Дулаттың шығармашылығындағы өзгешелікті поэтикалық шеберлік тұрғысынан талдау

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

КІРІСПЕ . . . 3

1. ДУЛАТ БАБАТАЙҰЛЫ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ТАНУДЫҢ ҒЫЛЫМИ АРНАЛАРЫ

1. 1 ХІХ ғасырдағы қазақ тарихындағы отарлық дәуір және зар заман ақындары . . . 6

1. 2 Дулат Бабатайұлы шығармашылығының зерттелу сипаты . . . 16

2 ДУЛАТ БАБАТАЙҰЛЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

2. 1 Дулат Бабатайұлы шығармашылығының тақырыптық ерекшеліктері . . . 28

2. 2 Дулат Бабатайұлы шығармашылығының көркемдік ерекшеліктері . . . 61

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 71

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР . . . 73

КІРІСПЕ

Диплом жұмысының өзектілігі. Хас өнер туындысы үшін уақыт пен кеңістік ұғымдары нақты бір меже болмайтыны айқын. Себебі оның құдіретті күші қай заманнан да адамына айрықша әсер етер сұлулық сымбатында, болмыс-бітімінде. Сәулет өнерінің таңғажайып үлгісін оның бір-бірімен шебер қиюласқан айшықты, қайталанбас детальдары арқылы танысақ, саз өнерінің сиқыры жүректі тербеп, ақылды арбап, сезімді билеп алатын үн мен әуез үйлесімділігінде. Ал, сөз өнерінің шыңына баланатын бірегей туындылар туралы ой-пікірлер мазмұн мен пішіннің, ой мен сөздің, тақырып пен идеяның, жанр мен жүйенің бірлігінен тамыр алатын текті тегеурінді тылсым ой тереңінде, сөзбен салынған сыршыл табиғатында жатады. Осы бөліктердің бір-бірінен ажырамас тұтастығы ғылым тілінде «поэтика» деп аталады. Яғни, сөз өнерінің өлшемі поэтикалық тіл болып саналады. Сондықтан оқырман үшін идеологияға иіп бағындыру міндетінен аулақ, сыңаржақ саясаттың құрсауынан алыс жатқан өнертану бағытында талданатын шығарманың негізгі таразысы тіл тұшымдылығы, ой өткірлігі, сезім сыршылдығы болып қалады. Осы қырлары сөз өнерінің өрнегін өзгеше өлшеммен саралауға тиек болады. Поэтика ұғымы айтушының парасаттылығы мен тебіренісін, шеберлігі мен шешендігін бір-бірімен қабыстыра танытады. Өнегелі ой өрген сұлу сөздің сындарлы бейнесін байыптаудың басты нысанасы осы поэтика болып саналады. Бұл, әсіресе, «сөз патшасы - өлеңнің» (Абай) табиғатын тануда, «асыл сөздің сипаттарын белгілеуде» (А. Байтұрсынов) тірек, өлшем ретінде бағаланады. Себебі «көркем әдебиетте, поэзияда алуан түрлі суреттеу тәсілдерін қолдану мүмкіншілігі мол” (З. Ахметов) . Тіл бейнелілігі, сөз суреттілігі ой-сезім көркемдігін мейлінше аша түседі.

Ақындық сезімталдығымен, ақыл парасатының молдығымен, турашылдығымен, әділеттілігімен дарытқан ойды әсерлей, өзгеше формаға түсіріп барып бейнелейтін көркемдік танымымен, дара болмысымен соңына дана сөз қалдырған суреткер, XIX ғасырдын жыр сәйгүлігі Дулат Бабатайұлының өлең өнері жөніндегі ғылыми-зерттеу аясында поэтика атты басты өлшемді негіз етіп ұстануымыздың сыры да осында.

«Дулат көркемдік-эстетикалық, әлеуметтік-саяси таным меи көзқараста көп жаңа пайымдаулар жасап, қазақ поэзиясын жанр жағынан, өлеңнің ішкі құрылымы жағынан жаңартқан ақын» - дейді дулаттанушы Қ. Өмірәлиев [1, 104] . Ол өзіне дейінгі әдебиетті тақырып жағынан көтеріп, қоғамдық-әлеуметтік мәселелері жағынан байытып, қазақ поэзиясына «жаңа мазмұн» әкелді. Осы талант пен талғам биігінен көрінген ұлы суреткердің бір артықшылығы - қазақгың қазыналы мектебі бар ауыз әдебиеті мен ой алыбы Абай өркендеткен жазба әдебиеттің арасындағы «алтын көпір болуы». Тарихи миссиясын абыроймен, асқақ талантымен атқарған асыл өнерпаздың қазақ әдебиетінде жаңа соқпақ салып, ізгілік ізін тастап, реформатор болуы табиғи зандылық еді. Ақындық өнерді жыраулық мектептің өнегесінен туындата жалғаған байыпты жыр жампозының жақұт мұраларының ішкі иірімдеріне бойлау поэтиканы зерттеу арқылы ғана мүмкін болмақ.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ғалымдардың соңғы жылдарда әдебиеттің әр түрлі жанрларына қатысты поэтиканы сөз етін зерттей бастауы сөз құдіретінің осы өлшем табиғатымен бірлігін дәлелдесе керек. Поэтика табиғатын академиктер З. Ахметов (өлең сөздің теориясын), С. Қирабаев (қазіргі қазақ поэзиясын), З. Қабдолов (сөз өнерін), Р. Нұрғалиев (драмалық шығармалардың), С. Қасқабасов (фольклордағы поэтиканың), Б. Майтанов (М. Жұмабаевтың поэтикасын) әдеби жанрлармен байланыста сөз етеді. Жекелеген авторлар шығармаларының поэтикасын зерттеуге ден қойылуы әдебиеттің мәдени деңгейінің өсе түскенінің айғағы бола алады.

Поэтиканың ауыз әдебиетіне қатысын Ш. Ыбыраев былайша түйеді: «Поэтика - әдебиеттану мен фольклортану ғылымдарында көркемдік дүниетанымнан жанрлық пішінге дейін, сюжеттен тілдік, стильдік кестеге дейін, шындықты бейнелеу тәсілінен өлең құрылысына дейін қолданылып келе жатқан көп қырлы ұғым. Біз үшін поэтика - ғылымның зерттеу әдіс-тәсілі емес, ол, ең алдымен, шығарманың көркемдік болмыс-бітімінің жиынтығы» [2, 6] .

Зерттеу нысаны. Жұмысты жазуда Д. Бабатайұлының «Замана сазы», «Өсиетнама» жинақтары негіз болды.

Зерттеу әдістері. Зерттеу барысында талдау, салыстыру, баяндау, жинақтау әдістері пайдаланылды.

Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері. Жұмысты жазу барысында қазақ әдебиеттануындағы іргелі еңбектер, жалпы шығармашылыққа қатысты зерттеулер басшылыққа алынды.

Тарихы жоқ нәрсенің теориясы да болмайды. Дулат Бабатайұлы шығармаларының поэтикасы енді ғана сөз болып отыр десек, онымыз шындыққа сыйымсыз болар еді. Дулат сынды дүлдүлдің дүбірінің көзі қарақты филолог-зерттеушілердің назарын өзіне аудармауы мүмкін емес-ті. Оған кешегі кеңестік кезеңнің өзінде қазақ әдебиеттану ғылымының, қазақ тіл білімінің ғалымдары: А. Байтұрсынұлынан бастап М. Әуезов, С. Мұқанов, Қ. Жұмалиев, З. Ахметов, С. Қирабаев, Х. Сүйіншәлиев, Қ. Өмірәлиев, Р. Сыздықова, С. Қасқабасов, М. Жармұхамедұлы, З. Ахметов, С. Негимов т. б. зерттеушілердің әр кезеңдерде жазған еңбектері куә. Әрине, кеңестік жүйе бардың өзін бүкіл шындығымен танытуға кері ықпал еткен жайлары да бар. Дегенмен, дарабоз ақынның өзгеше өлең өрнектері тың сипатпен бедерленіп, бағаланып отырды. Бүгінгі жаңа заман талабы, қоғамдық-әлеуметтік қажеттілік сөз зергерінің туындыларын жаңа көзқарас тұрғысынан қайта қараудың, бүгінгі күннің өзекті мәселелерімен үндестігін ашудың көкейкестілігін бекіте түседі. Сол себепті қазақ әдебиеті тарихының үлкен бір белесінің өлшеміне айналған Дулаттың өміршең өлеңдеріндегі өзгешелікті поэтикалық шеберлік тұрғысынан талдаудың мәні мен маңызы да арта түсуде. Мұнда жеке автордың шығармашылық әлемі ғана емес, әдебиеттегі жаңа бір арнаның ашылуындағы айырықша сипаттар да танылмақ.

Диплом жұмысының мақсаты. Жұмыстың мақсаты - Дулаттың шығармашылығындағы өзгешелікті поэтикалық шеберлік тұрғысынан талдау.

Диплом жұмысының міндеті.

Осы мақсатқа сай жүзеге асырылатын дипломдық жұмыстың міндеттері төмендегідей болып нақтыланды:

- Дулат шығармаларының поэтикасын зерттеудің ғылыми-теориялық негіздерін анықтау;

- Дулат Бабатайұлы шығармаларының зерттелу бағыттарын айқындау;

-Дулат өлеңдерін табиғатына сай ұлтгық әдебиеттану негіздері бойынша саралау;

- Дулат шығармаларын жаңа көзқарас, бүгінгі қоғамдық-әлеуметтік сұраным талаптарына сай пайымдау;

- Дулат өлеңдерінің жаңашылдық сипатын дәйектеу;

Дипломдық жұмыстың құрылымы: Зерттеу еңбек кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Диплом жұмысының сыннан өтуі: Тақырыпты зерттеу бірнеше процестерден өтті. Алғашқы нұсқалары ғылыми жетекшінің сарабынан өтіп, сол бойынша бірнеше толықтырулар енгізілді. Дипломдық жұмысқа қойылатын талаптар деңгейіне жеткен кезде қазақ филолотиясы кафедрасының мәжілісінен алдын-ала қорғауға ұсынылды.

1. ДУЛАТ ШЫҒАРМАЛАРЫ ПОЭТИКАСЫН ТАНУДЫҢ ҒЫЛЫМИ АРНАЛАРЫ

Дулат Бабатайүлы шығармашылығы - зерттеу нысанасында

Шығармашылық тағдырлары талай зобалаң кезеңді бастан өткізген, өзінің асылдығын дәлелдеп шықкан дәйекті мұралардың қатарында берік орныққан «Зар заман» ақындарының соңында қалған қасиетті өнер туындылары қай кезеңде де әдебиет зерттеушілерінің назарын аударып келген. Осы топтың көрнекті өкілі, солардың ішіндегі бірегей дара тұлға Дулат мұрасы да әр кезде зерттеу нысанасына алынғаны аян.

«Зар заман» деген ұғымның аясына терең ойдың барлық жұмбағын жұмылдырған Мұхтар Әуезов екендігін қайталап жатудың реті бола қоймас. Себебі ғалымның осы ағымға енетін ақын-жыраулардың қазақ әдебиетіндегі орны, маңызы, рөлі жөніндегі ой тұжырымдарында бұлтартпас шыңдық, айнымас айғақты ақиқаттар жатыр. Сондықтан қилы кезендерде талай таласты ойларға түрткі туғызған осы атау төңірегінің өзінде қаншама айтыстар, сәуегейліктер болғаны белгілі.

Суыңды ішіп құдығыңа түкірген аузы түкті кәпірлердің әлі талай бүлдіргі әрекеттерін көрегендікпен болжаған жыр сүлейлерінің сұңғыла ойлары көз алдында жүзеге асып жатқанын бүркемелеуге тырысқан қайран бор заман!? Атаның ақыл сүзгісінен өткен өсиетті өмір түйіндерін түсінбеген я түсіне тұрып түсінгісі келмеген тұрлаусыздығымен қоймай «Зар заман» деп сол дәуірге айдар таққызды. Бұл атаудың мәнін көңіліңде саңлауы бар сара тұлғалар бабалар зарының астарына үңіліңдер деген ұғымда түсінсе, ұр да жық желбуаз әпербақандар оны келместі аңсаған, алжыған топтың негізсіз зары, үрейі деп ұшқары бағалады. Бірі бұл кезенде өмір сүрген өрелі өкілдердің өсиеті түбінде қайта түлеп, тұғырына қонатынына сенім білдірген болса, екіншілері олардың тарихтың шаңын қауып қаларына күмәнсіз еді. Алмас қанжар қын түбінде жатпайтынын, саф алтынды тот баспайтынын әділ тарих тағы бір дәлелдеп берді.

Осы орайда Мұхтар Әуезовтің кемел ақылына, көрегендігіне тәнті болмасқа лажың жоқ. Ақын-жыраулардың шығармашылық жолдарын қиюластырып тұрған ортақ ойды дәл тауып, «Зар заман» деп көрсетуінің тағы бір, одан да гөрі терең, түпкі мақсаты болғандай. Көреген көңіл уақыт өткен сайын ушығып, заман өзгерген сайын жетіліп кең қанат жая бастаған коммунистік көзқарастың уытты сабақтары шырмауықтай оратылар негізгі мұралар дәл осы жыр дүлдүлдерінің еңбектері болатынын алыстан болжап, алдын ала араша түскендей. Сондағы тапқан бір амалы - осы «жыр-шоғырға» естіген құлаққа ерсілеу ат қоюы. Бұл әдіс халқымыздың ертеден келе жатқан бір ескі дәстүрін еске салады: діни наным бойынша ұлы тұрмаған шаңырақ иелері дүниеге келген ұл баласына қыздың атын қою арқылы «жоғары жақты» адастыруды көздейді. Мұндағы ата-ананың арманы - қалай да баланы аман алып қалу. Ұлға қыздың есімін берудің ерсі екенін біле тұра тек оның тіршілігі, тірлігі үшін осындай шешім жасайды. Одан, әрине, ұтпаса ұтылмайтынын біледі. Біз де Мұхаңның өзі пайғамбар тұтып, бүкіл ғұмырын арнаған сол жанның - дана Абайдың - ұстазына балаған биік тұлғалар Дулат, Шортанбай, Мұрат т. б. шығармашылығына мейлінше сындарлы, айбарлы ат лайық екенін біле тұра одан саналы түрде бас тартып, «Зар заман» деп атауында осындай сыр жатқандай. М. Әуезов сәуегейлігі сан қауіптен бабалар мұрасын аман сақтады. Асылды жойып жіберуге даяр жойқын дауылдарды дамылдатқан бір сиқыр осы атаудың ішкі мәніңде тоқайласқандай. Күмәнді келешекті көзбен көргеңдей дәріптеп жатқан дүмбілез еңбектердің қасында құдіреті қуатты, қасиеті айрықша бола тұра жиі аталмаған бұл шығармалардың кеңестік кезеңнің топанынан аман қалуында осы аттың мықты қорған болғанында сөз жоқ. Желбуаз саясаттың ұраншыл легінен аса алмаған қор замаңда да, өзінің жақсысын өзі ашып айтудан тайсақтаған бор заманда да, қыранның қанатын қиып, тұлпардың тұяғын мұқалтқан тор заманда да, осынау бір-бірімен бытысып-шатысып жатқан сор замандардың илеуіне көнбеген, дара болмысын баянды қалпында сақтап бүгінге жеткен осынау жақұт жырлардың барлығы үшін қазақ, ең әуелі, Әуезовке қарыздар екендігін ұмытпауға тиіс.

М. Әуезов 1927 жылы жарық көрген «Әдебиет тарихы» деген /44, 192/ еңбегінде араша түскен алып тұлғалар жайлы алымды ойларын барлық уақытта әр жақты дамытып отырады. Соның бір тамаша үлгісі - «Абай жолы» роман эпопеясында Дулаттын көркем бейнесін сомдауы. /45, 82/ Әрине, соқыр саясат қолшоқпарлары Дулаттың атын Барлас деп өзгертуге мәжбүр етті. Жазушы: бүкіл ғұмырына бетбұрыс жасалған ерекше бір шешуші сәтте бала Абайдың болашағына бағдар берген қасиетті Қыдырдай тап келген Дулаттың келешек ақынға тигізген оң әсерін, игі ықпалын асқан бір зиялылықпен, зерделілікпен бейнеледі. Жас баланың бойынан даналық белгісін қапысыз таныған ұлы дарынның данагөй болмысы биіктен көрінеді. Дулатпен дидарласу сәби жүректің, бала көңілдің айрықша өзгерісіне себеп болады. Үш кемеңгердің киелі ойларының өзара тоғысар тұсы осы ма дерсің. Дулат - Абай - Мұхтар арасындағы көзге көрінбейтін құдірет күштің салтанат құрар сәтті бір шуақты мезгілі туған кез. Сондықтан да «Абай жолының» жарқын беттеріңде Дулат сынды алыптың жұлдыздай жарқ етіп оқырманның көңіл көкжиегінде мәңгілік тұрақтап қалуының мәні де осынау тұңғиық, тылсым табиғи тілектердің тоғысуыңда жатыр.

«Шоқшалау ғана ақ сақалы бар, келбетті келген зор дауысты ақ сары кісі Барластың Абайға салғаннан ұнауында да» /45, 81/. Ұлылардың үндестігі бой көрсетеді. Өзге үлкендердей білгенін ішіне бүгіп үндемей отырудан аулақ, жарқылдақ, ашық мінезді Барластың - Дулаттың әр сөзі бала Абайдың көкірегіне күн сәулесіңдей асқан бір мейіріммен шуақ болын құйылып жатады. Бірде қызулы қыздырманы қолдайтын күлкіші, сауықшыл ақын енді бір сәтте үлкен бір өсиетшіге, шерлі қартқа айналады. Жазушы қолданған жыр шумақтарында Дулатқа ғана тән дауылпаз дүбір, жасындай өткір ой, теңіздей тереңдік айқын танылады.

Құлағың сал жырыма,

Ойлана қара сырыма.

Шад-шадыман емеспін,

Құр құландай жортқанмен,

Құбылтын күй тартқанмен,

Қайғыдан Барлас құры ма?!

- деп термелейді /45, 65/ Бір айдай дана жырау Дулат пен жас ақын Байкөкшенің рухани бұлағынан нәр алған жас бұтақтай жайқала тербетілген Абайдың тіпті сонғы күндерінде ақынның қойнына кіріп жатуы да тегіннен-тегін емес. Ой ортақтығы бой жақындығына еріксіз әкелген сырлы күштің сиқыры тәнті етпей қоймайды. Абайдың ұғымтал зеректігін жіті байқаған «жампоз жырау бар ықыласымен бата береді:

Шырағым, ер жетерсің,

Ержетсең, сірә, не етерсің?!

Алысқа шырқап кетерсің,

Шындасаң шыңға жетерсің. /45, 82/

Мейірімді жүректің үніндей, ақжолтай тілектің өзіндей дуалы ауыздан жарып шыққан жасын сөз періштенің құлағына шалынып, шындыққа ұласады. Бұл бата бір қазаққа ғана емес, бүкіл әлемге мәлім болды. Бұл - өлмес рухтың өнерде қалдырған өшпес ізі, мәңгілікке жалғасуы.

Дулат ақынның әдебиеттегі орны жөнінде, оның өлендерінің тарихи-әлеуметтік тамырлары мен арналары туралы, ең бастысы, ұлы суреткердің тіл өрнегі - поэтикасы жайлы еңбек жазған ғалымдардың бірі филология ғылымдарының докторы, профессор Қажым Жұмалиев болды. Ғалым «XVIII-XIX ғасырлардағы қазақ әдебиеті» /6, 108/ атты еңбегінде Дулат жыраудың өмірі жайлы мағлұмат беріп, оның жырларының негізгі тақырыптарын саралап көрсетеді. Шығарма мазмұны мен ақын заманының ерекшеліктері бірлікте қарастырылады, Д. Бабатайұлының өзіндік ой толғамдарына терең талдау жасайды. Әсіресе, «Еспенбет» дастанының мазмұндық, құрылымдық қырлары сөз болады. Қ. Жұмалиев Дулаттың «Өсиетнама» жинағы туралы өзіндік пікірін, топшылауларын ұсынады. Онда өмір шындығы мен көркем сөздің арасындағы үзілмес желіні қапысыз танытарлық тағылымды тұжырымдарын жасайды. Осыған орай зерттеуші Дулат өлеңдеріндегі екі ерекшелікті бөліп көрсетеді - «Бармақтай меңі болған соң» өлеңі туралы: мұндағы жаңалық - тек Дулат өлеңдерінде ғана ұшырайтын он тармақты шумақ. Бұл - Дулатта да бір-ақ өлең. Осы шумақ, осы ұйқаспен шығарылған оның басқа да өлеңдері болуы да, біздерге жетпей жоғалуы да немесе ел аузында әлі күнге дейін жүруі мүмкін, бірақ Абайға дейінгі қазақ поэзиясына біреу де болса, жаңа өлең құрылысын енгізу аз еңбек емес. Бұл түрді Дулат қалай ойлап тапты, қалай енгізді деген сұрақтарға жауап беру қиын. Кейбір сипаттарына қарағанда, шығыс поэзиясының үлгісіне ұүқсайды. Әзірше бұл топшылау ғана. Дулаттың басқа өлеңдері жыр ағымымен құрылған. Ұйкастары да белгілі, таныс ұйқастар. Сондықтан оларға айрықша тоқталуды артық санадық.

Дулаттың екінші ерекшелігі тілінде. Біз жоғарыда Дулат қазақтың тіл байлығын мейлінше жақсы меңгерген және оны өз поэзиясына шебер қолдану арқылы поэзиямыздың тілін байытуда елеулі үлес қосқан ақын дедік. Шынында да, Дулат өлендерінде ойға қатыссыз, басы артық сөз кездеспейді десе де болғандай. Оның сөздері әрі мағыналы, әрі көркем және өлендерінде сөз, дыбыс ойнақылыктары да жиі ұшырайды. Әсіресе, бір бағалы жағы: өзіне дейінгі поэзиямызда, тіпті өзінен кейінгілерде де кездеспейтін оригиналдық образдар, жаңаша бір сөз тіркестері, инверсия, эллипсис т. б. поэтик тілдердің түрлері бар.

Дулат өлеңдерінің сыртқы формалық өзгешелігін де ғалымның көреген көзі алыстан шалады, ол бір шумақ өленде үш жолы шұбыртпалы, екі жолы егіз ұйқас болып келетін өлеңдердің тек қана Дулаттан кездесетінін, бұл ол кездегі басқа ақындарда жоқ екендігін атап көрсетеді. Және жалпы қазақ өлеңі құрылысын зерттеуде бұл түрдің ерекше көңіл бөлуге тұрарлық құбылыс екендігін ескертеді. /46, 8/

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.