Дебиторлық борыштар аудитi
Мазмұны
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 тарау. «Қос қанат» ЖШС.не жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1. Дебиторлық борыштар есебін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. «Қос қанат» ЖШС.нiң есеп саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
11 тарау. Дебиторлық борыштар есебi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
2.1. Дебиторлық борыштар есебiнiң мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.2. Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлер борышының есебi ... ... ... 13
2.3. Күмәндi дебиторлық борыштар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
111 тарау. Дебиторлық борыштар аудитi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
3.1. Дебиторлық борыштар аудитiнің мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.2. Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлер борышының аудиті ... ... ...49
3.3. Күмәндi дебиторлық борыштар резерв есебінің аудиті ... ... ... ... ... ... ..52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
Пайданылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 тарау. «Қос қанат» ЖШС.не жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1. Дебиторлық борыштар есебін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. «Қос қанат» ЖШС.нiң есеп саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
11 тарау. Дебиторлық борыштар есебi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
2.1. Дебиторлық борыштар есебiнiң мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.2. Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлер борышының есебi ... ... ... 13
2.3. Күмәндi дебиторлық борыштар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
111 тарау. Дебиторлық борыштар аудитi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
3.1. Дебиторлық борыштар аудитiнің мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.2. Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлер борышының аудиті ... ... ...49
3.3. Күмәндi дебиторлық борыштар резерв есебінің аудиті ... ... ... ... ... ... ..52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
Пайданылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
Кіріспе
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан оларға сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері сондай-ақ аванс ретінде алдын ала төлеген төлемдері үшін алашақ борыштары – Дебиторлық борыштары /Алынуға тиіс шоттар/ деп аталады. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек борышы бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады. Өтелетін /алынатын/ уақытына қарай алынуға тиісті дебиторлық борыштар ағымдағы алынуға тиісті борыштар және ұзақ мнрзімді алынуға тиісті борыштар болып екіге бөлінеді. Бұл борыштардың есебі «Алынуға тиісті шоттар бөлімінің шоттарында есептеледі.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын /өтелінетін/ дебиторлық борыштар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың катарына жататындар:
- ағымдағы активті сатып алуға төленген аванстық /алдын ала төленген/ төлем;
- тапсырылған /берілген/ шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;
- вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
- негізгі ұйымдар мен оның еншілес серіктестігі арасындағы түрлі операциялар негізінде туындаған дебиторлық борыштар;
- ұйымның лауазымды адамдарының /тұлғаларының/ дебиторлық борышы:
- басқадай дебиторлық борыштар.
Кәсіпорынның балансындағы алынған вексель деп аталатын бабындағы сома басқа заңды немесе жеке тұлғалардың ұйымға вексель бойынша төлейтін ресми берешегі болып есептелінеді. Алынуға тиісті шоттар бойынша шоттар /дебиторлық борыштар/ иелік ету хұқығымен қоса, заңды құқығымен байланысты актив болып саналады. Қорытындылап айтатын болсақ «дебиторлық борыш» дегеніміз, бұл – иелік ету құқығын қосқандағы заңды құқықтармен байланысты активте қамтылған алдағы уақыттағы экономикалық тиімділік.
Ұйымның қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің қатарына дебиторлық борыштардың айналымы жатады. Яғни дебиторлық борыштардың есептелген уақыты мен өтеу уақытының арасындағы мерзім күндерінің саны. Ұйымның дебиторлық борышы оған байланысты кіріс танылған жағдайда ғана анықталады.
Дипломдық жұмыста «Қос қанат» ЖШС нің мәліметтерін негізгі ала отырып, ізденіс жасадым.
Дипломдық жұмыс кіріспе, 3 тараудан және қорытындыдан тұрады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан оларға сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері сондай-ақ аванс ретінде алдын ала төлеген төлемдері үшін алашақ борыштары – Дебиторлық борыштары /Алынуға тиіс шоттар/ деп аталады. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек борышы бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады. Өтелетін /алынатын/ уақытына қарай алынуға тиісті дебиторлық борыштар ағымдағы алынуға тиісті борыштар және ұзақ мнрзімді алынуға тиісті борыштар болып екіге бөлінеді. Бұл борыштардың есебі «Алынуға тиісті шоттар бөлімінің шоттарында есептеледі.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын /өтелінетін/ дебиторлық борыштар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың катарына жататындар:
- ағымдағы активті сатып алуға төленген аванстық /алдын ала төленген/ төлем;
- тапсырылған /берілген/ шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;
- вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
- негізгі ұйымдар мен оның еншілес серіктестігі арасындағы түрлі операциялар негізінде туындаған дебиторлық борыштар;
- ұйымның лауазымды адамдарының /тұлғаларының/ дебиторлық борышы:
- басқадай дебиторлық борыштар.
Кәсіпорынның балансындағы алынған вексель деп аталатын бабындағы сома басқа заңды немесе жеке тұлғалардың ұйымға вексель бойынша төлейтін ресми берешегі болып есептелінеді. Алынуға тиісті шоттар бойынша шоттар /дебиторлық борыштар/ иелік ету хұқығымен қоса, заңды құқығымен байланысты актив болып саналады. Қорытындылап айтатын болсақ «дебиторлық борыш» дегеніміз, бұл – иелік ету құқығын қосқандағы заңды құқықтармен байланысты активте қамтылған алдағы уақыттағы экономикалық тиімділік.
Ұйымның қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің қатарына дебиторлық борыштардың айналымы жатады. Яғни дебиторлық борыштардың есептелген уақыты мен өтеу уақытының арасындағы мерзім күндерінің саны. Ұйымның дебиторлық борышы оған байланысты кіріс танылған жағдайда ғана анықталады.
Дипломдық жұмыста «Қос қанат» ЖШС нің мәліметтерін негізгі ала отырып, ізденіс жасадым.
Дипломдық жұмыс кіріспе, 3 тараудан және қорытындыдан тұрады.
Пайданылған әдебиеттер тiзiмi
1. «Бухгалтерлік есеп және қаржы есебі туралы » 2002жылғы 24 маусымдағы Қазақстан Республикасының № 309-11заңы.
2. ҚР ның Қаржы министрлігінің 18.09.2002 жылғы № 438 бұйрығымен (ҚР министрлігінің өзгертулер енгізілген 21.10.2003 жылғы № 372 бұйрығымен) бекітілген Бухгалтерлік есеп типтік шот жоспары.
3. «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» 2001 жылғы 12 маусымдағы № 209-11 Қазақстан Республикасының салық кодексі. (енген өзгерістері мен толықтыруларымен бірге)
4. Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет туралы» 1998 жылғы 20 қарашадағы № 20 заң күші бар жарлығы (2001 жылғы 15 қарашадағы өзгерістері мен толықтыруларымен).
5. Бухгалтерлік есеп стандарттары. Қазақстан Республикасының Ұлттық комиссиясы. –Алмвты, 1996-2004ж.
6. Радостовец В.К., Ғабдуллин Т.Ғ.. Радостовец В.В., Шмид О.И. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. –Алматы: 2002
7. Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп принциптері. –Алматы: Экономикс,2003
8. Назарова В.Л. Шаруашылық жургізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп -Алматы: Экономика, 2004
9. Ә.Әбдіманапов. Бухгалтерлік есеп принциптері, Алматы, 2001
10. Укашев Б.Е., Әжібаева З.Н. Бухгалтерлік есеп теориясы, Алматы, 1998
11. Кеулимжаев К.К. Финансовый учет на предприятии. – Алматы: Экономика, 2003.
12. Т.Ә.Әбдықалықов. Бухгалтерлік есеп және аудит –Алматы, Қазақ университеті, 2000
13. Қ.К.Кеулімжаев, З.Н.Әжібаева, Н.А.Құдайбергенов, А.А.Жантаева. Қаржылық есеп. Алматы, 2001
14. Баймұханова С.Б., Балапанова Ә.Ж. Бухгалтерлік есеп . – Алматы: Қазақ университеті, 2002
15. Баймұханова С.Б. Бухгалтерлік есеп . – Алматы: ИздатМаркет,2005
16. Тасмағанбетов Т.А., Омаров А.Ш., Әлібекова Б.А., Рабатов О., Ьайболтаева П.Э., Радостовец В.К. Қаржы есебі. Алматы: - Дәуір, 1998
17. Әбдіманапов Ә. Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп принциптері. Оқулық, -Алматы, 2006
17. Назарова В.Л. Бухгалтерлік іскерлік корреспонденция. Алматы,
Экономика, 2004
18. Дюсембаев К.Ш., Егембердиева С.К., Дюсембаева З.К. Аудит и аналаз финансовой отчетности. –Алматы: Қаржы-қаражат, 1998
19. Энциклопедия общего аудита. –М.:Дело и сервис, 1999
20. Шишкин А.К., Микрюков В.А., Дышкант И.А. Учет, анализ, аудит на предприятии. – М.: Аудит, ЮНИТИ, 1996
21. Тоқсанбай С.Р. Толық экономикалық орысша-қазақша сөздік. –Алматы: Сөздік-Словарь, 1999
22. Іскер адамның орысша – қазақша экономикалық сөздігі. – Алматы, Демеу, 1992
Бухгалтер бюллетені. 2004-2005ж.
23. Файл бухгалтера 2004-2005ж.
24. «Қос Қанат» ЖШС –нің 2004 жылғы қаржылық есептемелерінің мәліметтері
1. «Бухгалтерлік есеп және қаржы есебі туралы » 2002жылғы 24 маусымдағы Қазақстан Республикасының № 309-11заңы.
2. ҚР ның Қаржы министрлігінің 18.09.2002 жылғы № 438 бұйрығымен (ҚР министрлігінің өзгертулер енгізілген 21.10.2003 жылғы № 372 бұйрығымен) бекітілген Бухгалтерлік есеп типтік шот жоспары.
3. «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» 2001 жылғы 12 маусымдағы № 209-11 Қазақстан Республикасының салық кодексі. (енген өзгерістері мен толықтыруларымен бірге)
4. Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет туралы» 1998 жылғы 20 қарашадағы № 20 заң күші бар жарлығы (2001 жылғы 15 қарашадағы өзгерістері мен толықтыруларымен).
5. Бухгалтерлік есеп стандарттары. Қазақстан Республикасының Ұлттық комиссиясы. –Алмвты, 1996-2004ж.
6. Радостовец В.К., Ғабдуллин Т.Ғ.. Радостовец В.В., Шмид О.И. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. –Алматы: 2002
7. Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп принциптері. –Алматы: Экономикс,2003
8. Назарова В.Л. Шаруашылық жургізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп -Алматы: Экономика, 2004
9. Ә.Әбдіманапов. Бухгалтерлік есеп принциптері, Алматы, 2001
10. Укашев Б.Е., Әжібаева З.Н. Бухгалтерлік есеп теориясы, Алматы, 1998
11. Кеулимжаев К.К. Финансовый учет на предприятии. – Алматы: Экономика, 2003.
12. Т.Ә.Әбдықалықов. Бухгалтерлік есеп және аудит –Алматы, Қазақ университеті, 2000
13. Қ.К.Кеулімжаев, З.Н.Әжібаева, Н.А.Құдайбергенов, А.А.Жантаева. Қаржылық есеп. Алматы, 2001
14. Баймұханова С.Б., Балапанова Ә.Ж. Бухгалтерлік есеп . – Алматы: Қазақ университеті, 2002
15. Баймұханова С.Б. Бухгалтерлік есеп . – Алматы: ИздатМаркет,2005
16. Тасмағанбетов Т.А., Омаров А.Ш., Әлібекова Б.А., Рабатов О., Ьайболтаева П.Э., Радостовец В.К. Қаржы есебі. Алматы: - Дәуір, 1998
17. Әбдіманапов Ә. Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп принциптері. Оқулық, -Алматы, 2006
17. Назарова В.Л. Бухгалтерлік іскерлік корреспонденция. Алматы,
Экономика, 2004
18. Дюсембаев К.Ш., Егембердиева С.К., Дюсембаева З.К. Аудит и аналаз финансовой отчетности. –Алматы: Қаржы-қаражат, 1998
19. Энциклопедия общего аудита. –М.:Дело и сервис, 1999
20. Шишкин А.К., Микрюков В.А., Дышкант И.А. Учет, анализ, аудит на предприятии. – М.: Аудит, ЮНИТИ, 1996
21. Тоқсанбай С.Р. Толық экономикалық орысша-қазақша сөздік. –Алматы: Сөздік-Словарь, 1999
22. Іскер адамның орысша – қазақша экономикалық сөздігі. – Алматы, Демеу, 1992
Бухгалтер бюллетені. 2004-2005ж.
23. Файл бухгалтера 2004-2005ж.
24. «Қос Қанат» ЖШС –нің 2004 жылғы қаржылық есептемелерінің мәліметтері
Мазмұны
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 тарау. Қос қанат ЖШС-не жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1. Дебиторлық борыштар есебін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Қос қанат ЖШС-нiң есеп
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
11 тарау. Дебиторлық борыштар
есебi ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .12
2.1. Дебиторлық борыштар есебiнiң
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.2. Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлер борышының есебi ... ... ... 13
2.3. Күмәндi дебиторлық
борыштар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..37
111 тарау. Дебиторлық борыштар
аудитi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..47
3.1. Дебиторлық борыштар аудитiнің
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.2. Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлер борышының аудиті ... ... ...49
3.3. Күмәндi дебиторлық борыштар резерв есебінің
аудиті ... ... ... ... ... ... ..52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
Пайданылған әдебиеттер
тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...70
Кіріспе
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан
оларға сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері сондай-ақ аванс ретінде алдын
ала төлеген төлемдері үшін алашақ борыштары – Дебиторлық борыштары Алынуға
тиіс шоттар деп аталады. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек борышы бар
заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады. Өтелетін алынатын
уақытына қарай алынуға тиісті дебиторлық борыштар ағымдағы алынуға тиісті
борыштар және ұзақ мнрзімді алынуға тиісті борыштар болып екіге бөлінеді.
Бұл борыштардың есебі Алынуға тиісті шоттар бөлімінің шоттарында
есептеледі.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын өтелінетін
дебиторлық борыштар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың
катарына жататындар:
- ағымдағы активті сатып алуға төленген аванстық алдын ала
төленген төлем;
- тапсырылған берілген шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;
- вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
- негізгі ұйымдар мен оның еншілес серіктестігі арасындағы түрлі
операциялар негізінде туындаған дебиторлық борыштар;
- ұйымның лауазымды адамдарының тұлғаларының дебиторлық борышы:
- басқадай дебиторлық борыштар.
Кәсіпорынның балансындағы алынған вексель деп аталатын бабындағы
сома басқа заңды немесе жеке тұлғалардың ұйымға вексель бойынша төлейтін
ресми берешегі болып есептелінеді. Алынуға тиісті шоттар бойынша шоттар
дебиторлық борыштар иелік ету хұқығымен қоса, заңды құқығымен байланысты
актив болып саналады. Қорытындылап айтатын болсақ дебиторлық борыш
дегеніміз, бұл – иелік ету құқығын қосқандағы заңды құқықтармен байланысты
активте қамтылған алдағы уақыттағы экономикалық тиімділік.
Ұйымның қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің қатарына
дебиторлық борыштардың айналымы жатады. Яғни дебиторлық борыштардың
есептелген уақыты мен өтеу уақытының арасындағы мерзім күндерінің саны.
Ұйымның дебиторлық борышы оған байланысты кіріс танылған жағдайда ғана
анықталады.
Дипломдық жұмыста Қос қанат ЖШС нің мәліметтерін негізгі ала отырып,
ізденіс жасадым.
Дипломдық жұмыс кіріспе, 3 тараудан және қорытындыдан тұрады.
1 тарау. Қос қанат ЖШС-не жалпы сипаттамасы
1.1. Дебиторлық борыштар есебін ұйымдастыру
Дебиторлық борыштар сатылған өнімдер мен тауарлардың құнынан баға
жеңілдіктерін және қайтарылған тауарлардың құнын алып тастағандағы қалдық
сома бойынша есептеледі.Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаған дебиторлық
борыштар Ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар болып есептеледі. Дебиторлық
борыштардың пайда болған есептелінген уақыты мен өтелу уақытының
арасындағы мерзімге байланысты пайыздар бойынша кірістер көп жағдайларда
ескерілмейді. Кәсіпорындар өздерінің тауарларын сатқанда кейде сатып
алушыларға баға жеңілдіктерін береді. Ұйымдардың мұндай қадамға бару басты
себебі сатып алушыларды қызықтыру арқылы сатылатын тауарларының көлемін
арттыру болып табылады. Сонымен қатар баға жеңілдіктерін пайдалану ұйымның
күмәнді борыштарының сомасын қысқартуға үлкен әсер етеді. Халықаралық
тәжірибеде баға жеңілдіктері терминімен сөзімен бірге сауда жеңілдігі
термині сөзі қатар қолданылады. Өз экономикасын нарықтық жолмен
жүргізіп келе жатқан елдердегі ұйымдар сауда жеңілдігін тауарларды сатудағы
жарнама ретінде пайдаланады. Ұйымдардың сауда жеңілдігін қолданыуының
мақсаты баға жеңілдіктерін пайдаланғандағы жағдаймен бірдей деп айтуға
болады.
Кейбір жағдайларда сапасының төмендігінен немесе тауарлардың ақау
болу есебінен сатылған тауарларды қайтаруға тура келеді. Бұндай тауарларды
қайтарып алу сатушы ұйымдар үшін тиімсіз болады. Сондықтан да кәсіпорын
сатып алушы заңды немесе жеке тұлғаның осы тауарлар бойынша борыш
сомаларының мөлшерін қысарту туралы талабын қабылдауға келісуіне тура
келеді. Әрине атаулы жеңілдікті жасау ұйымның келіп алынуға тиісті
табыстарының көлемін азайтатындығы сөзсіз. Бұл жағдайда ұйымның
бухгалтериясында жасалынған жеңілдік сомасына:
Д-т: Баға шегерімі – шоты
К-т Алынуға тиісті борыштар - шоты
түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.
Егер сатылған тауар ұйымға қайтарылған болса, ол үшін жазылатын
бухгалтерлік жазу мына түрда бейнеледі:
Д-т: Сатылған тауарлардың қатарылымы – шоты
К-т: Алынуға тиісті борыштар – шоты
Кәсіпорындардың бухгалтериясы дебиторлық борыштар есебін жүргізу
барысында мына төмендегі аталған құжаттарды есептік тіркелімдерді
қолданады:
нөмірі 7 – Журнал-ордер – Жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың
борышы деп аталатын шотының кредиті бойынша;
нөмірі 8 - Журнал-ордер - Алынуға тиісті қосылған күн салығы,
Есептелген пайыздар, Басқадай дебиторлық борыштар және Берілген
аванстар деп аталатын шоттардың кредиті бойынша;
нөмірі 9 - Журнал-ордерге қосымша тізімдеме - Берілген
аванстар шотының дебиті бойынша;
нөмірі 10 - Журнал-ордер – Күмәнді қарыздар бойынша резерв,
Алдағы кезең шығындары шоттарының несие кредит бойынша;
нөмірі 11 - Журнал-ордер – Сатып алушылар және тапсырыс
берушілердің борышы шотының және еншілес тәуелді серіктестердің
дебиторлық борышы шотының кредиті бойынша жүргізіледі.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен
есеп айырысудың есебі бойынша жоғарыда аталып өткен тіркелімдерден басқа
дебиторлық борыштардың есебіне талдамалық аналитикалық есептің
карточкалары, ажырату парақшалары қағаздарын, бухгалтерлік анықтамаларды
және тағы да басқа тіркелімдер құжаттар қолданылады. Жалпы есеп
тіркелімдерін толтыру шаруашылық операцияларының мазмұнын сипаттайтын
бухгалтерлік жазулардың жиынтығын анықтау үшін керек. Контировка деп
аталатын бұл процедура корреспонденцияланатын шоттардың мәнін ашып
корреспонденциялар құруды білдіреді және де дұрыс көрсетіп, бөлімдері
бойынша топтастырулары тиіс. Бүгінгі таңда шоттар корреспонденциясын
еөрсетудің жеңіл нысаны ретінде комьютерлік өңдеулермен белгілі бір
бағдарламалық пакеттер қолданылуда. Айта кететін жағдай, көптеген ағылшын
тілдес мемлекеттерде, мысалы: АҚШ –та біртұтас шоттар жоспары жоқ, Әрбір
корпорацияның мамандары өздеріне ыңғайлы, тиімді деп санайтын жоспарды
өздері құрайды. Бір жағынан мұндай шешім бухгалтер мамандығының әдістемелік
шешімдер таңдауында біршама тәуелсіздігін көрсетсе, екінші жағынан
мәліметтерді сәйкестендіруде немесе мамандардың бір кәсіпорыннан екіншіне
ауысуы кезінде қиындық туғызады. Алайда кәсіпорындардағы құрылатын шоттар
жоспарына халықаралық стандарттар мен ұлттық кәсіби бірлестіктермен
қалыптасқан белгілі бір бухгалтерлік стандарттар ықпалын тигізеді.
Халықаралық бухгалтерлік есеп стандартында соның ішінде Америка Құрама
Штаттарының бухгалтерлік есеп стандартында ұйымның бухгалтерлік есеп
жүргізу қолданатын барлық бланкілері үшін міндетті ортақ есеп беру
формалары қарастырылмаған. Есеп нысанын таңдау құқығы толығымен бас
бухгалтердің құзырында, яғни ол алғашқы құжаттарды топтастырудың ең
қарапайым әдісін таңдап, шоттар кореспонденциясын жүргізуге міндетті.
Шоттарға келетін болсақ, олар негізгі есеп тіркелімдерінде үнемі қатысатын,
эпизоттық болып бөлінеді және олар басқадай оперцияда қолданылады.
Дебиторлық борыштар шоттарында есептелетін сомалардың дұрыстығы мен олардың
толықтығын бақылау үшін түгендеу жүргізілуі қажет, ол құжаттар бойынша
шоттарды кореспонденцияланатын шоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі.
Мұндағы басты мақсат - әрбір шоттағы сомалардың сәйкестігі мен дұрыстығын,
толықтығын анықтау болып табылады.
Шетелдік сатушылар, сатып-алушылардың сатып алған тауарлары үшін
төлемдерін басқа бір үшінші тұлғаға несиелік карточкадардың көмегімен
аударып, есеп аударуға мүмкіндік береді. Бұл жағдайда сатып алушы несие
берушімен несиелік келісім-шартқа тұрып, несиеліе карточка алады және оны
сатып алу кезінде қолданылады. Егер сатушы ақша орнына карточка алса, онда
ол несие берушіге шот жазып береді, ол шотта сатып алу барысындағын
несиелік карточканың штампы мен сатып алушының қолы тұрады. Содан кейін
сатушы шотты несие берушіге жіберіп, одан тиесілі ақшаны алады. Мәміледе
несие берушілердің (кредиттік карточкаларды ұстайтын фирмалар) қатысуы
сатушы үшін экономикалық жағынан тиімді, өйткені оған сатып алушы үшін
несие алудың қажеті жоқ. Несие карточкалар бойынша сату есебін жүргізудің
екі тәсілі бар.
Бірінші жолы – сатушы несие беруші компанияның төлемін күтуі керек.
Екінші жолы – сатушы сату барысында бірден ағымдағы шотқа квитанцияны
енгізеді.
Соңғы тәсіл банк жүйесімен байланысты несиелік карточкамен жүргізетін
сатуға тән, ыңғайлы тәсіл болып келеді. Басты нәрсе – сату уақытысында
анықтау болып табылады, яғни сатып алушыларға тиеліп жіберлген немесе
жөнелтілген тауарлардың жұмыстар, қызметтер қашан сатылуын тануында.
Бухгалтерлік есептің көзқарасымен қарағанда, тауарлардың тиелуімен сатып
алушыға қаржылық және есеп айырысу құжаттарының ұсынылуы, тауарлардың
сатылғанылығы деп танылады. Бухгалтерлік есептің көзқарасынан қарағанда,
тауарлардың тиелуі мен сатып алушыға қаржылық және есеп айырысу
құжаттарының ұсынылуы сатылған сатылған тауарлар деп танылады. Ондай
сатылған тауарлар үшін әзірге ақша қаражаттары келіп түспегенннің өзінде
табыс көрсетілетін болса сәйкесінше салық салу қажет. Бұл жағдайда сатып
алушы төлемді кешіктіруі мүмкін немесе тіпті төлемеуі де мүмкін. Әсіресе,
бұл салық төлегенде байқалады. Осымен қатар бухгалтерлік есепті
халықаралық стандартқа сәйкес жүргізу міндеттемелердің орындалуының бұл
жолын, келісім шарттың орындалуына жауапты түрде қатысушының араласуын
талап ететіндігін көрсетіп отыр. Осыған орай комтьютерлік технологтя
берілген әдістің барлық іс әрекеттерін автоматты түрде есептеуге мүмкіндік
береді.
Дебиторлық борыштар субъектілердің қаржы-шаруашылық қызметіндегі
бухгалтерлік есептің бас шоттар жоспарындағы 3-бөлім Дебиторлық борыштар
бөлімінің келесідей бас шоттарында келесідей бөлімшелерінде бейнеленеді:
Сатып – алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы.
Күдікті қарыздар бойынша резервтер.
Еншілес тәуелді серіктестіктердің дебиторлық борышын.
Басқадай дебиторлық борыш.
Берілген аванстар.
Яғни осы жоғарыда аталған баптар бойынша кәсіпорындар мен ұйымдардың
басқа заңды немесе жеке тұлғалардан алашақ сомалары дебиторлық борыш болып
табылады.
1.2. Қос қанат ЖШС-нiң есеп саясаты
Жаңа экономикалық қатынастар, әртүрлі меншіктердің үлгідері,
бухгалтерлік есеп стандарттарына көшуіне байланысты жаңа бухгалтерлік есеп
саясатын ұйымдастыруды талап етеді. Осыған орай 1-БЕС Есеп саясаты және
олардың қолдану тәсілдері жөнінде ресми құжат қабылданған. Стандартқа
жазылған есеп саясатының маңызы шаруашылық субъектілердің қаржылық
нәтижеге жету мақсаты әсер етуші және кәсіпорын басшыларының таңдап алған
тәсілдері мен ереже-әдістері болып табылады.
Кәсіпорынның есеп саясаты бухгалтерлік есептің дұрыс ұйымдастыруына және
қаржылық қорытынды есеп көрсеткіштерінің маңызы мен қалыптасуына әсер етуші
процесс. Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы Қазақстан
Республикасының заңы мен Бухгалтерлік есеп принциптерінде кәсіпорын өзінің
есеп саясатын құруы барысында бұйрық немесе жарлық бойынша қажетті құжаттар
тізімін бекітуі керек. Бұл бекітілген құжаттардың қатарына мыналар жатады:
- бухгалтерлік есептің уақтылы және есеп берудің толық тиісті
талаптарына сәйкес жүргізілуі;
- бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізуде қолданылатын синтетикалық және
аналитикалық шоттарының жұмыс жоспары;
- алғашқы есеп құжаттарының типтік нысандары;
- ұйымның ішкі бухгалтерлік қорытынды есеп құрудағы құжат нысандары;
- актив пен міндеттемелер түгендеуін төкізу тәртібі;
- актив пен міндеттемелерді бағалау әдістері;
- құжат айналымы ережелері мен есеп ақпараттарын өңдеу технологиясы;
- шаруашылық операцияларды бақылау тәртібі;
- бухгалтерлік есепті ұйымдвстыруға қажетті басқа шешімдер.
Кәсіпорынның қабылдаған есеа саясаты сол ұйымдағы бухгалтерлік есептің
маңызды мәселелерінің бірі. Кез келген ұйымның өзінің қызметін іске асыру
үшін таңдап бекіткен есеп саясаты толықтылық, уақыттылық, сақтық, қарама-
қайшылықсыздығы мен орындылық талаптарына сай болу қажет.
Көрсетілген талаптарының әрқайсысының мазмұнын қарастырайық.
Толықтылық. Кәсіпорынның таңдап алған есеп саясаты оның объектілерді
есептеу жолын толық қамтамасыз етуі керек.
Уақыттық. Кәсіпорынның шаруашылық әрекетінің фактілері бухгалтерлік
есеп пен бухгалтерлік есеп беруде уақытында көрініс табуы қажет.Ешқандай
операциялар бухгалтерлік есеп шоттарында тіркеу барысында кешіктірілмей
немесе орындалмай тұрып есепке алынбайды.
Сақтық. Қолданылатын есеп әдістері бухгалтерлік есепке адынуға тиісті
кірістер мен табыстарға қарағанда, жасырын резервтердің жасалуына жол
бермей, шығындар мен міндеттемелерді айқын бейнелеуге дайын болуды
қамтамасыз ету керек, яғни есепке алынған немесе алуға нақтылы мүмкіндік
бар болатын кірістер алынады.
Қарама-қайшылықсыздығы. Есептің таңдалынған әдістері - әр айдың соңғы
күнтізбелік еүніне айналымның аналитикалық есебі мен шоттар бойынша
қалдықтардың синтетикалық есеп мәліметтерінің теңдігін қамтамасыз етіп
отыруы қажет.
Орындылық. Кәсіпорынның есеп саясаты бухгалтерлік есепті орынды және
үнемді жүргізуді қамтамасыз етуі керек.
Кәсіпорынның есеп саясаты сол кәсіпорында қолданылатын бухгалтерлік есеп
жүйесінің тұтастығын және оны құраушы әдістемелік, техникалық,
ұйымдастырушылық жақтардың барлығын қамтиды.
Есеп саясатының әдістемелік жағына мына элементтер кіреді: мүлік
пен міндеттемелерді бағалау әдістері, мүліктің әрбір түрлері бойынша тозуын
есептеу әдістері, табысты есептеу әдістері және тағы сол сияқты.
Есеп саясатының техникалық жағдайы бухгалтерлік есепті жүргізу
үлгілерін, бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру шараларын, олардың басқару
жүйесіндегі орнын, басқадай элементтермен өзара байланысын т.б.
қарастырады.
Есеп саясатының ұйымдастырушылық жағы бухгалтерлік есептің негізгі
ережелерін, заңдылықтарын, ғылыми жағдайларын, жүйелерін қарастырады.
Қос қанат ЖШС-нің есеп саясаты осы ұйымның құрылған уақытынла
дайындалған. Оны дайындаумен Қос қанат ЖШС-тің бас бухгалтері айналысқан.
Дайындалған есеп саясатын Қос қанат ЖШС-тің басшысы өзінің бұйрығымен
бекіткен.
Бұйрықтың құрамында есеп саясатының есеп беру жылына қабылданған
барлық пунктерінің мазмұны толық ашылып жазылған.
Қос қанат ЖШС-нің есеп саясатына енгізілген өзгертулер осы
ұйымның бұйрығымен рәсімделеді. Қос қанат ЖШС-нің қабылдап,
бекіткен есеп саясаты сол ұйымның қызмет атқаруы барысында қолданылады.
11 тарау. Дебиторлық борыштар есебi
2.1. Дебиторлық борыштар есебiнiң мақсаты
Дебиторлық борыштар – бұл заңды тұлғалардың немесе жеке азаматтардың
шаруашылыққа берешек қарыздары. Дебиторлық борыштар шаруашылықтың ішінде
және сыртқы заңды тұлғалармен және жеке азаматтармен де пайда болады.
Есептеу әдісін қолданып, қолма-қол емес есеп айырысу операциялары кезінде
дебиторлық борыштардың пайда болуы заңды құбылыс.
Дебиторлық борыштардың ішінде субъектінің шаруашылық қызметінде жиі
кездесетінін – дайын өнімдерді (жұмыс, қызмет) және тауарларды сату
операциялары. Баланста көрсетілген дебиторлық борыштар баптарының ішіндегі
үлесі жағынан ең қомақтысы. Сондықтан сатып алу және тапсырыс берушілермен
есеп айырысуды тексерген кезде бағдарламада келтірілген сұрақты жан-жақты
қамтып, ауқымын кеңейте түсу үшін мынандай мәселелерді анықтап алу қажет:
өнім сатуға сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен шарт
жасалғандығын; түгендеу (салыстыру) актілерімен есеп айырысу құжаттарымен
расталған сатып алушылардың борыштарының нақтылығын; сатып алушылармен және
тапсырыс берушілердің борыштарын; бөлімшесінің шоттары бойынша жүргізілген
синтетикалық (жіктеу) есептің дұрыстығын. Мұндай жағдайда аналитикалық
(талдау) есеп мынандай мәселелерді қамтамасыз етуге міндетті:
вексельдермен қамтамасыз етілген ақша қаражаттарының түсу мерзімі әлі
жетпеген, сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысулар
бойынша борыштардың мәліметтерін алу мүмкіндігін, дисконтталған вексельдер
мен ақша қаражаттарының мерзімінде түспегендігіне қарамастан, банктен өткен
дисконтталған вексельдерді; сатып алушылармен және тапсырыс берушілердің
борыштары бөлімінің шоттары бойынша бухгалтерлік есеп
корреспонденцияларының дұрыс берілгендігін: сатып алушылармен және
тапсырыс берушілердің борыштары бөлімінің шоттары бойынша анадитикалық
есеп жазуларының № 11 журнал-ордердегі, Бас кітаптағы және баланстағы
жазулармен сәйкестігін;
талап ету мерзімі өткен дебиторлық борыштардың дұрыс шығысқа
шығарылғандығын.
Субъектінің басшысының қабылдаған шешіміне сәйкес талап ету мерзімі
өткен дебиторлық борыштар шығысқа шығарылып, күдікті қарыздар резервінің
шоттарына жатқызу арқылы жабылады.
2.2. Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлер борышының есебi
Кәсіпорындар мен ұйымдардың Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
борышы деп аталатын бөлім шоттары сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
осы кәсіпорынға деген әр түрлі қарыздары жайлы ақпараттарды қорытындылау
үшін арналған. Аталған бөлімде келесі шоттар қараған:
алынуға тиісті борыштар шоттар;
алынған вексельдер;
сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де борыштар.
Бұлар активті шот болып табылады. Сондықтан да бұл шоттардың дебетінде
борыштың сомасы жазылса, кредитінде борыштың азаюы көрсетіледі. Алынуға
тиісті шоттар (дебиторлық борыш шоты) сатып алушы заңды немесе жеке
тұлғалардың сатып алған тауарлары, сондай-ақ кәсіпорынның оларға көрсеткен
Қызметі үшін қарыз сомаларын білдіреді.
Алынуға тиісті борыштар шоттары деп аталатын шотта тиеліп жіберілген
өнімдер тауарлар, атқарылған жұмыстары мен қөрсетілген қызметтері үшін
сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің банк мекемесі қабылданған есеп
айырысу құжаттары бойынша төлеуге тиісті сомасы есертеледі. Жалпы
Алынуға тиісті шоттар шотын сипаттай келе, олардың қысқа мерзімді
активтер екендігін және олардың сату нәтижесінде пайда болатындығын
аңғаруға болады. Сондықтан оларды кейбір уақыттарда саудалық
міндеттемелер деп те атайды. Олар тауарларды кезінде де пайда болады.
Міндеттемелердің өтелуі орындалу көздеріне басқадай нұсқаулар болмаған
жағдайда, оларды сатудан алында деп санайды. Халықаралық тәжірибеде кез
келген адамға тауарларды несиеге сату кең көлемде етек алған, сонымен бірге
сатып алушылар үшін сатып алған тауарларының төлемін бір немесе бірнеше
айдан кейін төлеу өтеу құқығы да берілген. Мұндай несиені коммерциялвқ
несие деп те атайды. Тауарларды несиеге сататын фирмалар, сатып алушының
шотты тиісті уақытында төлеу қабілеттілігі бар болатындығына бақылау
шарадарын жүргізулері қажет. Сол үшін әрбір ұйымдарда несиелік бөлімдер
жұмыс істейді. Несиелік ақпарат бөлімдерінің мәліметтері бойынша да нестеге
тауарларды сату, сатпау жайлы шешімдер қабылданады. Несиелік бөлім төлем
сомасын ұсынуды, несие көлемін шектеуді және сатып алушылар мен тапсырыс
берушілерден несиені уақтылы өтеуді қамтамасыз ететін бедгілі бір
қаражаттарды талап етуі мүмкін. Осыған орый субъектілердің таңдап алған
ережелері мен негізгі қағидалары есеп саясатында атап көрсетуі қажет. Бұл
шотта сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар
және тағы да басқа дебиторлық борыштар есептеледі.
Сатып – алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы шоттарына қатысты
бухгалтерлік есепте мынадай бухгалтерлік жазу жазылады:
Мысалы, Сатып – алушылар мен тапсырыс берушілерге 300000 үш жүз мың
теңгенің дайын өнімдері 500000 бес жүз мың теңгеге сатылды, соның ішінде
80000 сексен мың теңге ҚҚС сомасы .
Сатылған тауарлардың өзіндік құнына:
Дт Сатылған дайын өнімдердің өзіндік құны 300000тг.
Кт Дайын өнімдер 300000тг.
Сатылған тауарлардан алынатын сомаға:
Дт Алынуға тиісті борыштар шоты 420000тг.
Кт Дайын өнімдерді сатудан алынатын табыс шоты
420000тг.
Сатылған тауарлар үшін есептелген ҚҚС сомасына:
Дт Алынуға тиісті борыштар шоттары 80000тг.
Кт Қосылған құн салығы сомасы 80000тг.
Сатылған тауарлар үшін алынатын сома келіп түскенде:
Дт Ақшалар шоты 500000тг.
Кт Алынуға тиісті борыштар шоттары
500000тг.
Ал сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы
қағаздар бойынша дебиторлық борыштардың пайда болуына Алынуға тиісті
борыштар шоттары, Алынған вексельдер, Сатып – алушылар мен тапсырыс
берушілердің борыштары деп аталатын шоттардың тиістілері дебеттелініп,
оған сәйкес материалдық емес активтердің есептен шығарылуынан алынатын
кіріс, негізгі құралдарын есептен шығарылуынан алынатын кіріс, және
құнды қағаздардың есептен шығарылуынан алынатын кіріс деп аталатын
шоттардың тиістілері кредиттелінеді.
Сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар
бойынша қосылған құн салығы есептелінгенде Алынуға тиісті борыштар
шоттары, Алынған вексельдер, Сатып – алушылар мен тапсырыс берушілердің
борыштары деп аталатын шоттардың тиістілері дебеттелініп, Қосылған құн
салығы шоты кредиттелінеді.
Шетелдік валютада сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің тиімді баға
айырмашылықтарының пайда болуына Алынуға тиісті борыштар шоттары,
Алынған вексельдер, Сатып – алушылар мен тапсырыс берушілердің
борыштары деп аталатын шоттардың тиістілері дебеттеніліп, Бағамдық
айырмашылықтан алынатын кіріс шоты кредиттелінеді.
Алынуға тиісті айыппұлдардың, өсімақылардың сомаларына Алынуға тиісті
борыштар шоттары, Алынған вексельдер, Сатып – алушылар мен тапсырыс
берушілердің борыштары деп аталатын шоттардың тиістілері дебеттеніліп,
Негізгі емес қызметтен алынған басқадай кірістер шоты кредиттелінеді.
Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп айырысу операциялары
арнаулы тізімдемелерде есептелініп, онда сатылған айналымнан тыс активтер,
қаржылық инвестициялар, тауарлы-материалдық құндылықтар бойынша шот
фактуралары немесе басқадай есеп айырысу құжаттары жинақталып,
топтастырылып бөлек көрсетіледі. Тізімдемелердегі жазулар – шоттар,
фактуралар немесе олардың орнына қолданылатын басқадай құжаттар негізінде
активтердің топтары бойынша жазылады. Тізімдемелердің бағандарында сатып
алушылар тапсырыс берушілер бойынша ай басындағы қалдықтар көшіріледі
және бұйымдардың аттары немесе топтары бойынша сатылған активтердің сандық
мәліметтері көрсетіледі. Сатып – алушылар мен тапсырыс берушілердің
борышы шотының бөлімше шоттарының кредиті бойынша операциялардың есебі
үшін № 11 жорнал-ордер қолданылады.
Тауарларды сату және сатып алу кезіндегі барлық қатынастар, жеткізу
келісімдері, консигнация жайлы келісімдер мен сату және сатып алу
келісімдері, сондай-ақ келісім-шарттарымен және тағы бас құжаттар құқықтық
рәсімделуі қажет. Кеоісімнің және соған сәйкес есептің басты объектісі
”тауар” болып табылады. Сондықтан келісім шартта тауарлардың сипаттамасы
толығымен көрсетіліп, оның бағасымен келісілген жалпы құны аладып өтуі
қажет.
Дебиторлық қарыз айналыстан қаражатты айыратындығын көрсететін
болғандақтан, шаруашылық жүргізуші субъектілер бірінші кезекте олардың
айналымдылығын талдайды. Дебиторлық қарыз айналымдылығы 30-дан 90 күнге
дейін тең болады, егер осы мерзімнен асып кетсе, онда оны мерзімі өтіп
кеткен деп санайды.
Сондықтан кейінгі кездері дебиторлық қарызды талап ету құқын
факторингалық компанияларға жүктейді.
Факторингалық операциялардың есебі. Факторинг, басқаша айтқанда,
қаржылық агент болып табылады және лд үшінші тұлға ретінде қарызды өндіріп
беру үшін қызмет етеді.
Ондай қаржылық агент болып банктерде басқа да несиелік, коммерциялық
ұйымдар бола алады, бірақ олар аталған қызметті жүзеге асыру үшін лицензия
болуы керек. Бірақ кез келген еәсіпорын немесе ұйым факторинг қызметімен
шұғылданбас бұрынекі жақтың да несие қабілеттілігін тексереді және
көрсеткен қызметі үшін, өз құқын беоген кәсіпорын автоматты түрде төленуге
тиіс. Бұл арада өзінің дебиторлық қарызды талап ету құқын берген кәсіпорын
мен факторинг компаниясы келісім-шартқа отырады. Ондай келісім-шарт ашық
та, жабық та болуы мүмкін.
Осы келісім-шартта, клиентке құқын өзіне қайтып беру мәселесі де
айтылады, яғни регресс құқы да қарастырылады. Факторингалық қызметтің
құны көрсететін қызметтің түріне, қаржылық жағдайына және т.б. факторларына
тәуелді болып келеді. Мысалы; Қос қанат ЖШС Эверест плюс ЖШС –на 326250
теңгеге тауарды беретіндігі жөнінде келісім шартқа отырған. Енді осы
жеткізіп берген тауарына толық төлемін алу үшін Қос қанат ЖШС факторинг
компаниясымен келісім шартқа отырады.
Келісім шарттың жағдайы бойынша факторинг компания (қаржылық агент)
Қос қанат ЖШС-тік Эверест плюс ЖШС –на тауарды жөнелткеннен үш күннің
ішінде Қос қанат ЖШС-тің есеп айырысу шотына ақшаны ауларуы тиіс. Шын
мәнінде, Эверест плюс ЖШС жасалған контрактының 80% құнын бірден
аударған, ал қалған контрактының құнынан (20%) марапаттау сомасы ұсталып,
содан қалған сомасы аударылған. Келісім шартқа сәйкес марапаттау сомасы,
несие мөлшерлемесі сияқты 38% жылдық мөлшерлемесінің деңгеінде ұсталған.
Қаражаттың айналымдық мерзімі 18 күнде құраған.
Факторинг келісім шарты бойынша марапаттау сомасы 1,9% ((38%х18күн)360
күн)) құраған және сол сомасы төлеуге қабылданған.
Енді шоттар корреспонденциясын жасап көрейік.
Жабдықтаушы-кәсіпорында (Қос қанат ЖШС)
1. Контрактының шарты бойынша
Қос қанат ЖШС, Эверест плюс
ЖШС-ке тауарды жөнелтті: сомасы, Дт
Кт
тенге
- жөнелтілген тауардың нақты
өзіндік құнына 196875
802 222
- келісімшарттың құнына 281250 301
702
- ҚҚС (15%) 42187
301 633
2. Қаржылық агенттен жөнелтілген
тауардың 80% алынды 261000 441
687
3. Қаржылық агентке көрсеткен қызметі
үшін, марапаттау сомасы шығысқа
жатқызылды 6199
831 687
4. Қалған 20% қаржылық агенттен
алынды, бірақ осы сомадан марапаттау
сомасы шегерілді (326250х20%-6199) 59051 441
687
5. Қарыздары зачет жасалды 326250 687
301
Қарыз кәсіпорын (Эверест плюс ЖШС)
1. Қос қанат ЖШС-тен жөнелтілген
тауар Эверест плюс ЖШС-ке тауар түсті:
- тауар құнына 281250
222 671
- ҚҚС (15%) 42187
331 671
2. Қаржылық агенттің талап еткен сомасы,
алынған тауар үшін төленді 326250 334
441
3. Қарыздары зачет жасалды 326250 671
334
Қаржылық агентте
1. Факторинг келісім шарты бойынша
Қос қанат ЖШС-гі қарыз сомасының
80% аударылды 261000
334 441
2.Факторингі бойынша марапаттау сомасы
есептелінді (326250х1,9%) 6199
332 724
3. Эверест плюс ЖШС-тен талап
етілген қаржы сомасы алынды 326250 441
687
4.Факторинг келісім шартының жағдайы
бойынша Қаржылық агентке 20% қалған
сомасы аударылды (бірақ бұл жерде
марапаттау сомасы шегерілді) 59051 334
441
5. Қарыздары зачет жасалды 326250 671
332,334
Тауарларды сату мен сатып алу кезіндегі барлық қатынастар, жеткізу
келісімдері, консигнация жайлы келісімдер мен сату және сатып алу
келісімдері, сондай-ақ келісім шарттарымен және тағы да басқа құжаттар
құқықтық рәсімделуі қажет. Кеілісімнің және соған сәйкес есептің басты
объектісі тауар болып табылады. Сондықтан келісім-шартта тауарлардың
сипаттамасы толығымен көрсетіліп, оның бағасы мен келісілген жалпы құны
аталып өтуі қажет. Келісім бағалары тұрақты, тұрақсыз және бекітілген
фиксированный болып көрсетілуі мүмкін.
Тұрақты баға келісім-шартта көрсетіліп, тауарларды төлеу кезінде
қадағаланады және өзгерістерге ұшырамайды. Ақшанаң құнсыздану жағдайында
әсіресе келісім шартқа қол қою мен тауарларды жеткізу арасындағы уақыт
айырмашылығына байланысты сатушы теңгені арадағы есеп айырысуға тұрақты
пайдаланған жағдайда теңге құнының өзгеруіне байланысты тиімсіз жағдайға
тап болуы мүмкін. Сондықтан келісуші жақтар бағаны тұрақты валюта түрінде
белгілеуге тырысады. Бұл жағдайда тауардың жалпы валюталық сомасы
анықталады және теңгедегі валюталық эквивалентті қайта санау тәртібі мен
бағамы белгіленеді. Әр түрлі банктердегі бағамдар әр түрлі болғандықтан,
бағам тауардың жеткізілген күніне, болмаса белгілі бір банктегі оның төлемі
жүргізілген күніне таңдап алынуы мүмкін. Осындай кезде сатушы үшін тауардың
белгілі бір сомасының немесе 100% пайызы сомасының төленгендігі тиімді
болады.
Тұрақсыз баға келісім шартқа отыру барысындағы тұрақты бағаны анықтау
қиын болған жағдайда белгіленеді. Мысалы, бағаға әсер ететін факторлар жиі
өзгерген уақытта. Бұл жағдайда бастапқы бағасы белгіленіп, оны есептеудің
әдістері мен жағдайлары қарастырылады. Келісім-шартта қосылған құн салығы
көрсетілмейді, алайда шот-фактурада салықтың бұл түрінің болуы міндетті.
Келісім шарттың басты элементі ретінде қаржылық жағдай саналады. Қаржылық
жағдайларда жабдықтаушы сатып алушыға тиеліп жіберілген тауарлары үшін
вексель алуы мүмкін. Алынған вексель анықталған мерзім ішінде белгіленген
соманы төлеу бойынша жазбаша міндеттемені білдіреді.
Вексель дегеніміз оның иесінің белгіленген мерзім, яғни уақыт біткен
соң борышкердің ақша төлеуін талап ететін құқығын куәландыратын жазбаша
борыштық міндеттемесі. Сатып алу және сату объектісі, сондай-ақ капиталды
қысқа мерзімді инвестициялау құралы бола отырып, вексель құнды қағаздардың
ерекше бір түрі ретінде қызмет етеді.
Вексель белгіленген қатал нысанында жазылған жазбаша борышқорлық
міндеттеме болып саналады. Вексель өзінің еисіне міндеттеменің мерзімі
өткеннен кейін немесе мерзімінен бұрын вексельде көрсетілген соманы төлеуді
талап етуге даусыз құқық береді. Векселді толтырушы яғни ол вексель
бойынша төлем жүргізуге міндет алған заңды немесе жеке тұлға вексель беруші
деп аталады. Ал вексель бойынша төлем алушы тұлға ремитент болып табылады.
ВЕКСЕЛЬ
100000 (жүз мың) тенге
25.03.2005 жыл
Төленуге тиісті сома мөлшері
Вексельдің берілген уақыты
ВИТА фирмасы
Вексель бойынша ақша алушы ұйымның аты
13.12.2005 жыл
Төлену мерзімі
Қос қанат ЖШС
Вексель беруші ұйымның аты
Әділхан
М.О.
Тиісті адамдардың қолдары және ұйымның мөр таңбасы
Егер вексель бойынша есеп айырысу бір жыл мерзім аралығында жүргізілетін
болса, ремитент алынған вексельді баланстың актив бөлімінің өтімділігі
жоғары активтер бабында көрсетуі керек. Соған сәйкес вексель беруші осы
соманы өз балансының қысқа мерзімді міндеттемелер бөліміндегі берілген
вексельдер бабында көрсетеді. Вексельдің өтелу мерзімі болып вексель
бойынша төлем жүргізілетін уақыт алынады, яғни вексель қызметінің
аяқталатын уақыты есептелінеді. Вексельді пайдаланылуы барысындағы
міндеттері:
- дебиторлық қарыздың өтелу мерзімін белгілі бір уақытқа ұзарту;
- шот-фактураға немесе басқа да құжаттарға дебиторлық қарыздарды
нақты дәлелдеу;
- пайыз түрінде төлем алу үшін негізі;
- айналымға жіберілу мүмкіндігі.
Дебиторлық қарызды жабу ретінде вексель ұстаушының алған векселі
бухгалтерлік есепте 302шотында және 301 шоттың кредитінде көрсетіледі.
Жасалу үлгісі және қолданылуы бойынша вексельдер жәй және
аударылмалы деп аталатын екі түрге бөленеді.
Жәй вексель дегеніміз төлем мерзімі келген кезде вексель ұстаушыға
белгіленген сомада ақша төлеуді вексельді беруші өзіне ешқандай шарт қоймай-
ақ міндеттейтін құжат болып табылады. Жәй вексель борышкердің жазбаша
міндеттемесі болып саналады. Вексельде оның берілген уақыты, борышкерлік
міндеттемесінің сомасы, төленетін мерзімі мен жері, төлем төлеуге тиісті
кредитордың аты көрсетіліп, борышкердің, яғни вексель берушінің қолы
қойылуы керек.
Айналым үдерісі кезінде вексель бір адамнан екінші адамға арнайы
тіркеліп жазылғаннан кейін ғана беріледі. Табыстау жазбасы вексельдің теріс
жағында немесе қосымша парағында жазылады.
Аударылмалы вексель - тратта кредитордың транссангтың қарызкерге
трассатқа белгілі бір соманы үшінші заңды тұлғаға немесес жеке тұлғаға
ремитентке төлеу жайлы жазбаша өкімі болып саналынады. Яғни оның жәй
вексельден ерекшілігі, аударылмалы вексельде вексель ұстаушының төлеушіге
вексельде көрсетілген ақша сомасын үшінші бір адамға эмитентке төлеу туралы
жазбаша бұйрығын бере алады.
Вексельдерді сонымен қатар пайыздық және пайызсыздық деп екіге бөлуге
болады.
Пайыздық вексельдердің атаулы құыныда төленетін пайыз сомасы өз алдына
бөлек көрсетіледі.
Пайызсыздық вексельдерде пайыздық сома өз алдына бөлек көрсетілмейді,
бірақ ол вексельдің жалпы сомасында қарастырылады.
302 шотта пайыздық та, пайыздық емес те есептелінеді. Пайыздық вексель
бойынша 302 шотында , 1 Вексель бойынша алынатын пайызы деп аталатын
субшоты ашылады.
Пайыздық емес вексель бойынша қосымша шот ашылуы мүмкін.
2Вексельдің алынған сомасынан марапаттау сомасынан шегерілген (дисконт),
3 Вексель бойынша марапаттау сомасы (дисконт).
Алынған вексель бойынша марапаттау сомасы толық көлемінде, олардың
алған кезінде келесі қалыпта көрініс табады:
1 кесте
Алынған вексельдер бойынша марапаттау сомасының көрінісі
Пайыздық вексель Пайызсыз вексель
Алғашқыда, марапаттау сомасы, толық көлемде болашақ кезеңнің табысы
ретінде есептелінеді
332 шоттың дебеті мен 611 шоттың 302 шоттың 3 субшотының дебетінде
кредиті бойынша көрсетіледі мен 611 шоттың кредиті көрсетілінеді
Содан соң, есепті кезең барысында үоесіне сай есептелген пайыз сомасы
табысқа жатқызылады
611 шоттың дебеті мен 724 шоттың 611 шоттың дебеті мен 724 шоттың
кредитінде көрініс табады. кредитінде көрініс табады.
Ақпарат көзі: В.К.Радостовец, Т.Ғ.Ғабдуллин, В.В.Радостовец, Кәсіпорынның
бухгалтерлік есебі, 253 бет.
Вексельдер өздерінің түрлері бойынша коммерциялық, қаржылық және
қазыналық болып үш түрге бөлінеді.
Коммерциялық вексельдер өнім өндіруші кәсіпорындар мен ұйымдарға ол
өнімді тұтынушы, яғни сатып алуш кәсіпорындар мен ұйымдардың төлем жасау
мерзімінің кешіктірілу себебіне байланысты беретін коммерциялық несиесі
ретінде рәсіделеді.
Қаржылық вексельдер арқылы тауарлық келісім шарттарға жатпайтын әр
түрлі банктер арасындағы борышкерлік қатынастар рәсімделеді.
Қазыналық вексельдер мемлекеттік қазыналық міндеттемеге жатады. Олар
Мемлекеттің ішкі қарыздарын өтеуіне байланысты шығарылады. Қазыналық
вексельдер негізінен дисконтымен бірге номиналынан шегерім жасауды қоса
алғандағы бағасы бойынша банктерге және басқа да кәсіпорындар мен ұйымдарға
сатылады. Олар банк арқылы ақша рыногында пайдаланылады.
Вексельдер эмитенттер бойынша: қазынашылық және жекеше.
Төлем түрі бойынша: жәй және аударылмалы.
Төлем кепілдігінің барлығына қарай: қамтамасыз етілген және қамтамасыз
етілмеген.
Төлем тәртібі бойынша: мерзімдік вексель және ұсынушылық вексель болып
бөлінеді. Вексельдерді толтыру және рәсімдеу белгіленген ережені сақтауды
керек етеді. Құжатта міндетті түрде вексельдік таңба яғни вексель деген
жазу жазылып, оның ұсынылған күні мен орны, вексельдің сомасы, пайызы,
төлеу мерзімі көрсетілуі қажет. Вексель берілген уақытынан бастап төлеу
мерзіміне дейін жабдықтаушының иелігінде болуы, тауарға төлем төлеу үшін
басқа заңды тұлғаға немесе жеке тұлғаға берілуі немесе банк мекемесінен
несие алу үшін пайдаланылуы мүмкін. Вексельдің маңызды деректемесі болып
төлем мерзімі саналынады. Ұйымдардың бухгалтерия қызметкерлері вексель
бойынша төһлем мерзімдерінің сақталуын қадағалап оны бақылап отыруы қажет.
Аексельмен есеп айырысу есебі арнайы ” Алынған вексельдер” шотында
жүргізіледі. Бұл шотта сатушылардың сатып алушылар және тапсырыс
берушілермен арадағы олардан алынған вексельдер бойынша есеп айырысу
операциялары жайлы ақпараттар жинақталады.
Сатылған тауарлар мен дайын өнімдер үшін вексельдер алынғанда:
Дт Алынған вексельдер шоты
Кт Алынуға тиісті борыштар шоты
Ал вексель бойынша сатып алушылардың борыштарының жабылуына, яғни ақша
келіп түскен мерзімінде пайызсыз:
Дт Ақшалар шоты
Кт Алынған вексельдер шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.
Айта кететін бір жағдай көптеген уақыттарда вексельде көрсетілген сома
бойынша пайыз мөлшері жылдық мерзімге негізделеді. Мысалы, 500000 (бес жүз
мың) теңгеге алты айға вексель алынып және оған қоса жылдық 5 (бес) пайыз
көлемінде төлем төлеу көрсетілген болды деп есептейік. Осы жағдайда біздің
вексель бойынша адуға тиісті сомамыздың мөлшері былай есептелінеді:
500000+500000х5%х612=500000+12500= 512500 теңге.
Егер осы сомадағы вексель алты айға емес тоғыз айға жазылып берілген
жағдайда алынуға тиісті сома мына санға тең болады:
500000+500000х5%х912=500000+18750= 518750теңге.
2 кесте
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борыштары шоты бойынша
жүргізілетін операциялар
№ Операциялардың мазмұны Дебет Кредит
1 2 3 4
1 Тиеп жіберген тауарға, өнімге, көрсетілген қызметке
есептелінген сатып алушы, тапсырыс берушілердің 301 701
борышы
2 Тиеп жіберген тауарға, өнімге, көрсетілген қызметке
есептелінген қосылған құн салық сомасы 301 633
3 Борыш сомасы бұрын алынған аванс сомасынан 661-662 301
шегерілді
4 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден есеп
айырысу шотына келіп түскен сома 441 301
5 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борыштары 641-643,
олардың кредиторлық қарызы есебінен өтелінді 687 301
6 Сатылып (тиеп жіберілген) тауар, өнім, көрсетілген 301,
қызмет үшін алынған вексель 302 321-323
7 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер берген
вексельдері үшін борыштарын төледі 441 302
Ақпарат көзі: Бухгалтерлік есеп шоттарының Үлгі жоспарын қолдану жөніндегі
әдістемелік ұсынымдар.
ҚР Қаржы министрінің 2002 жылғы 18 қыркүйектегі №
438 бұйрығымен бекітілген.
Жоғарыда қарастырылған мысалымыз бойынша бухгалтерлік жазуларымыз келесі
түрде жазылады:
а) вексель алғанды:
Дт Алынған вексельдер шоты 500000тг.
Кт Алынуға тиісті борыштар шоты 500000тг.
ә) вексель бойынша сатып алушылардың борыштары есептелген пайыз сомасымен
бірге өтелгенле:
Дт Ақшалар шоты 512500 тг.
Кт Алынған вексельдер шоты 500000 тг.
Кт Пайыз бойынша кірістер шоты 12500 тг.
Шаруашылық субъектісіне басқадай операциялар бойынша тиісті дебиторлық
борыштар төмендегідей шоттарда есептелінеді:
331 Алынуға тиісті қосылған құн салығы;
332 Есептелінген пайыздар
333 Жұмысшылар мен басқадай тұлғалардың борышы
334 Басқалары
Бұл шоттарда 30 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер бөлімшесінің
шоттарында есептеуге жатпайтын сатылған тауарларға, көрсетілген
қызметтерге, орындалған жұмыстарға жатпайтын есеп айырысу операциялары
есептелінеді.
331 Алынуға тиісті қосылған құн салығы шоты субъектінің сатып алынған
негізгі құралдары, материалдары тағы да басқалары бойынша жабдықтаушыларға
төленген қосылған құн салығы сомасы жайлы ақпараттарды жинақтауға
алынған.Салықтың бұл түрі барлық тауарлар мен қызметтерді қамтитын жанама
салық болып саналады. Осыған орай ол тауардың құны қосылып, оның бағасын
көтереді. Сондықтан бұл салықты сатып алушылар төлейді. Жанама салықтар
бюджетке тауаралрды сатып алатын заңды және жеке тұлғалардан түспейді, осы
тауарлар сатушылардан түседі. Неғұрлым баға жоғары болса, соғұрлым салық
сомасы да жоғары болады. Бюджетке төленетін қосылған құн салығы сатылған
тауарлар жұмыстар мен қызметтер үшін сатып алушылардан алынған салық пен
материалдық ресурстар үшін жабдықтаушыларға төленген қосылған құн салығы
сомалары арасындағы айырмашылық ретінде анықталады.
Бухгалтерлік есепте қосылған құн салығы бойынша есеп айырысуды көрсету
үшін 331 Өтелуі тиісті қосылған құн салығы шоты қолданылады.
Алынған тауарлар мен материалдық құндылықтар және орындалған жұмыстар
мен қызметтер бойынша есептелінген қосылған құн сомасына 331 шот
дебеттелініп, 671,687 және тағы да басқа тиісті шоттар кредиттелінеді.
Тауардың, жұмыстың, қызметтің есебінен қосылған құн салығы алыналы,
ондағы айналымы салық салу үшін пайдаланады, егер де:
- тауарды (жұмысты, қызметті) алушы қосылған құн салығын төлеуші
болып табылса;
- жабдықтаушы Қазақстан Республикасында ҚҚС төлеуші болып табылады,
сатылған тауарларға (жұмысқа, қызметке) берілген шот-фактураның
негізінде.
Қосылған құн салығының сомасы зачетқа жатқызылатын болып табылады,
егер де:
- тауарды (жұмысты, қызметті) алушы қосылған құн салығын төлеуші
болса;
- төленген салық сомасы кеден заңдылығымен сәйкес келсе, яғни жүк
кеденінің декларациясында көрсеткендей болса;
- төлем құжатында көрсетілген салық сомасы салықтың төленгенін
қуаттайтын болса;
- темір жол және авиа билетінде көрсетілген салық сомасы салық заңына
сәйкес сомада болса;
- тұрғын-үй қызметінде пайдаланатын құжаттарында көрсетілген сома
салық сомасымен сәйкес келсе;
- бақылау-кассалық машинасынан алынған чектердің сомасы салық
сомасымен сәйкес келсе;
Алумен байланысты төлеуге жататын ҚҚС болса, олар зачетқа жатпайды,
егер де: тауарлар (жұмыстар, қызметтер) кәсіпкерлік қызметке жатпайтын
шараларды жүргізумен байланысты болса; тұрғын-үй қорларындағы ғимараттар
болса, қонақ үй ретінде пайдаланатын ғимараттардан басқасы; жеңіл
автомобиль, негізгі құрал ретінде алынған болса; тегін алынған мүліктер
(тауарлар, жұмыстар, қызметтер).
Есептік кезең өткеннен кейін, ҚҚС бойынша зачетқа рұқсат етілген
сомасы, 331 шоттың кредитінен 633 шоттың дебетіне есептен шығарылады.
Бұрындары зачетқа жатқызыылған ҚҚС сомасы зачеттан тасталады, ол кезде 633
шотының дебетінде және 331 шотының кредитінде көрініс табады, бірақ қызыл
жазумен жазылады.
332 Есептелген пайыздар шотында субъектінің шартта қаралған жалға
берген негізгі құралдары, берген несиелері мен қарыздары, алған вексельдері
үшін пайыз түрінде алатын сомасы сондай-ақ салынған инвестициядан алатын
дивидендтерінің сомасы есептелінді. Осыған байланысты 332 Есептелген
пайыздар шотына сәйкес бухгалтерлік жазулар мына түрде жазылады:
- Жалдағы негізгі құралдар, алынған вексельдер, берілген займдар бойынша
пайыздар есептегенде 332-ші шот дебеттелініп, 724-ші шот кредиттелінеді.
- Есептелген пайыздар бойынша борыштардың жабылуына: 421,422,431,441,451
шоттарының тиістілері дебеттелініп, 332 шот кредитінде көрсетіледі.
332 Есептелген пайыздар шоты бойынша аналитикалық есеп – қарыз алушы,
вексель ұстаушы, жалға алушы және т.с.с. кәсіпорындар бойынша және уақыттың
өтуімен туындаған пайыздық қарыздары бойынша айналым ведомоснда немесе
соған ұқсас машинограммасыпда жүргізіледі.
333 Жұмыскерлердің және басқа тұлғалардың қарыздар шотында дебиторлық
қарыздардың келесі түрлері есепке алынады: есеп беруші тұлғалармен есеп
айырысу бойынша; жұмыс істеушілерге кредитке сатылған тауарлары бойынша
ұсыеылған заемдар; материалдық шығынды өтеуі бойынша. Кәсіпорын өз
қызметкерлерін қызмет бабымен іс-сапарға жіберіледі, дүкендерден кеңсе
жабдықтарын сатып алады, пошта арқылы жіберілген ақшаларды және басқа да
шығындарды төлейді. Бұл шығындардың үнемі банк мекемелері арқылы нақты
ақшасыз есеп айырысу жолымен төленуі мүмкін емес.Сондықтан да шығындарды
төлеу үшін қызметкерлерге қолма-қол ақша беріледі және олар сол алған
ақшасына есеп беруі тиіс.
Аванс тек басшының жарлығымен және қажеттілік жеткен кезде есеп беруге
тиісті адамдарға және қызмет бабымен жіберілген тұлғаларға беріледі. Есеп
беруі тиісті адамдарға берілген сомалар оны қуаттайдын құжаттарының
негізінде жұмсалады және белгіленген мерзімде бухгалтерияға тапсырады.
Аванс есептерін бухгалтерия тексереді, сонан соң оларды субъектінің
басшысы бекітеді. Дұрыс рәсімделмеген аванс есептері және оларға қоса
тіркелген құжаттар қайта рәсімдеу үшін есеп беруші адамдарға қайтарылады.
333 Жұмысшылар мен басқа тұлғалардың борыштары шотында жұмысшылар
мен басқа тұлғалардың дебиторлық борыштары жайлы ақпараттар жинақталады.
Бұл шотта жұмысшылар мен басқа тұлғаларға қарызға қызметтегі іс-сапарлары
және басқадай шығындары үшін берілген сомалар, сонымен қатар жұмысшылар мен
қызметкерлерден олардың кәсіпорынға тигізген зияндары үшін ұсталынатын
сомалар есептелінеді.
Кәсіпорын жүргізетін барлық шаруашылық операциялар дәлелді
құжатттармен рәсімдеоуге тиіс. Бұл құжаттар бастапқы есеп құжаттары болып
есептелінеді, бухгалтерлік есеп солардың негізінде жүргізіледі. Бастапқы
есеп құжаты – операцияның немесе оқиғаның жасалу фактісін тіркейтін құжат.
Бастапқы есеп құжаты оперыцияны жасау кезінде жасалады, ал егер оны жасау
мүмкін болмаса, ол аяқталғаннан кейін дереу жасалады.
Бастапқы есеп құжаттары мынадай міндетті деректемелерді қамтуға тиісті:
• құжаттың аталуы;
• жасалған күні;
• өз атынан құжат жасалған ұйымның атауы немесе кәсіпкерлің аты-жөні;
• операцияның немесе оқиғаның мазмұны;
• операцияның немесе оқиғаның барлық өлшемі (саны мен құны жағынан);
• операцияны жасауға және оны жасаудың дұрыстығына жауапты адамдардың
қызметінің атауы, аты-жөні және қолдары (оқиғаны растайтын).
Аталған деректемелердің болуы бастапқы құжаттарға заңдық күш береді.
Операциялардың немесе оқиғаның сипатына, Қазақстан Республикасының
нормативтік құқықтық актілерінің талаптарына және есепке алу ақпараттарын
әзірлеу әдістеріне қарай қосымша деректемелер енгізілуі мүмкін. Сөйтіп,
жоғары аталған деректемелердің барлығы бастапқы кассалық құжаттарды және
есеп беруші адамдардың аванстық есептерін жасаған кезде қажет.
Ақшалай қаражаттар есеп беруші адамдарға жеткізіп берушілердің қызметі мен
жұмысына ақы беруге, бланкілер, ЖЖМ сатып алуға, базарлар мен дүкендерде
тауар сатып алуға, іссапар шығындарына неғұрлым жиі беріледі.
Қазақстанның халық шаруашылығында кассалық операцияларды жүргізудің
уақытша тәртібіне сәйкес шаруашылық субъектілері кассалық қызмет көрсетуді
жүзеге асыратын банк мекемесімен келісім бойынша субъект бастығы
белгілеген мөлшерде және мерзімге операциялық, шаруашылық және басқа
шығындар үшін қолма-қол ақшаны есеп беруге кассадан береді. Есеп беруге
берілген қолма-қол ақшаның жұмсалмаған бөлігі алынған мерзімі аяқталғаннан
кейінгі 3 күннен кешіктірместен кассаға қайтарылуға тиіс. Қолма-қол ақшаны
есеп беруге алған тұлға жұмсалған сомалар туралы есептемені мерзім
аяқталғаннан кейінгі 5 күннен кешіктірместен бухгалтерияға өткізуге
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 тарау. Қос қанат ЖШС-не жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1. Дебиторлық борыштар есебін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Қос қанат ЖШС-нiң есеп
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
11 тарау. Дебиторлық борыштар
есебi ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .12
2.1. Дебиторлық борыштар есебiнiң
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.2. Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлер борышының есебi ... ... ... 13
2.3. Күмәндi дебиторлық
борыштар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..37
111 тарау. Дебиторлық борыштар
аудитi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..47
3.1. Дебиторлық борыштар аудитiнің
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.2. Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлер борышының аудиті ... ... ...49
3.3. Күмәндi дебиторлық борыштар резерв есебінің
аудиті ... ... ... ... ... ... ..52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
Пайданылған әдебиеттер
тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...70
Кіріспе
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан
оларға сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері сондай-ақ аванс ретінде алдын
ала төлеген төлемдері үшін алашақ борыштары – Дебиторлық борыштары Алынуға
тиіс шоттар деп аталады. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек борышы бар
заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады. Өтелетін алынатын
уақытына қарай алынуға тиісті дебиторлық борыштар ағымдағы алынуға тиісті
борыштар және ұзақ мнрзімді алынуға тиісті борыштар болып екіге бөлінеді.
Бұл борыштардың есебі Алынуға тиісті шоттар бөлімінің шоттарында
есептеледі.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын өтелінетін
дебиторлық борыштар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың
катарына жататындар:
- ағымдағы активті сатып алуға төленген аванстық алдын ала
төленген төлем;
- тапсырылған берілген шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;
- вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
- негізгі ұйымдар мен оның еншілес серіктестігі арасындағы түрлі
операциялар негізінде туындаған дебиторлық борыштар;
- ұйымның лауазымды адамдарының тұлғаларының дебиторлық борышы:
- басқадай дебиторлық борыштар.
Кәсіпорынның балансындағы алынған вексель деп аталатын бабындағы
сома басқа заңды немесе жеке тұлғалардың ұйымға вексель бойынша төлейтін
ресми берешегі болып есептелінеді. Алынуға тиісті шоттар бойынша шоттар
дебиторлық борыштар иелік ету хұқығымен қоса, заңды құқығымен байланысты
актив болып саналады. Қорытындылап айтатын болсақ дебиторлық борыш
дегеніміз, бұл – иелік ету құқығын қосқандағы заңды құқықтармен байланысты
активте қамтылған алдағы уақыттағы экономикалық тиімділік.
Ұйымның қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің қатарына
дебиторлық борыштардың айналымы жатады. Яғни дебиторлық борыштардың
есептелген уақыты мен өтеу уақытының арасындағы мерзім күндерінің саны.
Ұйымның дебиторлық борышы оған байланысты кіріс танылған жағдайда ғана
анықталады.
Дипломдық жұмыста Қос қанат ЖШС нің мәліметтерін негізгі ала отырып,
ізденіс жасадым.
Дипломдық жұмыс кіріспе, 3 тараудан және қорытындыдан тұрады.
1 тарау. Қос қанат ЖШС-не жалпы сипаттамасы
1.1. Дебиторлық борыштар есебін ұйымдастыру
Дебиторлық борыштар сатылған өнімдер мен тауарлардың құнынан баға
жеңілдіктерін және қайтарылған тауарлардың құнын алып тастағандағы қалдық
сома бойынша есептеледі.Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаған дебиторлық
борыштар Ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар болып есептеледі. Дебиторлық
борыштардың пайда болған есептелінген уақыты мен өтелу уақытының
арасындағы мерзімге байланысты пайыздар бойынша кірістер көп жағдайларда
ескерілмейді. Кәсіпорындар өздерінің тауарларын сатқанда кейде сатып
алушыларға баға жеңілдіктерін береді. Ұйымдардың мұндай қадамға бару басты
себебі сатып алушыларды қызықтыру арқылы сатылатын тауарларының көлемін
арттыру болып табылады. Сонымен қатар баға жеңілдіктерін пайдалану ұйымның
күмәнді борыштарының сомасын қысқартуға үлкен әсер етеді. Халықаралық
тәжірибеде баға жеңілдіктері терминімен сөзімен бірге сауда жеңілдігі
термині сөзі қатар қолданылады. Өз экономикасын нарықтық жолмен
жүргізіп келе жатқан елдердегі ұйымдар сауда жеңілдігін тауарларды сатудағы
жарнама ретінде пайдаланады. Ұйымдардың сауда жеңілдігін қолданыуының
мақсаты баға жеңілдіктерін пайдаланғандағы жағдаймен бірдей деп айтуға
болады.
Кейбір жағдайларда сапасының төмендігінен немесе тауарлардың ақау
болу есебінен сатылған тауарларды қайтаруға тура келеді. Бұндай тауарларды
қайтарып алу сатушы ұйымдар үшін тиімсіз болады. Сондықтан да кәсіпорын
сатып алушы заңды немесе жеке тұлғаның осы тауарлар бойынша борыш
сомаларының мөлшерін қысарту туралы талабын қабылдауға келісуіне тура
келеді. Әрине атаулы жеңілдікті жасау ұйымның келіп алынуға тиісті
табыстарының көлемін азайтатындығы сөзсіз. Бұл жағдайда ұйымның
бухгалтериясында жасалынған жеңілдік сомасына:
Д-т: Баға шегерімі – шоты
К-т Алынуға тиісті борыштар - шоты
түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.
Егер сатылған тауар ұйымға қайтарылған болса, ол үшін жазылатын
бухгалтерлік жазу мына түрда бейнеледі:
Д-т: Сатылған тауарлардың қатарылымы – шоты
К-т: Алынуға тиісті борыштар – шоты
Кәсіпорындардың бухгалтериясы дебиторлық борыштар есебін жүргізу
барысында мына төмендегі аталған құжаттарды есептік тіркелімдерді
қолданады:
нөмірі 7 – Журнал-ордер – Жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың
борышы деп аталатын шотының кредиті бойынша;
нөмірі 8 - Журнал-ордер - Алынуға тиісті қосылған күн салығы,
Есептелген пайыздар, Басқадай дебиторлық борыштар және Берілген
аванстар деп аталатын шоттардың кредиті бойынша;
нөмірі 9 - Журнал-ордерге қосымша тізімдеме - Берілген
аванстар шотының дебиті бойынша;
нөмірі 10 - Журнал-ордер – Күмәнді қарыздар бойынша резерв,
Алдағы кезең шығындары шоттарының несие кредит бойынша;
нөмірі 11 - Журнал-ордер – Сатып алушылар және тапсырыс
берушілердің борышы шотының және еншілес тәуелді серіктестердің
дебиторлық борышы шотының кредиті бойынша жүргізіледі.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен
есеп айырысудың есебі бойынша жоғарыда аталып өткен тіркелімдерден басқа
дебиторлық борыштардың есебіне талдамалық аналитикалық есептің
карточкалары, ажырату парақшалары қағаздарын, бухгалтерлік анықтамаларды
және тағы да басқа тіркелімдер құжаттар қолданылады. Жалпы есеп
тіркелімдерін толтыру шаруашылық операцияларының мазмұнын сипаттайтын
бухгалтерлік жазулардың жиынтығын анықтау үшін керек. Контировка деп
аталатын бұл процедура корреспонденцияланатын шоттардың мәнін ашып
корреспонденциялар құруды білдіреді және де дұрыс көрсетіп, бөлімдері
бойынша топтастырулары тиіс. Бүгінгі таңда шоттар корреспонденциясын
еөрсетудің жеңіл нысаны ретінде комьютерлік өңдеулермен белгілі бір
бағдарламалық пакеттер қолданылуда. Айта кететін жағдай, көптеген ағылшын
тілдес мемлекеттерде, мысалы: АҚШ –та біртұтас шоттар жоспары жоқ, Әрбір
корпорацияның мамандары өздеріне ыңғайлы, тиімді деп санайтын жоспарды
өздері құрайды. Бір жағынан мұндай шешім бухгалтер мамандығының әдістемелік
шешімдер таңдауында біршама тәуелсіздігін көрсетсе, екінші жағынан
мәліметтерді сәйкестендіруде немесе мамандардың бір кәсіпорыннан екіншіне
ауысуы кезінде қиындық туғызады. Алайда кәсіпорындардағы құрылатын шоттар
жоспарына халықаралық стандарттар мен ұлттық кәсіби бірлестіктермен
қалыптасқан белгілі бір бухгалтерлік стандарттар ықпалын тигізеді.
Халықаралық бухгалтерлік есеп стандартында соның ішінде Америка Құрама
Штаттарының бухгалтерлік есеп стандартында ұйымның бухгалтерлік есеп
жүргізу қолданатын барлық бланкілері үшін міндетті ортақ есеп беру
формалары қарастырылмаған. Есеп нысанын таңдау құқығы толығымен бас
бухгалтердің құзырында, яғни ол алғашқы құжаттарды топтастырудың ең
қарапайым әдісін таңдап, шоттар кореспонденциясын жүргізуге міндетті.
Шоттарға келетін болсақ, олар негізгі есеп тіркелімдерінде үнемі қатысатын,
эпизоттық болып бөлінеді және олар басқадай оперцияда қолданылады.
Дебиторлық борыштар шоттарында есептелетін сомалардың дұрыстығы мен олардың
толықтығын бақылау үшін түгендеу жүргізілуі қажет, ол құжаттар бойынша
шоттарды кореспонденцияланатын шоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі.
Мұндағы басты мақсат - әрбір шоттағы сомалардың сәйкестігі мен дұрыстығын,
толықтығын анықтау болып табылады.
Шетелдік сатушылар, сатып-алушылардың сатып алған тауарлары үшін
төлемдерін басқа бір үшінші тұлғаға несиелік карточкадардың көмегімен
аударып, есеп аударуға мүмкіндік береді. Бұл жағдайда сатып алушы несие
берушімен несиелік келісім-шартқа тұрып, несиеліе карточка алады және оны
сатып алу кезінде қолданылады. Егер сатушы ақша орнына карточка алса, онда
ол несие берушіге шот жазып береді, ол шотта сатып алу барысындағын
несиелік карточканың штампы мен сатып алушының қолы тұрады. Содан кейін
сатушы шотты несие берушіге жіберіп, одан тиесілі ақшаны алады. Мәміледе
несие берушілердің (кредиттік карточкаларды ұстайтын фирмалар) қатысуы
сатушы үшін экономикалық жағынан тиімді, өйткені оған сатып алушы үшін
несие алудың қажеті жоқ. Несие карточкалар бойынша сату есебін жүргізудің
екі тәсілі бар.
Бірінші жолы – сатушы несие беруші компанияның төлемін күтуі керек.
Екінші жолы – сатушы сату барысында бірден ағымдағы шотқа квитанцияны
енгізеді.
Соңғы тәсіл банк жүйесімен байланысты несиелік карточкамен жүргізетін
сатуға тән, ыңғайлы тәсіл болып келеді. Басты нәрсе – сату уақытысында
анықтау болып табылады, яғни сатып алушыларға тиеліп жіберлген немесе
жөнелтілген тауарлардың жұмыстар, қызметтер қашан сатылуын тануында.
Бухгалтерлік есептің көзқарасымен қарағанда, тауарлардың тиелуімен сатып
алушыға қаржылық және есеп айырысу құжаттарының ұсынылуы, тауарлардың
сатылғанылығы деп танылады. Бухгалтерлік есептің көзқарасынан қарағанда,
тауарлардың тиелуі мен сатып алушыға қаржылық және есеп айырысу
құжаттарының ұсынылуы сатылған сатылған тауарлар деп танылады. Ондай
сатылған тауарлар үшін әзірге ақша қаражаттары келіп түспегенннің өзінде
табыс көрсетілетін болса сәйкесінше салық салу қажет. Бұл жағдайда сатып
алушы төлемді кешіктіруі мүмкін немесе тіпті төлемеуі де мүмкін. Әсіресе,
бұл салық төлегенде байқалады. Осымен қатар бухгалтерлік есепті
халықаралық стандартқа сәйкес жүргізу міндеттемелердің орындалуының бұл
жолын, келісім шарттың орындалуына жауапты түрде қатысушының араласуын
талап ететіндігін көрсетіп отыр. Осыған орай комтьютерлік технологтя
берілген әдістің барлық іс әрекеттерін автоматты түрде есептеуге мүмкіндік
береді.
Дебиторлық борыштар субъектілердің қаржы-шаруашылық қызметіндегі
бухгалтерлік есептің бас шоттар жоспарындағы 3-бөлім Дебиторлық борыштар
бөлімінің келесідей бас шоттарында келесідей бөлімшелерінде бейнеленеді:
Сатып – алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы.
Күдікті қарыздар бойынша резервтер.
Еншілес тәуелді серіктестіктердің дебиторлық борышын.
Басқадай дебиторлық борыш.
Берілген аванстар.
Яғни осы жоғарыда аталған баптар бойынша кәсіпорындар мен ұйымдардың
басқа заңды немесе жеке тұлғалардан алашақ сомалары дебиторлық борыш болып
табылады.
1.2. Қос қанат ЖШС-нiң есеп саясаты
Жаңа экономикалық қатынастар, әртүрлі меншіктердің үлгідері,
бухгалтерлік есеп стандарттарына көшуіне байланысты жаңа бухгалтерлік есеп
саясатын ұйымдастыруды талап етеді. Осыған орай 1-БЕС Есеп саясаты және
олардың қолдану тәсілдері жөнінде ресми құжат қабылданған. Стандартқа
жазылған есеп саясатының маңызы шаруашылық субъектілердің қаржылық
нәтижеге жету мақсаты әсер етуші және кәсіпорын басшыларының таңдап алған
тәсілдері мен ереже-әдістері болып табылады.
Кәсіпорынның есеп саясаты бухгалтерлік есептің дұрыс ұйымдастыруына және
қаржылық қорытынды есеп көрсеткіштерінің маңызы мен қалыптасуына әсер етуші
процесс. Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы Қазақстан
Республикасының заңы мен Бухгалтерлік есеп принциптерінде кәсіпорын өзінің
есеп саясатын құруы барысында бұйрық немесе жарлық бойынша қажетті құжаттар
тізімін бекітуі керек. Бұл бекітілген құжаттардың қатарына мыналар жатады:
- бухгалтерлік есептің уақтылы және есеп берудің толық тиісті
талаптарына сәйкес жүргізілуі;
- бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізуде қолданылатын синтетикалық және
аналитикалық шоттарының жұмыс жоспары;
- алғашқы есеп құжаттарының типтік нысандары;
- ұйымның ішкі бухгалтерлік қорытынды есеп құрудағы құжат нысандары;
- актив пен міндеттемелер түгендеуін төкізу тәртібі;
- актив пен міндеттемелерді бағалау әдістері;
- құжат айналымы ережелері мен есеп ақпараттарын өңдеу технологиясы;
- шаруашылық операцияларды бақылау тәртібі;
- бухгалтерлік есепті ұйымдвстыруға қажетті басқа шешімдер.
Кәсіпорынның қабылдаған есеа саясаты сол ұйымдағы бухгалтерлік есептің
маңызды мәселелерінің бірі. Кез келген ұйымның өзінің қызметін іске асыру
үшін таңдап бекіткен есеп саясаты толықтылық, уақыттылық, сақтық, қарама-
қайшылықсыздығы мен орындылық талаптарына сай болу қажет.
Көрсетілген талаптарының әрқайсысының мазмұнын қарастырайық.
Толықтылық. Кәсіпорынның таңдап алған есеп саясаты оның объектілерді
есептеу жолын толық қамтамасыз етуі керек.
Уақыттық. Кәсіпорынның шаруашылық әрекетінің фактілері бухгалтерлік
есеп пен бухгалтерлік есеп беруде уақытында көрініс табуы қажет.Ешқандай
операциялар бухгалтерлік есеп шоттарында тіркеу барысында кешіктірілмей
немесе орындалмай тұрып есепке алынбайды.
Сақтық. Қолданылатын есеп әдістері бухгалтерлік есепке адынуға тиісті
кірістер мен табыстарға қарағанда, жасырын резервтердің жасалуына жол
бермей, шығындар мен міндеттемелерді айқын бейнелеуге дайын болуды
қамтамасыз ету керек, яғни есепке алынған немесе алуға нақтылы мүмкіндік
бар болатын кірістер алынады.
Қарама-қайшылықсыздығы. Есептің таңдалынған әдістері - әр айдың соңғы
күнтізбелік еүніне айналымның аналитикалық есебі мен шоттар бойынша
қалдықтардың синтетикалық есеп мәліметтерінің теңдігін қамтамасыз етіп
отыруы қажет.
Орындылық. Кәсіпорынның есеп саясаты бухгалтерлік есепті орынды және
үнемді жүргізуді қамтамасыз етуі керек.
Кәсіпорынның есеп саясаты сол кәсіпорында қолданылатын бухгалтерлік есеп
жүйесінің тұтастығын және оны құраушы әдістемелік, техникалық,
ұйымдастырушылық жақтардың барлығын қамтиды.
Есеп саясатының әдістемелік жағына мына элементтер кіреді: мүлік
пен міндеттемелерді бағалау әдістері, мүліктің әрбір түрлері бойынша тозуын
есептеу әдістері, табысты есептеу әдістері және тағы сол сияқты.
Есеп саясатының техникалық жағдайы бухгалтерлік есепті жүргізу
үлгілерін, бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру шараларын, олардың басқару
жүйесіндегі орнын, басқадай элементтермен өзара байланысын т.б.
қарастырады.
Есеп саясатының ұйымдастырушылық жағы бухгалтерлік есептің негізгі
ережелерін, заңдылықтарын, ғылыми жағдайларын, жүйелерін қарастырады.
Қос қанат ЖШС-нің есеп саясаты осы ұйымның құрылған уақытынла
дайындалған. Оны дайындаумен Қос қанат ЖШС-тің бас бухгалтері айналысқан.
Дайындалған есеп саясатын Қос қанат ЖШС-тің басшысы өзінің бұйрығымен
бекіткен.
Бұйрықтың құрамында есеп саясатының есеп беру жылына қабылданған
барлық пунктерінің мазмұны толық ашылып жазылған.
Қос қанат ЖШС-нің есеп саясатына енгізілген өзгертулер осы
ұйымның бұйрығымен рәсімделеді. Қос қанат ЖШС-нің қабылдап,
бекіткен есеп саясаты сол ұйымның қызмет атқаруы барысында қолданылады.
11 тарау. Дебиторлық борыштар есебi
2.1. Дебиторлық борыштар есебiнiң мақсаты
Дебиторлық борыштар – бұл заңды тұлғалардың немесе жеке азаматтардың
шаруашылыққа берешек қарыздары. Дебиторлық борыштар шаруашылықтың ішінде
және сыртқы заңды тұлғалармен және жеке азаматтармен де пайда болады.
Есептеу әдісін қолданып, қолма-қол емес есеп айырысу операциялары кезінде
дебиторлық борыштардың пайда болуы заңды құбылыс.
Дебиторлық борыштардың ішінде субъектінің шаруашылық қызметінде жиі
кездесетінін – дайын өнімдерді (жұмыс, қызмет) және тауарларды сату
операциялары. Баланста көрсетілген дебиторлық борыштар баптарының ішіндегі
үлесі жағынан ең қомақтысы. Сондықтан сатып алу және тапсырыс берушілермен
есеп айырысуды тексерген кезде бағдарламада келтірілген сұрақты жан-жақты
қамтып, ауқымын кеңейте түсу үшін мынандай мәселелерді анықтап алу қажет:
өнім сатуға сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен шарт
жасалғандығын; түгендеу (салыстыру) актілерімен есеп айырысу құжаттарымен
расталған сатып алушылардың борыштарының нақтылығын; сатып алушылармен және
тапсырыс берушілердің борыштарын; бөлімшесінің шоттары бойынша жүргізілген
синтетикалық (жіктеу) есептің дұрыстығын. Мұндай жағдайда аналитикалық
(талдау) есеп мынандай мәселелерді қамтамасыз етуге міндетті:
вексельдермен қамтамасыз етілген ақша қаражаттарының түсу мерзімі әлі
жетпеген, сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысулар
бойынша борыштардың мәліметтерін алу мүмкіндігін, дисконтталған вексельдер
мен ақша қаражаттарының мерзімінде түспегендігіне қарамастан, банктен өткен
дисконтталған вексельдерді; сатып алушылармен және тапсырыс берушілердің
борыштары бөлімінің шоттары бойынша бухгалтерлік есеп
корреспонденцияларының дұрыс берілгендігін: сатып алушылармен және
тапсырыс берушілердің борыштары бөлімінің шоттары бойынша анадитикалық
есеп жазуларының № 11 журнал-ордердегі, Бас кітаптағы және баланстағы
жазулармен сәйкестігін;
талап ету мерзімі өткен дебиторлық борыштардың дұрыс шығысқа
шығарылғандығын.
Субъектінің басшысының қабылдаған шешіміне сәйкес талап ету мерзімі
өткен дебиторлық борыштар шығысқа шығарылып, күдікті қарыздар резервінің
шоттарына жатқызу арқылы жабылады.
2.2. Сатып алушылар мен тапсырыс берушiлер борышының есебi
Кәсіпорындар мен ұйымдардың Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
борышы деп аталатын бөлім шоттары сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
осы кәсіпорынға деген әр түрлі қарыздары жайлы ақпараттарды қорытындылау
үшін арналған. Аталған бөлімде келесі шоттар қараған:
алынуға тиісті борыштар шоттар;
алынған вексельдер;
сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де борыштар.
Бұлар активті шот болып табылады. Сондықтан да бұл шоттардың дебетінде
борыштың сомасы жазылса, кредитінде борыштың азаюы көрсетіледі. Алынуға
тиісті шоттар (дебиторлық борыш шоты) сатып алушы заңды немесе жеке
тұлғалардың сатып алған тауарлары, сондай-ақ кәсіпорынның оларға көрсеткен
Қызметі үшін қарыз сомаларын білдіреді.
Алынуға тиісті борыштар шоттары деп аталатын шотта тиеліп жіберілген
өнімдер тауарлар, атқарылған жұмыстары мен қөрсетілген қызметтері үшін
сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің банк мекемесі қабылданған есеп
айырысу құжаттары бойынша төлеуге тиісті сомасы есертеледі. Жалпы
Алынуға тиісті шоттар шотын сипаттай келе, олардың қысқа мерзімді
активтер екендігін және олардың сату нәтижесінде пайда болатындығын
аңғаруға болады. Сондықтан оларды кейбір уақыттарда саудалық
міндеттемелер деп те атайды. Олар тауарларды кезінде де пайда болады.
Міндеттемелердің өтелуі орындалу көздеріне басқадай нұсқаулар болмаған
жағдайда, оларды сатудан алында деп санайды. Халықаралық тәжірибеде кез
келген адамға тауарларды несиеге сату кең көлемде етек алған, сонымен бірге
сатып алушылар үшін сатып алған тауарларының төлемін бір немесе бірнеше
айдан кейін төлеу өтеу құқығы да берілген. Мұндай несиені коммерциялвқ
несие деп те атайды. Тауарларды несиеге сататын фирмалар, сатып алушының
шотты тиісті уақытында төлеу қабілеттілігі бар болатындығына бақылау
шарадарын жүргізулері қажет. Сол үшін әрбір ұйымдарда несиелік бөлімдер
жұмыс істейді. Несиелік ақпарат бөлімдерінің мәліметтері бойынша да нестеге
тауарларды сату, сатпау жайлы шешімдер қабылданады. Несиелік бөлім төлем
сомасын ұсынуды, несие көлемін шектеуді және сатып алушылар мен тапсырыс
берушілерден несиені уақтылы өтеуді қамтамасыз ететін бедгілі бір
қаражаттарды талап етуі мүмкін. Осыған орый субъектілердің таңдап алған
ережелері мен негізгі қағидалары есеп саясатында атап көрсетуі қажет. Бұл
шотта сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар
және тағы да басқа дебиторлық борыштар есептеледі.
Сатып – алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы шоттарына қатысты
бухгалтерлік есепте мынадай бухгалтерлік жазу жазылады:
Мысалы, Сатып – алушылар мен тапсырыс берушілерге 300000 үш жүз мың
теңгенің дайын өнімдері 500000 бес жүз мың теңгеге сатылды, соның ішінде
80000 сексен мың теңге ҚҚС сомасы .
Сатылған тауарлардың өзіндік құнына:
Дт Сатылған дайын өнімдердің өзіндік құны 300000тг.
Кт Дайын өнімдер 300000тг.
Сатылған тауарлардан алынатын сомаға:
Дт Алынуға тиісті борыштар шоты 420000тг.
Кт Дайын өнімдерді сатудан алынатын табыс шоты
420000тг.
Сатылған тауарлар үшін есептелген ҚҚС сомасына:
Дт Алынуға тиісті борыштар шоттары 80000тг.
Кт Қосылған құн салығы сомасы 80000тг.
Сатылған тауарлар үшін алынатын сома келіп түскенде:
Дт Ақшалар шоты 500000тг.
Кт Алынуға тиісті борыштар шоттары
500000тг.
Ал сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы
қағаздар бойынша дебиторлық борыштардың пайда болуына Алынуға тиісті
борыштар шоттары, Алынған вексельдер, Сатып – алушылар мен тапсырыс
берушілердің борыштары деп аталатын шоттардың тиістілері дебеттелініп,
оған сәйкес материалдық емес активтердің есептен шығарылуынан алынатын
кіріс, негізгі құралдарын есептен шығарылуынан алынатын кіріс, және
құнды қағаздардың есептен шығарылуынан алынатын кіріс деп аталатын
шоттардың тиістілері кредиттелінеді.
Сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар
бойынша қосылған құн салығы есептелінгенде Алынуға тиісті борыштар
шоттары, Алынған вексельдер, Сатып – алушылар мен тапсырыс берушілердің
борыштары деп аталатын шоттардың тиістілері дебеттелініп, Қосылған құн
салығы шоты кредиттелінеді.
Шетелдік валютада сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің тиімді баға
айырмашылықтарының пайда болуына Алынуға тиісті борыштар шоттары,
Алынған вексельдер, Сатып – алушылар мен тапсырыс берушілердің
борыштары деп аталатын шоттардың тиістілері дебеттеніліп, Бағамдық
айырмашылықтан алынатын кіріс шоты кредиттелінеді.
Алынуға тиісті айыппұлдардың, өсімақылардың сомаларына Алынуға тиісті
борыштар шоттары, Алынған вексельдер, Сатып – алушылар мен тапсырыс
берушілердің борыштары деп аталатын шоттардың тиістілері дебеттеніліп,
Негізгі емес қызметтен алынған басқадай кірістер шоты кредиттелінеді.
Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп айырысу операциялары
арнаулы тізімдемелерде есептелініп, онда сатылған айналымнан тыс активтер,
қаржылық инвестициялар, тауарлы-материалдық құндылықтар бойынша шот
фактуралары немесе басқадай есеп айырысу құжаттары жинақталып,
топтастырылып бөлек көрсетіледі. Тізімдемелердегі жазулар – шоттар,
фактуралар немесе олардың орнына қолданылатын басқадай құжаттар негізінде
активтердің топтары бойынша жазылады. Тізімдемелердің бағандарында сатып
алушылар тапсырыс берушілер бойынша ай басындағы қалдықтар көшіріледі
және бұйымдардың аттары немесе топтары бойынша сатылған активтердің сандық
мәліметтері көрсетіледі. Сатып – алушылар мен тапсырыс берушілердің
борышы шотының бөлімше шоттарының кредиті бойынша операциялардың есебі
үшін № 11 жорнал-ордер қолданылады.
Тауарларды сату және сатып алу кезіндегі барлық қатынастар, жеткізу
келісімдері, консигнация жайлы келісімдер мен сату және сатып алу
келісімдері, сондай-ақ келісім-шарттарымен және тағы бас құжаттар құқықтық
рәсімделуі қажет. Кеоісімнің және соған сәйкес есептің басты объектісі
”тауар” болып табылады. Сондықтан келісім шартта тауарлардың сипаттамасы
толығымен көрсетіліп, оның бағасымен келісілген жалпы құны аладып өтуі
қажет.
Дебиторлық қарыз айналыстан қаражатты айыратындығын көрсететін
болғандақтан, шаруашылық жүргізуші субъектілер бірінші кезекте олардың
айналымдылығын талдайды. Дебиторлық қарыз айналымдылығы 30-дан 90 күнге
дейін тең болады, егер осы мерзімнен асып кетсе, онда оны мерзімі өтіп
кеткен деп санайды.
Сондықтан кейінгі кездері дебиторлық қарызды талап ету құқын
факторингалық компанияларға жүктейді.
Факторингалық операциялардың есебі. Факторинг, басқаша айтқанда,
қаржылық агент болып табылады және лд үшінші тұлға ретінде қарызды өндіріп
беру үшін қызмет етеді.
Ондай қаржылық агент болып банктерде басқа да несиелік, коммерциялық
ұйымдар бола алады, бірақ олар аталған қызметті жүзеге асыру үшін лицензия
болуы керек. Бірақ кез келген еәсіпорын немесе ұйым факторинг қызметімен
шұғылданбас бұрынекі жақтың да несие қабілеттілігін тексереді және
көрсеткен қызметі үшін, өз құқын беоген кәсіпорын автоматты түрде төленуге
тиіс. Бұл арада өзінің дебиторлық қарызды талап ету құқын берген кәсіпорын
мен факторинг компаниясы келісім-шартқа отырады. Ондай келісім-шарт ашық
та, жабық та болуы мүмкін.
Осы келісім-шартта, клиентке құқын өзіне қайтып беру мәселесі де
айтылады, яғни регресс құқы да қарастырылады. Факторингалық қызметтің
құны көрсететін қызметтің түріне, қаржылық жағдайына және т.б. факторларына
тәуелді болып келеді. Мысалы; Қос қанат ЖШС Эверест плюс ЖШС –на 326250
теңгеге тауарды беретіндігі жөнінде келісім шартқа отырған. Енді осы
жеткізіп берген тауарына толық төлемін алу үшін Қос қанат ЖШС факторинг
компаниясымен келісім шартқа отырады.
Келісім шарттың жағдайы бойынша факторинг компания (қаржылық агент)
Қос қанат ЖШС-тік Эверест плюс ЖШС –на тауарды жөнелткеннен үш күннің
ішінде Қос қанат ЖШС-тің есеп айырысу шотына ақшаны ауларуы тиіс. Шын
мәнінде, Эверест плюс ЖШС жасалған контрактының 80% құнын бірден
аударған, ал қалған контрактының құнынан (20%) марапаттау сомасы ұсталып,
содан қалған сомасы аударылған. Келісім шартқа сәйкес марапаттау сомасы,
несие мөлшерлемесі сияқты 38% жылдық мөлшерлемесінің деңгеінде ұсталған.
Қаражаттың айналымдық мерзімі 18 күнде құраған.
Факторинг келісім шарты бойынша марапаттау сомасы 1,9% ((38%х18күн)360
күн)) құраған және сол сомасы төлеуге қабылданған.
Енді шоттар корреспонденциясын жасап көрейік.
Жабдықтаушы-кәсіпорында (Қос қанат ЖШС)
1. Контрактының шарты бойынша
Қос қанат ЖШС, Эверест плюс
ЖШС-ке тауарды жөнелтті: сомасы, Дт
Кт
тенге
- жөнелтілген тауардың нақты
өзіндік құнына 196875
802 222
- келісімшарттың құнына 281250 301
702
- ҚҚС (15%) 42187
301 633
2. Қаржылық агенттен жөнелтілген
тауардың 80% алынды 261000 441
687
3. Қаржылық агентке көрсеткен қызметі
үшін, марапаттау сомасы шығысқа
жатқызылды 6199
831 687
4. Қалған 20% қаржылық агенттен
алынды, бірақ осы сомадан марапаттау
сомасы шегерілді (326250х20%-6199) 59051 441
687
5. Қарыздары зачет жасалды 326250 687
301
Қарыз кәсіпорын (Эверест плюс ЖШС)
1. Қос қанат ЖШС-тен жөнелтілген
тауар Эверест плюс ЖШС-ке тауар түсті:
- тауар құнына 281250
222 671
- ҚҚС (15%) 42187
331 671
2. Қаржылық агенттің талап еткен сомасы,
алынған тауар үшін төленді 326250 334
441
3. Қарыздары зачет жасалды 326250 671
334
Қаржылық агентте
1. Факторинг келісім шарты бойынша
Қос қанат ЖШС-гі қарыз сомасының
80% аударылды 261000
334 441
2.Факторингі бойынша марапаттау сомасы
есептелінді (326250х1,9%) 6199
332 724
3. Эверест плюс ЖШС-тен талап
етілген қаржы сомасы алынды 326250 441
687
4.Факторинг келісім шартының жағдайы
бойынша Қаржылық агентке 20% қалған
сомасы аударылды (бірақ бұл жерде
марапаттау сомасы шегерілді) 59051 334
441
5. Қарыздары зачет жасалды 326250 671
332,334
Тауарларды сату мен сатып алу кезіндегі барлық қатынастар, жеткізу
келісімдері, консигнация жайлы келісімдер мен сату және сатып алу
келісімдері, сондай-ақ келісім шарттарымен және тағы да басқа құжаттар
құқықтық рәсімделуі қажет. Кеілісімнің және соған сәйкес есептің басты
объектісі тауар болып табылады. Сондықтан келісім-шартта тауарлардың
сипаттамасы толығымен көрсетіліп, оның бағасы мен келісілген жалпы құны
аталып өтуі қажет. Келісім бағалары тұрақты, тұрақсыз және бекітілген
фиксированный болып көрсетілуі мүмкін.
Тұрақты баға келісім-шартта көрсетіліп, тауарларды төлеу кезінде
қадағаланады және өзгерістерге ұшырамайды. Ақшанаң құнсыздану жағдайында
әсіресе келісім шартқа қол қою мен тауарларды жеткізу арасындағы уақыт
айырмашылығына байланысты сатушы теңгені арадағы есеп айырысуға тұрақты
пайдаланған жағдайда теңге құнының өзгеруіне байланысты тиімсіз жағдайға
тап болуы мүмкін. Сондықтан келісуші жақтар бағаны тұрақты валюта түрінде
белгілеуге тырысады. Бұл жағдайда тауардың жалпы валюталық сомасы
анықталады және теңгедегі валюталық эквивалентті қайта санау тәртібі мен
бағамы белгіленеді. Әр түрлі банктердегі бағамдар әр түрлі болғандықтан,
бағам тауардың жеткізілген күніне, болмаса белгілі бір банктегі оның төлемі
жүргізілген күніне таңдап алынуы мүмкін. Осындай кезде сатушы үшін тауардың
белгілі бір сомасының немесе 100% пайызы сомасының төленгендігі тиімді
болады.
Тұрақсыз баға келісім шартқа отыру барысындағы тұрақты бағаны анықтау
қиын болған жағдайда белгіленеді. Мысалы, бағаға әсер ететін факторлар жиі
өзгерген уақытта. Бұл жағдайда бастапқы бағасы белгіленіп, оны есептеудің
әдістері мен жағдайлары қарастырылады. Келісім-шартта қосылған құн салығы
көрсетілмейді, алайда шот-фактурада салықтың бұл түрінің болуы міндетті.
Келісім шарттың басты элементі ретінде қаржылық жағдай саналады. Қаржылық
жағдайларда жабдықтаушы сатып алушыға тиеліп жіберілген тауарлары үшін
вексель алуы мүмкін. Алынған вексель анықталған мерзім ішінде белгіленген
соманы төлеу бойынша жазбаша міндеттемені білдіреді.
Вексель дегеніміз оның иесінің белгіленген мерзім, яғни уақыт біткен
соң борышкердің ақша төлеуін талап ететін құқығын куәландыратын жазбаша
борыштық міндеттемесі. Сатып алу және сату объектісі, сондай-ақ капиталды
қысқа мерзімді инвестициялау құралы бола отырып, вексель құнды қағаздардың
ерекше бір түрі ретінде қызмет етеді.
Вексель белгіленген қатал нысанында жазылған жазбаша борышқорлық
міндеттеме болып саналады. Вексель өзінің еисіне міндеттеменің мерзімі
өткеннен кейін немесе мерзімінен бұрын вексельде көрсетілген соманы төлеуді
талап етуге даусыз құқық береді. Векселді толтырушы яғни ол вексель
бойынша төлем жүргізуге міндет алған заңды немесе жеке тұлға вексель беруші
деп аталады. Ал вексель бойынша төлем алушы тұлға ремитент болып табылады.
ВЕКСЕЛЬ
100000 (жүз мың) тенге
25.03.2005 жыл
Төленуге тиісті сома мөлшері
Вексельдің берілген уақыты
ВИТА фирмасы
Вексель бойынша ақша алушы ұйымның аты
13.12.2005 жыл
Төлену мерзімі
Қос қанат ЖШС
Вексель беруші ұйымның аты
Әділхан
М.О.
Тиісті адамдардың қолдары және ұйымның мөр таңбасы
Егер вексель бойынша есеп айырысу бір жыл мерзім аралығында жүргізілетін
болса, ремитент алынған вексельді баланстың актив бөлімінің өтімділігі
жоғары активтер бабында көрсетуі керек. Соған сәйкес вексель беруші осы
соманы өз балансының қысқа мерзімді міндеттемелер бөліміндегі берілген
вексельдер бабында көрсетеді. Вексельдің өтелу мерзімі болып вексель
бойынша төлем жүргізілетін уақыт алынады, яғни вексель қызметінің
аяқталатын уақыты есептелінеді. Вексельді пайдаланылуы барысындағы
міндеттері:
- дебиторлық қарыздың өтелу мерзімін белгілі бір уақытқа ұзарту;
- шот-фактураға немесе басқа да құжаттарға дебиторлық қарыздарды
нақты дәлелдеу;
- пайыз түрінде төлем алу үшін негізі;
- айналымға жіберілу мүмкіндігі.
Дебиторлық қарызды жабу ретінде вексель ұстаушының алған векселі
бухгалтерлік есепте 302шотында және 301 шоттың кредитінде көрсетіледі.
Жасалу үлгісі және қолданылуы бойынша вексельдер жәй және
аударылмалы деп аталатын екі түрге бөленеді.
Жәй вексель дегеніміз төлем мерзімі келген кезде вексель ұстаушыға
белгіленген сомада ақша төлеуді вексельді беруші өзіне ешқандай шарт қоймай-
ақ міндеттейтін құжат болып табылады. Жәй вексель борышкердің жазбаша
міндеттемесі болып саналады. Вексельде оның берілген уақыты, борышкерлік
міндеттемесінің сомасы, төленетін мерзімі мен жері, төлем төлеуге тиісті
кредитордың аты көрсетіліп, борышкердің, яғни вексель берушінің қолы
қойылуы керек.
Айналым үдерісі кезінде вексель бір адамнан екінші адамға арнайы
тіркеліп жазылғаннан кейін ғана беріледі. Табыстау жазбасы вексельдің теріс
жағында немесе қосымша парағында жазылады.
Аударылмалы вексель - тратта кредитордың транссангтың қарызкерге
трассатқа белгілі бір соманы үшінші заңды тұлғаға немесес жеке тұлғаға
ремитентке төлеу жайлы жазбаша өкімі болып саналынады. Яғни оның жәй
вексельден ерекшілігі, аударылмалы вексельде вексель ұстаушының төлеушіге
вексельде көрсетілген ақша сомасын үшінші бір адамға эмитентке төлеу туралы
жазбаша бұйрығын бере алады.
Вексельдерді сонымен қатар пайыздық және пайызсыздық деп екіге бөлуге
болады.
Пайыздық вексельдердің атаулы құыныда төленетін пайыз сомасы өз алдына
бөлек көрсетіледі.
Пайызсыздық вексельдерде пайыздық сома өз алдына бөлек көрсетілмейді,
бірақ ол вексельдің жалпы сомасында қарастырылады.
302 шотта пайыздық та, пайыздық емес те есептелінеді. Пайыздық вексель
бойынша 302 шотында , 1 Вексель бойынша алынатын пайызы деп аталатын
субшоты ашылады.
Пайыздық емес вексель бойынша қосымша шот ашылуы мүмкін.
2Вексельдің алынған сомасынан марапаттау сомасынан шегерілген (дисконт),
3 Вексель бойынша марапаттау сомасы (дисконт).
Алынған вексель бойынша марапаттау сомасы толық көлемінде, олардың
алған кезінде келесі қалыпта көрініс табады:
1 кесте
Алынған вексельдер бойынша марапаттау сомасының көрінісі
Пайыздық вексель Пайызсыз вексель
Алғашқыда, марапаттау сомасы, толық көлемде болашақ кезеңнің табысы
ретінде есептелінеді
332 шоттың дебеті мен 611 шоттың 302 шоттың 3 субшотының дебетінде
кредиті бойынша көрсетіледі мен 611 шоттың кредиті көрсетілінеді
Содан соң, есепті кезең барысында үоесіне сай есептелген пайыз сомасы
табысқа жатқызылады
611 шоттың дебеті мен 724 шоттың 611 шоттың дебеті мен 724 шоттың
кредитінде көрініс табады. кредитінде көрініс табады.
Ақпарат көзі: В.К.Радостовец, Т.Ғ.Ғабдуллин, В.В.Радостовец, Кәсіпорынның
бухгалтерлік есебі, 253 бет.
Вексельдер өздерінің түрлері бойынша коммерциялық, қаржылық және
қазыналық болып үш түрге бөлінеді.
Коммерциялық вексельдер өнім өндіруші кәсіпорындар мен ұйымдарға ол
өнімді тұтынушы, яғни сатып алуш кәсіпорындар мен ұйымдардың төлем жасау
мерзімінің кешіктірілу себебіне байланысты беретін коммерциялық несиесі
ретінде рәсіделеді.
Қаржылық вексельдер арқылы тауарлық келісім шарттарға жатпайтын әр
түрлі банктер арасындағы борышкерлік қатынастар рәсімделеді.
Қазыналық вексельдер мемлекеттік қазыналық міндеттемеге жатады. Олар
Мемлекеттің ішкі қарыздарын өтеуіне байланысты шығарылады. Қазыналық
вексельдер негізінен дисконтымен бірге номиналынан шегерім жасауды қоса
алғандағы бағасы бойынша банктерге және басқа да кәсіпорындар мен ұйымдарға
сатылады. Олар банк арқылы ақша рыногында пайдаланылады.
Вексельдер эмитенттер бойынша: қазынашылық және жекеше.
Төлем түрі бойынша: жәй және аударылмалы.
Төлем кепілдігінің барлығына қарай: қамтамасыз етілген және қамтамасыз
етілмеген.
Төлем тәртібі бойынша: мерзімдік вексель және ұсынушылық вексель болып
бөлінеді. Вексельдерді толтыру және рәсімдеу белгіленген ережені сақтауды
керек етеді. Құжатта міндетті түрде вексельдік таңба яғни вексель деген
жазу жазылып, оның ұсынылған күні мен орны, вексельдің сомасы, пайызы,
төлеу мерзімі көрсетілуі қажет. Вексель берілген уақытынан бастап төлеу
мерзіміне дейін жабдықтаушының иелігінде болуы, тауарға төлем төлеу үшін
басқа заңды тұлғаға немесе жеке тұлғаға берілуі немесе банк мекемесінен
несие алу үшін пайдаланылуы мүмкін. Вексельдің маңызды деректемесі болып
төлем мерзімі саналынады. Ұйымдардың бухгалтерия қызметкерлері вексель
бойынша төһлем мерзімдерінің сақталуын қадағалап оны бақылап отыруы қажет.
Аексельмен есеп айырысу есебі арнайы ” Алынған вексельдер” шотында
жүргізіледі. Бұл шотта сатушылардың сатып алушылар және тапсырыс
берушілермен арадағы олардан алынған вексельдер бойынша есеп айырысу
операциялары жайлы ақпараттар жинақталады.
Сатылған тауарлар мен дайын өнімдер үшін вексельдер алынғанда:
Дт Алынған вексельдер шоты
Кт Алынуға тиісті борыштар шоты
Ал вексель бойынша сатып алушылардың борыштарының жабылуына, яғни ақша
келіп түскен мерзімінде пайызсыз:
Дт Ақшалар шоты
Кт Алынған вексельдер шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.
Айта кететін бір жағдай көптеген уақыттарда вексельде көрсетілген сома
бойынша пайыз мөлшері жылдық мерзімге негізделеді. Мысалы, 500000 (бес жүз
мың) теңгеге алты айға вексель алынып және оған қоса жылдық 5 (бес) пайыз
көлемінде төлем төлеу көрсетілген болды деп есептейік. Осы жағдайда біздің
вексель бойынша адуға тиісті сомамыздың мөлшері былай есептелінеді:
500000+500000х5%х612=500000+12500= 512500 теңге.
Егер осы сомадағы вексель алты айға емес тоғыз айға жазылып берілген
жағдайда алынуға тиісті сома мына санға тең болады:
500000+500000х5%х912=500000+18750= 518750теңге.
2 кесте
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борыштары шоты бойынша
жүргізілетін операциялар
№ Операциялардың мазмұны Дебет Кредит
1 2 3 4
1 Тиеп жіберген тауарға, өнімге, көрсетілген қызметке
есептелінген сатып алушы, тапсырыс берушілердің 301 701
борышы
2 Тиеп жіберген тауарға, өнімге, көрсетілген қызметке
есептелінген қосылған құн салық сомасы 301 633
3 Борыш сомасы бұрын алынған аванс сомасынан 661-662 301
шегерілді
4 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден есеп
айырысу шотына келіп түскен сома 441 301
5 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борыштары 641-643,
олардың кредиторлық қарызы есебінен өтелінді 687 301
6 Сатылып (тиеп жіберілген) тауар, өнім, көрсетілген 301,
қызмет үшін алынған вексель 302 321-323
7 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер берген
вексельдері үшін борыштарын төледі 441 302
Ақпарат көзі: Бухгалтерлік есеп шоттарының Үлгі жоспарын қолдану жөніндегі
әдістемелік ұсынымдар.
ҚР Қаржы министрінің 2002 жылғы 18 қыркүйектегі №
438 бұйрығымен бекітілген.
Жоғарыда қарастырылған мысалымыз бойынша бухгалтерлік жазуларымыз келесі
түрде жазылады:
а) вексель алғанды:
Дт Алынған вексельдер шоты 500000тг.
Кт Алынуға тиісті борыштар шоты 500000тг.
ә) вексель бойынша сатып алушылардың борыштары есептелген пайыз сомасымен
бірге өтелгенле:
Дт Ақшалар шоты 512500 тг.
Кт Алынған вексельдер шоты 500000 тг.
Кт Пайыз бойынша кірістер шоты 12500 тг.
Шаруашылық субъектісіне басқадай операциялар бойынша тиісті дебиторлық
борыштар төмендегідей шоттарда есептелінеді:
331 Алынуға тиісті қосылған құн салығы;
332 Есептелінген пайыздар
333 Жұмысшылар мен басқадай тұлғалардың борышы
334 Басқалары
Бұл шоттарда 30 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер бөлімшесінің
шоттарында есептеуге жатпайтын сатылған тауарларға, көрсетілген
қызметтерге, орындалған жұмыстарға жатпайтын есеп айырысу операциялары
есептелінеді.
331 Алынуға тиісті қосылған құн салығы шоты субъектінің сатып алынған
негізгі құралдары, материалдары тағы да басқалары бойынша жабдықтаушыларға
төленген қосылған құн салығы сомасы жайлы ақпараттарды жинақтауға
алынған.Салықтың бұл түрі барлық тауарлар мен қызметтерді қамтитын жанама
салық болып саналады. Осыған орай ол тауардың құны қосылып, оның бағасын
көтереді. Сондықтан бұл салықты сатып алушылар төлейді. Жанама салықтар
бюджетке тауаралрды сатып алатын заңды және жеке тұлғалардан түспейді, осы
тауарлар сатушылардан түседі. Неғұрлым баға жоғары болса, соғұрлым салық
сомасы да жоғары болады. Бюджетке төленетін қосылған құн салығы сатылған
тауарлар жұмыстар мен қызметтер үшін сатып алушылардан алынған салық пен
материалдық ресурстар үшін жабдықтаушыларға төленген қосылған құн салығы
сомалары арасындағы айырмашылық ретінде анықталады.
Бухгалтерлік есепте қосылған құн салығы бойынша есеп айырысуды көрсету
үшін 331 Өтелуі тиісті қосылған құн салығы шоты қолданылады.
Алынған тауарлар мен материалдық құндылықтар және орындалған жұмыстар
мен қызметтер бойынша есептелінген қосылған құн сомасына 331 шот
дебеттелініп, 671,687 және тағы да басқа тиісті шоттар кредиттелінеді.
Тауардың, жұмыстың, қызметтің есебінен қосылған құн салығы алыналы,
ондағы айналымы салық салу үшін пайдаланады, егер де:
- тауарды (жұмысты, қызметті) алушы қосылған құн салығын төлеуші
болып табылса;
- жабдықтаушы Қазақстан Республикасында ҚҚС төлеуші болып табылады,
сатылған тауарларға (жұмысқа, қызметке) берілген шот-фактураның
негізінде.
Қосылған құн салығының сомасы зачетқа жатқызылатын болып табылады,
егер де:
- тауарды (жұмысты, қызметті) алушы қосылған құн салығын төлеуші
болса;
- төленген салық сомасы кеден заңдылығымен сәйкес келсе, яғни жүк
кеденінің декларациясында көрсеткендей болса;
- төлем құжатында көрсетілген салық сомасы салықтың төленгенін
қуаттайтын болса;
- темір жол және авиа билетінде көрсетілген салық сомасы салық заңына
сәйкес сомада болса;
- тұрғын-үй қызметінде пайдаланатын құжаттарында көрсетілген сома
салық сомасымен сәйкес келсе;
- бақылау-кассалық машинасынан алынған чектердің сомасы салық
сомасымен сәйкес келсе;
Алумен байланысты төлеуге жататын ҚҚС болса, олар зачетқа жатпайды,
егер де: тауарлар (жұмыстар, қызметтер) кәсіпкерлік қызметке жатпайтын
шараларды жүргізумен байланысты болса; тұрғын-үй қорларындағы ғимараттар
болса, қонақ үй ретінде пайдаланатын ғимараттардан басқасы; жеңіл
автомобиль, негізгі құрал ретінде алынған болса; тегін алынған мүліктер
(тауарлар, жұмыстар, қызметтер).
Есептік кезең өткеннен кейін, ҚҚС бойынша зачетқа рұқсат етілген
сомасы, 331 шоттың кредитінен 633 шоттың дебетіне есептен шығарылады.
Бұрындары зачетқа жатқызыылған ҚҚС сомасы зачеттан тасталады, ол кезде 633
шотының дебетінде және 331 шотының кредитінде көрініс табады, бірақ қызыл
жазумен жазылады.
332 Есептелген пайыздар шотында субъектінің шартта қаралған жалға
берген негізгі құралдары, берген несиелері мен қарыздары, алған вексельдері
үшін пайыз түрінде алатын сомасы сондай-ақ салынған инвестициядан алатын
дивидендтерінің сомасы есептелінді. Осыған байланысты 332 Есептелген
пайыздар шотына сәйкес бухгалтерлік жазулар мына түрде жазылады:
- Жалдағы негізгі құралдар, алынған вексельдер, берілген займдар бойынша
пайыздар есептегенде 332-ші шот дебеттелініп, 724-ші шот кредиттелінеді.
- Есептелген пайыздар бойынша борыштардың жабылуына: 421,422,431,441,451
шоттарының тиістілері дебеттелініп, 332 шот кредитінде көрсетіледі.
332 Есептелген пайыздар шоты бойынша аналитикалық есеп – қарыз алушы,
вексель ұстаушы, жалға алушы және т.с.с. кәсіпорындар бойынша және уақыттың
өтуімен туындаған пайыздық қарыздары бойынша айналым ведомоснда немесе
соған ұқсас машинограммасыпда жүргізіледі.
333 Жұмыскерлердің және басқа тұлғалардың қарыздар шотында дебиторлық
қарыздардың келесі түрлері есепке алынады: есеп беруші тұлғалармен есеп
айырысу бойынша; жұмыс істеушілерге кредитке сатылған тауарлары бойынша
ұсыеылған заемдар; материалдық шығынды өтеуі бойынша. Кәсіпорын өз
қызметкерлерін қызмет бабымен іс-сапарға жіберіледі, дүкендерден кеңсе
жабдықтарын сатып алады, пошта арқылы жіберілген ақшаларды және басқа да
шығындарды төлейді. Бұл шығындардың үнемі банк мекемелері арқылы нақты
ақшасыз есеп айырысу жолымен төленуі мүмкін емес.Сондықтан да шығындарды
төлеу үшін қызметкерлерге қолма-қол ақша беріледі және олар сол алған
ақшасына есеп беруі тиіс.
Аванс тек басшының жарлығымен және қажеттілік жеткен кезде есеп беруге
тиісті адамдарға және қызмет бабымен жіберілген тұлғаларға беріледі. Есеп
беруі тиісті адамдарға берілген сомалар оны қуаттайдын құжаттарының
негізінде жұмсалады және белгіленген мерзімде бухгалтерияға тапсырады.
Аванс есептерін бухгалтерия тексереді, сонан соң оларды субъектінің
басшысы бекітеді. Дұрыс рәсімделмеген аванс есептері және оларға қоса
тіркелген құжаттар қайта рәсімдеу үшін есеп беруші адамдарға қайтарылады.
333 Жұмысшылар мен басқа тұлғалардың борыштары шотында жұмысшылар
мен басқа тұлғалардың дебиторлық борыштары жайлы ақпараттар жинақталады.
Бұл шотта жұмысшылар мен басқа тұлғаларға қарызға қызметтегі іс-сапарлары
және басқадай шығындары үшін берілген сомалар, сонымен қатар жұмысшылар мен
қызметкерлерден олардың кәсіпорынға тигізген зияндары үшін ұсталынатын
сомалар есептелінеді.
Кәсіпорын жүргізетін барлық шаруашылық операциялар дәлелді
құжатттармен рәсімдеоуге тиіс. Бұл құжаттар бастапқы есеп құжаттары болып
есептелінеді, бухгалтерлік есеп солардың негізінде жүргізіледі. Бастапқы
есеп құжаты – операцияның немесе оқиғаның жасалу фактісін тіркейтін құжат.
Бастапқы есеп құжаты оперыцияны жасау кезінде жасалады, ал егер оны жасау
мүмкін болмаса, ол аяқталғаннан кейін дереу жасалады.
Бастапқы есеп құжаттары мынадай міндетті деректемелерді қамтуға тиісті:
• құжаттың аталуы;
• жасалған күні;
• өз атынан құжат жасалған ұйымның атауы немесе кәсіпкерлің аты-жөні;
• операцияның немесе оқиғаның мазмұны;
• операцияның немесе оқиғаның барлық өлшемі (саны мен құны жағынан);
• операцияны жасауға және оны жасаудың дұрыстығына жауапты адамдардың
қызметінің атауы, аты-жөні және қолдары (оқиғаны растайтын).
Аталған деректемелердің болуы бастапқы құжаттарға заңдық күш береді.
Операциялардың немесе оқиғаның сипатына, Қазақстан Республикасының
нормативтік құқықтық актілерінің талаптарына және есепке алу ақпараттарын
әзірлеу әдістеріне қарай қосымша деректемелер енгізілуі мүмкін. Сөйтіп,
жоғары аталған деректемелердің барлығы бастапқы кассалық құжаттарды және
есеп беруші адамдардың аванстық есептерін жасаған кезде қажет.
Ақшалай қаражаттар есеп беруші адамдарға жеткізіп берушілердің қызметі мен
жұмысына ақы беруге, бланкілер, ЖЖМ сатып алуға, базарлар мен дүкендерде
тауар сатып алуға, іссапар шығындарына неғұрлым жиі беріледі.
Қазақстанның халық шаруашылығында кассалық операцияларды жүргізудің
уақытша тәртібіне сәйкес шаруашылық субъектілері кассалық қызмет көрсетуді
жүзеге асыратын банк мекемесімен келісім бойынша субъект бастығы
белгілеген мөлшерде және мерзімге операциялық, шаруашылық және басқа
шығындар үшін қолма-қол ақшаны есеп беруге кассадан береді. Есеп беруге
берілген қолма-қол ақшаның жұмсалмаған бөлігі алынған мерзімі аяқталғаннан
кейінгі 3 күннен кешіктірместен кассаға қайтарылуға тиіс. Қолма-қол ақшаны
есеп беруге алған тұлға жұмсалған сомалар туралы есептемені мерзім
аяқталғаннан кейінгі 5 күннен кешіктірместен бухгалтерияға өткізуге
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz