала – 2008.-30 қазан.-11б.
32. Қазақстан Республикасының статистикалық жылнамалығы. -Астана, 2011.
33. Қазақстан Республикасының статистикалық жылнамалығы. -Астана, 2009.
34. www.inform.kzМВД РК
35. Қазақстан Республикасы Алматы облысының Статистика департаменті , 2003–2015 жж.
36. «Сен білесің бе?» энциклопедиясы./Құраст.: Қ.Ж. Райымбеков, Қ.Т. Байғабылова. – Алматы: «Аруна» баспасы
37. http://kk.wikipedia.org Қазақ салт-дәстүрлері
38. Ана тілі, газет-2004, 29 шілде.
39. //Казахстанская правда – 2005.-3 декабрь (№333-334). 6-7 б.
40. Әдебиет айдыны, газет-2006, 21 қыркүйек.
41. Эйдемиллер Э.Г.,Юстицкис В. Психология и психотерапия семьи. – СПб.: Питер, 2002.-656с
42. Берн. Э. Игры, в которые играют люди: психология человеческих
взаимоотношений.пер. с англ. А.Грузберга.- М.: Эксмо, 2007.- 567с
43. Федотова А.Ю. Курс: психология семейных отношений.- М,2000.
44. Ильин Е.П. Психология общения и межличностных отношений. — СПб.: Питер, 2009.
45. Оқушы тәрбиесі.-2008. №6-7., 21-23 б.
2. «Ақтөбе» газеті 15.02.2014ж.
3. Гумилев Л.Н. Көне түріктер. Алматы. «Білім», 1994.
4. Гейнс А.К .Собрание литературных трудов.Т.1.1897.
5. http://kz.zaman.com.tr Мұсахан Исахан «Қазақтың әлімсақтан бергі әйел жайлы түсінігі»
6. «...народы Средней Азии». Рукопись профессора Ю.К.Малницкого. ЮКОГА. Фонд № 1170. Название фонда «Документы о жизни и деятельности казахской национальной интеллигенции в Туркестане», ОП 10, Дело 4. − 118 с.
7. .Әмірбекова А.Б. Концептілік құрылымдардың поэтикалық мәтіндегі вербалдану ерекшеліктері: Филол. ғыл. канд. дис. - Алматы, 2006. - 117 б.
8. »Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998
9. Ахмад ибн Ханбал – №15269 хадис.
10. Әл-Һайсәми, Мәжмәғ, Китабун-Никах – №7455 хадис
11. Асыл арна 19.01.2010ж
12. Сахих әл-Бұхари / Ауд. Қ. Спатай. —Алматы: «Кәусар-саяхат» ЖШС, 2009.
13. Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: «Аруна Ltd.»ЖШС, 2010
14. "Мұсылман" журналы, №1, қаңтар, 24-бет, 2004 жыл.
15. М.Әуезов «Абай жолы» 1956ж
16. Байғұтова А.М. «Қазақ әйелі» коцептісінің этномәдени сипаты : Филол. ғыл. канд. дис.авторефераты. - Алматы, 2008.
17. http://www.spishi.kz М.Байғұт «Ақ орамалды қыз»
18. Шойбеков Р. Қазақ зергерлік өнерінің лексикасы. - Алматы: Қазақстан, 1993.
19. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауынан 2011 жыл 28 қаңтар
20. «Қызылқоға» газеті 12.05.2014ж
21. «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл
22. Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы
23. Баласағұни Ж. Құтты білік. Алматы., Ана тілі. 1993 ж.
24. Тілеужанов М.. Халық тағылымы. Алматы., Рауан, 1996
25. Қожахметова К.Ж, Таубаева Ш, Жанзакова Ш. Методология общей и этнической педагогики в логико-структурных схемах. Алматы, 2005
26. Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 жылғы 29 қарашадағы N 1677 Жарлығы
27. Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 жылғы 29 қарашадағы N 1677 Жарлығы 3-бөлім
28. Егемен Қазақстан – 2008.-7 мамыр.-5 б.
29. Ақиқат. – 2003.- №9. – 64-67 б.
30. http://test.kazaitys.kz Әзілхан Нұршайықов «XXI ғасырдың қазақ қыздары туралы пікіріңіз қандай?»
31. Дала мен қала – 2008.-30 қазан.-11б.
32. Қазақстан Республикасының статистикалық жылнамалығы. -Астана, 2011.
33. Қазақстан Республикасының статистикалық жылнамалығы. -Астана, 2009.
34. www.inform.kzМВД РК
35. Қазақстан Республикасы Алматы облысының Статистика департаменті , 2003–2015 жж.
36. «Сен білесің бе?» энциклопедиясы./Құраст.: Қ.Ж. Райымбеков, Қ.Т. Байғабылова. – Алматы: «Аруна» баспасы
37. http://kk.wikipedia.org Қазақ салт-дәстүрлері
38. Ана тілі, газет-2004, 29 шілде.
39. //Казахстанская правда – 2005.-3 декабрь (№333-334). 6-7 б.
40. Әдебиет айдыны, газет-2006, 21 қыркүйек.
41. Эйдемиллер Э.Г.,Юстицкис В. Психология и психотерапия семьи. – СПб.: Питер, 2002.-656с
42. Берн. Э. Игры, в которые играют люди: психология человеческих
взаимоотношений.пер. с англ. А.Грузберга.- М.: Эксмо, 2007.- 567с
43. Федотова А.Ю. Курс: психология семейных отношений.- М,2000.
44. Ильин Е.П. Психология общения и межличностных отношений. — СПб.: Питер, 2009.
45. Оқушы тәрбиесі.-2008. №6-7., 21-23 б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
1 ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ ТАРИХИ ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ ӘЙЕЛ БОЛМЫСЫНЫҢ КӨРІНІСІ
1.1 Түркі халықтарының өмір салты мен тәрбие дәстүрлерінің зерттелуі ... ... ... 7
1.2 Түркі халықтарының тарихи қалыптасуындағы әйел болмысына әсер еткен факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3 Түркі халықтарындағы әйелдің қызметі және әлеуметтік рөлі ... ... ... ... ... .17
2 ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНА ТӘН ӘЙЕЛ БОЛМЫСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН БҮГІНГІ КҮНІ ЕСКЕРУДІҢ ЖОЛДАРЫ
2.1 Түркі халықтарына тән әйел болмысы ның бүгінгі әйел тұлғасынан көріну ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
2.2 Бүгінгі қыз тәрбиесінде түркі халықтарына тән қасиеттерді ескерудің мүмкіндіктері мен әдіс-тәсілдері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.3 Мектептегі қыз бала тәрбиесінде түркі халықтарына тән сапаларды қалыптастырудың нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 64
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан-2050 стратегиялық бағдарламасында отбасының тірегі болған әйел балалары, соның ішінде қыз баласының тәрбиесіне ерекше көңіл бөліп мән береді. Онда Елбасы: Біз қыздарымызға ертеңгі жар, ана деп қарап, тәрбиелеуіміз керек,- деп айтқан болатын[1]. Бұл әсіресе, бүгінгі жаһандық тәрбие дәстүрлерінің дендеп еніп, ұлттық болмысымызға едәуір ықпал етіп отырған заманда өзектілігі артып отыр.
Бұл мәселеге кеңірек тоқталсақ, от басы, ошақ қасының берекесі, ата мен ана, ұл мен қыз секілді құндылықтарды халқымыз қашанда қастер тұтқан және қастерлей де бермек.Бұл жерде ата-ананың орнын өте жоғары бағалайтын асыл дініміз - Исламнан дәлел келтірген жөн деп ойлаймын. Мұхаммед пайғамбарымыздың Ата-ананың балаға бере алатын ең жақсы мұрасы - жақсы өнегелі тәрбиесі деген хадисі бар.Бұл жерде ананың рөлі ерекше маңызды. Қазақ халқы: Әйел күннің шуағынан жаралған деп дәріптесе, Алланың пайғамбары Жәннат - аналардың басқан ізінің астында деп әйел қауымды ұлықтаған.Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына биылғы Жолдауында: Біз әйел затына - анаға, жарға, қызға деген қапысыз құрметті қайта оралтуға тиіспіз. Біз ананы қорғап-қолдауымыз керек. Мені отбасында әйелдер мен балаларға тұрмыстық зорлық-зомбылық көрсету жайттарының көбеюі алаңдатады. Әйелді құрметтемеу деген болмау керек. Бірден айта - йын, ондай зорлық-зомбылықтың жолы қатаң түрде кесілуі тиіс. Мемлекет әбден асқынған жыныстық құлдыққа, әйелге тауар ретінде қарайтын көзқарасқа айрықша қатаң түрде тыйым салуға тиіс деп ерекше атап көрсетті[2].Қыз баланы құрметтеу, олардың алдында дөрекі сөйлемей, ізетті болу, ер-тұрманы әшекейленген сұлу жорғаларды қыздарына, қарындастарына мінгізу, киімнің әсем-сәндісін, әшекейлі бұйымдардың жақсысын қыздарына арнау-ежелгі дәстүр. Жиын-тойларда қыз баланы әр уақытта сыйлы орынға отырғызған. Жаңа келін болып түскен жеңгелері де қайын сіңлілерін атымен атамай Еркежан, Шырайлым деп еркелеткен. Орта Азия мен Қазақстанда жалғыз келе жатқан қызды көрсе, оған қорғаныш болып, баратын жеріне дейін шығарып салатын болған. Қыз өссе-елдің көркі, гүл өссе-жердің көркі дегендей, қызғалдақтай болып өсіп, көктеп келе жатқан гүлдің мезгілсіз солып қалмауына қамқорлық жасаған. Қызға қырық үйден тыю деген мақал да осының айғағы. Міне, осындай тәрбиелік мәні зор дәстүрлерді атадан балаға мирас етіп қалдырып отырған.
Қыз баланың тәрбиесі ата-анаға да үлкен сын еді. Жүн түту, жіп иіру, шекпен тоқу, кесте тігу, құрақ құрау, оюлап киіз басу, кілем тоқу, арқан есу, көрпе көктеу тағы басқа өнерді қыздарына бөгде босағаға бармай тұрып-ақ үйреткен. Осылай еңбекке баулу арқылы отбасы алдындағы жауапкершілік сезімін дамытып, психологиялық жағынан даярлай бастаған.
Қыздарымыздың асыл қасиеті, жан-дүниесі нәзік, адал махаббат иесі болғандығын, дәулетке, байлыққа, жиһазға қызықпағандығын жыр-дастандардан білеміз. Қазақ қыздары махаббат атты асыл сезімді айрықша қастерлеп, аялаған. Сүйген адамымен қол ұстасып бірге жүрсе, тіпті қатықсыз қара көже ішсе де бақыттымын деп, өмірге риза болған.
Қыз ең қасиетті сөз. Қасиетті болатыны бүкіл адамзат қыздан тарайды: қыз келін болады, келін анаға айналады, ал ана әже деген зор дәрежеге жетеді.Осы үшеуі арқылы ұрпақ өсіріп, ұлт қатарын көбейтеді.
Ұлттың бойындағы бар жақсы қасиеттерді тілін, дінін, әдет-ғұрпын, салт-санасын, дәстүрін немересіне, немересінен шөбересіне жеткізуші, дамытушы, әрине, әйел-ана. Халқымыздың ырысты ынтымағын, береке-бірлігін, туыстың татулығын іске асыратын да, ұйымдастыратын да әйел-ана. Ағайын тату болса ат көп, абысын тату болса ас көп, деген ұлағатты сөз осыдан туса керек. Кең байтақ ұлы даланы мекендеген қара орман халқымыздың бір тілде сөйлеп, әдет-ғұрып, салт дәстүрінің, мінез-құлықтарының да біркелкі ұқсас болып келуі бұрынғы өткен қасиетті Домалақ ана, Айша бибі, Жаған бегім, Нұрбике ханым, Айғаным,Ұлпан, Зере, Ұлжан сынды дана аналарымыздан қалған үлгі.
Қазақтар әдетте елге келін болып түскен қыз өз елінің барлық жақсы қасиеттерін, рухани-моральдық құндылықтарын өзімен бірге ала келіп, табалдырығын аттаған босағасының игілігіне, қала берді бүкіл сол бір қалың елге сіңірген. Бұл жақсы үрдіс, ғибратты ғадет бүкіл ұлттың бірлігіне, рухани болмысына игі ықпалын тигізген. Сондықтан да халқымыз қыздарына төрден орын беріп, қонақ деп еркелеткен, парасаттылыққа баулып еркін өсірген.
Ерке қыз, иманды әйел, қасиетті ана солардан шыққан. Қазақтың батыл қыздары, ақын қыздары, ақылды қыздары ұлтты тәрбиеледі. Пәрәнжі-сәтір кимеген, сөйте тұра еркіндік пен есерліктің ара жігін ажырата білген парасатты, тапқыр, төзімді, өнерлі, шашын төбесіне түйіп жауға шапқан батыр қыздар қазақта болған. Тар қолтықтан оқ тисе, тартып алар қарындас деп қызға сеніммен арқа сүйеу де тек қазақта. Қыздар тәрбиесі қоғамда рухани құндылықтарды, ұлы мұраттарды иманды және инабатты бәсекемен қалыптастырады. Бұл адамның ішкі түйсігіне өрелі қасиеттерді алға шығарады. Сол адамдық қасиеттерді бойына сіңіре білген жандардан тараған ұрпақ ақыл мен алғырлықтың бүкіл бітім-болмысын одан да артығырақ жақтырады. Қызды тәрбиелеу, өсіру, ер жеткізу ең маңызды мәселе. Қыз өсіру, гүл өсірумен бірдей! Гүлге әлсін-әлсін су құйып, ауа жеткізіп, айналасын арам шөптерден тазартып отыру керек. Мұндай тиянақты күтім болмаса гүл солып қалады. Қыз да сондай. Оған тәлім мен тәрбие, өнер мен өнеге, білім мен мәдениет керек. Қазақта әр ата-ана өз қызын өнегелі етіп өсіруге бар күшін салып отырады. Білген білімін аямайды. Әр қыз өз отбасының тәрбиесімен ұядан ұшып, өмір деген үлкен әлемге қанат қағып жатады. Әрине, бұрын отбасылардың бәрі бірдей білімді болған жоқ. Өнерден құралақандары көп болған. Ғылымға қол жетпейтін еді.
Диплом жұмысының мақсаты. Түркі халықтарындағы әйел болмысының тарихи қалыптасуындағы ерекшеліктерін айқындап, бүгінгі күнгі қыз бала тәрбиесінде қолдануға ұсыныс жасау.
Зерттеу обьектісі. Түркі халықтарындағы әйел тәрбиесінің ерекшеліктері.
Зерттеу пәні. Түркі халықтарындағы қыз, әйел болмысына тән сапалар жүйесі.
Зерттеу міндеттері.
Түркі халықтарындағы әйел балаларының тәрбиесіне қатысты зерттеулер мен ғылыми материалдарды жинақтау, жүйелеу және талдау;
Түркі халықтарындағы әйел болмысына тән тәрбие ерекшеліктері мен мәдениет сапаларын сипаттау;
Түркі халықтарындағы әйел болмысының қазақ қыздары бойындағы сабақтастығын көрсету;
Түркі халықтарына тән тәрбие ерекшеліктерін бүгінгі қыз тәрбиесінде ескерудің жолдарын ұсыну.
Зерттеу әдістері. Диплом жұмысын орындау барысында ғылыми ақпараттарға теориялық талдау жасау, жүйелеу, салыстыру, топтау, тарихи-педагогикалық деректерге салыстырмалы талдау жасау, бақылау, анкеттеу, сұхбат, әңгімелесу және т.б. зерттеу әдістері қолданылды.
Зерттеу базасы. Кентау қаласы Яссы колледжі.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі негізгі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1 ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ ТАРИХИ ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ ӘЙЕЛ БОЛМЫСЫНЫҢ КӨРІНІСІ
3.1 Түркі халықтарының өмір салты мен тәрбие дәстүрлерінің зерттелуі
Түрік әйелдері атқа мекем отырып, жақсы шаба білген, қару қолдануды үйренген, ерлік жасаудан тайынбаған, тіпті қамал күзетшісі, уәли, елші де бола алған.Түркілер әйел-ананы отбасының құты мен ырысы, ұйтқысы мен жылуы деп таныған. Сондықтан да болар түркі дүниесін терең зерттеген тарихшы-ғалым Лев Гумилев Көне түріктер деген іргелі зерттеуінде Түркілер әйелдерді сал-серілердей қатты құрметтейтін. Баласы үйге кіргесін әуелі шешесіне иіліп, тәжім еткен, содан кейін барып әкесіне сәлем берген. Орхон жазуында да апа-қарындастары қалып қойып, оларға ажал қаупі төнгенде, Күлтегіннің оларды жанқиярлықпен қорғап қалғаны зор шабытпен жырланады. Түркілерде анасының шыққан тегіне айрықша мән берген. [3]- деп жазған. Қазақта Жігіттің жақсы болуы нағашысынан деген сөз бар. Оның түп мәніне үңілсек, ата-бабаларымыз аналарының, жұбайларының қадір-қасиетіне, оның шыққан тегіне ерекше мән берген. Мұның өзі қыз баланың ұрпақ өрбітудегі орнының жауапты екендігін айшықтайды.
Қазақ әйелдері ұрпақ тәрбиесінен өзге қоғамның барлық істеріне қатысып, өздерінің көзқарастарын білдірген. Хандар мен сұлтандардың, батырлар мен билердің ақылшы кеңесшілері ретінде кең далаға танылған. Мұндай жайт өзге ұлт өкілдері зерттеушілерінің назарында болған. Мысалы, зерттеуші ғалым А.К.Гейнс:Киргизская женщина играет большую роль не только как хозяйка семьи, но и как член общества. На сходках киргизов женщины подают голос наравне с мужчинами, в особенности по вопросом, касающимся общественных нужд. Иногда даже мнение женщин имеет некоторое преимушество над мнением мужчины,[4] -деп пайымдаған.
Түркі әлемінде әйел - ананың алатын орны Аңдатпа. Әйел - мәңгілік тақырыптардың бірі болғандықтан, әйел жайында үнемі сөз қозғалып отырады. Әсіресе әйел-ананың қоғамдағы орны мен атқаратын қызметіне байланысты көзқарастар алуан түрлі. Қалай болса да, ананы құрметтеу, әйелді ардақтау бүкіл түркі халықтарына ортақ, ата-бабаларымыздан келе жатқан салт-дәстүр. Түйін сөздер: әйел-ана, түркі әлемі, салт-дәстүр, қоғам, мәдениет. Қазақтың көшпелі дәуірінде қыздарды, әйелдерді жоғары бағалаған. Олар-өмір, өмірдің сәні мен салтанаты, ер адамдардың ақылшысы, балалардың тәрбиешісі деп қараған. Әйел туралы сөз қозғау әрі оңай, әрі қиын. Әйел ибалы қыз, инабатты келін, қарындас, ана, апа, әже. Тоғыз ай, он күн толғатып, тар құрсағын кеңітіп, тас емшегін жібітіп әйел бүкіл адамзатқа өмір сыйлайды. Ата- бабаларымыз да әйелді құрмет тұтқан. Содан да болса керек, ұрпақ тәрбиесін әйел-анаға жүктеген. Ерте кездегі аналарымыздай ерін пір тұтып, ибалы қыз, иманды ұл тәрбиелеп отырған әйелдер күн өткен сайын азайып түскені ащы да болса шындық. Тарихқа көз жүгіртсек, көшпенді түркі халықтары әрқашанда ананы қастерлеген. Жарын сүйген. Қызын қырық үйден тия отырып, алақанына салып әспеттеп еркелеткен. Қызды қашанда жат жұрттық деп, жас күнінен отбасының сенімді серігі, қара қазанның иесі, үйдің ұйытқысы ретінде ұзатқанға дейін тек тәрбие берген. Кез келген мәдениет аз уақытта күшпен орнамайтынын, халық мәдениетін реттейтін факторлардың ғасырлар бойы қалыптасатынын тарих көрсетіп отыр. Тарихта өшпес із қалдырған, ақылдылығымен, парасаттылығымен, шешендігімен танылған, ел билеген әйел-аналарымызға тоқталайық: Томирис - Тұран патшасы Афрасиябтың қызы. Патшайым болып ел басқарған батыр қыз. Зарина - Сақ патшасының қыз. Ел тағдыры үшін өз махаббатын құрбан етеді. Жеке басымның бақытын елімнің еркіндігіне айырбастай алмаймын. Махаббаттан да жоғары нәрсе бар, ол - менің елім, - дейді Зарина. Бөрте ханым - Шыңғыс ханның әйелі. Қоңырат тайпасының қызы. Жат елдікке пенде болғанмен ұрпақ тәрбиесінде өз елінің ұлттық тағылымын меңгерте білген. Гауһар - Қабанбай батырдың жары, арғын - бәсентин Малайсары батырдың қарындасы Есенбике - Олжабай батырдың анасы, үйсін Қарасай батырдың қызы. Назым - Қабанбай батырдың қызы. Айтолқын - Абылай ханның қызы Бопай - Кенесарының қарындасы, бес жүз сарбазды басқарып, Ресей отаршылдарына қарсы соғыста ерен ерлік көрсеткен батыр қыз. Қалампыр ана - Балуан Шолақтың анасы. Домалақ ана (Нүрила) - Бәйдібек бидің әйелі. Нүрила барлық адамдарға өте мейірімді, ақылды, әулие әйел болған. [5]. Ал Ұмай ана түсінігі жалпы түркі халықтары танымындағы әйел бейнесін толығымен ашып көрсетеді. Сондықтан оған жекеше тоқталайық: Түркілердің Ұмай ана түсінігінде әйел тегіне деген терең ұғым жатыр. Көне түркілердің мифиологиясында Ұмай ана ұрпақ жалғастығын жебейтін періште саналады. Көне түркінің дүниетанымында Ұмай анадан өзге бес ене түсінігі де болған. Пендені желеп-жебейтін Ұмай ана, Май ана, От ене, Ұмайық және Бай әжені бес ене деп қабылдаған. Соған қоса Түркілер Ұмай ана деп Адам атаның қосағы Хауа ананы айтқан секілді. Себебі, белгілі руника зерттеушісі Қ.Сартқожаұлы да Орхон- Енесей тас жазуында түркілердің Ұмай текті ұрпақ деген тіркестерді қолданғанын жеткізеді. Демек, түркілер Ұмай ананы Тәңірге баламай, керісінше оның жатырынан жаралғанын пайымдаған. Тағы бір түркі халықтарындағы әйел бейнесін Қорқыт атаның әйел пайымында көре аламыз. Түркілердің Исламға дейінгі дүниетанымынан сыр шертетін жауһар туындылардың бірі Қорқыт ата кітабы екені бәрімізге аян. Бұл тарихи шығармада түркілердің әйел туралы пайымдаулары да көрініс береді. Қорқыт ата кітабын терең зерттеген Ә.Қоңыратбаев туындының бүгінге жеткен нұсқасына мұсылмандық құндылықтардың да кіріккенін айтады.
Түркі халықтарындағы әйел болмысының, соның ішінде қазақ әйелдерінің болмысының әу бастан-ақ ізгіліктілігін көптеген шетел ғалымдары зерттеп, өз тұжырымдарын жасаған. Атап айтқанда, ғалым Ю.К.Малницкий: Қазақ халқының тұрмыс тіршілігінде әйел баласы ең алдымен отбасы шаруашылығындағы басты құндылық болып табылған. Екіншіден, қыз балалары түрік халықтарының мұсылман дінін қабылдаған басқа тайпаларынан тараған халықтарға қарағанда анағұрлым еркін әрі үлкен құрметке ие. Оларды ең құрметті, қонақ отыратын орын - төрге отырғызған. Сонымен қатар, қазақ әйелдерінің көзқарасы мен пікірі отбасылық кеңесте шешуші дауысқа ие болған. Сондай- ақ, қазақ әйелдері ат үстінде еркін шауып, қонақтарды күтіп алуға және оларды қымыз, қымыранмен сусындандатуға қатысқан, тіпті олармен сұхбатқа да түсетін болған, - деп қазақ әйелдерінің басқа халықтар әйелдеріне қарағанда құқығының жоғарылығын ерекшелеп сипаттайды [6].
Әйтсе де, ислам діні келгеннен кейін қазақ қоғамында әйел мен еркек арасында біршама өзгешелік пен талаптар орнады. Әйелдің орны қаншалықты ұлық болса да, шариғи тұрғыдан өзіндік нормасы мен әдебін сақтау талап етілді.
Түркі халықтарына тән әйел мінез-құлқы мен жүріс-тұрысындағы мәдениеттілік нормаларын Ғ.Мүсіреповтың Оянған өлке шығармасынан мынадай үзінді арқылы дәлелдей түсуді жөн көрдік: "Ең соңынан кірген кішкене денелі қазақ әйелі ауыз үйдегі орыс жұмыскерлері мен орыс әйелдеріне қарап таңырқап тұрып қалыпты. Мойындарына дейін ашық, жалаң бас, еркектермен қатар отырған орыс әйелдері Күнзилаға, тіпті, таң көрінді. Шашын желкесіне қырыққан жас келіншек Елизавета Быкованың барлық еркектерден жоғары отырғаны ерсі де көрініп кетті. (Ғ.Мүсірепов. Оянған өлке)[7].
Қазақ әйелінің көңіл-күйі, сезім әлемі, ішкі дүниесі нәзік болуымен бірге шытырманға толы, аса күрделі құбылыс еді. Бұдан байқағанымыз түркі әйелдерінде аңғарымпаздық белгілердің, тіпті олардың ұсақ-түйегіне дейін бірден байқап, тез арада айтылмақ ой мен емеурін, ишараны шешетін туа бітті қабілеттері ерекше дамығанын жоғарыдағы деректер растайды.
Әйелдердің гендерлік болмысына, әйел адамдардың ассоциативті ойлау жүйесіне көбінесе адамгершілік, ізгілік, жылылық, күнделікті күйбең тіршілік жақын да, ер адамдардың асссоциативті ойлау жүйесіне ерлік жасау, батырлық көрсету, кәсіппен шұғылдану т.б. жақын болатыны белгілі.
Қыздар мен әйелдерге қатысты ондай аттардың сирек қолданылуы қазақ халқының қызды қонақ, ал әйелді ана деп ерекше қадірлегенінің айғағы болса керек.
Түркі халықтарындағы әйел бейнесі Қорқыт еңбектерінде де кеңінен қарастырылады.
Қорқыт өзінің өлең-жырларында отбасы тәрбиесіндегі әйелдің отбасылық рөліне ерекше көңіл бөлген. Мысалы Қорқыт: "Әйел төрт түрлі болады, - дейді. Оның бірі - ниеті қураған әйел, екіншісі - ынсапсыз әйел, үшіншісі - үйдің құты болған әйел, төртіншісі - кесір әйел.
Отбасының құты (тірегі) болған әйел даладан бір қонақ келсе, үйінде ері болмаса да, оған сусын беріп, бар дәмін алдына қояды, сыйлап аттандырып салады. Бұлар Айша мен Фатимадан бата алған әйелдер. Хан ием, мұндай әйелдер мыңдап өссе де көп емес, бәлкім аз. Сіздің ошағыңызға сондай әйел кез болсын дейді.
Одан кейінгісі - ынсапсыз, қанағатсыз әйел. Ондай әйел таңертең төсегінен
тұрып, беті - қолын жумастан тоғыз тоқаштың бәрін аударыстырып, ең тәуірін таңдап жейді, аузын томпайтады, бір шелек айранды басына көтеріп, қарынды қампитады, содан соң маңдайын сабалап, жылана бастайды да: "Қараң қалғыр, осы күнге мен қайдан душар болдым. Бір күн қарным тойып ас ішпедім, жүзіме күлкі келмеді, аяғыма ілген башмағым болмады, бетімнен перде түспеді. Ерім өліп басқа біреуге тисем, бағым ашылар еді, сол үмітім өшпесін", - дейді. Хан ием, ондай әйел мың болса да өсіп - өнбесін, сіздің ошағыңызға кез бола көрмесін дейді.
Одан кейінгісі салақ әйел деп көрсетедi. Ондай әйел төсегінен тұрған соң беті - қолын жуады, үйдің ол шеті мен бұл шетіне қарайды да, күбіні абыл - құбыл пісіп, көрпе - төсегін жинайды. Содан соң "шуу!" - деп ауыл кезіп, түс қайта үйіне оралады. Келсе үйі ұрланған, қазан-аяғын ит жалаған, бие-бұзау сүйкеніп, үйдің қорада байлаулы қалған сиыры мөңірейді. Келе сала әйел көршілеріне барып, шаптыға бастайды: "Ау, қыздар - ау, Зылихам, Зубайрам, бикештерім. Уа, азамат туған жігіт - желеңдерім, Айна - Мәлік, Құтты - Мәлік қайда едіңдер? Ойбай-ау, үйім қалыпты, түнде қайда жатамыз? Мені ерігіп жүр дедіңдер ме? Зәру жұмыс болған соң кетіп едім ғой. Үйіме неге көз қырын салмадыңдар? "Көрші ақысы - тәңірі ақысы деген қайда?" - деп безек қағады. Хан ием, ондай әйел мың болса да өсіп - өнбесін, сіздің ошағыңызға кез болмасын дейді.
Ең соңғысы - адам тілін алмайтын кесір (қырсық) әйел. Үйге түзден бір ұятты қонақ келіп, ері оған: "Орныңнан тұрып, нан әкел, желік, қонағың да жесін"- десе әйелі еріне: "Үйде піскен нан жоқ", - дейді. "Барыңды бер", - десе, әйелі: "Не сандалып отырсың, үйіңнің әлдеқашан қу молаға айналғанын білмейсің бе? Үйде ұн жоқ, диірменге кеткен түйе қайтқан жоқ, оның не әкелері белгісіз. Дастарқанымды жемесе берерім жоқ", - деп бармағын көрсетеді, еріне сыртын беріп, дастарханды кісі алдына лақтырып тастайды. Ондай әйелге мың сөз айтсаң, соның бәріне жауап қатады, бірақ ерінің айтқанын құлаққа ілмейді. Ондай әйелді Нұқ пайғамбардың көз жасынан пайда болғандар дейміз. Хан ием, сізді алла осындай әйелдерден сақтасын, ондай әйел сіздің ошағыңызға кез болмасын" дейді.
Сонымен қатар "Қорқыт ата кітабында" ақынның кейінгі ұрпаққа қалдырар өсиеттері мен нақыл сөздері де жетерлік. Соның ішінде отбасы тәрбиесіне қатысты ақынның көзқарасын білдіретін сан қилы нақыл сөздері мен өсиеттерін келтірейік: Ер жігітке қара таудай мал бітсе, жияр, көбейтер, бірақ несібесінен артығын жемес; тәкаппарлықты тәңірі сүймес; жат баланы қанша сақтасаң да ұл болмас, ол ішіп - жер, киер де кетер, бірақ көрдім демес; анадан өнеге көрмеген қыз жаман, атадан тағлым алмаған ұл жаман; Ондай бала ел басын құрап, үйінен дәм беруге де жарамайды; Ананың көңілі балада болар; Жақсы ана үшін бала - екі көздің сыңары; Ұлың өсіп жетілсе, ол отбасының мерейі, бас - көзі. Атадан қалған малы болмаса, баланың күні қараң. Қонағы жоқ қараша үйден құлазыған түз артық; Атаның атын былғаған ақылсыз баланың әке омыртқасынан жаралып, ана құрсағында шырланып, тумағаны жақсы. Ата даңқын шығарып, өзінің тегін қуған балаға ешкім жетпейді және т.б.
1.2 Түркі халықтарының тарихи қалыптасуындағы әйел болмысына әсер еткен факторлар
Ертедегі тұрандардың (түркілер, хиондар) Тәңір немесе табиғат діні б.д.д. VIII - V мыңжылдықтар арасында аңшылық дәуірде пайда болды. Ол қазіргі белгілі діндердің ішіндегі ең көнелерінің бірі болып саналады. Тәңір діні пайда болған кезде адам зұлымдық пен қайырымдылықты ажыратып бөлген жоқ, тіпті зұлымдықты білмеуі де мүмкін. Ол кезде адамның барлық дүниетанымы олардың арасындағы қарым-қатынастарға емес, табиғатқа бағынышты болғандықтан ол табиғат діні. Бұл дінді ұстанған түркілер аспанға, күнге, жұлдыздарға - яғни Тәңірге, сонымен бірге жер мен суға немесе Ұмайға табынды. Бұл дінде адамдарды қасиеттеріне қарай бөліп тұратын қайырымдылық және зұлымдық деген атымен жоқ. Яғни, бұл діннің негізгі мақсаты соңынан пайда болған зороастризм дініндегі немесе одан кейінгі жалпы философияның негізгі мақсатына айналған зұлымдықпен күресу кездеспейді. Көшпенділік дәуірде яғни б.з.д. I мыңжылдықтың бірінші жартысында пайда болған зороастризм діні, оның пайғамбары Заратуштраның (санскриттан ауданы - Түйесі кәрі) атынан шыққан. Сол заманда тұрандықтар Тәңір дініне сенсе, үндіирандықтар және олардың ішіндегі көшпенді арийлер (ауданы - малдың иесі, малшы) зороастризм дініне сенді. Оларды күнге табынушылар деп атайды. Зороастризмге дейін осы тайпалардың барлығы Тәңірге сенуі мүмкін. Себебі Ұлы далаға б.д.д. IV-III ғғ. үндіеуропалықтар келгенге дейін оны мекендеген байырғы тұрғындар - тұран тайпалары, оның ішінде ғұндар күнге табынғаны тарихтан мәлім. Ғұндар өздерін Күннің ұлдарымыз деп санаған дейді Сымь-Цянь[8]. Басқа тарихшылар да осыны айтады. Ғұндар өздерінің хандарын шаньюй, сосын тяньжу деп атаған. Олар қытайдың басшыларына жазған хаттарына: Ғұндардың тағына Аспан, Күн және Айдың ұлықсатымен отырған Ұлы тяньжу деп қол қойған.
Исламдағы қыздың жігітке қарым-қатнасы
Жасандылық: соңғы ғасырдың жастары бір-бірімен танысып-білісіп, кездесіп жүріп үйленгенді құп көреді. Және осы жағдайда дұрыс таңдау жасаймыз деп ойлайды. Бұл көзқарас қаншалықты дұрыс?
Кез келген некесіз қарым-қатынас жасандылыққа құрылады. Себебі, отбасын құрып көрмеген жастар араларындағы достықты тек сезіммен ғана өлшейді. Адам табиғатынан солай, егер бір жанды ұнатқан болса, оның кемшіліктерін байқамайды, керісінше, ұнатпаған болса, тек нашар тұстарын көреді, біржақтылыққа бой алдырады. Үйлену оңай, үй болу қиын демекші, отбасылық өмірдің ыстық-суығынан бейхабар жастарға тек қана сезіммен, жандым, күйдім деп шаңырақ көтеру баянсыз болуы мүмкін. Себебі жанұялық өмір басталғанда, сіз армандаған ертегі ханшайымы мен кездесудегі сері жігіттің кемшіліктері аян болып, арадағы сезімнің жалынын сөндіреді. Осындай келеңсіздіктер болмас үшін қыздың немесе ұлдың жақындары (ата-анасы, аға-әпкесі) келесі тарапты көріп, оның кемшіліктері мен артықшылықтарын айтуға міндетті. Жақындар тарапынан айтылған бұл ескертулер ғайбат болып саналмайды.
Адалдықпен шаңырақ көтеру
Асыл дінімізде қыз балаға ер адамдармен қол алысып амандасуға, қоян-қолтық араласуға тыйым салынған. Ал қазір қол алысу былай тұрсын, көшеде құшақтасып, сүйісіп тұрған жастарды жиі ұшырастыратынымыз жасырын емес. Ибалы қыз бар сұлулығын, пәктігін жалғыз жарына арнаса, ақылды жігіт тек қана әйеліне махаббаты мен сүйсінпеншілігін көрсетсе қандай керемет!? Адалдықпен құрылған отбасы деген осы емес пе?
Жігіттің қызды көру шарттары
Ер адамның үйленгісі келген қызды көру талаптары мен шарттары шариғатта былай қарастырылады:
* ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Үйлену ниетінде болуы тиіс. Пайғамбарымыз (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын): Кімде-кім бір қызды айттырғысы келсе, оған (мұқият) қарауына рұқсат, егер шынымен де айттыру мақсатында болса. Қыздың (оны көргендігін) білуі шарт емес дей отырып, қызды тек айттыру мақсатымен көре алатындығын нұсқайды[9].
* ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қыздың жүзіне, білезікке дейін қолына қарауына рұқсат. Себебі, шариғат бойынша, арада неке болмағандықтан, қыздың қалған мүшелері жабық болуы шарт.
* ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қол ұстасу, құшақтасу сияқты тыйым салынған (некесіз) әрекеттерге бармауы керек.
* ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Оңаша қалатын жерде кездеспеуі тиіс. Кездескенде қыз жалғыз емес, қасында туысының бірі болуы керек. Пайғамбарымыз (Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын): Ер кісі өзіне бөтен әйелмен оңаша қалмасын. Сөзсіз, үшіншісі шайтан болады. Бірақ (қыздың) туысын серік қылса, ол басқа деген.[10]
* ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Өз таңдауына толығымен сенімді болуы үшін бірнеше рет көрісуіне рұқсат.
* ондай-ақ, айттырғысы келген қызды сырттай бақылауға да рұқсат. Жоғарыда келген хадисте Алла Елшісі: ...Қыздың (оны көргендігін) білуі шарт емес дей отырып, айттырғысы келген қызды сыртынан бақылауға болатындығын меңзейді. Кей кездерде қызды әуелі сырттай көрудің де пайдалы жағы жоқ емес. Өйткені, жігіт ұнатпаған жағдайда, қыздың көңіліне қаяу түспеуіне септігін тигізеді.
Қазіргі таңда жоғарыдағы талаптарға ден қойылмайтындықтан, ысырылып тасталғандықтан, арты сүйкімсіз әрекеттер жиі орын алуда.
Ғаламтордағы таныстық
Сонымен қатар, бүгінгі қыз бен жігіт достығының тағы бір өзекті мәселелесі - ғаламтор. Неше түрлі әлеуметтік желілерде отыратын бауырларымыздың виртуалды махаббат құрып, тіпті исламға енді келіп жүрген қыздарды алдап-соғып жүргендерін де кездестіруге болады. Виртуалды қарым-қатынастың соңы жақсылыққа апармайтыны баршамызға мәлім.
Ғаламтордағы байланыстың тағы бір кемшілігі - бір-бірін көрмей тұрған екі адам еркін сөйлесе беруі. Жазып отырған адамның қандай көңіл-күймен отырғанын білмеудің салдары екінші тараппен түсініспеушілік орнатады. Бес саусақтай таныдым дегеніңіз мүлде басқа адам болып шыға келеді. Оған қоса, әйел адамды ер адамның мысы басып тұратындықтан, ықылым заманнан бері ер адамға дауыс көтеріп сөйлеуге ұялатын болған. Ал, әлеуметтік желіде қарсы тараптағы адамды көрмей отырғандықтан, кез келген ауыр сөзді оп-оңай жаза алады. Нәтижесінде, адам бойындағы ұят деген қасиеттің жойылуына әкеліп соғады.
Осы тұста қыз бен жігіт болып, қыдырып, жүруге болмайды, ғаламтормен сөйлесуге болмайды, сонда қалай үйленеміз? деген сұрақ туындайтыны анық.
Жастар бір-бірін жақсы танығысы келсе, бізді жаратқан Алла Тағаланың Құранын, Оның Елшісінің сүннетін басшылыққа алсын. Мұнда бақытты өмірдің кілті бар.
Тәніне емес, тегіне қарап, денесіне емес дініне қарап үйлен!
Үйленудің көптеген қоғамдық, әлеуметтік пайдалы тұстары бар. Ислам өзінің жан-жақты қамтыған шариғат жүйесімен үйленбекші болған әрбір қыз бен жігітке бірнеше ережелер мен үкімдер белгілеп берген. Егер адам баласы сол белгіленген ережелер мен үкімдер бойынша жүрсе, отбасында түсіністік, келісім, сүйіспеншілік орнамақ. Алла қаласа, олардан дүниеге келген ұл-қыздар иманды, көркем мінезді, ибалы, ақылды болып жетіледі. Ендеше, аталған ережелер мен үкімдердің ең маңыздыларын келтірейік.
Дініне қарап таңдау
Пайғамбарымыз (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын): Алла сендердің бейнелерің мен денелеріңе қарамайды. Бәлкім сендердің жүректерің мен амалдарыңа қарайды деген.[11] Сондықтан сүйікті Пайғамбарымыз (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) үйленуге ниет еткен адамға діндар әйелге үйленуді нұсқады. Сонда әйел күйеуінің, балаларының, сондай-ақ үй шаруасындағы хақтарын ислам бұйырғандай, Пайғамбарымыз ( оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) көрсеткендей толық орындайды.
Алланың Елшісі (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын): Әйел адамның төрт нәрсесіне: мал-дүниесіне, атақ-абыройына, сұлулығына және дініне қарап үйлену керек. Ендеше, сен діндармен жетістікке жет, қолың топырақ болғыр деген. [12] (Мұндағы мағына: Мал-дүниесі және басқа да артықшылығына қарамай-ақ діндарымен жетістікке жет, мал-дүниесі және басқасына қарамауға болады дегенді аңғартады).
Сондай-ақ Пайғамбарымыз (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) атастыратын қыздың ата-аналарына діндар, жақсы мінезді жігітті қарастыруға кеңес берген. Сондай жігіт қана отбасын асырау, балаларын тәрбиелеу, намысты қорғау, үйді қажетті нәрселермен қамтамасыз етудегі міндеттерін толық орындайды.
Алла Елшісі (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын): Егер сіздерге дініне, мінез-құлқына риза болатын (жігіт қыздарыңызды сұрап) келсе, (қыздарыңызды) оған беріңіздер. Егер олай істемесеңіздер, жер бетінде іріткі кеңінен етек жайған бұзықтық болады деген.[13]
2.Тегіне қарап үйлену
Шешесіне қарап қызын ал деген аталы сөз бекер айтылмаған. Ислам діні жар таңдаушыға әйелді жақсылығы, көркем мінезділігі, тегі, абыройлы, тамырын терең жайған отбасынан таңдауға кеңес береді. Өйткені, адамның кен қазбалары сияқты ұлықтығы мен төмендігі, жақсысы мен жаманы болады.
Осы негізге сүйене отырып, Осман ибн Әби әл-Ас әс-Сақафи өз балаларына: Ей, балаларым! Үйленіп жатқан адам бейне бір ағаш отырғызып жатқан адам тәрізді. Сондықтан әркім ағашын қайда отырғызатынына мән берсін. Нашар тұқымның жақсыны дүниеге келтіруі сирек кездеседі. Олай болса, біраз уақыт өтсе де, таңдаңдар, -деген.
3.Есік көрмеген қызға үйленудің артықшылығы
Ислам дінінің өмірлік жар таңдаудағы жолдауларының тағы бірі - пайда мен даналық үшін есік көргенмен емес, бесік көргенмен үйленуге үндегені дер едік. Есік көргенді емес, бесік көргенді ал деген бабаларымыз мұны жақсы білген. Бұл даналықтың мәні - тыныштықты бұзып, талас-тартыс тудыратын нәрселерден отбасын қорғау әрі ерлі-зайыптылық, сүйіспеншілік байланысын бекем байлау. Өйткені, бұрын тұрмыста болмаған қыз күйеуімен тез тіл табысып кетеді. Ал, бұрын тұрмыста болған әйел екінші күйеуімен бірінші жағдайды қайталап, жарасып кете алмауы мүмкін.
Алла Елшісі (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) бұрын тұрмыста болмаған қызға үйленудің кейбір себептерін ашып айтады. Ибн Мәжаһ мен Байһақи риуаят еткен хадисте: Бұрын тұрмыста болмаған қызға үйленіңіздер. Себебі, олар тілдері тәтті, көп туатын, қулығы аз және қанағатшыл болып келедіделінген.
4. Көп бала туатын әйелге үйленудің артықшылығы
Әйел таңдауда ескерілетін тағы бір артықшылық - көп бала туатын әйелді таңдау. Мұны білудің бір жолы әйелдің анасына және тұрмыс құрған әпкелеріне қарау. Егер олар көп перзентті болса, қыз да осындай артықшылыққа ие болады. Медицинада анықталғандай, көп бала табатын әйелдің денсаулығы мықты, қуатты болып келеді. Бойында осындай қасиеті бар әйел үй шаруасын да, тәрбиелік міндеттерін де, ерлі-зайыптылық хақтарын да толық орындай алады.
Ескерте кетейік: көп туатын әйелге үйленіп, көп бала сүюді қалаған адам, асырау, тәрбиелеу, оқыту тәрізді міндеттерді орындауы тиіс. Немқұрайлылық танытып, міндеттерін дұрыс атқармаған жағдайда Алла алдында жауап береді. Пайғамбарымыз (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын): Алла Тағала әрбір жауапты адамнан қоластындағыларды қорғағаны не зәбір қылғаны жайында сұрайды. Тіпті еркектен үй-іші (бала-шағасы) жайлы сұрайды деген.
Орамал тағудың физиологиялық тұрғыдан да әйелдерге пайдасы көп екендігін медицина саласының мамандары мойындауда. Медицина ғылымының докторы, профессор Қарлығаш Тоғызбаева бұл жайлы былай дейдi: "...Ер адам көбiне көктен, әйелдер жерден қуат алады. Сондықтан болар, әйелдiң шашы магнит тәрiздi ауадағы кiр-лас қуатты жинағыш келедi. Бұл да оның, әсiресе, бас ауруына ұшырауына әсер етедi. Ашық-шашық жүрген әйел көктен өзiне қажет емес, артық қуатты алады, сөйтiп оның бойында еркектерге тән гистостерон гормоны пайда болады. Нәтижесiнде, ағзаның гормональды бұзылуы етек алып, жыныс органдарындағы қатерлi iсiк, т.б. ауруларға жол бередi. Ал баланың бiтуi мен тууына аса қажет әйелге тән экстрогенос гормондарының керектi мөлшерде қалыптасуына ықпал ететiн жерден келетiн қуат ұзын, кең көйлек арқылы әйел денесiне молынан, еркiн өтедi. Тар шалбар осындай аса маңызды процеске кедергi жасайды. Осы процестер дұрыс жүзеге аспағандықтан, қоғамда жантүршiгерлiк түрлi оқиғалардың (лесбиянкалар, гомосексуалистер, трансвеститтер, т.б.) орын алуына себеп болуы мүмкiн. Күштi феминистiк қозғалыстар салтанат құрған Батыста бедеу әйелдер мен еркектердiң көбеюi, сөйтiп моральдық азғындаудың шыңына жетпеген ТМД елдерiнен бала асырап алу өзектi мәселеге айналуы тегiн емес[14]."Естi қыз етегiн қымтап ұстайды" деген дана сөз де босқа айтылмаса керек.
Мысалы, қазақ қыздары мен тұрмысқа шыққан әйелдерінің бас киімдері мен шаш үлгілері қатты ерекшеленген. Этнографиялық деректерге қарағанда, әйелдер шашын қос өрім етіп өреді де, ол екеуінің ұштарын біріктіру үшін шашбау тағады. Шашты олай өру - әйелдіктің белгісі, бұл - бүтіннің жартысы болғанды білдіреді. Ал қыздар шаштарын бір өрім етіп, ұшына шолпы тағады.
Бойжеткен қыз бен тұрмысқа жаңа шыққан жас әйелді, дүниеге сәби әкелген ананы, өмірден көргені мен түйгені мол салиқалы бәйбішені ата-бабаларымыз,ең алдымен олардың бас киімінен ажыратқан. Қыздар бастарына үкілі тақия, кәмшат бөрік киген: Өтіп бара жатқан бес қыздың тап ортасында, жібек жал ақ жорға атқа мінген Тоғжан екен... Басында жап-жаңа кәмшат бөрік (М.Әуезов. Абай жолы). Қазақ әйелдерінің баскиімдері практикалық қызметінен өзге әйелдердің отбасылық жағдайының көрсеткіші болып табылған. Олар тұңғыш баласы, кейде екінші баласын туғанға дейін желек киген. - Ауылдағы енелер мен абысындарға қосылып Ділдә келініне кимешек-шаршы, қалың жібек желек кигізіп жіберіпті (М.Әуезов. Абай жолы). Қазақ әйелдері тұңғыш баласын туған соң оның басынан желегі алынып, кимешек кигізілген. Оның шылауышына төбелдірік, маңдайына бергек, түйреуіштер қадайды. Бірнеше балаға ана болған орта жастағы әйелдер көзге түсерліктей әшекейі жоқ шалаң кестелі кимешек киіп, ақ жаулық (шылауыш) тартады: Ақ шаршы, кестелі кимешектерін әсем ғып салған күлкіші келіншектер де көп юлдған[15]
Қоғам алға жылжып, заман өзгеріп, материалдық және рухани құндылықтар өзгерген сайын қазақ әйелдерінің киім үлгілері де ауысып, соған сәйкес киім киюге деген көзқарас та өзгеріп отырғаны даусыз: Мысалы, (Ш.Мұртазаның Мылтықсыз майдан шығармасындағы мына үзіндіде: мұғалім Арайдың басындағы күндікке қарап біраз тұрды. Кемпірдің ақ матаны қаттап басына орай бергені ерсі, ал мұғалім әйелдің жұқа көгілдір орамалмен бір тарта салғаны Арайға ерсі болып көрінді,-деп келтіріледі[16].
Қазіргі таңдағы әйелдердің киім кию үлгісінен оларға тән әлеуметтік, жасына байланысты ерекшеліктерді ажыратуға болмайды. Әйтсе де, әсіресе оңтүстік өңірлерде, көбінесе ауылдық жерлердегі жиын-тойларда тұрмысқа шықпаған әйел затының орамалсыз, жалаңбас жүруі, ал келіндердің орамал тартуы, жасы келген әйелдердің жаулық тартып, кейде кимешек киюі қалыпты жағдай болып есептеледі. Осыған байланысты ұлттық-мәдени стереотиптерді де кездестіруге болады. Мысалы: Өзге жақты көріппіз бе, біздің ауылда қыздар тек қып-қызыл орамал тартып жүретін. Кей қыздар әлдебір әуестікпен сәл ақшылтым, ақ гүлі басымдау орамал тартса, үлкендер қатты сөгіп тастайды. Ақ орамал мен қызыл орамалдың аралығы айқын, шекарасы берік. Күйеуге ұзатылған қызды "басына ақ орамал салды", "ақ орамал жарасады екен", тағысын-тағылар дейтін деп оңтүстік өңірінің ақыны М.Байғұт ағамыз Ақ орамалды қыз мақаласында жазады.[17]
Халық ұғымында "адам жанының бір ұшы шашында" деген түсінік бар. Соған байланысты "тарағанда түсетін шашты кез-келген жерге тастауға болмайды, оны адам баспайтын жерге көміп тастау керек" деген ырым-тыйымның бар екені белгілі. Ал енді осы халық санасындағы кодталған ақпараттың кілтін ашу үшін белгілі бір білім аясы керек. Біз оның кілтін төмендегі мәтін арқылы ашуға тырыстық: "Әйел баласы шашын беталды тастамас болар, -деді Айша. - Тарақтан түскен шаш әлдеқалай отқа күйсе, о дүниеде балалары шырылдайды дейді. Анасының шашының отқа күйген исін танып қояды екен де :"Анамыз тозақ отына түсіп кетті- ау!" деп шыр айналып, шырылдайды екен. Тозақ отынан анасын құтқарып алмақ болып, өздері де сол тамұқ өртіне түсіп кете жаздайды екен (Ш. Мұртаза. Ай мен Айша). Осы түсінікке байланысты аналарымыз шаштарын әр жерге тастамай, түскенінің әрбір талын жинап, мұқият орап, адам баспайтын жерге көміп отырған және аталған ырым-тыйымның мән-мағынасын қыздары мен келіндерінің құлағына жалаң, құрғақ сөзбен емес, ұлттық ұғымға жақын осындай аңыз-әңгімелермен құйып отырған.
Барлық халықтарда сырға әшекейлік зат болуымен бірге оның иесінің қоғамдағы орнының көрсеткіші, магиялық қорғаушы зат ретінде қолданылады. Сондай-ақ сырғаға қатысты түрлі көзқарас пен бірбіріне кереғар нанымсенімдер де кездесетінін жоққа шығаруға болмайды. Ежелгі Римде бір құлақтағы сырға құлдық белгісі саналған. Одан бұрынырақта бойжеткен қыздар мен әйелдердің, сондайақ қарақшылардың сырғасында айтарлықтай айырмашылық болған. Сырғаны бәлежаладан, аурусырқаудан сақтандырушы зат ретінде бағалап, оны көздің көру қабілетін арттырады, теңізшіні суға кетуден сақтайды деген сеніммен таққан. Ал Бирмада тақтан дәмелі король ұрпақтарының құлағы міндетті түрде тесіліп, сырға салынатын болған [18]. Қазіргі кезде сырға өзінің мифтік маңызынан айрылып, тек әшекей зат, әсемдіктің құрамдас бөлігі болып қалғаны белгілі. Ежелден дененің ашық жерлерін - аяқ-қол, саусақ, мойын, құлақ, мұрын сияқты дене мүшелерін қатты заттардың көмегімен қорғау қалыптасқан. Бұл жүзік, балдақ, сырға, білезік, моншақ, алқаның пайда болуына апарып соққан. Олар сыртқы зұлым күштермен күресте жәрдемдесетін магиялық қорған болып есептелген. Қазақ зергерлері әрбір тастың өзіне тән қасиеті, ерекшелігі, кереметі бар екенін білген. Олардың біреуі адамға құт әкелсе, енді бірі тіл-көзден сақтайды, ал кейбірінің тіпті құрғақшылықта жаңбыр шақыратын, т.б. қасиеттері бар екен. Орта ғасырларда емші, дәрігерлер алтын, нефрит, маржан тастарын жұту өмірге қауіп төндірмейді, қайта оны ұзартуға септігін тигізеді деп есептеген.
1.3 Түркі халықтарындағы әйел қызметінің ерекшеліктері
Қазақ халқы бала тәрбиесіне өте көп көңіл бөлген. Баланың ана құрсағында пайда болуына, оның өмірге келуіне, оның алғашқы қадамына, алғаш атқа отыруына, алғаш жолға шығуына арналған жеке-жеке әдет-ғұрпымыз, жол-жоралығымыз бар. Халқымыз сонымен қатар бала тәрбиесіндегі ананың ролін өте жоғары бағалаған. Тіліміздің өзін ана тілі деп атауы-аналарға көп жүк артады. Аналардың бала тәрбиесіндегі жауапкершілігін көрсетеді. Ана-барлық өмірдің бастауы. Ол адамды өмірге әкеледі. Ол адамды адам етіп тәрбиелейді. Ол адамды өзінің тілінде, ана тілінде сөйлетеді. Сондықтан ертеңгі ана, бүгінгі қыздарымызды тәрбиелеу ананың және барша қауымның міндеті. Халқымыз Қызға қырық үйден тыю, қала берсе қара күңнен тыю деген мақалға қаншама философиялық ой сыйғызған. Яғни қыз бала тәрбиесіне тек қана анасы ғана жауапты емес, бүкіл ауыл, ру жауапты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
1 ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ ТАРИХИ ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ ӘЙЕЛ БОЛМЫСЫНЫҢ КӨРІНІСІ
1.1 Түркі халықтарының өмір салты мен тәрбие дәстүрлерінің зерттелуі ... ... ... 7
1.2 Түркі халықтарының тарихи қалыптасуындағы әйел болмысына әсер еткен факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3 Түркі халықтарындағы әйелдің қызметі және әлеуметтік рөлі ... ... ... ... ... .17
2 ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНА ТӘН ӘЙЕЛ БОЛМЫСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН БҮГІНГІ КҮНІ ЕСКЕРУДІҢ ЖОЛДАРЫ
2.1 Түркі халықтарына тән әйел болмысы ның бүгінгі әйел тұлғасынан көріну ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
2.2 Бүгінгі қыз тәрбиесінде түркі халықтарына тән қасиеттерді ескерудің мүмкіндіктері мен әдіс-тәсілдері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.3 Мектептегі қыз бала тәрбиесінде түркі халықтарына тән сапаларды қалыптастырудың нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 64
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан-2050 стратегиялық бағдарламасында отбасының тірегі болған әйел балалары, соның ішінде қыз баласының тәрбиесіне ерекше көңіл бөліп мән береді. Онда Елбасы: Біз қыздарымызға ертеңгі жар, ана деп қарап, тәрбиелеуіміз керек,- деп айтқан болатын[1]. Бұл әсіресе, бүгінгі жаһандық тәрбие дәстүрлерінің дендеп еніп, ұлттық болмысымызға едәуір ықпал етіп отырған заманда өзектілігі артып отыр.
Бұл мәселеге кеңірек тоқталсақ, от басы, ошақ қасының берекесі, ата мен ана, ұл мен қыз секілді құндылықтарды халқымыз қашанда қастер тұтқан және қастерлей де бермек.Бұл жерде ата-ананың орнын өте жоғары бағалайтын асыл дініміз - Исламнан дәлел келтірген жөн деп ойлаймын. Мұхаммед пайғамбарымыздың Ата-ананың балаға бере алатын ең жақсы мұрасы - жақсы өнегелі тәрбиесі деген хадисі бар.Бұл жерде ананың рөлі ерекше маңызды. Қазақ халқы: Әйел күннің шуағынан жаралған деп дәріптесе, Алланың пайғамбары Жәннат - аналардың басқан ізінің астында деп әйел қауымды ұлықтаған.Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына биылғы Жолдауында: Біз әйел затына - анаға, жарға, қызға деген қапысыз құрметті қайта оралтуға тиіспіз. Біз ананы қорғап-қолдауымыз керек. Мені отбасында әйелдер мен балаларға тұрмыстық зорлық-зомбылық көрсету жайттарының көбеюі алаңдатады. Әйелді құрметтемеу деген болмау керек. Бірден айта - йын, ондай зорлық-зомбылықтың жолы қатаң түрде кесілуі тиіс. Мемлекет әбден асқынған жыныстық құлдыққа, әйелге тауар ретінде қарайтын көзқарасқа айрықша қатаң түрде тыйым салуға тиіс деп ерекше атап көрсетті[2].Қыз баланы құрметтеу, олардың алдында дөрекі сөйлемей, ізетті болу, ер-тұрманы әшекейленген сұлу жорғаларды қыздарына, қарындастарына мінгізу, киімнің әсем-сәндісін, әшекейлі бұйымдардың жақсысын қыздарына арнау-ежелгі дәстүр. Жиын-тойларда қыз баланы әр уақытта сыйлы орынға отырғызған. Жаңа келін болып түскен жеңгелері де қайын сіңлілерін атымен атамай Еркежан, Шырайлым деп еркелеткен. Орта Азия мен Қазақстанда жалғыз келе жатқан қызды көрсе, оған қорғаныш болып, баратын жеріне дейін шығарып салатын болған. Қыз өссе-елдің көркі, гүл өссе-жердің көркі дегендей, қызғалдақтай болып өсіп, көктеп келе жатқан гүлдің мезгілсіз солып қалмауына қамқорлық жасаған. Қызға қырық үйден тыю деген мақал да осының айғағы. Міне, осындай тәрбиелік мәні зор дәстүрлерді атадан балаға мирас етіп қалдырып отырған.
Қыз баланың тәрбиесі ата-анаға да үлкен сын еді. Жүн түту, жіп иіру, шекпен тоқу, кесте тігу, құрақ құрау, оюлап киіз басу, кілем тоқу, арқан есу, көрпе көктеу тағы басқа өнерді қыздарына бөгде босағаға бармай тұрып-ақ үйреткен. Осылай еңбекке баулу арқылы отбасы алдындағы жауапкершілік сезімін дамытып, психологиялық жағынан даярлай бастаған.
Қыздарымыздың асыл қасиеті, жан-дүниесі нәзік, адал махаббат иесі болғандығын, дәулетке, байлыққа, жиһазға қызықпағандығын жыр-дастандардан білеміз. Қазақ қыздары махаббат атты асыл сезімді айрықша қастерлеп, аялаған. Сүйген адамымен қол ұстасып бірге жүрсе, тіпті қатықсыз қара көже ішсе де бақыттымын деп, өмірге риза болған.
Қыз ең қасиетті сөз. Қасиетті болатыны бүкіл адамзат қыздан тарайды: қыз келін болады, келін анаға айналады, ал ана әже деген зор дәрежеге жетеді.Осы үшеуі арқылы ұрпақ өсіріп, ұлт қатарын көбейтеді.
Ұлттың бойындағы бар жақсы қасиеттерді тілін, дінін, әдет-ғұрпын, салт-санасын, дәстүрін немересіне, немересінен шөбересіне жеткізуші, дамытушы, әрине, әйел-ана. Халқымыздың ырысты ынтымағын, береке-бірлігін, туыстың татулығын іске асыратын да, ұйымдастыратын да әйел-ана. Ағайын тату болса ат көп, абысын тату болса ас көп, деген ұлағатты сөз осыдан туса керек. Кең байтақ ұлы даланы мекендеген қара орман халқымыздың бір тілде сөйлеп, әдет-ғұрып, салт дәстүрінің, мінез-құлықтарының да біркелкі ұқсас болып келуі бұрынғы өткен қасиетті Домалақ ана, Айша бибі, Жаған бегім, Нұрбике ханым, Айғаным,Ұлпан, Зере, Ұлжан сынды дана аналарымыздан қалған үлгі.
Қазақтар әдетте елге келін болып түскен қыз өз елінің барлық жақсы қасиеттерін, рухани-моральдық құндылықтарын өзімен бірге ала келіп, табалдырығын аттаған босағасының игілігіне, қала берді бүкіл сол бір қалың елге сіңірген. Бұл жақсы үрдіс, ғибратты ғадет бүкіл ұлттың бірлігіне, рухани болмысына игі ықпалын тигізген. Сондықтан да халқымыз қыздарына төрден орын беріп, қонақ деп еркелеткен, парасаттылыққа баулып еркін өсірген.
Ерке қыз, иманды әйел, қасиетті ана солардан шыққан. Қазақтың батыл қыздары, ақын қыздары, ақылды қыздары ұлтты тәрбиеледі. Пәрәнжі-сәтір кимеген, сөйте тұра еркіндік пен есерліктің ара жігін ажырата білген парасатты, тапқыр, төзімді, өнерлі, шашын төбесіне түйіп жауға шапқан батыр қыздар қазақта болған. Тар қолтықтан оқ тисе, тартып алар қарындас деп қызға сеніммен арқа сүйеу де тек қазақта. Қыздар тәрбиесі қоғамда рухани құндылықтарды, ұлы мұраттарды иманды және инабатты бәсекемен қалыптастырады. Бұл адамның ішкі түйсігіне өрелі қасиеттерді алға шығарады. Сол адамдық қасиеттерді бойына сіңіре білген жандардан тараған ұрпақ ақыл мен алғырлықтың бүкіл бітім-болмысын одан да артығырақ жақтырады. Қызды тәрбиелеу, өсіру, ер жеткізу ең маңызды мәселе. Қыз өсіру, гүл өсірумен бірдей! Гүлге әлсін-әлсін су құйып, ауа жеткізіп, айналасын арам шөптерден тазартып отыру керек. Мұндай тиянақты күтім болмаса гүл солып қалады. Қыз да сондай. Оған тәлім мен тәрбие, өнер мен өнеге, білім мен мәдениет керек. Қазақта әр ата-ана өз қызын өнегелі етіп өсіруге бар күшін салып отырады. Білген білімін аямайды. Әр қыз өз отбасының тәрбиесімен ұядан ұшып, өмір деген үлкен әлемге қанат қағып жатады. Әрине, бұрын отбасылардың бәрі бірдей білімді болған жоқ. Өнерден құралақандары көп болған. Ғылымға қол жетпейтін еді.
Диплом жұмысының мақсаты. Түркі халықтарындағы әйел болмысының тарихи қалыптасуындағы ерекшеліктерін айқындап, бүгінгі күнгі қыз бала тәрбиесінде қолдануға ұсыныс жасау.
Зерттеу обьектісі. Түркі халықтарындағы әйел тәрбиесінің ерекшеліктері.
Зерттеу пәні. Түркі халықтарындағы қыз, әйел болмысына тән сапалар жүйесі.
Зерттеу міндеттері.
Түркі халықтарындағы әйел балаларының тәрбиесіне қатысты зерттеулер мен ғылыми материалдарды жинақтау, жүйелеу және талдау;
Түркі халықтарындағы әйел болмысына тән тәрбие ерекшеліктері мен мәдениет сапаларын сипаттау;
Түркі халықтарындағы әйел болмысының қазақ қыздары бойындағы сабақтастығын көрсету;
Түркі халықтарына тән тәрбие ерекшеліктерін бүгінгі қыз тәрбиесінде ескерудің жолдарын ұсыну.
Зерттеу әдістері. Диплом жұмысын орындау барысында ғылыми ақпараттарға теориялық талдау жасау, жүйелеу, салыстыру, топтау, тарихи-педагогикалық деректерге салыстырмалы талдау жасау, бақылау, анкеттеу, сұхбат, әңгімелесу және т.б. зерттеу әдістері қолданылды.
Зерттеу базасы. Кентау қаласы Яссы колледжі.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі негізгі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1 ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ ТАРИХИ ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ ӘЙЕЛ БОЛМЫСЫНЫҢ КӨРІНІСІ
3.1 Түркі халықтарының өмір салты мен тәрбие дәстүрлерінің зерттелуі
Түрік әйелдері атқа мекем отырып, жақсы шаба білген, қару қолдануды үйренген, ерлік жасаудан тайынбаған, тіпті қамал күзетшісі, уәли, елші де бола алған.Түркілер әйел-ананы отбасының құты мен ырысы, ұйтқысы мен жылуы деп таныған. Сондықтан да болар түркі дүниесін терең зерттеген тарихшы-ғалым Лев Гумилев Көне түріктер деген іргелі зерттеуінде Түркілер әйелдерді сал-серілердей қатты құрметтейтін. Баласы үйге кіргесін әуелі шешесіне иіліп, тәжім еткен, содан кейін барып әкесіне сәлем берген. Орхон жазуында да апа-қарындастары қалып қойып, оларға ажал қаупі төнгенде, Күлтегіннің оларды жанқиярлықпен қорғап қалғаны зор шабытпен жырланады. Түркілерде анасының шыққан тегіне айрықша мән берген. [3]- деп жазған. Қазақта Жігіттің жақсы болуы нағашысынан деген сөз бар. Оның түп мәніне үңілсек, ата-бабаларымыз аналарының, жұбайларының қадір-қасиетіне, оның шыққан тегіне ерекше мән берген. Мұның өзі қыз баланың ұрпақ өрбітудегі орнының жауапты екендігін айшықтайды.
Қазақ әйелдері ұрпақ тәрбиесінен өзге қоғамның барлық істеріне қатысып, өздерінің көзқарастарын білдірген. Хандар мен сұлтандардың, батырлар мен билердің ақылшы кеңесшілері ретінде кең далаға танылған. Мұндай жайт өзге ұлт өкілдері зерттеушілерінің назарында болған. Мысалы, зерттеуші ғалым А.К.Гейнс:Киргизская женщина играет большую роль не только как хозяйка семьи, но и как член общества. На сходках киргизов женщины подают голос наравне с мужчинами, в особенности по вопросом, касающимся общественных нужд. Иногда даже мнение женщин имеет некоторое преимушество над мнением мужчины,[4] -деп пайымдаған.
Түркі әлемінде әйел - ананың алатын орны Аңдатпа. Әйел - мәңгілік тақырыптардың бірі болғандықтан, әйел жайында үнемі сөз қозғалып отырады. Әсіресе әйел-ананың қоғамдағы орны мен атқаратын қызметіне байланысты көзқарастар алуан түрлі. Қалай болса да, ананы құрметтеу, әйелді ардақтау бүкіл түркі халықтарына ортақ, ата-бабаларымыздан келе жатқан салт-дәстүр. Түйін сөздер: әйел-ана, түркі әлемі, салт-дәстүр, қоғам, мәдениет. Қазақтың көшпелі дәуірінде қыздарды, әйелдерді жоғары бағалаған. Олар-өмір, өмірдің сәні мен салтанаты, ер адамдардың ақылшысы, балалардың тәрбиешісі деп қараған. Әйел туралы сөз қозғау әрі оңай, әрі қиын. Әйел ибалы қыз, инабатты келін, қарындас, ана, апа, әже. Тоғыз ай, он күн толғатып, тар құрсағын кеңітіп, тас емшегін жібітіп әйел бүкіл адамзатқа өмір сыйлайды. Ата- бабаларымыз да әйелді құрмет тұтқан. Содан да болса керек, ұрпақ тәрбиесін әйел-анаға жүктеген. Ерте кездегі аналарымыздай ерін пір тұтып, ибалы қыз, иманды ұл тәрбиелеп отырған әйелдер күн өткен сайын азайып түскені ащы да болса шындық. Тарихқа көз жүгіртсек, көшпенді түркі халықтары әрқашанда ананы қастерлеген. Жарын сүйген. Қызын қырық үйден тия отырып, алақанына салып әспеттеп еркелеткен. Қызды қашанда жат жұрттық деп, жас күнінен отбасының сенімді серігі, қара қазанның иесі, үйдің ұйытқысы ретінде ұзатқанға дейін тек тәрбие берген. Кез келген мәдениет аз уақытта күшпен орнамайтынын, халық мәдениетін реттейтін факторлардың ғасырлар бойы қалыптасатынын тарих көрсетіп отыр. Тарихта өшпес із қалдырған, ақылдылығымен, парасаттылығымен, шешендігімен танылған, ел билеген әйел-аналарымызға тоқталайық: Томирис - Тұран патшасы Афрасиябтың қызы. Патшайым болып ел басқарған батыр қыз. Зарина - Сақ патшасының қыз. Ел тағдыры үшін өз махаббатын құрбан етеді. Жеке басымның бақытын елімнің еркіндігіне айырбастай алмаймын. Махаббаттан да жоғары нәрсе бар, ол - менің елім, - дейді Зарина. Бөрте ханым - Шыңғыс ханның әйелі. Қоңырат тайпасының қызы. Жат елдікке пенде болғанмен ұрпақ тәрбиесінде өз елінің ұлттық тағылымын меңгерте білген. Гауһар - Қабанбай батырдың жары, арғын - бәсентин Малайсары батырдың қарындасы Есенбике - Олжабай батырдың анасы, үйсін Қарасай батырдың қызы. Назым - Қабанбай батырдың қызы. Айтолқын - Абылай ханның қызы Бопай - Кенесарының қарындасы, бес жүз сарбазды басқарып, Ресей отаршылдарына қарсы соғыста ерен ерлік көрсеткен батыр қыз. Қалампыр ана - Балуан Шолақтың анасы. Домалақ ана (Нүрила) - Бәйдібек бидің әйелі. Нүрила барлық адамдарға өте мейірімді, ақылды, әулие әйел болған. [5]. Ал Ұмай ана түсінігі жалпы түркі халықтары танымындағы әйел бейнесін толығымен ашып көрсетеді. Сондықтан оған жекеше тоқталайық: Түркілердің Ұмай ана түсінігінде әйел тегіне деген терең ұғым жатыр. Көне түркілердің мифиологиясында Ұмай ана ұрпақ жалғастығын жебейтін періште саналады. Көне түркінің дүниетанымында Ұмай анадан өзге бес ене түсінігі де болған. Пендені желеп-жебейтін Ұмай ана, Май ана, От ене, Ұмайық және Бай әжені бес ене деп қабылдаған. Соған қоса Түркілер Ұмай ана деп Адам атаның қосағы Хауа ананы айтқан секілді. Себебі, белгілі руника зерттеушісі Қ.Сартқожаұлы да Орхон- Енесей тас жазуында түркілердің Ұмай текті ұрпақ деген тіркестерді қолданғанын жеткізеді. Демек, түркілер Ұмай ананы Тәңірге баламай, керісінше оның жатырынан жаралғанын пайымдаған. Тағы бір түркі халықтарындағы әйел бейнесін Қорқыт атаның әйел пайымында көре аламыз. Түркілердің Исламға дейінгі дүниетанымынан сыр шертетін жауһар туындылардың бірі Қорқыт ата кітабы екені бәрімізге аян. Бұл тарихи шығармада түркілердің әйел туралы пайымдаулары да көрініс береді. Қорқыт ата кітабын терең зерттеген Ә.Қоңыратбаев туындының бүгінге жеткен нұсқасына мұсылмандық құндылықтардың да кіріккенін айтады.
Түркі халықтарындағы әйел болмысының, соның ішінде қазақ әйелдерінің болмысының әу бастан-ақ ізгіліктілігін көптеген шетел ғалымдары зерттеп, өз тұжырымдарын жасаған. Атап айтқанда, ғалым Ю.К.Малницкий: Қазақ халқының тұрмыс тіршілігінде әйел баласы ең алдымен отбасы шаруашылығындағы басты құндылық болып табылған. Екіншіден, қыз балалары түрік халықтарының мұсылман дінін қабылдаған басқа тайпаларынан тараған халықтарға қарағанда анағұрлым еркін әрі үлкен құрметке ие. Оларды ең құрметті, қонақ отыратын орын - төрге отырғызған. Сонымен қатар, қазақ әйелдерінің көзқарасы мен пікірі отбасылық кеңесте шешуші дауысқа ие болған. Сондай- ақ, қазақ әйелдері ат үстінде еркін шауып, қонақтарды күтіп алуға және оларды қымыз, қымыранмен сусындандатуға қатысқан, тіпті олармен сұхбатқа да түсетін болған, - деп қазақ әйелдерінің басқа халықтар әйелдеріне қарағанда құқығының жоғарылығын ерекшелеп сипаттайды [6].
Әйтсе де, ислам діні келгеннен кейін қазақ қоғамында әйел мен еркек арасында біршама өзгешелік пен талаптар орнады. Әйелдің орны қаншалықты ұлық болса да, шариғи тұрғыдан өзіндік нормасы мен әдебін сақтау талап етілді.
Түркі халықтарына тән әйел мінез-құлқы мен жүріс-тұрысындағы мәдениеттілік нормаларын Ғ.Мүсіреповтың Оянған өлке шығармасынан мынадай үзінді арқылы дәлелдей түсуді жөн көрдік: "Ең соңынан кірген кішкене денелі қазақ әйелі ауыз үйдегі орыс жұмыскерлері мен орыс әйелдеріне қарап таңырқап тұрып қалыпты. Мойындарына дейін ашық, жалаң бас, еркектермен қатар отырған орыс әйелдері Күнзилаға, тіпті, таң көрінді. Шашын желкесіне қырыққан жас келіншек Елизавета Быкованың барлық еркектерден жоғары отырғаны ерсі де көрініп кетті. (Ғ.Мүсірепов. Оянған өлке)[7].
Қазақ әйелінің көңіл-күйі, сезім әлемі, ішкі дүниесі нәзік болуымен бірге шытырманға толы, аса күрделі құбылыс еді. Бұдан байқағанымыз түркі әйелдерінде аңғарымпаздық белгілердің, тіпті олардың ұсақ-түйегіне дейін бірден байқап, тез арада айтылмақ ой мен емеурін, ишараны шешетін туа бітті қабілеттері ерекше дамығанын жоғарыдағы деректер растайды.
Әйелдердің гендерлік болмысына, әйел адамдардың ассоциативті ойлау жүйесіне көбінесе адамгершілік, ізгілік, жылылық, күнделікті күйбең тіршілік жақын да, ер адамдардың асссоциативті ойлау жүйесіне ерлік жасау, батырлық көрсету, кәсіппен шұғылдану т.б. жақын болатыны белгілі.
Қыздар мен әйелдерге қатысты ондай аттардың сирек қолданылуы қазақ халқының қызды қонақ, ал әйелді ана деп ерекше қадірлегенінің айғағы болса керек.
Түркі халықтарындағы әйел бейнесі Қорқыт еңбектерінде де кеңінен қарастырылады.
Қорқыт өзінің өлең-жырларында отбасы тәрбиесіндегі әйелдің отбасылық рөліне ерекше көңіл бөлген. Мысалы Қорқыт: "Әйел төрт түрлі болады, - дейді. Оның бірі - ниеті қураған әйел, екіншісі - ынсапсыз әйел, үшіншісі - үйдің құты болған әйел, төртіншісі - кесір әйел.
Отбасының құты (тірегі) болған әйел даладан бір қонақ келсе, үйінде ері болмаса да, оған сусын беріп, бар дәмін алдына қояды, сыйлап аттандырып салады. Бұлар Айша мен Фатимадан бата алған әйелдер. Хан ием, мұндай әйелдер мыңдап өссе де көп емес, бәлкім аз. Сіздің ошағыңызға сондай әйел кез болсын дейді.
Одан кейінгісі - ынсапсыз, қанағатсыз әйел. Ондай әйел таңертең төсегінен
тұрып, беті - қолын жумастан тоғыз тоқаштың бәрін аударыстырып, ең тәуірін таңдап жейді, аузын томпайтады, бір шелек айранды басына көтеріп, қарынды қампитады, содан соң маңдайын сабалап, жылана бастайды да: "Қараң қалғыр, осы күнге мен қайдан душар болдым. Бір күн қарным тойып ас ішпедім, жүзіме күлкі келмеді, аяғыма ілген башмағым болмады, бетімнен перде түспеді. Ерім өліп басқа біреуге тисем, бағым ашылар еді, сол үмітім өшпесін", - дейді. Хан ием, ондай әйел мың болса да өсіп - өнбесін, сіздің ошағыңызға кез бола көрмесін дейді.
Одан кейінгісі салақ әйел деп көрсетедi. Ондай әйел төсегінен тұрған соң беті - қолын жуады, үйдің ол шеті мен бұл шетіне қарайды да, күбіні абыл - құбыл пісіп, көрпе - төсегін жинайды. Содан соң "шуу!" - деп ауыл кезіп, түс қайта үйіне оралады. Келсе үйі ұрланған, қазан-аяғын ит жалаған, бие-бұзау сүйкеніп, үйдің қорада байлаулы қалған сиыры мөңірейді. Келе сала әйел көршілеріне барып, шаптыға бастайды: "Ау, қыздар - ау, Зылихам, Зубайрам, бикештерім. Уа, азамат туған жігіт - желеңдерім, Айна - Мәлік, Құтты - Мәлік қайда едіңдер? Ойбай-ау, үйім қалыпты, түнде қайда жатамыз? Мені ерігіп жүр дедіңдер ме? Зәру жұмыс болған соң кетіп едім ғой. Үйіме неге көз қырын салмадыңдар? "Көрші ақысы - тәңірі ақысы деген қайда?" - деп безек қағады. Хан ием, ондай әйел мың болса да өсіп - өнбесін, сіздің ошағыңызға кез болмасын дейді.
Ең соңғысы - адам тілін алмайтын кесір (қырсық) әйел. Үйге түзден бір ұятты қонақ келіп, ері оған: "Орныңнан тұрып, нан әкел, желік, қонағың да жесін"- десе әйелі еріне: "Үйде піскен нан жоқ", - дейді. "Барыңды бер", - десе, әйелі: "Не сандалып отырсың, үйіңнің әлдеқашан қу молаға айналғанын білмейсің бе? Үйде ұн жоқ, диірменге кеткен түйе қайтқан жоқ, оның не әкелері белгісіз. Дастарқанымды жемесе берерім жоқ", - деп бармағын көрсетеді, еріне сыртын беріп, дастарханды кісі алдына лақтырып тастайды. Ондай әйелге мың сөз айтсаң, соның бәріне жауап қатады, бірақ ерінің айтқанын құлаққа ілмейді. Ондай әйелді Нұқ пайғамбардың көз жасынан пайда болғандар дейміз. Хан ием, сізді алла осындай әйелдерден сақтасын, ондай әйел сіздің ошағыңызға кез болмасын" дейді.
Сонымен қатар "Қорқыт ата кітабында" ақынның кейінгі ұрпаққа қалдырар өсиеттері мен нақыл сөздері де жетерлік. Соның ішінде отбасы тәрбиесіне қатысты ақынның көзқарасын білдіретін сан қилы нақыл сөздері мен өсиеттерін келтірейік: Ер жігітке қара таудай мал бітсе, жияр, көбейтер, бірақ несібесінен артығын жемес; тәкаппарлықты тәңірі сүймес; жат баланы қанша сақтасаң да ұл болмас, ол ішіп - жер, киер де кетер, бірақ көрдім демес; анадан өнеге көрмеген қыз жаман, атадан тағлым алмаған ұл жаман; Ондай бала ел басын құрап, үйінен дәм беруге де жарамайды; Ананың көңілі балада болар; Жақсы ана үшін бала - екі көздің сыңары; Ұлың өсіп жетілсе, ол отбасының мерейі, бас - көзі. Атадан қалған малы болмаса, баланың күні қараң. Қонағы жоқ қараша үйден құлазыған түз артық; Атаның атын былғаған ақылсыз баланың әке омыртқасынан жаралып, ана құрсағында шырланып, тумағаны жақсы. Ата даңқын шығарып, өзінің тегін қуған балаға ешкім жетпейді және т.б.
1.2 Түркі халықтарының тарихи қалыптасуындағы әйел болмысына әсер еткен факторлар
Ертедегі тұрандардың (түркілер, хиондар) Тәңір немесе табиғат діні б.д.д. VIII - V мыңжылдықтар арасында аңшылық дәуірде пайда болды. Ол қазіргі белгілі діндердің ішіндегі ең көнелерінің бірі болып саналады. Тәңір діні пайда болған кезде адам зұлымдық пен қайырымдылықты ажыратып бөлген жоқ, тіпті зұлымдықты білмеуі де мүмкін. Ол кезде адамның барлық дүниетанымы олардың арасындағы қарым-қатынастарға емес, табиғатқа бағынышты болғандықтан ол табиғат діні. Бұл дінді ұстанған түркілер аспанға, күнге, жұлдыздарға - яғни Тәңірге, сонымен бірге жер мен суға немесе Ұмайға табынды. Бұл дінде адамдарды қасиеттеріне қарай бөліп тұратын қайырымдылық және зұлымдық деген атымен жоқ. Яғни, бұл діннің негізгі мақсаты соңынан пайда болған зороастризм дініндегі немесе одан кейінгі жалпы философияның негізгі мақсатына айналған зұлымдықпен күресу кездеспейді. Көшпенділік дәуірде яғни б.з.д. I мыңжылдықтың бірінші жартысында пайда болған зороастризм діні, оның пайғамбары Заратуштраның (санскриттан ауданы - Түйесі кәрі) атынан шыққан. Сол заманда тұрандықтар Тәңір дініне сенсе, үндіирандықтар және олардың ішіндегі көшпенді арийлер (ауданы - малдың иесі, малшы) зороастризм дініне сенді. Оларды күнге табынушылар деп атайды. Зороастризмге дейін осы тайпалардың барлығы Тәңірге сенуі мүмкін. Себебі Ұлы далаға б.д.д. IV-III ғғ. үндіеуропалықтар келгенге дейін оны мекендеген байырғы тұрғындар - тұран тайпалары, оның ішінде ғұндар күнге табынғаны тарихтан мәлім. Ғұндар өздерін Күннің ұлдарымыз деп санаған дейді Сымь-Цянь[8]. Басқа тарихшылар да осыны айтады. Ғұндар өздерінің хандарын шаньюй, сосын тяньжу деп атаған. Олар қытайдың басшыларына жазған хаттарына: Ғұндардың тағына Аспан, Күн және Айдың ұлықсатымен отырған Ұлы тяньжу деп қол қойған.
Исламдағы қыздың жігітке қарым-қатнасы
Жасандылық: соңғы ғасырдың жастары бір-бірімен танысып-білісіп, кездесіп жүріп үйленгенді құп көреді. Және осы жағдайда дұрыс таңдау жасаймыз деп ойлайды. Бұл көзқарас қаншалықты дұрыс?
Кез келген некесіз қарым-қатынас жасандылыққа құрылады. Себебі, отбасын құрып көрмеген жастар араларындағы достықты тек сезіммен ғана өлшейді. Адам табиғатынан солай, егер бір жанды ұнатқан болса, оның кемшіліктерін байқамайды, керісінше, ұнатпаған болса, тек нашар тұстарын көреді, біржақтылыққа бой алдырады. Үйлену оңай, үй болу қиын демекші, отбасылық өмірдің ыстық-суығынан бейхабар жастарға тек қана сезіммен, жандым, күйдім деп шаңырақ көтеру баянсыз болуы мүмкін. Себебі жанұялық өмір басталғанда, сіз армандаған ертегі ханшайымы мен кездесудегі сері жігіттің кемшіліктері аян болып, арадағы сезімнің жалынын сөндіреді. Осындай келеңсіздіктер болмас үшін қыздың немесе ұлдың жақындары (ата-анасы, аға-әпкесі) келесі тарапты көріп, оның кемшіліктері мен артықшылықтарын айтуға міндетті. Жақындар тарапынан айтылған бұл ескертулер ғайбат болып саналмайды.
Адалдықпен шаңырақ көтеру
Асыл дінімізде қыз балаға ер адамдармен қол алысып амандасуға, қоян-қолтық араласуға тыйым салынған. Ал қазір қол алысу былай тұрсын, көшеде құшақтасып, сүйісіп тұрған жастарды жиі ұшырастыратынымыз жасырын емес. Ибалы қыз бар сұлулығын, пәктігін жалғыз жарына арнаса, ақылды жігіт тек қана әйеліне махаббаты мен сүйсінпеншілігін көрсетсе қандай керемет!? Адалдықпен құрылған отбасы деген осы емес пе?
Жігіттің қызды көру шарттары
Ер адамның үйленгісі келген қызды көру талаптары мен шарттары шариғатта былай қарастырылады:
* ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Үйлену ниетінде болуы тиіс. Пайғамбарымыз (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын): Кімде-кім бір қызды айттырғысы келсе, оған (мұқият) қарауына рұқсат, егер шынымен де айттыру мақсатында болса. Қыздың (оны көргендігін) білуі шарт емес дей отырып, қызды тек айттыру мақсатымен көре алатындығын нұсқайды[9].
* ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қыздың жүзіне, білезікке дейін қолына қарауына рұқсат. Себебі, шариғат бойынша, арада неке болмағандықтан, қыздың қалған мүшелері жабық болуы шарт.
* ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қол ұстасу, құшақтасу сияқты тыйым салынған (некесіз) әрекеттерге бармауы керек.
* ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Оңаша қалатын жерде кездеспеуі тиіс. Кездескенде қыз жалғыз емес, қасында туысының бірі болуы керек. Пайғамбарымыз (Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын): Ер кісі өзіне бөтен әйелмен оңаша қалмасын. Сөзсіз, үшіншісі шайтан болады. Бірақ (қыздың) туысын серік қылса, ол басқа деген.[10]
* ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Өз таңдауына толығымен сенімді болуы үшін бірнеше рет көрісуіне рұқсат.
* ондай-ақ, айттырғысы келген қызды сырттай бақылауға да рұқсат. Жоғарыда келген хадисте Алла Елшісі: ...Қыздың (оны көргендігін) білуі шарт емес дей отырып, айттырғысы келген қызды сыртынан бақылауға болатындығын меңзейді. Кей кездерде қызды әуелі сырттай көрудің де пайдалы жағы жоқ емес. Өйткені, жігіт ұнатпаған жағдайда, қыздың көңіліне қаяу түспеуіне септігін тигізеді.
Қазіргі таңда жоғарыдағы талаптарға ден қойылмайтындықтан, ысырылып тасталғандықтан, арты сүйкімсіз әрекеттер жиі орын алуда.
Ғаламтордағы таныстық
Сонымен қатар, бүгінгі қыз бен жігіт достығының тағы бір өзекті мәселелесі - ғаламтор. Неше түрлі әлеуметтік желілерде отыратын бауырларымыздың виртуалды махаббат құрып, тіпті исламға енді келіп жүрген қыздарды алдап-соғып жүргендерін де кездестіруге болады. Виртуалды қарым-қатынастың соңы жақсылыққа апармайтыны баршамызға мәлім.
Ғаламтордағы байланыстың тағы бір кемшілігі - бір-бірін көрмей тұрған екі адам еркін сөйлесе беруі. Жазып отырған адамның қандай көңіл-күймен отырғанын білмеудің салдары екінші тараппен түсініспеушілік орнатады. Бес саусақтай таныдым дегеніңіз мүлде басқа адам болып шыға келеді. Оған қоса, әйел адамды ер адамның мысы басып тұратындықтан, ықылым заманнан бері ер адамға дауыс көтеріп сөйлеуге ұялатын болған. Ал, әлеуметтік желіде қарсы тараптағы адамды көрмей отырғандықтан, кез келген ауыр сөзді оп-оңай жаза алады. Нәтижесінде, адам бойындағы ұят деген қасиеттің жойылуына әкеліп соғады.
Осы тұста қыз бен жігіт болып, қыдырып, жүруге болмайды, ғаламтормен сөйлесуге болмайды, сонда қалай үйленеміз? деген сұрақ туындайтыны анық.
Жастар бір-бірін жақсы танығысы келсе, бізді жаратқан Алла Тағаланың Құранын, Оның Елшісінің сүннетін басшылыққа алсын. Мұнда бақытты өмірдің кілті бар.
Тәніне емес, тегіне қарап, денесіне емес дініне қарап үйлен!
Үйленудің көптеген қоғамдық, әлеуметтік пайдалы тұстары бар. Ислам өзінің жан-жақты қамтыған шариғат жүйесімен үйленбекші болған әрбір қыз бен жігітке бірнеше ережелер мен үкімдер белгілеп берген. Егер адам баласы сол белгіленген ережелер мен үкімдер бойынша жүрсе, отбасында түсіністік, келісім, сүйіспеншілік орнамақ. Алла қаласа, олардан дүниеге келген ұл-қыздар иманды, көркем мінезді, ибалы, ақылды болып жетіледі. Ендеше, аталған ережелер мен үкімдердің ең маңыздыларын келтірейік.
Дініне қарап таңдау
Пайғамбарымыз (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын): Алла сендердің бейнелерің мен денелеріңе қарамайды. Бәлкім сендердің жүректерің мен амалдарыңа қарайды деген.[11] Сондықтан сүйікті Пайғамбарымыз (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) үйленуге ниет еткен адамға діндар әйелге үйленуді нұсқады. Сонда әйел күйеуінің, балаларының, сондай-ақ үй шаруасындағы хақтарын ислам бұйырғандай, Пайғамбарымыз ( оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) көрсеткендей толық орындайды.
Алланың Елшісі (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын): Әйел адамның төрт нәрсесіне: мал-дүниесіне, атақ-абыройына, сұлулығына және дініне қарап үйлену керек. Ендеше, сен діндармен жетістікке жет, қолың топырақ болғыр деген. [12] (Мұндағы мағына: Мал-дүниесі және басқа да артықшылығына қарамай-ақ діндарымен жетістікке жет, мал-дүниесі және басқасына қарамауға болады дегенді аңғартады).
Сондай-ақ Пайғамбарымыз (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) атастыратын қыздың ата-аналарына діндар, жақсы мінезді жігітті қарастыруға кеңес берген. Сондай жігіт қана отбасын асырау, балаларын тәрбиелеу, намысты қорғау, үйді қажетті нәрселермен қамтамасыз етудегі міндеттерін толық орындайды.
Алла Елшісі (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын): Егер сіздерге дініне, мінез-құлқына риза болатын (жігіт қыздарыңызды сұрап) келсе, (қыздарыңызды) оған беріңіздер. Егер олай істемесеңіздер, жер бетінде іріткі кеңінен етек жайған бұзықтық болады деген.[13]
2.Тегіне қарап үйлену
Шешесіне қарап қызын ал деген аталы сөз бекер айтылмаған. Ислам діні жар таңдаушыға әйелді жақсылығы, көркем мінезділігі, тегі, абыройлы, тамырын терең жайған отбасынан таңдауға кеңес береді. Өйткені, адамның кен қазбалары сияқты ұлықтығы мен төмендігі, жақсысы мен жаманы болады.
Осы негізге сүйене отырып, Осман ибн Әби әл-Ас әс-Сақафи өз балаларына: Ей, балаларым! Үйленіп жатқан адам бейне бір ағаш отырғызып жатқан адам тәрізді. Сондықтан әркім ағашын қайда отырғызатынына мән берсін. Нашар тұқымның жақсыны дүниеге келтіруі сирек кездеседі. Олай болса, біраз уақыт өтсе де, таңдаңдар, -деген.
3.Есік көрмеген қызға үйленудің артықшылығы
Ислам дінінің өмірлік жар таңдаудағы жолдауларының тағы бірі - пайда мен даналық үшін есік көргенмен емес, бесік көргенмен үйленуге үндегені дер едік. Есік көргенді емес, бесік көргенді ал деген бабаларымыз мұны жақсы білген. Бұл даналықтың мәні - тыныштықты бұзып, талас-тартыс тудыратын нәрселерден отбасын қорғау әрі ерлі-зайыптылық, сүйіспеншілік байланысын бекем байлау. Өйткені, бұрын тұрмыста болмаған қыз күйеуімен тез тіл табысып кетеді. Ал, бұрын тұрмыста болған әйел екінші күйеуімен бірінші жағдайды қайталап, жарасып кете алмауы мүмкін.
Алла Елшісі (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) бұрын тұрмыста болмаған қызға үйленудің кейбір себептерін ашып айтады. Ибн Мәжаһ мен Байһақи риуаят еткен хадисте: Бұрын тұрмыста болмаған қызға үйленіңіздер. Себебі, олар тілдері тәтті, көп туатын, қулығы аз және қанағатшыл болып келедіделінген.
4. Көп бала туатын әйелге үйленудің артықшылығы
Әйел таңдауда ескерілетін тағы бір артықшылық - көп бала туатын әйелді таңдау. Мұны білудің бір жолы әйелдің анасына және тұрмыс құрған әпкелеріне қарау. Егер олар көп перзентті болса, қыз да осындай артықшылыққа ие болады. Медицинада анықталғандай, көп бала табатын әйелдің денсаулығы мықты, қуатты болып келеді. Бойында осындай қасиеті бар әйел үй шаруасын да, тәрбиелік міндеттерін де, ерлі-зайыптылық хақтарын да толық орындай алады.
Ескерте кетейік: көп туатын әйелге үйленіп, көп бала сүюді қалаған адам, асырау, тәрбиелеу, оқыту тәрізді міндеттерді орындауы тиіс. Немқұрайлылық танытып, міндеттерін дұрыс атқармаған жағдайда Алла алдында жауап береді. Пайғамбарымыз (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын): Алла Тағала әрбір жауапты адамнан қоластындағыларды қорғағаны не зәбір қылғаны жайында сұрайды. Тіпті еркектен үй-іші (бала-шағасы) жайлы сұрайды деген.
Орамал тағудың физиологиялық тұрғыдан да әйелдерге пайдасы көп екендігін медицина саласының мамандары мойындауда. Медицина ғылымының докторы, профессор Қарлығаш Тоғызбаева бұл жайлы былай дейдi: "...Ер адам көбiне көктен, әйелдер жерден қуат алады. Сондықтан болар, әйелдiң шашы магнит тәрiздi ауадағы кiр-лас қуатты жинағыш келедi. Бұл да оның, әсiресе, бас ауруына ұшырауына әсер етедi. Ашық-шашық жүрген әйел көктен өзiне қажет емес, артық қуатты алады, сөйтiп оның бойында еркектерге тән гистостерон гормоны пайда болады. Нәтижесiнде, ағзаның гормональды бұзылуы етек алып, жыныс органдарындағы қатерлi iсiк, т.б. ауруларға жол бередi. Ал баланың бiтуi мен тууына аса қажет әйелге тән экстрогенос гормондарының керектi мөлшерде қалыптасуына ықпал ететiн жерден келетiн қуат ұзын, кең көйлек арқылы әйел денесiне молынан, еркiн өтедi. Тар шалбар осындай аса маңызды процеске кедергi жасайды. Осы процестер дұрыс жүзеге аспағандықтан, қоғамда жантүршiгерлiк түрлi оқиғалардың (лесбиянкалар, гомосексуалистер, трансвеститтер, т.б.) орын алуына себеп болуы мүмкiн. Күштi феминистiк қозғалыстар салтанат құрған Батыста бедеу әйелдер мен еркектердiң көбеюi, сөйтiп моральдық азғындаудың шыңына жетпеген ТМД елдерiнен бала асырап алу өзектi мәселеге айналуы тегiн емес[14]."Естi қыз етегiн қымтап ұстайды" деген дана сөз де босқа айтылмаса керек.
Мысалы, қазақ қыздары мен тұрмысқа шыққан әйелдерінің бас киімдері мен шаш үлгілері қатты ерекшеленген. Этнографиялық деректерге қарағанда, әйелдер шашын қос өрім етіп өреді де, ол екеуінің ұштарын біріктіру үшін шашбау тағады. Шашты олай өру - әйелдіктің белгісі, бұл - бүтіннің жартысы болғанды білдіреді. Ал қыздар шаштарын бір өрім етіп, ұшына шолпы тағады.
Бойжеткен қыз бен тұрмысқа жаңа шыққан жас әйелді, дүниеге сәби әкелген ананы, өмірден көргені мен түйгені мол салиқалы бәйбішені ата-бабаларымыз,ең алдымен олардың бас киімінен ажыратқан. Қыздар бастарына үкілі тақия, кәмшат бөрік киген: Өтіп бара жатқан бес қыздың тап ортасында, жібек жал ақ жорға атқа мінген Тоғжан екен... Басында жап-жаңа кәмшат бөрік (М.Әуезов. Абай жолы). Қазақ әйелдерінің баскиімдері практикалық қызметінен өзге әйелдердің отбасылық жағдайының көрсеткіші болып табылған. Олар тұңғыш баласы, кейде екінші баласын туғанға дейін желек киген. - Ауылдағы енелер мен абысындарға қосылып Ділдә келініне кимешек-шаршы, қалың жібек желек кигізіп жіберіпті (М.Әуезов. Абай жолы). Қазақ әйелдері тұңғыш баласын туған соң оның басынан желегі алынып, кимешек кигізілген. Оның шылауышына төбелдірік, маңдайына бергек, түйреуіштер қадайды. Бірнеше балаға ана болған орта жастағы әйелдер көзге түсерліктей әшекейі жоқ шалаң кестелі кимешек киіп, ақ жаулық (шылауыш) тартады: Ақ шаршы, кестелі кимешектерін әсем ғып салған күлкіші келіншектер де көп юлдған[15]
Қоғам алға жылжып, заман өзгеріп, материалдық және рухани құндылықтар өзгерген сайын қазақ әйелдерінің киім үлгілері де ауысып, соған сәйкес киім киюге деген көзқарас та өзгеріп отырғаны даусыз: Мысалы, (Ш.Мұртазаның Мылтықсыз майдан шығармасындағы мына үзіндіде: мұғалім Арайдың басындағы күндікке қарап біраз тұрды. Кемпірдің ақ матаны қаттап басына орай бергені ерсі, ал мұғалім әйелдің жұқа көгілдір орамалмен бір тарта салғаны Арайға ерсі болып көрінді,-деп келтіріледі[16].
Қазіргі таңдағы әйелдердің киім кию үлгісінен оларға тән әлеуметтік, жасына байланысты ерекшеліктерді ажыратуға болмайды. Әйтсе де, әсіресе оңтүстік өңірлерде, көбінесе ауылдық жерлердегі жиын-тойларда тұрмысқа шықпаған әйел затының орамалсыз, жалаңбас жүруі, ал келіндердің орамал тартуы, жасы келген әйелдердің жаулық тартып, кейде кимешек киюі қалыпты жағдай болып есептеледі. Осыған байланысты ұлттық-мәдени стереотиптерді де кездестіруге болады. Мысалы: Өзге жақты көріппіз бе, біздің ауылда қыздар тек қып-қызыл орамал тартып жүретін. Кей қыздар әлдебір әуестікпен сәл ақшылтым, ақ гүлі басымдау орамал тартса, үлкендер қатты сөгіп тастайды. Ақ орамал мен қызыл орамалдың аралығы айқын, шекарасы берік. Күйеуге ұзатылған қызды "басына ақ орамал салды", "ақ орамал жарасады екен", тағысын-тағылар дейтін деп оңтүстік өңірінің ақыны М.Байғұт ағамыз Ақ орамалды қыз мақаласында жазады.[17]
Халық ұғымында "адам жанының бір ұшы шашында" деген түсінік бар. Соған байланысты "тарағанда түсетін шашты кез-келген жерге тастауға болмайды, оны адам баспайтын жерге көміп тастау керек" деген ырым-тыйымның бар екені белгілі. Ал енді осы халық санасындағы кодталған ақпараттың кілтін ашу үшін белгілі бір білім аясы керек. Біз оның кілтін төмендегі мәтін арқылы ашуға тырыстық: "Әйел баласы шашын беталды тастамас болар, -деді Айша. - Тарақтан түскен шаш әлдеқалай отқа күйсе, о дүниеде балалары шырылдайды дейді. Анасының шашының отқа күйген исін танып қояды екен де :"Анамыз тозақ отына түсіп кетті- ау!" деп шыр айналып, шырылдайды екен. Тозақ отынан анасын құтқарып алмақ болып, өздері де сол тамұқ өртіне түсіп кете жаздайды екен (Ш. Мұртаза. Ай мен Айша). Осы түсінікке байланысты аналарымыз шаштарын әр жерге тастамай, түскенінің әрбір талын жинап, мұқият орап, адам баспайтын жерге көміп отырған және аталған ырым-тыйымның мән-мағынасын қыздары мен келіндерінің құлағына жалаң, құрғақ сөзбен емес, ұлттық ұғымға жақын осындай аңыз-әңгімелермен құйып отырған.
Барлық халықтарда сырға әшекейлік зат болуымен бірге оның иесінің қоғамдағы орнының көрсеткіші, магиялық қорғаушы зат ретінде қолданылады. Сондай-ақ сырғаға қатысты түрлі көзқарас пен бірбіріне кереғар нанымсенімдер де кездесетінін жоққа шығаруға болмайды. Ежелгі Римде бір құлақтағы сырға құлдық белгісі саналған. Одан бұрынырақта бойжеткен қыздар мен әйелдердің, сондайақ қарақшылардың сырғасында айтарлықтай айырмашылық болған. Сырғаны бәлежаладан, аурусырқаудан сақтандырушы зат ретінде бағалап, оны көздің көру қабілетін арттырады, теңізшіні суға кетуден сақтайды деген сеніммен таққан. Ал Бирмада тақтан дәмелі король ұрпақтарының құлағы міндетті түрде тесіліп, сырға салынатын болған [18]. Қазіргі кезде сырға өзінің мифтік маңызынан айрылып, тек әшекей зат, әсемдіктің құрамдас бөлігі болып қалғаны белгілі. Ежелден дененің ашық жерлерін - аяқ-қол, саусақ, мойын, құлақ, мұрын сияқты дене мүшелерін қатты заттардың көмегімен қорғау қалыптасқан. Бұл жүзік, балдақ, сырға, білезік, моншақ, алқаның пайда болуына апарып соққан. Олар сыртқы зұлым күштермен күресте жәрдемдесетін магиялық қорған болып есептелген. Қазақ зергерлері әрбір тастың өзіне тән қасиеті, ерекшелігі, кереметі бар екенін білген. Олардың біреуі адамға құт әкелсе, енді бірі тіл-көзден сақтайды, ал кейбірінің тіпті құрғақшылықта жаңбыр шақыратын, т.б. қасиеттері бар екен. Орта ғасырларда емші, дәрігерлер алтын, нефрит, маржан тастарын жұту өмірге қауіп төндірмейді, қайта оны ұзартуға септігін тигізеді деп есептеген.
1.3 Түркі халықтарындағы әйел қызметінің ерекшеліктері
Қазақ халқы бала тәрбиесіне өте көп көңіл бөлген. Баланың ана құрсағында пайда болуына, оның өмірге келуіне, оның алғашқы қадамына, алғаш атқа отыруына, алғаш жолға шығуына арналған жеке-жеке әдет-ғұрпымыз, жол-жоралығымыз бар. Халқымыз сонымен қатар бала тәрбиесіндегі ананың ролін өте жоғары бағалаған. Тіліміздің өзін ана тілі деп атауы-аналарға көп жүк артады. Аналардың бала тәрбиесіндегі жауапкершілігін көрсетеді. Ана-барлық өмірдің бастауы. Ол адамды өмірге әкеледі. Ол адамды адам етіп тәрбиелейді. Ол адамды өзінің тілінде, ана тілінде сөйлетеді. Сондықтан ертеңгі ана, бүгінгі қыздарымызды тәрбиелеу ананың және барша қауымның міндеті. Халқымыз Қызға қырық үйден тыю, қала берсе қара күңнен тыю деген мақалға қаншама философиялық ой сыйғызған. Яғни қыз бала тәрбиесіне тек қана анасы ғана жауапты емес, бүкіл ауыл, ру жауапты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz