Жалпы орта мектепте сюжеттік көп тұлғалық картина композициясын оқыту жолдарын, әдіс-тәсілдерін талдап тұжырымдау
Кіріспе ... ... ... ... ... .4
I бап. Наурыз композициясын бейнелеу негізі
1.1 Наурыз сюжеттік композиция орындау жұмыс әдістемесі ... ... ... ... ..10
1.2 Наурыз композициясында арнайы мерекенің орны ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.3 Тері илеу технологиясы ... ... .17
II бап. Наурыз композициясын практикада орындау
2.1 Наурыз композициясына арналған эскиздер варианттарын іздестіру жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... 44
2.2 Негізін дайындау, Наурыз композициясын орындау және безендендіру ... ... ... ... ... ... ... ... .46
2.3 Диплом жұмысы негізінде наурызға арнап тәрбие сағатын өткізу ... ... 47
Қорытынды ... ... ... ... ... .55
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
I бап. Наурыз композициясын бейнелеу негізі
1.1 Наурыз сюжеттік композиция орындау жұмыс әдістемесі ... ... ... ... ..10
1.2 Наурыз композициясында арнайы мерекенің орны ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.3 Тері илеу технологиясы ... ... .17
II бап. Наурыз композициясын практикада орындау
2.1 Наурыз композициясына арналған эскиздер варианттарын іздестіру жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... 44
2.2 Негізін дайындау, Наурыз композициясын орындау және безендендіру ... ... ... ... ... ... ... ... .46
2.3 Диплом жұмысы негізінде наурызға арнап тәрбие сағатын өткізу ... ... 47
Қорытынды ... ... ... ... ... .55
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Бейнелеу өнерін мектепке оқыту әдістемесінде сюжеттік, жанрлық, живописті оқыту, ол арқылы көркем білім беру жолдары әлі де жан-жақты қарастырылмаған. Мектеп бағдарламасында сюжеттік, жанрлық композицияның оқыту тәсілдері, орындалу жолдары нақты көрсетілмейді.
Алайда көпшілік жағдайда бастауыш сынып оқушылары сюжеттік бейнелер салуға сол арқылы өз ойларын көрсетуге құмар екендігі оқушылардың бейнелеу жұмыстарынан байқалады. Сюжеттік бейнелер арқылы өздерін қызықтыратын түрлі тұрмыстық бейнелер, қоршаған орта әлемін, ұлттық дәстүрлерін, той жиындар, ойын түрлерін және т.б. суретер салып өз ойларын бейнелеуге өте құмар. Бұны 1-6 сынып оқушыларының жазықтықта бейнелеу практикалық сабағында орындаған суреттерін талдап бағалау арқылы көз жеткіземіз.
Көпшілік жағдайда мектеп бағдарламаларында, оқыту тәжірибесінде бұл жанр композициясын оқыту сол арқылы эстетикалық тәрбие беру көздері, әдіс-тәсілдері толық қарастырылмайды. Осыған орай біз де өз дипломдық жұмысымызда сюжеттік, жанрлық живопись өнерін оқыту жолдарын теориялық негізде қарастыруға, талдап көрсетуге тырыстық.
Қазіргі кезеңде бейнелеу өнерін оқыту әдістемесі бойынша зерттеу жұмыстары көркем тәрбиеге баулу мен оқыту жүйесінің әлі де дұрыс жолға қойылмағандығын көрсетеді. Әсіресе жалпы орта мектептерде бейнелеу өнері сабағында сюжеттік жанр кең көлемінде жүргізілмейді.
Көпшілік жағдайда сюжеттік жанрды күрделі деп есептеп, оны үйретуге, оқытуға онша мән берілмейді. Мектеп оқушылары сюжеттік сурет сала алмайды деп есептейді. Жай ғана адамның жалпылай тұрпайын салғызып қана қоюға тырысады. Бұл әрине дұрыс көзқарас емес. Бейнелеу өнерінің практикалық жұмыстарын жазықтықта бейнелеу қызметінің барлық түрлерін өнердің барлық жанрларында түгелдей көрсетілуі тиіс.
Бейнелеу өнері сабағында оқушылар өз мүмкіндіктерін шама шарқынша көркем сюжеттік картина салуы тиіс. Оны үйрету, оқыту жолдары жан-жақты қарастырылып, оқушы жас ерекшеліктеріне сай портрет көп тұлғалы сурет түрінде орындалады.
Алайда көпшілік жағдайда бастауыш сынып оқушылары сюжеттік бейнелер салуға сол арқылы өз ойларын көрсетуге құмар екендігі оқушылардың бейнелеу жұмыстарынан байқалады. Сюжеттік бейнелер арқылы өздерін қызықтыратын түрлі тұрмыстық бейнелер, қоршаған орта әлемін, ұлттық дәстүрлерін, той жиындар, ойын түрлерін және т.б. суретер салып өз ойларын бейнелеуге өте құмар. Бұны 1-6 сынып оқушыларының жазықтықта бейнелеу практикалық сабағында орындаған суреттерін талдап бағалау арқылы көз жеткіземіз.
Көпшілік жағдайда мектеп бағдарламаларында, оқыту тәжірибесінде бұл жанр композициясын оқыту сол арқылы эстетикалық тәрбие беру көздері, әдіс-тәсілдері толық қарастырылмайды. Осыған орай біз де өз дипломдық жұмысымызда сюжеттік, жанрлық живопись өнерін оқыту жолдарын теориялық негізде қарастыруға, талдап көрсетуге тырыстық.
Қазіргі кезеңде бейнелеу өнерін оқыту әдістемесі бойынша зерттеу жұмыстары көркем тәрбиеге баулу мен оқыту жүйесінің әлі де дұрыс жолға қойылмағандығын көрсетеді. Әсіресе жалпы орта мектептерде бейнелеу өнері сабағында сюжеттік жанр кең көлемінде жүргізілмейді.
Көпшілік жағдайда сюжеттік жанрды күрделі деп есептеп, оны үйретуге, оқытуға онша мән берілмейді. Мектеп оқушылары сюжеттік сурет сала алмайды деп есептейді. Жай ғана адамның жалпылай тұрпайын салғызып қана қоюға тырысады. Бұл әрине дұрыс көзқарас емес. Бейнелеу өнерінің практикалық жұмыстарын жазықтықта бейнелеу қызметінің барлық түрлерін өнердің барлық жанрларында түгелдей көрсетілуі тиіс.
Бейнелеу өнері сабағында оқушылар өз мүмкіндіктерін шама шарқынша көркем сюжеттік картина салуы тиіс. Оны үйрету, оқыту жолдары жан-жақты қарастырылып, оқушы жас ерекшеліктеріне сай портрет көп тұлғалы сурет түрінде орындалады.
1. Ұлыс күн кітабы», Өмірзақов Тоқтасын Міштайұлы, 2001 ж
2. «Наурыз – Ұлыстың ұлы мейрамы »,Айып Мадияр Төлегенұлы, 2004 ж
3.«Древнетюрский фольклор: истоки истановление», Е.Д.Турсунов,
«Дайк-пресс » , 2001 ж
4.«Истори тюрков », Алматы, «Кочевники », 2005 ж
5«Мифы народов мира» екітомдығы, 1987-1988 ж
6.«Қазақ даласы және герман тәңірлері », Серікбол Қондыбай,
«Сага» баспасы,2006 жыл
7.«Арғықазақ мифологиясы », төрттомдық, Серікбол Қондыбай
8.«Кипчаки.Огузы», Мурад Аджи, «Типография «Новости »
Москва, 2001 ж
9. «Кипчаки», Мурад Аджы, Международный благотворительный фонд
«Святой Гиоргий », 1999 ж
10.«Аркаим –очаг мировой цивилмзации, созданный протюрками»,
А.К. Нарымбаева, 2007 г
11.Иванчик И.А Киммерийцы. Древневосточная цивилизация и степные кочевники VIII – VII вв.до н.э. М.1996
12.Кузмина Е.Е. Откуда прили индоарии ? Москва .1994
13. «Наука и оброзование Казахстана », № 2,2008г., Асия Махамбетова,
«Таинсвенный мушель»
14.«Қазақ тілінің сөздігі », А.Байтұрсынұлы атындағы тіл білім институты, Алматы, 1999 ж
15.«Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі », Алматы, 1961 ж
16. «Наскальные изображения Южного Казакстана», Ренато Сала,
Жан –Марк Деом, 2005 г
17. «Наурыз » Жаңғырған салт-дәстүрлер жинағы.1988 ж
18. Серік Ерғали «Нау мен ырыс » «Қазығұрт » баспасы, 2011 ж
19. Көктем әні шарықтауы көкте өрлеп. «Алматы ақшамы » Алматы,1991.04
20. «Төл жаңа жылым». «Алматы ақшамы» Алматы, 1992, 22 наурыз.
21. «Ассалаумағалейкум, әз, Наурыз! » «Ана тілі » Алматы,2005 19-30 наурыз
22 «Ұлыстың ұлы күні –жыл басы ». «Ана тілі» Алматы, 1991.10 қаңтар
23. «Наурыз нақыштары». «Атамұра » алматы, 1999 ж 7 мамыр
24. «Алматы ақшамы » «Мейрам мерекелі болсын!» Алматы, 1993.13 наурыз
25.« наурыздың шығу тегі ». «Алматы ақшамы» Алматы, 1992, 3 сәуір
26.Г.Ж. Қарамолдаева, Ә.Д.Шорабек. Дипломдық жұмысты қорғауға арналған әдістемелік құрал / қазақ мемлекеттік қыздар педогогика институты.-2006-18 б.
27. Ғасырдың тұңғыш Наурызы. «Егемен Қазақстан » Алматы.2001 ж.26 наурыз
28.Ұлыстың ұлы күні!.. «Жетісу» Алматы, 1994.19 наурыз
29.Ұлыстың ұлы күні құтты болсын! «Жетісу» Алматы, 1994,21 наурыз
30. Наурыз нақыштары. «Қазақ әдебиеті » Алматы, 2009,18 наурыз
31. М.Қазбеков – Наурыз. Жаңарған салт дәстүр / Алматы, «Қазақстан»1991 ж
32.Төлеуов Е.С. Жұмабай Л.Ж. Сценарийлік шеберлік негіздері: Оқу құралы
33.Ұлыстың ұлы күні –Наурыз. Ұсынылған әдебиеттер көрсеткіші
34 Халық кеңесі «Ұлыстың ұлы күні » Алматы,1991 ж,21 наурыз
35. Қамалова Нәсіпханым. Қазақтың мәнін жоймас құндылығы- Шымкент
36.М.Әуезов атындағы ОҚМУ.2006. 72 бет
37. «Ырыс – бақыт »,«Ақ жол » газеті ,18 наурыз 2012 жыл
38.«Армысың, әз- Наурыз!» Б.Бекжанов, Т.Рысбек астана «Зерде » баспасы 2010 ж
39.Наурызнама: Аталы ойлар.- алматы: Жалын, 1993.- 112 бет
40.Кенжеахметұлы С. Қазақ халқының тұрмысы мен мәдениеті – Алматы: «Алматы кітап», 2007.348 бет
41.шаңырақ(қысқаша үй –тұрмысы энциклопедиясы ) / бас редактор Н.Р.Нұрғалиев
- Алматы: Жазушы, 1980-352 бет
Мектептегі технология Журнал № 2,4/2004 30-бет
2. «Наурыз – Ұлыстың ұлы мейрамы »,Айып Мадияр Төлегенұлы, 2004 ж
3.«Древнетюрский фольклор: истоки истановление», Е.Д.Турсунов,
«Дайк-пресс » , 2001 ж
4.«Истори тюрков », Алматы, «Кочевники », 2005 ж
5«Мифы народов мира» екітомдығы, 1987-1988 ж
6.«Қазақ даласы және герман тәңірлері », Серікбол Қондыбай,
«Сага» баспасы,2006 жыл
7.«Арғықазақ мифологиясы », төрттомдық, Серікбол Қондыбай
8.«Кипчаки.Огузы», Мурад Аджи, «Типография «Новости »
Москва, 2001 ж
9. «Кипчаки», Мурад Аджы, Международный благотворительный фонд
«Святой Гиоргий », 1999 ж
10.«Аркаим –очаг мировой цивилмзации, созданный протюрками»,
А.К. Нарымбаева, 2007 г
11.Иванчик И.А Киммерийцы. Древневосточная цивилизация и степные кочевники VIII – VII вв.до н.э. М.1996
12.Кузмина Е.Е. Откуда прили индоарии ? Москва .1994
13. «Наука и оброзование Казахстана », № 2,2008г., Асия Махамбетова,
«Таинсвенный мушель»
14.«Қазақ тілінің сөздігі », А.Байтұрсынұлы атындағы тіл білім институты, Алматы, 1999 ж
15.«Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі », Алматы, 1961 ж
16. «Наскальные изображения Южного Казакстана», Ренато Сала,
Жан –Марк Деом, 2005 г
17. «Наурыз » Жаңғырған салт-дәстүрлер жинағы.1988 ж
18. Серік Ерғали «Нау мен ырыс » «Қазығұрт » баспасы, 2011 ж
19. Көктем әні шарықтауы көкте өрлеп. «Алматы ақшамы » Алматы,1991.04
20. «Төл жаңа жылым». «Алматы ақшамы» Алматы, 1992, 22 наурыз.
21. «Ассалаумағалейкум, әз, Наурыз! » «Ана тілі » Алматы,2005 19-30 наурыз
22 «Ұлыстың ұлы күні –жыл басы ». «Ана тілі» Алматы, 1991.10 қаңтар
23. «Наурыз нақыштары». «Атамұра » алматы, 1999 ж 7 мамыр
24. «Алматы ақшамы » «Мейрам мерекелі болсын!» Алматы, 1993.13 наурыз
25.« наурыздың шығу тегі ». «Алматы ақшамы» Алматы, 1992, 3 сәуір
26.Г.Ж. Қарамолдаева, Ә.Д.Шорабек. Дипломдық жұмысты қорғауға арналған әдістемелік құрал / қазақ мемлекеттік қыздар педогогика институты.-2006-18 б.
27. Ғасырдың тұңғыш Наурызы. «Егемен Қазақстан » Алматы.2001 ж.26 наурыз
28.Ұлыстың ұлы күні!.. «Жетісу» Алматы, 1994.19 наурыз
29.Ұлыстың ұлы күні құтты болсын! «Жетісу» Алматы, 1994,21 наурыз
30. Наурыз нақыштары. «Қазақ әдебиеті » Алматы, 2009,18 наурыз
31. М.Қазбеков – Наурыз. Жаңарған салт дәстүр / Алматы, «Қазақстан»1991 ж
32.Төлеуов Е.С. Жұмабай Л.Ж. Сценарийлік шеберлік негіздері: Оқу құралы
33.Ұлыстың ұлы күні –Наурыз. Ұсынылған әдебиеттер көрсеткіші
34 Халық кеңесі «Ұлыстың ұлы күні » Алматы,1991 ж,21 наурыз
35. Қамалова Нәсіпханым. Қазақтың мәнін жоймас құндылығы- Шымкент
36.М.Әуезов атындағы ОҚМУ.2006. 72 бет
37. «Ырыс – бақыт »,«Ақ жол » газеті ,18 наурыз 2012 жыл
38.«Армысың, әз- Наурыз!» Б.Бекжанов, Т.Рысбек астана «Зерде » баспасы 2010 ж
39.Наурызнама: Аталы ойлар.- алматы: Жалын, 1993.- 112 бет
40.Кенжеахметұлы С. Қазақ халқының тұрмысы мен мәдениеті – Алматы: «Алматы кітап», 2007.348 бет
41.шаңырақ(қысқаша үй –тұрмысы энциклопедиясы ) / бас редактор Н.Р.Нұрғалиев
- Алматы: Жазушы, 1980-352 бет
Мектептегі технология Журнал № 2,4/2004 30-бет
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..4
I бап. Наурыз композициясын бейнелеу негізі
1. Наурыз сюжеттік композиция орындау жұмыс әдістемесі ... ... ... ... ..10
1.2 Наурыз композициясында арнайы мерекенің
орны ... ... ... ... ... ... ... ..1 4
1.3 Тері илеу
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 17
II бап. Наурыз композициясын практикада орындау
2.1 Наурыз композициясына арналған эскиздер варианттарын іздестіру
жұмыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
2.2 Негізін дайындау, Наурыз композициясын орындау және
безендендіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
2.3 Диплом жұмысы негізінде наурызға арнап тәрбие сағатын
өткізу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.59
Кіріспе
Бейнелеу өнерін мектепке оқыту әдістемесінде сюжеттік, жанрлық,
живописті оқыту, ол арқылы көркем білім беру жолдары әлі де жан-жақты
қарастырылмаған. Мектеп бағдарламасында сюжеттік, жанрлық композицияның
оқыту тәсілдері, орындалу жолдары нақты көрсетілмейді.
Алайда көпшілік жағдайда бастауыш сынып оқушылары сюжеттік бейнелер
салуға сол арқылы өз ойларын көрсетуге құмар екендігі оқушылардың бейнелеу
жұмыстарынан байқалады. Сюжеттік бейнелер арқылы өздерін қызықтыратын түрлі
тұрмыстық бейнелер, қоршаған орта әлемін, ұлттық дәстүрлерін, той жиындар,
ойын түрлерін және т.б. суретер салып өз ойларын бейнелеуге өте құмар. Бұны
1-6 сынып оқушыларының жазықтықта бейнелеу практикалық сабағында орындаған
суреттерін талдап бағалау арқылы көз жеткіземіз.
Көпшілік жағдайда мектеп бағдарламаларында, оқыту тәжірибесінде бұл
жанр композициясын оқыту сол арқылы эстетикалық тәрбие беру көздері, әдіс-
тәсілдері толық қарастырылмайды. Осыған орай біз де өз дипломдық
жұмысымызда сюжеттік, жанрлық живопись өнерін оқыту жолдарын теориялық
негізде қарастыруға, талдап көрсетуге тырыстық.
Қазіргі кезеңде бейнелеу өнерін оқыту әдістемесі бойынша зерттеу
жұмыстары көркем тәрбиеге баулу мен оқыту жүйесінің әлі де дұрыс жолға
қойылмағандығын көрсетеді. Әсіресе жалпы орта мектептерде бейнелеу өнері
сабағында сюжеттік жанр кең көлемінде жүргізілмейді.
Көпшілік жағдайда сюжеттік жанрды күрделі деп есептеп, оны үйретуге,
оқытуға онша мән берілмейді. Мектеп оқушылары сюжеттік сурет сала алмайды
деп есептейді. Жай ғана адамның жалпылай тұрпайын салғызып қана қоюға
тырысады. Бұл әрине дұрыс көзқарас емес. Бейнелеу өнерінің практикалық
жұмыстарын жазықтықта бейнелеу қызметінің барлық түрлерін өнердің барлық
жанрларында түгелдей көрсетілуі тиіс.
Бейнелеу өнері сабағында оқушылар өз мүмкіндіктерін шама шарқынша
көркем сюжеттік картина салуы тиіс. Оны үйрету, оқыту жолдары жан-жақты
қарастырылып, оқушы жас ерекшеліктеріне сай портрет көп тұлғалы сурет
түрінде орындалады.
Көркем сюжеттік картина салу жолдары, оны оқыту әдістемелері көптеген
ғылыми педагогикалық әдебиеттерде қарастырылған. Тұлғалы картина орындау,
сюжеттік жанр туралы А.Д.Алехин, О.А.Авсиян, Г.В.Беда, Н.Н.Ростовцев,
Б.К.Барманқұлова, В.С.Кузин, Н.Н.Волков, В.В.Шорохов, В.Н.Стасевич т.б.
суретші ғалымдар еңбектерінде қарастырылған.
Ал мектеп оқушыларына бейнелеу өнері сабақтарында сюжетті оқыту
әдістемелері педагог ғалымдар Б.Б.Алексеева, А.Д.Алехин, И.П.Шлинская,
Н.Н.Ростовцев, В.С.Кузин, Е.В.Шорохов еңбектерінде көрсетілген.
Біз өз дипломдық жұмысымыздың теориялық түсініктеме бөлімінде
жазықтықта бейнелеу сабақтарында сюжеттік жанрды оқыту жолдарын, әдіс-
тәсілдерін қарастырдық. Бұл жұмыста сондай-ақ бейнелеу өнері сабақтарында
көп фигуралы сюжеттік жанр арқылы оқушылардың творчествалық қабілеттерін
дамыту жолдары қарастырылады.
Дипломдық шығармашылық жұмысымыз Наурыз (тері, акварель). Живопистік
тәсілмен акварель бояуымен орындалған. Шығарма композициясымен кейіпкерлер
тұлғаны, психологиялық, көркемдік негізде талдап көрсетуге тырыстық.
Шығармашылық жұмыс горизонталь форматты теріде акварель бояуымен
сюжеттік жанр тұлғасында орындалған. Теориялық түсініктеме хаты үш бөлімнен
тұрады. Бірінші бөлімінде көп тұлғалы сюжеттік картина орындау жұмыс
жолдары, әдістемесі қарастырылады. Мұнда жанрлық сюжеттік картина мазмұны,
оның орындалу жолдары, көп тұлғалы бейне салу тәсілдері қарастырылады.
Екінші бөлімінде сюжеттік картина композициясы туралы жалпы түсініктер
және оны оқыту жолдары әдістемелері талданып көрсетілді. Жалпы живопистік
композициялар орындау заідылықтары, тәсілдері сипатталады. Көп тұлғалық
сюжетегі композиция ерекшелігі, орындалу жолдары, композицияның құрылымы,
оларды оқушылар жұмыстарында қолдану жолдары талданып көрсетілді.
Бекітілген тақырып бойынша шығармашылық жұмыс орындау жолдары,
кезеңдері, орындау процесі талданып көрсетілді.
Шығармашылық жұмыс орындау барысында жинақталған қосымша материалдар:
этюдтік нобайлар, эскиздер туралы түсініктер берілді.
Дипломдық жұмыс нысанасы
Сюжеттік көп тұлғалық живопистік шығарма орындау. Оқушылардың көп
тұлғалық сюжеттік композиция құра білу әдет-дағдыларын дамыту.
Димпломдық жұмыс пәні: сюжеттік көп тұлғалық композиция құра білу
дағдылары, тәсілдері. Оқушылардың сюжеттік композиция құру білу әдет-
дағдыларын жазықтықта бейнелеу сабақтарында қалыптастыру.
Дипломдық жұмыстың мақсаты:
Жалпы орта мектепте сюжеттік көп тұлғалық картина композициясын оқыту
жолдарын, әдіс-тәсілдерін талдап тұжырымдау. Сюжетті композицияны Наурыз
тақырыбында орындау.
Дипломдық жұмыстың әдістемесі:
▪ Педагогикалық, эстетикалық, психологиялық ғылыми әдебиеттерге
талдау;
▪ Тақырып бойынша нобайлар, долбалар, эскиздер, этюдтер орындау;
▪ Оқушылардың сюжеттік жұмыстарын талдау.
Біздің дәуірімізде көптеген ұғымдар мен құндылықтар шатасып қана
қоймайды, араласқан күйінде жүзеге аса береді. Мысал ретінде түрлі
елдердегі жаңа жылды мерекелеуді алуға болады.
Қазіргі әлемде дүниенің әр түкпірінде жаңа жыл түрліше аталып өтеді
және алуан мазмұнға ие:
- шығыста о бастан жаңа жыл астрологиямен байланыста және айлық
күнтізбеге сәйкес мерекеленеді;
- батыстағы жаңа жыл Исус Христың туылған күніне орайластырылған;
- бұрынғы кеңестік елдерде жаңа жыл күнтізбелік жыл басы ретінде
аталып өтеді...
Әрине, аталған үрдістердің алуандығын былықтан гөрі мәдени араласым
деген дұрыс болар, тарихи үдеріс барысында әрбір ел өзіне сай дәстүрді әлгі
араласымға негіздеп қалыптастыратыны белгілі. Алайда, соның бәрі белгілі
бір тарихи тамырға негізделіп жатады.
Дегенмен де, бірінші қаңтар дүние жүзінде жаңа қаржылық экономикалық
жыл мен күнтізбелік жыл басы болып саналады. Ежелгі Ұрымда жыл басы наурыз
айында аталып өтсе де, Рим империясынын Григориан күнтізбесін жасап,
уақытты өлшеу басые қаңтардан бастауды енгізгені кеше ғана. Ал, бірінші
Петр патша жыл басын қаңтарға ауыстырғанға дейінгі жарлығына щейін, Ресейде
де жыл наурызда ауысып келеді.
Өз кезінде Кеңестер одағы бірінші қаңтарға арнайы мән беріп, жыл басы
етіп канондады. Бұл мән бірте-бірте түрлі атрибуттармен толығып, бірінші
қаңтар жер шарының алтыдан бір бөлігі үшін нағыз жаңа жыл басы болып
кірікті. Соңғы ондаған жыл ішінде кеңестік кеңісте бірінші қаңтарға
байқаусыз түрде астрологиялық мән де тықпаланды, яғни, шығыста туындаған он
екі жылдық астрологиялық мүшелдің бірінші қаңтарға қатысы болмаса да, сол
күннен бастап енгізіле бастады.Жыл басын мерекелеуді Наурыз айында өткізу
дәстүрін адамзаттың алты мың жылдық тарихын ұйыстырған батысазиялық ежелгі
Месопотам жерінің тұрғындары қолға алғандығы тарихшылар арасында дәйекті
пікірге айналуда. Ал Қосөзен мәдениетінің пайда болып орнығуына еуразиялық
көшегендердің арғы бабалары болып табылатын метал өндірісін игерген ежелгі
тұрандықтардың тікелей қатысы барлығы да байсалды ғылыми тақырыпқа ойысты.
Жылдық алмасым Тибетте қаңтардың ортасында, Жапонда, Қытайда, Кәрей
де, т.б. елдерде ақпанда, ортаңғы Азияда наурызда алмасады. Алайда ,
Ресейді қойғанда, өзінің жаңажылдық тарихы мен ежелгі дәстүрі қалыптасқан
Қазақстанда қазіргі кезде күнтізбелік жылдың астрологиялық мүшелмен
сәйкестелуі қайран қалдырады. Бұл жайт, сірә, қазақ халқының әлі де рухани
дербестеле қоймағандығын, сана қамытының әлі де сылынбағанының белгісі
болса керек.
Жалпы алғанда, Дүние жүзінде аталмыш мереке не діни сыйпатта,
не экономикалық – шаруашылық жылының жаңаруы түріндегі азаматтық мазмұнда
аталып өтеді. Батыстық елдерде бұл мереке Иса пайғамбардың туылған күні
ретінде атап өтілсе, жаңажылдық дәстүр мен жылсанақ (летосчисление) салты
мыңдаған жылдарды қамтитын кәрі шығыста өздерінің жаңажылдық төл мерекелері
ырымдық жоралғыларымен аталумен бірге, еурожаңажылдық мерекені де
мейрамдаудан бас тартпайды. Ортодоксалдық арап елдерін қоспағанда, исламдық
көптеген елдер де бұл мейрамды ермек етеді. Бұл – жаңа жылдық жаһандық
мазмұны мен уақыттас сыйпаты, адамзаттық тұрпаты.
Десек те, бүгінгі жаңа жыл рәсімі әлемдік мәдени-рухани
араластықтың түзіндісі екенін жоққа шығару қиын. Мәселен, христиандық
дәстүр талабына икемделген Рождествоның басты атрибуты болып қалыптасқан
батыстық Санта Клаус кейпі Наурыз кезіндегі Ортаңғы Азиялық қызыл телпекті
Сайқы күлдіргінің шапанынан шыққандығын байқауға болады. Тіпті, бұл
енгізімдер дәуір сайын жаңартылып, қырналып, байқаусыз түрде байытылып
келеді, оған Сантаның финдік Лапландия деген мифтік мекенінде туылғандығы
да санаға сіңіп болғандығын жоққа шығармаймыз. Бұған белгілі құмық
тарихшысы Мұрат Аджы (Кипчаки) еске түсірген Шырша (йол) мерекесіндегі
Өлгеннің (Ульген) рөлін ойға алсақ, оның Сантаның түп бейнесі екендігін
байқауға әрі, оның кейпінің қаншалықты өзгеріске түсіп, қандай күйге
ұшырағанына көз жеткізуге болады.
Сайып келгенде, бүгінгі жаңажылдық рәсім адамзаттық алуан жұрттың
рухани көшінен қалған жұрт секілді, кімнен не қалғанын айыру қиын. Мәселен,
қазақтың жеті дәмнен пісірілетін наурызкөжесі мен Нанакуса мацури
аталатын жапондық жаңа жылда жеті шөп қосылған яаяпкуса аталатын күріш көже
пісірілетінін, ал түрлі тағамдардың басын біріктіретін жаңа жылдағы
франсуздық олевье салатын бір біріне қалай қарсы қоямыз не бір бірінен
қалай тудырамыз? Бұлар адамзаттық рухани ұлы көштің жұртындағы із емес пе?!
Десек те, кейбір жайттардың басын ашуға болар.
Жалпы, еуропалық жаңа жылдың туындауы Иса пайғамбардың туған
күнінен емес, христиан дінінің қалыптасып, діни жоралғыларын өзіне дейінгі
рәсімдермен толықтырып болған сонау IV ғасырдан бастау алады. Және де бұл
үдеріс еуразиялық көшегендердің еуробасқыны болған кезбен шамалас. Мұның
үстіне қазіргі орысша елка (йолка) аталып жүрген жылдық ағаштың мәні
түркілердің рухани Аспан мен Жердің арасындағы өмір ағашының рухани атауы –
ЙОЛ, яғни Аспан мен Жерді байланыстырущы жол дегені! Алайда, йол мен ежелгі
римдіктердің лавр ағашын, ал герман тайпаларының жаңа жылда шырша тігуінің
арасында байланыс жоқ емес деп те айта алмаймыз. Алайда, ғылыми дәйек
болмаса, бірінен бірін тудыруға асығудың қажеті және жоқ. Әйтеуір,
адамзаттық осы йолкамыз адам тілегін Көкке жеткізетін жанды рухани
антенна болғаны. Бұл турасында арнайы зерттеме жасауға болар, бірақ
біздің айтқымыз келгені – әлемдік жұрттар секілді ат үстіндегі ата –
бабамыз да адамзаттық ортақ құндылыққа өз үлесін қосып үлгергендігін
мойындауымыздың керектігі және содан бас тартудың барып тұрған рухани
шектелудің көрінісі екендігі.
Наурыз – әлем халықтары арасындағы ежелгі және жылдың жаңаруын алғаш
әйгілеп, адамзатқа дәстүрлеген бірден бір әуелгі мереке. Бұл дәстүрдің
аталуы мен наурыз сөзінің түрлі нұсқаларының таралу аумағына қарағанда,
оның адамзаттық жыл мерекесі екенін мойындауға тура келеді. Наурыз айымен
байланыстыра жаңа жылды атап өту Алтын орданың қыйрандысында пайда болған
патшалық Ресейді былай қойғанда Византия мен Рим империясында да қасиетті
мерекеге айналып.
Саясаттың өзгеруі Қазақстандағы Наурыз мерекесіне де салқынын тигізіп
келді. 1926-1988 жылдар арасында жалпыхалықтық сыйпаттан өңірлік және
ауылдық ауқымға тықсырылды. Наурыз көптеген атрибуттық және мазмұндық
тұрпатынан ажырап, қарабайырланды әрі сүреңсіз тартты. Ескеретін бір жайт,
Кеңес өкіметі тұсында ресми мерекеленбесе де, халықтық ауқымда Наурызды
ескеру мен оның кейбір рәсімдерін атқару ешқашан тоқтаған емес! Әсіресе,
елдің батысы мен оңтұсы бұл мейрамға жаппай халық болып көңіл бөлетін,
оған билік тарапынан соншалықты ашық тыйым болған емес. Алайда, оның ресми
түрде қазақы Жаңа жыл ретінде мойындалмағаны да белгілі. Ұлыстың ұлы күні
саналатын Наурыз мерекесі кеңес өкіметінен тәуелсіздік алған түркі
елдерінде 1988 жылдан бастап қана ресми түрде қолға алына бастады.
Мемлекеттік мерекеге айналған Наурыз мейрамын ресми мерекелеу
жөнінде соңғы кездері біршама сыни пікір қалыптасты. Соның бірі –
Наурыздың мерекеленуі Жаңа жылдың аталып өту деңгейіндей емес, тар ауқымда
және жұпыны дегендей уәж. Бұған қоса, Наурыз мерекесі бұқаралық сыйпаттан
ажырап, сахналық кейіпке еніп, аздаған жұртшылықтың қызықтауына ғана
айналған фольклорлық қойылым көрінісінен аспауда дегенде пікір бар.
Қысқасы Наурыз мерекесі уақыт талабымен егемен елдің өміріне сәйкес бүкіл
халықтық идеологиялық көз қуанышқа айналды деуге ертерек.
Шынында да, Наурыз жалпыхалықтық мерекеден гөрі, этнографиялық
еске алу күніне айналып барады. Сондықтан да аталмыш мерекені мұндай
қарабайырлықтан құтқаратын уақыт келді. Оның өзіне сәйкес атрибуттарын
қалпына келтіріп, мерекелік ұғымдары мен мағынасын орнықтыратындай шаралар
қажет. Ол үшін оған заман талабына сәйкес оның тарихи нышандары мен
атрибуттарын лайықтап, қазіргі адам санасы қабылдайтындай, фольклорлық
этнографиялық ауқымнан жалпықазақстандық мереке дәрежесіне жеткізген жөн,
уақыттас әшекеймен, мүмкіндіктермен байыту керек. Ең бастысы – Наурыздың
қайнар көзін тауып, басқы кейпін қалпына келтіруге тырысқан абзал. Ол
мақсатқа жету үшін қолда бар нәрселерді зерделеп, талдап, жүйелеп, ғылыми
сараптамадан өткен үлгі қажет. Бұл еңбекте сол ниеттен туылды.
Көптеген халықтардың салт-дәстүріне айналған Наурыз тойының
қалыптасуына Табиғат пен Қоғамның, Ел мен Елдің, Адам мен Адамның ара
қатынасындағы тепе-теңдік заңын бұзбайтын, бастау-бұлақтар мен таланттардың
қайнар көздерінің ашылуына мүмкіндік туғызатын және әрбір жеке адамның ар-
ұятын сақтайтын ұлы өнегелер мұрындық болған.
▪ Дипломдық жұмыстың ғылыми және шығармашылық жаңалығы:
Жалпы орта мектептерде жазықтықта бейнелеу сабақтарында оқушылардың көп
тұлғалық сюжетті картиналар орындаудағы композициялық әдіс-тәсілдерін
меңгеруін дамыту.
Оқушылардың сюжеттік композиция орындауға деген қызығушылығын арттыру.
Композиция әдіс-тәсілдерін меңгеруге және бейнелеуді көрсем образдың
негіздерін игеру мүмкіншіліктерінде.
Шығармашылық жұмыста қазіргі кезеңдегі қоғамдық өзгерістердің, адамдар
өмір тұрмысын көрсету.
Жалпы дипломдық жұмыс түсініктеме хат, теориялық бөлімнен, тақырып
бойынша шығармашылық жұмыстан тұрады.
Теориялық түсініктеме бөлім үш бөлімнен; кіріспе, қорытынды, әдебиеттер
тізімінен тұрады.
I бап. Наурыз композициясын бейнелеу негізі
1.1 Наурыз сюжеттік композиция орындау жұмыс әдістемесі
Тұғырлық (станоктік) живопистің мазмұнды және көп таралған түрлерінің
бірі – бұл сюжеттік живопись (тұрмыс-салт, тарихи, батальдық,
мифологиялық). Бұл жанрлар картиналары адамдар өмірі, олардың қуаныштары
мен қайғысы, жетістіктері мен алға қойған мақсаттары туралы баяндап береді.
Сюжеттік жанр живописі суретшісі өз тақырыптарын қоршаған орта жиынтығынан
алып бейнелейді. Мұндай живопись тұрмыс-салт немесе жанрлық живопись болып
аталады. Мысалы, көптеген суретшілер сюжеттік жанрлық живописте үлкен
жетістіктерге жетті.
Қазіргі кезеңде жанрлық живопись адамдар өмірінде зор роль атқарады.
Бұл жанр живописі өмір тұрмыс жағдайларын бейнелеп адамдар толғанысын
тудырып өмір сабағы болып та қызмет етеді.
Жанрлық живопись композициясы идеялық ой-тұжырыммен анықталады. Терең
ой-тұжырымынсыз кез келген керек десеңіз, ең сауатты орындалған
композициялық жұмыстың өзі көркем туынды бола алмайды. Көптұлғалы сюжеттік
композиция орындау процесі бұл - идеялық ойды толықтыру, оны сомдау, оны
жан-жақты ұйымдастыру, идеялық ойды жеткізе білу процесі болып табылады.
Белгілі орыс суретшісі И.Крамской эскизді орындау, белгілі бір идея туындап
адамды толғандырып тыныштық бермегенде ғана іске асырылады дейді.
Көптұлғалы сюжеттік композиция орындау кезінде белгілі бір формальды
мақсаттарды шешуден, картинаны қандай да бір геометриялық схемалардан
бастап орындау дұрыс емес.
Жұмыс тақырыбының өзі ерекше идеялық ой тұжырымын тудыруы мүмкін.
Сондықтан қызықты да мазмұнды тақырып табылмайынша композициямен
айналысудың өзі дұрыс емес. Тақырыптың өізнде суретті өз шығармасында
көрсеткісі келетін идея, ой, суретті сезімі анықталып отырады. Көп
фигураның сюжеттік композиция белгілі бір өмірлік, тұрмыстық жағдайларды
терең біліп түсіну арқылы, ол туралы қомақты тәжірибе жинақтау арқылы
ұтымды орындалады. Оны жай ойша құрастыра салуға болмайды. Суретшіде
адамдарға жеткізетін жаңа ой, көрнекті идея және оны жеткізіп көрсетуге
деген ішкі сезім, ұмтылыс болмаса онда ол көркем туынды жаза алмайды.
Композицияда идея мен тақырып бірдей мағынаны бермейді. Көпшілік
жағдайда суретшілер оны түсінбей бұл екеуіне бір мағына беріп жатады.
Көрмелердегі барлық картиналарда тақырып міндетті түрде болады, ол
олардың көпшілігінде идея болмай жатады. Ал картинада идея негізгі рольді
атқарады. Суретші тақырыпты тауып содан соң соның төңірегінде белгілі бір
идеяны ойластыру қажет. Көптұлғалық сюжеттік композицияда мұндай идеяны
ойластыру оңай емес.
Оны суретші жан-жақты ойластыруы керек. Сюжеттік картинада әр фигура
тұлға өз ойын көрсетіп өз орнын таба білуі керек. Мұндай жағдайда әр
тұлғаны қажетті орынға орналастыру керек. Олардың бір-бірімен байланысын
табу, олардың қимыл-қозғалысын анықтау жай қарапайым нәрсе емес. Бұл өте
күрделі процесс. Көптұлғалық сбжеттік картинада әр тұлғаның өзіндік
ерекшелігі, көрсететін ойы болады. Ол тек қимыл қозғалыс, орналасуы ғана
емес, бұл фигуралардың киімдерінен бояу түстерімен тондарынан, түстері мен
жарық қараңғылық үйлесімділігінен де байқалып анықталады.
Осылайша белгілі ойды, идеяны тапқанда ғана сюжет қалыптасады. Ал идея
мен сюжет әрқашанда сабақтастықта, күрделі байланыста туындайды. Идея жай
ғана сызық, түс, тон т.б. құралдар арқылы ғана емес жанды нақты образда
көрсетілуі тиіс. Көп тұлғалы сюжеттік картинада, егер картинадағы
персонаждар мінездемей мазмұнға сәйкес болып олардың жай-күйі, қозғалысы,
тұрған тұрысы онымен біркелкі сабақтасып жатса ғана бейне жанданып мазмұнда
көркем образға айналады. Көп тұлғалы композицияда сюжеттік жеміс негізі,
форманы жасап әрбір реалистік картинаның негізі болып қалады. Картинада
сюжет әсер етуші тұлғалардың мазмұнының негізін, санын, олардың орналасуын
тұлғалар өлшемін, көрсетуші нүктесін т.б. анықтайды.
Алайда бір ғана тақырып бірнеше идеяны көрсетуге, бірнеше идеялық
незігде мазмұнын ашуға әсер етеді. Мысалы соғыс туралы тақырыптағы
картиналар көптеп саналады. Ал, олардың әрқайсысының сюжеті әртүрлі. Әр
суретші өз ойын, идеяны нақты ашық көрс ететін сюжет ізденеді. Тұңғыш
мазмұнын толық және терең шешетін сюжетті суретші бірден таба қоюы
екіталай, кейде ол мүмкін де емес.
Неғұрлым анық та, әсерлі ойды көрсету үшін суретшілге сандаған
нобайлар, долбалар, эскиздер жасауға тура келеді. Сюжетті толық анықтаған
соң суретші әдетте негізгі ойды көрсететін эскиздер жасауға кіріседі.
Картина, композициясы көп фигуралы сюжеттік картинада бейне уақыт
ұзақтығын, яғни осы кезеңдегі, бұдан бұрынғы және осыдан кейінгі болған
және болатын жағдайларды көрсете алатындай пішінде құрылуы тиіс.
Бұл жағдайда картинада өмір қозғалысы, өмір тынысы айқын суреттеліп
картина жандана түседі. Бұл тәсілдердің барлығы көп тұлғалы сюжеттік
композицияның міндетті орындалу жүйесін құрайды. Мұндай ерекше әдіс-тәсіл
қолдану сюжеттік көп фигуралар живописінің негізін көрсетеді.
Бұл тәсілді тек қана сюжетті түсіну үшін ғана емес, персонаждар
қатынасын, олардың қимыл-қозғалыстарын анықтау үшін де өте қажет.
Мұндай сюжетті бір жағдайға өту, өткен кезеңнен келесі кезеңге өту
моменттерін таңдап алған жөн. Осылайша суретті көптұлғалы сюжеттік
композицияда жанды қозғалысты уақытша сомдап көрсетеді. Мұндай картинада
сюжет нақты анықталған соң персонаждардың психологиялық мігездемелерін
анықтап алу керек. Әр персонаждың типін, мінезін осы жағдайға байланысты,
мазмұнын анықтап алған жөн.
Суретші картина эскиздерін, этюдтерін, суретін орындауда түстер
үйлесімін тондық қаьынастарын табуда композиция идеясын негізгі образды
басшылыққа алады. Көп фигураның жанрлық жұмыста ең негізгі мәселе бұл нақты
дұрыс көрсетілген адамдар образы. Сол арқылы картинада көркем образ
сомдалады.
Егер адамдар қимыл-әрекеті, мінездері және образы дұрыс көрсетілмесе
ешқандай живопистік құралдармен тәсілдер картина көркемділігіне әсер ете
алмайды. Сондықтан көп фигуралар жанрлық живописте ең алғаш адамдар
психологиясы мен сезіміне, көркемдік образына көп көңіл бөлу керек.
Ұлы суретшілер Леонардо да Винчи, Микело Анжело, А. Иванов, В.Суриков,
И.Репин әрқашан өз жұмыстарында картина перс онаждарының көңіл-күйіне,
қимыл-қозғалысына, мінездемесіне, психологиялық қатынасына зор көңіл бөліп
отырған.
Тақырыптық көптұлғалық картина әрқашанда натуралды этюдтер арқылы
орындалады. Мұнда суретші адамдар мінездемесін, типін көптеген қосымша
материалдар арқылы өмірден ізденеді. Пресонаждар типін, мінездемесін
өмірден байқап пайымдайды, содан соң ғана оны өз ой елегінен өткізіп сан
түрлі ізденістерден соң картина образын сомдауға кіріседі.
Картина пластикалық мотивінде көркем образдың негізі қаланады.
Сондықтан ең алғаш композиция ой-тұжырымын анықтап сюжетпен байланыстыра
елестету арқылы ғана, бейнелеушілік ізденіс қажет. Ал алғашқы композицияда
эскиздер сюжеттік, конструктивтік, құрылымдық мазмұнына сәйкес болуы тиіс.
Композициялық ізденісте осы мәселеге көп көңіл бөлу керек. Бұл әр фигура
орналасуының олардың ара қашықтығын табуды көздейді. Эскиздерді орындау
этюдтер, долбалар, нобайлар салып жинақтаумен қатар жүргізіліп отырады.
Эскиздерді орындау этюдтер, долбалар, нобайлар салып жинақтаумен қатар
жүргізіліп отырады.
Сюжеттік жарналық картина орындауда суретті қоғам өмір тынысын қоғамдық
өзгерістерді, мұндағы ескі мен жаңаны, тарихи-әлеуметтік өзгерістермен
жаңалықтарды біліп отыруы абзал. Жалпы суретші қоғам өмірімен саясатпен
жете таныс болуы тиіс. Мұнда суретші білімімен өмірге көзқарасы жетекші
роль атқарады. Алайда суретші композиция заңдылықтарының да, бейнелеу
сауаттылығының да живопись құралдары арқылы көркем образды сомдауға әсер
етеніні есте сақтағаны жөн. Сюжетті композицияны орындауда қосымша
материалдармен салу – бейнелеу тәсілдері да ерекше роль атқарады.
Сюжеттік көп фигуралық композиция орындауда негізін оны бейнелеу
ерекшелігін жете меңгеру керек. Ол үшін композиция құрылымын нақты жүйеде
тұрғызуға тырысамыз. Композиция құрылымы – алғашқы жеңіл структуралық
сурет, құрылым, конструкция және көркем пластика. Міне, бұлар композиция
негізін қалап картина идеясымен, сюжетімен, біртұтастықты бояу түстерімен
түстер үйлесімділігі арқылы көркем образды сомдайды.
Сондықтан картинаның сюжеттік композициялық орталығының образды
сомдаудағы, картина идеясының мазмұнын ашып көрсетудегі ролін және орнын
нақты белгілеп алу керек.
Композициялық орталыққа картинаның барлық элементтері, бөлшектері
бағынышты болады. Әрбір персонаж осы композициялық орталыққа бағынып
отырып, бір-бірін толықтырып ритмдік жүйеде структуралық құрылым түзуге
көмектеседі. Картинада заттармен фигуралар көмегімен тондық қатынастарын,
түстік үйлесімділігін сюжетпен байланыстырав орындау үлкен тәжірибені қажет
етеді. Сондықтан алдын ала жан-жақты болған жұмыстар орындап мұнда
композициялық дұрыс шешімдер тауып отыруға тырысу қажет.
Жалпы көп фигуралы сюжеттік картина орындауда композиция заңдылықтарын
жан-жақты меңгеру керек. Адамдар психологиясын өмір жолын, қоғам
өзгерістерін дұрыс ұғынып, оны жан-жақты бейнелеуге тырысып, күнделікті
бейнелеушілік жұмыс тәжірибесін жинақтау қажет. Көркем портретте суретші
адамның жеке дара психологиялық ерекшеліктерінен, мінез, сыртқы пішін,
қозғалыс, мимика бөлек белгілі бір адамға тән, адамдар категорияларына тән
элементтерді көре біледі. Одан адамдар мамандығын қоршаған ортасы, қоғамдық
ерекшелігін анықтап көруге болады. Мұны әр суретші жатық білуі тиіс. Бұл
суретші мамандығының ерекше бір қажеті.
Суретші адамдар өмірін танып, біліп зерттей отырып белгілі бір
әлеуметтік жинақы, типтік образдарды өз бейнелеушілік іс-әрекеті арқылы
картинада сомдайды. Топтық портреттеуде, яғни көп фигуралы сюжеттік
картинада композициялық мақсаттар күрделене түседі. Мұнда мысалы топтық
портретте органикалық, мазмұндық және құрылымдық байланыста бейленеу үшін
біртұтастық композиция заңдылығын қолдану керек. Бұл тұтастық көп фигуралы
сюжеттік картинада белгілі бір қызмет, іс-әрекет, қозғалыс арқылы немесе
бір-біріне немесе біреуіне нақты көңіл бөлу арқылы салынады. Сөйтіп,
картинадағы әрбір персонаж жанрлық көп фигуралық картинаның кейіпкерлеріне
айналады. ТОптық көп фигуралық картинада әр персонаж өздігінше өмір сүре
отырып, композиция образдық құрылым арқылы сюжеттік біртұтастық құрып
отырады. Мұнда картинадағы әрбір элемент композиция тұтастығын
қалыптастырып, идея мен мазмұнды көркем образдық тұрғыда ашуға көмектесіп
отырады.
1.2. Наурыз копозициясында арнайы мерекенін орны
Наурыз - өте көнеден келе жатқан мейрам. Күні бүгінге дейін жер шарындағы
көптеген халықтардың дәстүрлі мерекесіне айналып отырған бұл меркенің
қашаннан бері тойланып келе жатқанын дөп басып айту қиын.
Көшпелілердің байырғы астрономиялық түсінігі бойынша әрбір алты ай
жас (иас) бен алты ай қысқа (қыш) бөлінген. Тіліміздегі алты ай жаз
бойы, ала жаздай, алты ай қыс бойы, ала қыстай секілді сөз
оралымдарын осы түсініктің жаңғырығы десекте те болады. Қыс пен жаздың
Халық санасындағы осы көрінісі кейбір ғалымдардың Наурыз мейрамының шығу
тегін дуалистік теориядан іздеп, Жақсылық пен Жамандықтың, Қыс пен Жаздың,
Суық пен Жылының, Қайырымдылық пен Қатігездіктің күресінен туған деген ой
қорытындылауға болады. Наурыздың 22 күні –аспан денелері өздерінің ең
бастапқы нүктелеріне келіп, күн мен түн теңелетін,жан-жануарлар
төлдеп,адамдардың аузы аққа тиетін, жер үстіне шаттық орнаған күн. Қазақ
елі осы күнді Ұлыстың ұлы күні- ұлыс күн деп атаған. Григориан календары
бойынша ескіше 9 март, жаңаша 21-нен 22-не қараған түн осы күнге сәйкес
келеді. Осылайша Қазақстанда тойланып келген Ұлыс күнін Кеңес өкіетінің
беделді саясаткерлері Н.Крупская, В.И.Ленин, В.Ушаковскилердің асыра
сілтеушіліктің салдарынан наурыз меркесін діни мейрам, бірде ескіліктің
сарқыншағы деген жалған жаламен қуғынға ұшыратып 1926 жылы күрт
тоқтатылды. 1988 жылғы көктемде Алматы қаласы мен астаналық облыстық кейбір
аудандарда 62 жылдан соң тұнғыш рет Наурыз тойы тойланды.
1988 жылы 30 наурыз күні Алматыдағы Максим Горький атындағы демалыс
паркінде Наурыз мейрамы тойланды. Мерекеге мөлшермен 100 мыңдай адам
жиналды. Өшкені жанып,өлгені тірілгендей болған халық жиналмағанда қайсін?!
Наурыздың қазаққа қайтіп оралуын қәзіргі мемлекет басшысы Нұрсұлтан
Назарбаевтың, ұлттың біртуар ұлы, марқұм Өзбекәлі Жәнібековтің, қазақтың
қайсар қызы Жібек Әмірханованың бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарып ,
Мұхтар Шахановтың ұсынысын қолдауының жемісі десек, артық айтқандық болмас.
Ұлыс күні қазақ елі үшін әрқашан қасиетті, киелі саналған. Ол күні
қар не жаңбыр жауса нұр жауды, туар жыл жақсы жыл болады деп қуанған.
Наурыз айында жауған қар басқа қарларға қарағында ерекше аппақ, үлпілдек
Мапа болады да, ақша қар аталады. Осыған орай тілімізде мінезі балдай,
сұлу қызға айтылатын Наурыздың ақша қарындай деген теңеу бар. Ұлыс күні
туылған сәбилерге Наурызбай, Наурызбек, Мейрам, Мейрамгүл, Кіріс т.б аттар
қойылып, оларға бір жас қосылады.
Ұлыс күні неге өгіз сойылады? Наурызда өгіздің құрбандыққа шалынуы
аспан денелерінің орын алмастыру тәртібінен,Үркер шоқ жұлдызының жоғалып
кетуінен алынса керек. Яғни, бұдан ондаған ғасырлар бұрын өмір сүрген ата-
бабаларымыз үшін Үркер мен өгіз ұғымдары бір мін-мағына білдіргенін
көреміз. Сонымен қорыта айтсақ, қазақтардың Наурызда өгізді құрбандыққа
шалуы - олардың қадым замандардан келе жатқан астрономиялық түсініктерімен
байланысты дегіміз келеді. Ал, балалардың маңдайына қанмен дөңгелек салу
дәстүрі Күнді құрметтеуден туған көне ырым. Мерекеге жиналған қауым туар
жыл қандай болатынын білу үшін етек –жеңі мол пішілген толықша екі
адамды бір еркек, бір әйелді ортаға шығарып, алмақ-салмақ ойнайтын таразыға
отырғызады. Сондай-ақ көпшілік арасынан суырылып шыққан жігіт - Әз мырза
мен қыз Үт бикеш өзара қолтұзақ ойынын ойнайды. Егер осы тартыста қыздар
жағы жеңсе, жаңа туған жыл жақсы жыл болады деп қуанысқан. Ал, еркектер
басымдық көрсетсе, туған жыл –суық, жайсыз болады деп жорыған. Ежелгі
түркілердің мифологиялық көне түсінігі бойынша жақсылық жаршысы –аспан
шамшырағы, Күн бейнелі Ұмай Ана. Сондықтан да қазақ елі жаңа түскен жас
келінді табалдырықтан оң аяғымен аттата сала От –Ана! Май –Ана жарылқа!
Жарылқа! деп отқа май құйғызады. Осы ізгі ниетті ақ тілеудегі От-Ана-
қазақтардың мифологиялық кейіпкері Үт бикеш те, ал Май-Анамыз - Ұмай Ана.
Ата – бабаларымыздың ұғымынша, Күн, Ана, Құт-береке Молшылық,
Мейірім - барлығыда бір ұғымға саятындықтан, қыз бен жігіт тартысында
Жаңа жылдың,қасиетті күннің құрметіне қыз баланың женгенін мақұл көрген.
Әдетте, Наурыз күні адамдар бақай есеп, пендешілік атаулыдан тазарып, ар-
ұжданы алдында тазаруы керек. Ұлыс күні алдыңа келсе, атаңның құнын кеш,
Жақсылыққа –жақсылық - жай адамның ісі, жамандыққа жақсылық-ер жігіттің
ісі секілді нақылдарды өзек етіп, ту көтерген билер, ақсақалдар ат
құйрығын кесісіп, араға жік түскен бауырлас ел, руларды, ағайын, дос
жарандарды бір дастарханнан дәм таттырып, табыстырған, осылайша ел бірлігін
күшейткен. Жұтқа ұшырап, таяқ ұстап қалғандарға дүние кезек, адам күні
адаммен деп жылу жинап берген. Түрлі жаман әдетке үйір болғандарды халық
талқысына салып, дұрыс жолға түсуіне жол көрсетіп, уәделерін алған.
Кеш түсіп, күн батуға айналған мезетте ортаға екі ақын шығып,
Жақсылық пен Жамандықтың, Суық пен Жылының, Қыс пен Жаздың күресін
бейнелейтін Өлі мен тірінің айтысын бастайды. Сондай-ақ ортаға
мифологиялық кейіпкерлер – Қалтырауық Қамыр кемпір мен оның Ақпан, Тоқпан
атты екі ұлы, олармен шайқасатын Ақборан, Әзмырза және Үт бикештер шығады.
Айтыста күн ұясына бата өлі жеңіледі, зұлымдық иелері –Қалтырауық
Қамыркемпір, Ақпан, Тоқпан, Әзмырзалар тым –тырақай қаша жөнеледі.
Қараңғы түсе екі жерге үлкен-үлкен от жағылады. Жас ерекшеліктеріне
қарай топ-топ болып осы екі от ортасынан өтіп бара жатып қолдарындағы
басына майлы шүберек ораған таяқтары тұтатады. Алас, алас, пәледен қалас!
деп хормен өлең айтып, айнала төңіректі отпен тазалап шығады, жастар жағы
жанған оттан секіреді. Оттың киелі қасиетіне сенуден
Наурыз мейрамының сан ғасырлық дәстүрлері – оның салттармен бірге
рухани - әдеби түрлерін де қалыптастырған. Поэзия тілімен айтылатын
саумалық жыры, наурыз бата, наурыз жыры, наурыз жұмбақ, наурыз тілек соның
айғағы. Осы төрт – бес жанрдың шегінде нұсқалары әртүрлі ондаған, жүздеген
өлең шумақтары бар. Бұл да Наурыздың ұзақ тарихын,жалпыхалықтық сипатын,
айрықша мереке екеніні аңғартады да ондай өлең –жырлар бай ауыз
әдебиетіміздің арналы бөлігін құрайды.
Наурызды білдіретін Ұлыстың ұлы күні деген ұғымның ауқымында ұлттың,
халықтың ең қадірлі, қасиетті күні деген ұғым бар. Демек, Наурыз
мейрамында біз оның атауы мен мазмұнына сай жоғары дәрежеде өткізгеніміз
жөн. Біздің ойымызша, қазақ елінің барлық жерінде Наурыз мейрамы бір
уақытта ашылса, Елбасы осы сәтте барша отандастарымызға өзінің тілегін
жолдап, ақ батасын берсе, сонда бүкіл қазақстандықтар сол сәтте бір ұлық
тілектің ішінде бас осқан болар еді. Тұтас бір мемлекет азаматтарының бір
сәтте бір тілек төңірегінен табылуы, бір батаның ішінде болуы біздің елдің
мызғымастығын, бүтіндігін көрсетумен бірге, одан сайын ұйысуымызға керемет
серпін, тамаша қарқын берер еді. Сонымен, бүгінгі мемлекеттің тәуелсіздік
күнімен пара-пар бағзы заманның мейрамын біз қалай атап өтіп жүрміз деген
сұраққа біраз жауап іздеп көрейік. Әу, баста республикалық дәрежеде
тойлаудың концепциясы жасалмағандықтан, мұны әркім өз білгенінше, абызға
әлем-жәлем ою шапан кигізгендей етіп атап жүр. Наурыз неғұрлым
этнографиялық сипат алған сайын, соғұрлым томаға –тұйықтала береді. Біз бәс
тігуге бармыз, әу баста қазақ жеріне жеткен Наурыз бен XIX-XX
ғасырлардағы Наурыздың айырмашылығы жер мен көктей.Соңғысы қазақ өміріне
әбден бейімделген, уақытпен бірге толыққан һәм мейлінше жаңарған. Сонымен
Наурыз мерекесін тағылымды ету үшін мынадай шараларды қолдансақ:
1.Мемлекет көлемінде Наурыз - қазақстандықтарға ортақ мейрам деп
жариялануы тиіс.
2.Алаңғадарда қазақ мемлекеттілігінің атрибуттары, рәміздер ілініп,
халық қозғалысына ыңғайланған мәдени шаралар атқарылғаны дұрыс.
Бұл күні теле-радио арналары этнографияға ғана шегеленіп қалмай,
ұлттық дамуға, ғылым - білімге ,юморға қатысты мол материал әзірлеп, эфирге
шығарса ұтымды болар еді. Наурыз – мемлекетті бекем ететін мейрам. Наурыз
–бауырсақ пен қазы қартаның, оюлы шапанның, жапатармағай тігілген киіз
үйдің мейрамы емес, имандылық, ақыл- ойдың, байсалды жаңаның мейрамы. Бірақ
күнде ит басына іркіт төккенше, бір жылға немесе бірнеше жыға азық
болатындай халыққа ой салған, ой айтқан маңызды емес пе? Ол ойды иін
тірескен киіз үйде емес, ел мол сиятын кең сарайларда жеткізсек жарай ма?
Киіз үй - кереметтей этнографиялық мұрамыз, байлығымыз, бірақ біз бүгін
киіз үйде тұрмаймыз ғой. Сондықтан аты мен заты жаңа болып тұрған мерекені
(наурыз–жаңа күн дегенді білдіреді) өткеннің аяқ шалынатын жағына қарай
тартпай, өткеннің тағылымы суарылған жаңа деңгейге алып шыққанымыз дұрыс –
ау!
1.3 Тері илеу технологиясы
Әр халықтың ғасырлар бойына жинақталып, белгілі бір жүйеге түскен
рухани өмірінің ұлттық мәдениетінің маңызды бір саласы қолөнер. Қазақ
халқының шеберлік өнері еңбек барысында туды және тұрмыс-тіршілігінде
қолданылатын өнермен тығыз байланысты болды. Барлық заттар көшпелі халық
тұрмысына бейімделіп жасалады. Қолөнер – ғасырлар бойы дамып, қалыптасып
келе жатқан халық шығармашылығы. Ол талай ғасырлар кезеңінен өтіп,
түрленіп, жаңарып келіп, атадан балаға қалған мұра ретінде бізге жеткен
дәстүрлі өнер. Ол арқылы біз үлкен рухани эстетикалық тәлім алып, өнер
әлемінде қанат қағамыз. Өнер туындылары белгілі бір дәуірді, сол дәуірде
өмір сүрген тұрмыс-тіршілігін бейнелейді. Халықтың асқақ арманын, табиғат
сұлулығын, ішкі жан сезімін өнер арқылы білдірген. Өнер туындылары арқылы
белгілі бір халықтың тарихын білуге болады. Қазақстан жерінің 90 пайызы
жазық дала. Климат жағдайларына байланысты негізгі кәсібі мал шаруашылығы
болды. Көшпенді елдің өмір сүруінің негізгі арқауы болған мал мінсе көлік,
шөлдесе сусын, кисе киім, ашықса тамақ ьолған.
Мал терісінен былғары алып, әр алуан бұйымдар жасаумен қатар, әр
түрлі сүт тағамдарын сақтау үшін халық шеберлері саба, мес, торсық сияқты
ыдыстар жасаған. Мұндай ыдыстар талғампаздықпен өрнектеліп, көркемдік
сапасына да көңіл бөлінген.
Ата-бабамыз қоршаған ортаны, оның ішінде өсімдіктер әлемін тани
білген. Қазақ халқы көшпелі тұрмыс тіршілік кешкен соң, табиғатпен тығыз
байланыста болған, ондағы табиғи құбылыстарды, өсімдіктер және жануарлар
әлемін, олардың тіршілік әрекеттерін бірнеше ғасырлар бойы жинақталған
тәжірибеге сүйене отырып өте жақсы түсінген. Өз тұрмысына қажет жағдайда
пайдаланып, өсімдіктер әлемін таныған. Мысалы, өсімдіктердің аттарын бәләп,
малға шипалы, құнарлы болатын жайылым жерлерді өсімдіктерге байланысты
таңдаған. Денсаулыққа байланысты шипа болатын өсімдіктерден әр түрлі дәрә-
дәрмек жасаған. Тұрмысқа керекті бұйымдарды жасайтын ағашты танып, олардың
физикалық, биологиялық қасиеттерін меңгеріп, өз қажеттіліктеріне тиімді
пайдаланған. Өсімдіктерден әр алуан бояу алу жолдарын біліп, қолөнер
саласында қолданған. Ол бояулардың сапалы болғанын бүгінгі күнде ғалымдар
дәлелдеп отыр.
Табиғи бояулар сапасы жағынан өте жоғары және өнер туындыларына
эстетикалық талғам берген. Бояулар үндестігін халықтың мінез-құлқын, көңіл
– күйіне сай шеберлер ұтымды бере білген. Бүгінгі қолданылып отырған көп
заттар табиғи бояумен боялған.
Тері илеуге арналған сұйық затты малма деп атайды. Малманың құрамына
сүт қышқылы, тұз, кебек кіреді. Сүт қышқылы СН СН оксипропион қышқылы.
СООН бір негізді оксикарбон қышқылы, ол әр түрлі сүт қышқылы бактериялары
әсерінен қантты заттар ашығанда түзіледі.Сүт құрамындағы лантоза ашиды.
Бұдан шығатын ғылыми болжам төмендегідей.
Ата – бабамыз сүт құрамында химиялық құбылыстарды, мысалға,сүттің
ашуы химиялық құбылыс іс жүзінде жақсы меңгерген және шебер пайдалана
білген. Әр төрт түлік малдың сүт қышқылының құрамында әр түрлі химиялық
элементтердің бар екенін ұққан. Тері илеуге пайдаланған сүт қышқылы сиыр
малының сүтінен алынған. Мысалы, малдың терісі ол бір зат, оны химиялық
құбылыстар арқылы екінші затқа айналдыру арқылы былғары алынады. Былғарыдан
мәсі, етік, ер-тұрман сияқты заттар жасалынады. Қорыта келген де, бұл бір
жылдық тәжірибе емес, бірнеше ғасырлар бойы жинақталған, іс – жүзінде
тәжірибеден өткен асыл мұра.
Терінің бірінші қасиеті – түйенің терісі қатты көнге айналады. Екінші
қасиеті – көн қатты материал, ол сынбайды, жарылмайды. Үшінші қасиеті –
тері бастапқы кезінде созылмалы болады және одан әр түрлі формада ыдыстар,
бұйымдар жасауға болады. Мысалы, беттестіріп тігілген торсыққа құм салып
толтырсақ, тері созылып, формасы шар тәріздес болып ұлғаяды немесе бітеу
сойылған ешкі терісіне ауа жіберсек, торсиып мес болып шығады. Төртінші
қасиеті – түйенің терісінің желімдік қасиеті бар. Себебі, беттестіріп
тіккенде бір-біріне желім секілді жабысып қалады. Терінің физикалық
қасиетінен шығаратын тұжырым төмендегідей:
1) Ата – бабамыз көшпелі өмір тіршілігіне теріден жасалған ыдыстар өте
тиімді болған, себебі көшіп-қонып жүргенде алып жүру ыңғайлы.
2) Шыны және фарфор ыдыстарына арнап теріден кесе қаптар жасаған. Кесе
қаптың көркемдіксапасыөте жоғары болған.
3) Теріден жасаған ыдыстарда сақталған сүт тағамдарының иісі мен дәмі
де жұғымды болып, ұзақ уақыт бұзылмай сақталған
Бұл да ата – бабамыздың ой – қиялының ұшқырлығы, даналық ойдан
туындаған, өте пайдалы және экология жағынан таза. Тарихымыздан хабар
беретін мұндай заттарды жасап үйренудің тәрбиелік маңызы зор.
Тері заттарды тігуге арналған зат – тарамыс.
Тарамыс жылқы малының сіңірінен алынады. Жылқы малы, төрт түлік
малдың ішіндегі жүйрігі, жүрісі жылдам, ұзын сирақты мал. Сол себепті,
жылқы малының жілішілік сіңірі өте мықты келеді. Одан жасалған тарамыс та
мықты болады.
Қажетті құрал жабдықтар:
1) Жаңа сойылған малдың терісі
2) Ас тұзы
3) Әк тасы
4) Майы алынған айран
5) Айранның сары суы
6) Ұн
7) Темірден жасалған қырғыш құралы
Жаңа сойылған мал терісін көк етінен ажыратып алғаннан кейін, аздап
тұздап жылы жерге жауып қоямыз. Бір күн өткеннен кейін теріні ашып оған
әкті тегістеп жағып, қайта орап қоямыз. 15-20 минуттан кейін теріні қайта
ашып оның сыртқы қабатындағы жидіген, яғни босаған жүнін теріден тегістеп
жұлып тазалап аламыз.
Ендігі жерде теріні әктен тазалау үшін темір қырғышпен қырып, майы
алынған сүттен ұйытылған айранды тегістеп жағып, жылы орап 2-3 күн қойып
қоямыз. Мезгілі жеткеннен кейін айранды қырғышпен қырып, тазалап ұн
жағамыз. Оны құрғата отырып, шетінен қолмен уқалай бастаймыз. Егер тері
қатайып бара жатса, айранның сары суын жағып жібіте отырып, әлгі жерге
қайта ұн жағып уқалай береміз. Тері жақсы илену үшін осы жұмысты 4-5 мәрте
қайталаймыз. Тері илеу жұмысы қолмен уқалауды көп қажет етеді.
Қазақ халқының бұрын ғылым мен білімге қолы жетпесе де, сұлулық пен
әсемдікті таңдаулы талғай білген. Өз тұрмысы мен мәдениетінде қол өнерін
мұра тұтып жетілдірген.Адам баласы өте ерте заманнан бері жан-жануарлардың
етін тамақ, терісін, жүнін киім етіп, сүйегі мен мүйізінен еңбек
құралдарын, тұрмысқа қажетті бұйымдар жасағанын тарихи деректерден жақсы
білеміз.
Теріні өңдеудің бірден-бір жолы – илеу. Илеудің бірнеше жолдары бар.
Теріні оның көк еті жағына айран, іркіт, ұн кебекке тұз қосып ашытып, соған
теріні батырып та илейді. Көне замандарда теріні өлтірген аңның немесе
малдың миын жағып уқалап өңдеген. Бұл қарабайыр, дөрекі илеу болып
табылады.
Тері мен былғарыдан жасалған бұйымдарды ата-бабаларымыз рауғашқа,
талдың қабығына, қынаға, томардың сұйық нәріне салып қызыл, көк, сары,
жасыл түстерге бояп, көркемдеп безендендіре білген.
Қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінде, шаруашылық жайында қолөнер
саласында тері өңдеу өнері маңызды орын алған.
Себебі, негізгі тіршілік көзі мал шаруашылығы болғандықтан қазақ
халқы малдың етін, сүтін азық етсе, тұяғы мен мүйізінен, сүйегінен әртүрлі
қолөнер бұйымдарын әзірлеген, тіпті малдың тезегін де тастамай отын ретінде
пайдаланған.
Төрт түлік малдың терісі өте қымбат шикізат. Соның ішінде ірі қараның
терісін: сиыр терісі, өгіз терісі, тайынша терісі, бұзау терісі деп төртке
бөліп атаған.
Жылқы терісін: Бие терісі, жабағы терісі және құлын терісі деп үшке
бөледі.
Түйе терілерін: атан терісі, бота терісі дейді.
Қой терілерін: жабағы тері, қырықпа тері, күздік тері, соғым терісі,
тықыр тері, тоқтышақ терісі, сеңсен тері, елтірі, мари, жылбысқа деп
бөледі.
Былғары дайындалатын бірден-бір шикізат – тері. Теріден былғары
дайындау өте күрделі, әр адамның қолынан келе бермейтін іс. Теріден былғары
жасаудың әр халыққа тән өңдеу, сұрыптау әдістері бар. Қазақ халқы да тері
өңдеудің бірнеше түрлерін игерген.
Тері үш қабаттан тұрады: сыртқы жүні, негізгі бөлігі, ішкі майлы көк
ет пен шелді бөліктері. Жүн, ол қылшықтардың қалталары арқылы теріге
бекітілген. Теріні пайдалануға байланысты, кейде жүнін сылып, қырып, не
жидітіп түсіріп илейді. Теріден былғары алғанда жүнін сылып немесе қырып
алып тастайды. Терінің орталық бөлігі қажетке жарамды бөлігі. Оның бетінің
түр-түсі де әр малдың жүні мен қылшығының жуан-жіңішкелігіне, терінің қай
малдан алынғандығына байланысты, түрліше болып келеді.Теріні өңдеу, илеу
кезінде қырғының көмегімен жүнмен шелден, көк еттен әбден тазартады.
Наурыз мерекесіндегі кейіпкерлер.
Қыдыр ата - Жаратқанның, Ұлы құдіреттің атынан жер бетін аралаушы
және адамзатқа құт үлестіруші, оны қолдаушы кемел Рух. Қыдыр атаны
Наурыздың персонажы ретінде Тірілтуге болмайды,ол мистикалық тұлға
болғандықтан,Ырыс таңының басты мифтик кейіпкері болып,Аяз ата секілді
материалданбағаныжөн.
Ұмай Ана – аналық негізді әйелбейнелі тұлға, береке қайырымның
көзі,жер бетіне Жаратқанның бұйрығымен дарыған игіліктерді туындатушы,
еселеуші, молайтушы кейіп; Жердің мифтик бейнесі, киесі. Наурыз меркесінің
басты кейіпкері ретінде тұлғалауға тұратын бейне. Ол негізінен наурыздық
сахнаның көркі, басты тұлғасы, оқиғаның кейіпкері болғаны абзал.
Алдаркөсе. Бұл ежелгі Наурыз әмір, Наурыз қожа аталған наурыздық
персонаждардың қазақыланған жалғасы. Наурыз мерекесін қыздыруға бірден бір
лайық тарихи кейіп болып табылады. Одан басқа ертегілік кейіпкерлерді де
балаларға арналған наурыздық салтанаттарға енгізуге болады..әсіресе,
Қожанасыр, Алдаркөсе, Тазша, Аязби Наурыз кезінде сайланған Наурыз әкім
ретінде халыққа жағымды ролді ойнайды.
Мерекелік жарақтар.
Наурыздық таңба. Бұл – құмсағаттың кейпін білдіретін уақыт бейнесі.
Наурыздың таңбасы бір біріне сүйір бұрыштары түйілістіре бірігіп, бірінің
үстіне бірі орналасқан қос үшбұрыштан тұрады: үстіңгі үшбұрыш Көктің немесе
аталық негіздің белгісі, астыңғы үшбұрыш Жердің немесе аналық негіздің
белгісі.
Тайқазан ішіне піскен наурыз көже кұйылып таратылатындай ыдыс
болғаныжөн. Оны ағаштан, әлеуменнен,шойыннан, былғарыдан т.б жасауға
болады.
Тайқазанның тұғыры болғаны жөн. Мес түрінде де жасауға болады. Оған
қоса ожау болғаны мақұл.
Ырыс аяқ - наурыз көже ішуге арналған арнайы ыдыс. Бұл ыдыс күмістен,
ағаштан, шыныдан және басқа материалдардан жасалуы мүмкін. Наурыз - кесе
сырттай қарағанда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..4
I бап. Наурыз композициясын бейнелеу негізі
1. Наурыз сюжеттік композиция орындау жұмыс әдістемесі ... ... ... ... ..10
1.2 Наурыз композициясында арнайы мерекенің
орны ... ... ... ... ... ... ... ..1 4
1.3 Тері илеу
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 17
II бап. Наурыз композициясын практикада орындау
2.1 Наурыз композициясына арналған эскиздер варианттарын іздестіру
жұмыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
2.2 Негізін дайындау, Наурыз композициясын орындау және
безендендіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
2.3 Диплом жұмысы негізінде наурызға арнап тәрбие сағатын
өткізу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.59
Кіріспе
Бейнелеу өнерін мектепке оқыту әдістемесінде сюжеттік, жанрлық,
живописті оқыту, ол арқылы көркем білім беру жолдары әлі де жан-жақты
қарастырылмаған. Мектеп бағдарламасында сюжеттік, жанрлық композицияның
оқыту тәсілдері, орындалу жолдары нақты көрсетілмейді.
Алайда көпшілік жағдайда бастауыш сынып оқушылары сюжеттік бейнелер
салуға сол арқылы өз ойларын көрсетуге құмар екендігі оқушылардың бейнелеу
жұмыстарынан байқалады. Сюжеттік бейнелер арқылы өздерін қызықтыратын түрлі
тұрмыстық бейнелер, қоршаған орта әлемін, ұлттық дәстүрлерін, той жиындар,
ойын түрлерін және т.б. суретер салып өз ойларын бейнелеуге өте құмар. Бұны
1-6 сынып оқушыларының жазықтықта бейнелеу практикалық сабағында орындаған
суреттерін талдап бағалау арқылы көз жеткіземіз.
Көпшілік жағдайда мектеп бағдарламаларында, оқыту тәжірибесінде бұл
жанр композициясын оқыту сол арқылы эстетикалық тәрбие беру көздері, әдіс-
тәсілдері толық қарастырылмайды. Осыған орай біз де өз дипломдық
жұмысымызда сюжеттік, жанрлық живопись өнерін оқыту жолдарын теориялық
негізде қарастыруға, талдап көрсетуге тырыстық.
Қазіргі кезеңде бейнелеу өнерін оқыту әдістемесі бойынша зерттеу
жұмыстары көркем тәрбиеге баулу мен оқыту жүйесінің әлі де дұрыс жолға
қойылмағандығын көрсетеді. Әсіресе жалпы орта мектептерде бейнелеу өнері
сабағында сюжеттік жанр кең көлемінде жүргізілмейді.
Көпшілік жағдайда сюжеттік жанрды күрделі деп есептеп, оны үйретуге,
оқытуға онша мән берілмейді. Мектеп оқушылары сюжеттік сурет сала алмайды
деп есептейді. Жай ғана адамның жалпылай тұрпайын салғызып қана қоюға
тырысады. Бұл әрине дұрыс көзқарас емес. Бейнелеу өнерінің практикалық
жұмыстарын жазықтықта бейнелеу қызметінің барлық түрлерін өнердің барлық
жанрларында түгелдей көрсетілуі тиіс.
Бейнелеу өнері сабағында оқушылар өз мүмкіндіктерін шама шарқынша
көркем сюжеттік картина салуы тиіс. Оны үйрету, оқыту жолдары жан-жақты
қарастырылып, оқушы жас ерекшеліктеріне сай портрет көп тұлғалы сурет
түрінде орындалады.
Көркем сюжеттік картина салу жолдары, оны оқыту әдістемелері көптеген
ғылыми педагогикалық әдебиеттерде қарастырылған. Тұлғалы картина орындау,
сюжеттік жанр туралы А.Д.Алехин, О.А.Авсиян, Г.В.Беда, Н.Н.Ростовцев,
Б.К.Барманқұлова, В.С.Кузин, Н.Н.Волков, В.В.Шорохов, В.Н.Стасевич т.б.
суретші ғалымдар еңбектерінде қарастырылған.
Ал мектеп оқушыларына бейнелеу өнері сабақтарында сюжетті оқыту
әдістемелері педагог ғалымдар Б.Б.Алексеева, А.Д.Алехин, И.П.Шлинская,
Н.Н.Ростовцев, В.С.Кузин, Е.В.Шорохов еңбектерінде көрсетілген.
Біз өз дипломдық жұмысымыздың теориялық түсініктеме бөлімінде
жазықтықта бейнелеу сабақтарында сюжеттік жанрды оқыту жолдарын, әдіс-
тәсілдерін қарастырдық. Бұл жұмыста сондай-ақ бейнелеу өнері сабақтарында
көп фигуралы сюжеттік жанр арқылы оқушылардың творчествалық қабілеттерін
дамыту жолдары қарастырылады.
Дипломдық шығармашылық жұмысымыз Наурыз (тері, акварель). Живопистік
тәсілмен акварель бояуымен орындалған. Шығарма композициясымен кейіпкерлер
тұлғаны, психологиялық, көркемдік негізде талдап көрсетуге тырыстық.
Шығармашылық жұмыс горизонталь форматты теріде акварель бояуымен
сюжеттік жанр тұлғасында орындалған. Теориялық түсініктеме хаты үш бөлімнен
тұрады. Бірінші бөлімінде көп тұлғалы сюжеттік картина орындау жұмыс
жолдары, әдістемесі қарастырылады. Мұнда жанрлық сюжеттік картина мазмұны,
оның орындалу жолдары, көп тұлғалы бейне салу тәсілдері қарастырылады.
Екінші бөлімінде сюжеттік картина композициясы туралы жалпы түсініктер
және оны оқыту жолдары әдістемелері талданып көрсетілді. Жалпы живопистік
композициялар орындау заідылықтары, тәсілдері сипатталады. Көп тұлғалық
сюжетегі композиция ерекшелігі, орындалу жолдары, композицияның құрылымы,
оларды оқушылар жұмыстарында қолдану жолдары талданып көрсетілді.
Бекітілген тақырып бойынша шығармашылық жұмыс орындау жолдары,
кезеңдері, орындау процесі талданып көрсетілді.
Шығармашылық жұмыс орындау барысында жинақталған қосымша материалдар:
этюдтік нобайлар, эскиздер туралы түсініктер берілді.
Дипломдық жұмыс нысанасы
Сюжеттік көп тұлғалық живопистік шығарма орындау. Оқушылардың көп
тұлғалық сюжеттік композиция құра білу әдет-дағдыларын дамыту.
Димпломдық жұмыс пәні: сюжеттік көп тұлғалық композиция құра білу
дағдылары, тәсілдері. Оқушылардың сюжеттік композиция құру білу әдет-
дағдыларын жазықтықта бейнелеу сабақтарында қалыптастыру.
Дипломдық жұмыстың мақсаты:
Жалпы орта мектепте сюжеттік көп тұлғалық картина композициясын оқыту
жолдарын, әдіс-тәсілдерін талдап тұжырымдау. Сюжетті композицияны Наурыз
тақырыбында орындау.
Дипломдық жұмыстың әдістемесі:
▪ Педагогикалық, эстетикалық, психологиялық ғылыми әдебиеттерге
талдау;
▪ Тақырып бойынша нобайлар, долбалар, эскиздер, этюдтер орындау;
▪ Оқушылардың сюжеттік жұмыстарын талдау.
Біздің дәуірімізде көптеген ұғымдар мен құндылықтар шатасып қана
қоймайды, араласқан күйінде жүзеге аса береді. Мысал ретінде түрлі
елдердегі жаңа жылды мерекелеуді алуға болады.
Қазіргі әлемде дүниенің әр түкпірінде жаңа жыл түрліше аталып өтеді
және алуан мазмұнға ие:
- шығыста о бастан жаңа жыл астрологиямен байланыста және айлық
күнтізбеге сәйкес мерекеленеді;
- батыстағы жаңа жыл Исус Христың туылған күніне орайластырылған;
- бұрынғы кеңестік елдерде жаңа жыл күнтізбелік жыл басы ретінде
аталып өтеді...
Әрине, аталған үрдістердің алуандығын былықтан гөрі мәдени араласым
деген дұрыс болар, тарихи үдеріс барысында әрбір ел өзіне сай дәстүрді әлгі
араласымға негіздеп қалыптастыратыны белгілі. Алайда, соның бәрі белгілі
бір тарихи тамырға негізделіп жатады.
Дегенмен де, бірінші қаңтар дүние жүзінде жаңа қаржылық экономикалық
жыл мен күнтізбелік жыл басы болып саналады. Ежелгі Ұрымда жыл басы наурыз
айында аталып өтсе де, Рим империясынын Григориан күнтізбесін жасап,
уақытты өлшеу басые қаңтардан бастауды енгізгені кеше ғана. Ал, бірінші
Петр патша жыл басын қаңтарға ауыстырғанға дейінгі жарлығына щейін, Ресейде
де жыл наурызда ауысып келеді.
Өз кезінде Кеңестер одағы бірінші қаңтарға арнайы мән беріп, жыл басы
етіп канондады. Бұл мән бірте-бірте түрлі атрибуттармен толығып, бірінші
қаңтар жер шарының алтыдан бір бөлігі үшін нағыз жаңа жыл басы болып
кірікті. Соңғы ондаған жыл ішінде кеңестік кеңісте бірінші қаңтарға
байқаусыз түрде астрологиялық мән де тықпаланды, яғни, шығыста туындаған он
екі жылдық астрологиялық мүшелдің бірінші қаңтарға қатысы болмаса да, сол
күннен бастап енгізіле бастады.Жыл басын мерекелеуді Наурыз айында өткізу
дәстүрін адамзаттың алты мың жылдық тарихын ұйыстырған батысазиялық ежелгі
Месопотам жерінің тұрғындары қолға алғандығы тарихшылар арасында дәйекті
пікірге айналуда. Ал Қосөзен мәдениетінің пайда болып орнығуына еуразиялық
көшегендердің арғы бабалары болып табылатын метал өндірісін игерген ежелгі
тұрандықтардың тікелей қатысы барлығы да байсалды ғылыми тақырыпқа ойысты.
Жылдық алмасым Тибетте қаңтардың ортасында, Жапонда, Қытайда, Кәрей
де, т.б. елдерде ақпанда, ортаңғы Азияда наурызда алмасады. Алайда ,
Ресейді қойғанда, өзінің жаңажылдық тарихы мен ежелгі дәстүрі қалыптасқан
Қазақстанда қазіргі кезде күнтізбелік жылдың астрологиялық мүшелмен
сәйкестелуі қайран қалдырады. Бұл жайт, сірә, қазақ халқының әлі де рухани
дербестеле қоймағандығын, сана қамытының әлі де сылынбағанының белгісі
болса керек.
Жалпы алғанда, Дүние жүзінде аталмыш мереке не діни сыйпатта,
не экономикалық – шаруашылық жылының жаңаруы түріндегі азаматтық мазмұнда
аталып өтеді. Батыстық елдерде бұл мереке Иса пайғамбардың туылған күні
ретінде атап өтілсе, жаңажылдық дәстүр мен жылсанақ (летосчисление) салты
мыңдаған жылдарды қамтитын кәрі шығыста өздерінің жаңажылдық төл мерекелері
ырымдық жоралғыларымен аталумен бірге, еурожаңажылдық мерекені де
мейрамдаудан бас тартпайды. Ортодоксалдық арап елдерін қоспағанда, исламдық
көптеген елдер де бұл мейрамды ермек етеді. Бұл – жаңа жылдық жаһандық
мазмұны мен уақыттас сыйпаты, адамзаттық тұрпаты.
Десек те, бүгінгі жаңа жыл рәсімі әлемдік мәдени-рухани
араластықтың түзіндісі екенін жоққа шығару қиын. Мәселен, христиандық
дәстүр талабына икемделген Рождествоның басты атрибуты болып қалыптасқан
батыстық Санта Клаус кейпі Наурыз кезіндегі Ортаңғы Азиялық қызыл телпекті
Сайқы күлдіргінің шапанынан шыққандығын байқауға болады. Тіпті, бұл
енгізімдер дәуір сайын жаңартылып, қырналып, байқаусыз түрде байытылып
келеді, оған Сантаның финдік Лапландия деген мифтік мекенінде туылғандығы
да санаға сіңіп болғандығын жоққа шығармаймыз. Бұған белгілі құмық
тарихшысы Мұрат Аджы (Кипчаки) еске түсірген Шырша (йол) мерекесіндегі
Өлгеннің (Ульген) рөлін ойға алсақ, оның Сантаның түп бейнесі екендігін
байқауға әрі, оның кейпінің қаншалықты өзгеріске түсіп, қандай күйге
ұшырағанына көз жеткізуге болады.
Сайып келгенде, бүгінгі жаңажылдық рәсім адамзаттық алуан жұрттың
рухани көшінен қалған жұрт секілді, кімнен не қалғанын айыру қиын. Мәселен,
қазақтың жеті дәмнен пісірілетін наурызкөжесі мен Нанакуса мацури
аталатын жапондық жаңа жылда жеті шөп қосылған яаяпкуса аталатын күріш көже
пісірілетінін, ал түрлі тағамдардың басын біріктіретін жаңа жылдағы
франсуздық олевье салатын бір біріне қалай қарсы қоямыз не бір бірінен
қалай тудырамыз? Бұлар адамзаттық рухани ұлы көштің жұртындағы із емес пе?!
Десек те, кейбір жайттардың басын ашуға болар.
Жалпы, еуропалық жаңа жылдың туындауы Иса пайғамбардың туған
күнінен емес, христиан дінінің қалыптасып, діни жоралғыларын өзіне дейінгі
рәсімдермен толықтырып болған сонау IV ғасырдан бастау алады. Және де бұл
үдеріс еуразиялық көшегендердің еуробасқыны болған кезбен шамалас. Мұның
үстіне қазіргі орысша елка (йолка) аталып жүрген жылдық ағаштың мәні
түркілердің рухани Аспан мен Жердің арасындағы өмір ағашының рухани атауы –
ЙОЛ, яғни Аспан мен Жерді байланыстырущы жол дегені! Алайда, йол мен ежелгі
римдіктердің лавр ағашын, ал герман тайпаларының жаңа жылда шырша тігуінің
арасында байланыс жоқ емес деп те айта алмаймыз. Алайда, ғылыми дәйек
болмаса, бірінен бірін тудыруға асығудың қажеті және жоқ. Әйтеуір,
адамзаттық осы йолкамыз адам тілегін Көкке жеткізетін жанды рухани
антенна болғаны. Бұл турасында арнайы зерттеме жасауға болар, бірақ
біздің айтқымыз келгені – әлемдік жұрттар секілді ат үстіндегі ата –
бабамыз да адамзаттық ортақ құндылыққа өз үлесін қосып үлгергендігін
мойындауымыздың керектігі және содан бас тартудың барып тұрған рухани
шектелудің көрінісі екендігі.
Наурыз – әлем халықтары арасындағы ежелгі және жылдың жаңаруын алғаш
әйгілеп, адамзатқа дәстүрлеген бірден бір әуелгі мереке. Бұл дәстүрдің
аталуы мен наурыз сөзінің түрлі нұсқаларының таралу аумағына қарағанда,
оның адамзаттық жыл мерекесі екенін мойындауға тура келеді. Наурыз айымен
байланыстыра жаңа жылды атап өту Алтын орданың қыйрандысында пайда болған
патшалық Ресейді былай қойғанда Византия мен Рим империясында да қасиетті
мерекеге айналып.
Саясаттың өзгеруі Қазақстандағы Наурыз мерекесіне де салқынын тигізіп
келді. 1926-1988 жылдар арасында жалпыхалықтық сыйпаттан өңірлік және
ауылдық ауқымға тықсырылды. Наурыз көптеген атрибуттық және мазмұндық
тұрпатынан ажырап, қарабайырланды әрі сүреңсіз тартты. Ескеретін бір жайт,
Кеңес өкіметі тұсында ресми мерекеленбесе де, халықтық ауқымда Наурызды
ескеру мен оның кейбір рәсімдерін атқару ешқашан тоқтаған емес! Әсіресе,
елдің батысы мен оңтұсы бұл мейрамға жаппай халық болып көңіл бөлетін,
оған билік тарапынан соншалықты ашық тыйым болған емес. Алайда, оның ресми
түрде қазақы Жаңа жыл ретінде мойындалмағаны да белгілі. Ұлыстың ұлы күні
саналатын Наурыз мерекесі кеңес өкіметінен тәуелсіздік алған түркі
елдерінде 1988 жылдан бастап қана ресми түрде қолға алына бастады.
Мемлекеттік мерекеге айналған Наурыз мейрамын ресми мерекелеу
жөнінде соңғы кездері біршама сыни пікір қалыптасты. Соның бірі –
Наурыздың мерекеленуі Жаңа жылдың аталып өту деңгейіндей емес, тар ауқымда
және жұпыны дегендей уәж. Бұған қоса, Наурыз мерекесі бұқаралық сыйпаттан
ажырап, сахналық кейіпке еніп, аздаған жұртшылықтың қызықтауына ғана
айналған фольклорлық қойылым көрінісінен аспауда дегенде пікір бар.
Қысқасы Наурыз мерекесі уақыт талабымен егемен елдің өміріне сәйкес бүкіл
халықтық идеологиялық көз қуанышқа айналды деуге ертерек.
Шынында да, Наурыз жалпыхалықтық мерекеден гөрі, этнографиялық
еске алу күніне айналып барады. Сондықтан да аталмыш мерекені мұндай
қарабайырлықтан құтқаратын уақыт келді. Оның өзіне сәйкес атрибуттарын
қалпына келтіріп, мерекелік ұғымдары мен мағынасын орнықтыратындай шаралар
қажет. Ол үшін оған заман талабына сәйкес оның тарихи нышандары мен
атрибуттарын лайықтап, қазіргі адам санасы қабылдайтындай, фольклорлық
этнографиялық ауқымнан жалпықазақстандық мереке дәрежесіне жеткізген жөн,
уақыттас әшекеймен, мүмкіндіктермен байыту керек. Ең бастысы – Наурыздың
қайнар көзін тауып, басқы кейпін қалпына келтіруге тырысқан абзал. Ол
мақсатқа жету үшін қолда бар нәрселерді зерделеп, талдап, жүйелеп, ғылыми
сараптамадан өткен үлгі қажет. Бұл еңбекте сол ниеттен туылды.
Көптеген халықтардың салт-дәстүріне айналған Наурыз тойының
қалыптасуына Табиғат пен Қоғамның, Ел мен Елдің, Адам мен Адамның ара
қатынасындағы тепе-теңдік заңын бұзбайтын, бастау-бұлақтар мен таланттардың
қайнар көздерінің ашылуына мүмкіндік туғызатын және әрбір жеке адамның ар-
ұятын сақтайтын ұлы өнегелер мұрындық болған.
▪ Дипломдық жұмыстың ғылыми және шығармашылық жаңалығы:
Жалпы орта мектептерде жазықтықта бейнелеу сабақтарында оқушылардың көп
тұлғалық сюжетті картиналар орындаудағы композициялық әдіс-тәсілдерін
меңгеруін дамыту.
Оқушылардың сюжеттік композиция орындауға деген қызығушылығын арттыру.
Композиция әдіс-тәсілдерін меңгеруге және бейнелеуді көрсем образдың
негіздерін игеру мүмкіншіліктерінде.
Шығармашылық жұмыста қазіргі кезеңдегі қоғамдық өзгерістердің, адамдар
өмір тұрмысын көрсету.
Жалпы дипломдық жұмыс түсініктеме хат, теориялық бөлімнен, тақырып
бойынша шығармашылық жұмыстан тұрады.
Теориялық түсініктеме бөлім үш бөлімнен; кіріспе, қорытынды, әдебиеттер
тізімінен тұрады.
I бап. Наурыз композициясын бейнелеу негізі
1.1 Наурыз сюжеттік композиция орындау жұмыс әдістемесі
Тұғырлық (станоктік) живопистің мазмұнды және көп таралған түрлерінің
бірі – бұл сюжеттік живопись (тұрмыс-салт, тарихи, батальдық,
мифологиялық). Бұл жанрлар картиналары адамдар өмірі, олардың қуаныштары
мен қайғысы, жетістіктері мен алға қойған мақсаттары туралы баяндап береді.
Сюжеттік жанр живописі суретшісі өз тақырыптарын қоршаған орта жиынтығынан
алып бейнелейді. Мұндай живопись тұрмыс-салт немесе жанрлық живопись болып
аталады. Мысалы, көптеген суретшілер сюжеттік жанрлық живописте үлкен
жетістіктерге жетті.
Қазіргі кезеңде жанрлық живопись адамдар өмірінде зор роль атқарады.
Бұл жанр живописі өмір тұрмыс жағдайларын бейнелеп адамдар толғанысын
тудырып өмір сабағы болып та қызмет етеді.
Жанрлық живопись композициясы идеялық ой-тұжырыммен анықталады. Терең
ой-тұжырымынсыз кез келген керек десеңіз, ең сауатты орындалған
композициялық жұмыстың өзі көркем туынды бола алмайды. Көптұлғалы сюжеттік
композиция орындау процесі бұл - идеялық ойды толықтыру, оны сомдау, оны
жан-жақты ұйымдастыру, идеялық ойды жеткізе білу процесі болып табылады.
Белгілі орыс суретшісі И.Крамской эскизді орындау, белгілі бір идея туындап
адамды толғандырып тыныштық бермегенде ғана іске асырылады дейді.
Көптұлғалы сюжеттік композиция орындау кезінде белгілі бір формальды
мақсаттарды шешуден, картинаны қандай да бір геометриялық схемалардан
бастап орындау дұрыс емес.
Жұмыс тақырыбының өзі ерекше идеялық ой тұжырымын тудыруы мүмкін.
Сондықтан қызықты да мазмұнды тақырып табылмайынша композициямен
айналысудың өзі дұрыс емес. Тақырыптың өізнде суретті өз шығармасында
көрсеткісі келетін идея, ой, суретті сезімі анықталып отырады. Көп
фигураның сюжеттік композиция белгілі бір өмірлік, тұрмыстық жағдайларды
терең біліп түсіну арқылы, ол туралы қомақты тәжірибе жинақтау арқылы
ұтымды орындалады. Оны жай ойша құрастыра салуға болмайды. Суретшіде
адамдарға жеткізетін жаңа ой, көрнекті идея және оны жеткізіп көрсетуге
деген ішкі сезім, ұмтылыс болмаса онда ол көркем туынды жаза алмайды.
Композицияда идея мен тақырып бірдей мағынаны бермейді. Көпшілік
жағдайда суретшілер оны түсінбей бұл екеуіне бір мағына беріп жатады.
Көрмелердегі барлық картиналарда тақырып міндетті түрде болады, ол
олардың көпшілігінде идея болмай жатады. Ал картинада идея негізгі рольді
атқарады. Суретші тақырыпты тауып содан соң соның төңірегінде белгілі бір
идеяны ойластыру қажет. Көптұлғалық сюжеттік композицияда мұндай идеяны
ойластыру оңай емес.
Оны суретші жан-жақты ойластыруы керек. Сюжеттік картинада әр фигура
тұлға өз ойын көрсетіп өз орнын таба білуі керек. Мұндай жағдайда әр
тұлғаны қажетті орынға орналастыру керек. Олардың бір-бірімен байланысын
табу, олардың қимыл-қозғалысын анықтау жай қарапайым нәрсе емес. Бұл өте
күрделі процесс. Көптұлғалық сбжеттік картинада әр тұлғаның өзіндік
ерекшелігі, көрсететін ойы болады. Ол тек қимыл қозғалыс, орналасуы ғана
емес, бұл фигуралардың киімдерінен бояу түстерімен тондарынан, түстері мен
жарық қараңғылық үйлесімділігінен де байқалып анықталады.
Осылайша белгілі ойды, идеяны тапқанда ғана сюжет қалыптасады. Ал идея
мен сюжет әрқашанда сабақтастықта, күрделі байланыста туындайды. Идея жай
ғана сызық, түс, тон т.б. құралдар арқылы ғана емес жанды нақты образда
көрсетілуі тиіс. Көп тұлғалы сюжеттік картинада, егер картинадағы
персонаждар мінездемей мазмұнға сәйкес болып олардың жай-күйі, қозғалысы,
тұрған тұрысы онымен біркелкі сабақтасып жатса ғана бейне жанданып мазмұнда
көркем образға айналады. Көп тұлғалы композицияда сюжеттік жеміс негізі,
форманы жасап әрбір реалистік картинаның негізі болып қалады. Картинада
сюжет әсер етуші тұлғалардың мазмұнының негізін, санын, олардың орналасуын
тұлғалар өлшемін, көрсетуші нүктесін т.б. анықтайды.
Алайда бір ғана тақырып бірнеше идеяны көрсетуге, бірнеше идеялық
незігде мазмұнын ашуға әсер етеді. Мысалы соғыс туралы тақырыптағы
картиналар көптеп саналады. Ал, олардың әрқайсысының сюжеті әртүрлі. Әр
суретші өз ойын, идеяны нақты ашық көрс ететін сюжет ізденеді. Тұңғыш
мазмұнын толық және терең шешетін сюжетті суретші бірден таба қоюы
екіталай, кейде ол мүмкін де емес.
Неғұрлым анық та, әсерлі ойды көрсету үшін суретшілге сандаған
нобайлар, долбалар, эскиздер жасауға тура келеді. Сюжетті толық анықтаған
соң суретші әдетте негізгі ойды көрсететін эскиздер жасауға кіріседі.
Картина, композициясы көп фигуралы сюжеттік картинада бейне уақыт
ұзақтығын, яғни осы кезеңдегі, бұдан бұрынғы және осыдан кейінгі болған
және болатын жағдайларды көрсете алатындай пішінде құрылуы тиіс.
Бұл жағдайда картинада өмір қозғалысы, өмір тынысы айқын суреттеліп
картина жандана түседі. Бұл тәсілдердің барлығы көп тұлғалы сюжеттік
композицияның міндетті орындалу жүйесін құрайды. Мұндай ерекше әдіс-тәсіл
қолдану сюжеттік көп фигуралар живописінің негізін көрсетеді.
Бұл тәсілді тек қана сюжетті түсіну үшін ғана емес, персонаждар
қатынасын, олардың қимыл-қозғалыстарын анықтау үшін де өте қажет.
Мұндай сюжетті бір жағдайға өту, өткен кезеңнен келесі кезеңге өту
моменттерін таңдап алған жөн. Осылайша суретті көптұлғалы сюжеттік
композицияда жанды қозғалысты уақытша сомдап көрсетеді. Мұндай картинада
сюжет нақты анықталған соң персонаждардың психологиялық мігездемелерін
анықтап алу керек. Әр персонаждың типін, мінезін осы жағдайға байланысты,
мазмұнын анықтап алған жөн.
Суретші картина эскиздерін, этюдтерін, суретін орындауда түстер
үйлесімін тондық қаьынастарын табуда композиция идеясын негізгі образды
басшылыққа алады. Көп фигураның жанрлық жұмыста ең негізгі мәселе бұл нақты
дұрыс көрсетілген адамдар образы. Сол арқылы картинада көркем образ
сомдалады.
Егер адамдар қимыл-әрекеті, мінездері және образы дұрыс көрсетілмесе
ешқандай живопистік құралдармен тәсілдер картина көркемділігіне әсер ете
алмайды. Сондықтан көп фигуралар жанрлық живописте ең алғаш адамдар
психологиясы мен сезіміне, көркемдік образына көп көңіл бөлу керек.
Ұлы суретшілер Леонардо да Винчи, Микело Анжело, А. Иванов, В.Суриков,
И.Репин әрқашан өз жұмыстарында картина перс онаждарының көңіл-күйіне,
қимыл-қозғалысына, мінездемесіне, психологиялық қатынасына зор көңіл бөліп
отырған.
Тақырыптық көптұлғалық картина әрқашанда натуралды этюдтер арқылы
орындалады. Мұнда суретші адамдар мінездемесін, типін көптеген қосымша
материалдар арқылы өмірден ізденеді. Пресонаждар типін, мінездемесін
өмірден байқап пайымдайды, содан соң ғана оны өз ой елегінен өткізіп сан
түрлі ізденістерден соң картина образын сомдауға кіріседі.
Картина пластикалық мотивінде көркем образдың негізі қаланады.
Сондықтан ең алғаш композиция ой-тұжырымын анықтап сюжетпен байланыстыра
елестету арқылы ғана, бейнелеушілік ізденіс қажет. Ал алғашқы композицияда
эскиздер сюжеттік, конструктивтік, құрылымдық мазмұнына сәйкес болуы тиіс.
Композициялық ізденісте осы мәселеге көп көңіл бөлу керек. Бұл әр фигура
орналасуының олардың ара қашықтығын табуды көздейді. Эскиздерді орындау
этюдтер, долбалар, нобайлар салып жинақтаумен қатар жүргізіліп отырады.
Эскиздерді орындау этюдтер, долбалар, нобайлар салып жинақтаумен қатар
жүргізіліп отырады.
Сюжеттік жарналық картина орындауда суретті қоғам өмір тынысын қоғамдық
өзгерістерді, мұндағы ескі мен жаңаны, тарихи-әлеуметтік өзгерістермен
жаңалықтарды біліп отыруы абзал. Жалпы суретші қоғам өмірімен саясатпен
жете таныс болуы тиіс. Мұнда суретші білімімен өмірге көзқарасы жетекші
роль атқарады. Алайда суретші композиция заңдылықтарының да, бейнелеу
сауаттылығының да живопись құралдары арқылы көркем образды сомдауға әсер
етеніні есте сақтағаны жөн. Сюжетті композицияны орындауда қосымша
материалдармен салу – бейнелеу тәсілдері да ерекше роль атқарады.
Сюжеттік көп фигуралық композиция орындауда негізін оны бейнелеу
ерекшелігін жете меңгеру керек. Ол үшін композиция құрылымын нақты жүйеде
тұрғызуға тырысамыз. Композиция құрылымы – алғашқы жеңіл структуралық
сурет, құрылым, конструкция және көркем пластика. Міне, бұлар композиция
негізін қалап картина идеясымен, сюжетімен, біртұтастықты бояу түстерімен
түстер үйлесімділігі арқылы көркем образды сомдайды.
Сондықтан картинаның сюжеттік композициялық орталығының образды
сомдаудағы, картина идеясының мазмұнын ашып көрсетудегі ролін және орнын
нақты белгілеп алу керек.
Композициялық орталыққа картинаның барлық элементтері, бөлшектері
бағынышты болады. Әрбір персонаж осы композициялық орталыққа бағынып
отырып, бір-бірін толықтырып ритмдік жүйеде структуралық құрылым түзуге
көмектеседі. Картинада заттармен фигуралар көмегімен тондық қатынастарын,
түстік үйлесімділігін сюжетпен байланыстырав орындау үлкен тәжірибені қажет
етеді. Сондықтан алдын ала жан-жақты болған жұмыстар орындап мұнда
композициялық дұрыс шешімдер тауып отыруға тырысу қажет.
Жалпы көп фигуралы сюжеттік картина орындауда композиция заңдылықтарын
жан-жақты меңгеру керек. Адамдар психологиясын өмір жолын, қоғам
өзгерістерін дұрыс ұғынып, оны жан-жақты бейнелеуге тырысып, күнделікті
бейнелеушілік жұмыс тәжірибесін жинақтау қажет. Көркем портретте суретші
адамның жеке дара психологиялық ерекшеліктерінен, мінез, сыртқы пішін,
қозғалыс, мимика бөлек белгілі бір адамға тән, адамдар категорияларына тән
элементтерді көре біледі. Одан адамдар мамандығын қоршаған ортасы, қоғамдық
ерекшелігін анықтап көруге болады. Мұны әр суретші жатық білуі тиіс. Бұл
суретші мамандығының ерекше бір қажеті.
Суретші адамдар өмірін танып, біліп зерттей отырып белгілі бір
әлеуметтік жинақы, типтік образдарды өз бейнелеушілік іс-әрекеті арқылы
картинада сомдайды. Топтық портреттеуде, яғни көп фигуралы сюжеттік
картинада композициялық мақсаттар күрделене түседі. Мұнда мысалы топтық
портретте органикалық, мазмұндық және құрылымдық байланыста бейленеу үшін
біртұтастық композиция заңдылығын қолдану керек. Бұл тұтастық көп фигуралы
сюжеттік картинада белгілі бір қызмет, іс-әрекет, қозғалыс арқылы немесе
бір-біріне немесе біреуіне нақты көңіл бөлу арқылы салынады. Сөйтіп,
картинадағы әрбір персонаж жанрлық көп фигуралық картинаның кейіпкерлеріне
айналады. ТОптық көп фигуралық картинада әр персонаж өздігінше өмір сүре
отырып, композиция образдық құрылым арқылы сюжеттік біртұтастық құрып
отырады. Мұнда картинадағы әрбір элемент композиция тұтастығын
қалыптастырып, идея мен мазмұнды көркем образдық тұрғыда ашуға көмектесіп
отырады.
1.2. Наурыз копозициясында арнайы мерекенін орны
Наурыз - өте көнеден келе жатқан мейрам. Күні бүгінге дейін жер шарындағы
көптеген халықтардың дәстүрлі мерекесіне айналып отырған бұл меркенің
қашаннан бері тойланып келе жатқанын дөп басып айту қиын.
Көшпелілердің байырғы астрономиялық түсінігі бойынша әрбір алты ай
жас (иас) бен алты ай қысқа (қыш) бөлінген. Тіліміздегі алты ай жаз
бойы, ала жаздай, алты ай қыс бойы, ала қыстай секілді сөз
оралымдарын осы түсініктің жаңғырығы десекте те болады. Қыс пен жаздың
Халық санасындағы осы көрінісі кейбір ғалымдардың Наурыз мейрамының шығу
тегін дуалистік теориядан іздеп, Жақсылық пен Жамандықтың, Қыс пен Жаздың,
Суық пен Жылының, Қайырымдылық пен Қатігездіктің күресінен туған деген ой
қорытындылауға болады. Наурыздың 22 күні –аспан денелері өздерінің ең
бастапқы нүктелеріне келіп, күн мен түн теңелетін,жан-жануарлар
төлдеп,адамдардың аузы аққа тиетін, жер үстіне шаттық орнаған күн. Қазақ
елі осы күнді Ұлыстың ұлы күні- ұлыс күн деп атаған. Григориан календары
бойынша ескіше 9 март, жаңаша 21-нен 22-не қараған түн осы күнге сәйкес
келеді. Осылайша Қазақстанда тойланып келген Ұлыс күнін Кеңес өкіетінің
беделді саясаткерлері Н.Крупская, В.И.Ленин, В.Ушаковскилердің асыра
сілтеушіліктің салдарынан наурыз меркесін діни мейрам, бірде ескіліктің
сарқыншағы деген жалған жаламен қуғынға ұшыратып 1926 жылы күрт
тоқтатылды. 1988 жылғы көктемде Алматы қаласы мен астаналық облыстық кейбір
аудандарда 62 жылдан соң тұнғыш рет Наурыз тойы тойланды.
1988 жылы 30 наурыз күні Алматыдағы Максим Горький атындағы демалыс
паркінде Наурыз мейрамы тойланды. Мерекеге мөлшермен 100 мыңдай адам
жиналды. Өшкені жанып,өлгені тірілгендей болған халық жиналмағанда қайсін?!
Наурыздың қазаққа қайтіп оралуын қәзіргі мемлекет басшысы Нұрсұлтан
Назарбаевтың, ұлттың біртуар ұлы, марқұм Өзбекәлі Жәнібековтің, қазақтың
қайсар қызы Жібек Әмірханованың бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарып ,
Мұхтар Шахановтың ұсынысын қолдауының жемісі десек, артық айтқандық болмас.
Ұлыс күні қазақ елі үшін әрқашан қасиетті, киелі саналған. Ол күні
қар не жаңбыр жауса нұр жауды, туар жыл жақсы жыл болады деп қуанған.
Наурыз айында жауған қар басқа қарларға қарағында ерекше аппақ, үлпілдек
Мапа болады да, ақша қар аталады. Осыған орай тілімізде мінезі балдай,
сұлу қызға айтылатын Наурыздың ақша қарындай деген теңеу бар. Ұлыс күні
туылған сәбилерге Наурызбай, Наурызбек, Мейрам, Мейрамгүл, Кіріс т.б аттар
қойылып, оларға бір жас қосылады.
Ұлыс күні неге өгіз сойылады? Наурызда өгіздің құрбандыққа шалынуы
аспан денелерінің орын алмастыру тәртібінен,Үркер шоқ жұлдызының жоғалып
кетуінен алынса керек. Яғни, бұдан ондаған ғасырлар бұрын өмір сүрген ата-
бабаларымыз үшін Үркер мен өгіз ұғымдары бір мін-мағына білдіргенін
көреміз. Сонымен қорыта айтсақ, қазақтардың Наурызда өгізді құрбандыққа
шалуы - олардың қадым замандардан келе жатқан астрономиялық түсініктерімен
байланысты дегіміз келеді. Ал, балалардың маңдайына қанмен дөңгелек салу
дәстүрі Күнді құрметтеуден туған көне ырым. Мерекеге жиналған қауым туар
жыл қандай болатынын білу үшін етек –жеңі мол пішілген толықша екі
адамды бір еркек, бір әйелді ортаға шығарып, алмақ-салмақ ойнайтын таразыға
отырғызады. Сондай-ақ көпшілік арасынан суырылып шыққан жігіт - Әз мырза
мен қыз Үт бикеш өзара қолтұзақ ойынын ойнайды. Егер осы тартыста қыздар
жағы жеңсе, жаңа туған жыл жақсы жыл болады деп қуанысқан. Ал, еркектер
басымдық көрсетсе, туған жыл –суық, жайсыз болады деп жорыған. Ежелгі
түркілердің мифологиялық көне түсінігі бойынша жақсылық жаршысы –аспан
шамшырағы, Күн бейнелі Ұмай Ана. Сондықтан да қазақ елі жаңа түскен жас
келінді табалдырықтан оң аяғымен аттата сала От –Ана! Май –Ана жарылқа!
Жарылқа! деп отқа май құйғызады. Осы ізгі ниетті ақ тілеудегі От-Ана-
қазақтардың мифологиялық кейіпкері Үт бикеш те, ал Май-Анамыз - Ұмай Ана.
Ата – бабаларымыздың ұғымынша, Күн, Ана, Құт-береке Молшылық,
Мейірім - барлығыда бір ұғымға саятындықтан, қыз бен жігіт тартысында
Жаңа жылдың,қасиетті күннің құрметіне қыз баланың женгенін мақұл көрген.
Әдетте, Наурыз күні адамдар бақай есеп, пендешілік атаулыдан тазарып, ар-
ұжданы алдында тазаруы керек. Ұлыс күні алдыңа келсе, атаңның құнын кеш,
Жақсылыққа –жақсылық - жай адамның ісі, жамандыққа жақсылық-ер жігіттің
ісі секілді нақылдарды өзек етіп, ту көтерген билер, ақсақалдар ат
құйрығын кесісіп, араға жік түскен бауырлас ел, руларды, ағайын, дос
жарандарды бір дастарханнан дәм таттырып, табыстырған, осылайша ел бірлігін
күшейткен. Жұтқа ұшырап, таяқ ұстап қалғандарға дүние кезек, адам күні
адаммен деп жылу жинап берген. Түрлі жаман әдетке үйір болғандарды халық
талқысына салып, дұрыс жолға түсуіне жол көрсетіп, уәделерін алған.
Кеш түсіп, күн батуға айналған мезетте ортаға екі ақын шығып,
Жақсылық пен Жамандықтың, Суық пен Жылының, Қыс пен Жаздың күресін
бейнелейтін Өлі мен тірінің айтысын бастайды. Сондай-ақ ортаға
мифологиялық кейіпкерлер – Қалтырауық Қамыр кемпір мен оның Ақпан, Тоқпан
атты екі ұлы, олармен шайқасатын Ақборан, Әзмырза және Үт бикештер шығады.
Айтыста күн ұясына бата өлі жеңіледі, зұлымдық иелері –Қалтырауық
Қамыркемпір, Ақпан, Тоқпан, Әзмырзалар тым –тырақай қаша жөнеледі.
Қараңғы түсе екі жерге үлкен-үлкен от жағылады. Жас ерекшеліктеріне
қарай топ-топ болып осы екі от ортасынан өтіп бара жатып қолдарындағы
басына майлы шүберек ораған таяқтары тұтатады. Алас, алас, пәледен қалас!
деп хормен өлең айтып, айнала төңіректі отпен тазалап шығады, жастар жағы
жанған оттан секіреді. Оттың киелі қасиетіне сенуден
Наурыз мейрамының сан ғасырлық дәстүрлері – оның салттармен бірге
рухани - әдеби түрлерін де қалыптастырған. Поэзия тілімен айтылатын
саумалық жыры, наурыз бата, наурыз жыры, наурыз жұмбақ, наурыз тілек соның
айғағы. Осы төрт – бес жанрдың шегінде нұсқалары әртүрлі ондаған, жүздеген
өлең шумақтары бар. Бұл да Наурыздың ұзақ тарихын,жалпыхалықтық сипатын,
айрықша мереке екеніні аңғартады да ондай өлең –жырлар бай ауыз
әдебиетіміздің арналы бөлігін құрайды.
Наурызды білдіретін Ұлыстың ұлы күні деген ұғымның ауқымында ұлттың,
халықтың ең қадірлі, қасиетті күні деген ұғым бар. Демек, Наурыз
мейрамында біз оның атауы мен мазмұнына сай жоғары дәрежеде өткізгеніміз
жөн. Біздің ойымызша, қазақ елінің барлық жерінде Наурыз мейрамы бір
уақытта ашылса, Елбасы осы сәтте барша отандастарымызға өзінің тілегін
жолдап, ақ батасын берсе, сонда бүкіл қазақстандықтар сол сәтте бір ұлық
тілектің ішінде бас осқан болар еді. Тұтас бір мемлекет азаматтарының бір
сәтте бір тілек төңірегінен табылуы, бір батаның ішінде болуы біздің елдің
мызғымастығын, бүтіндігін көрсетумен бірге, одан сайын ұйысуымызға керемет
серпін, тамаша қарқын берер еді. Сонымен, бүгінгі мемлекеттің тәуелсіздік
күнімен пара-пар бағзы заманның мейрамын біз қалай атап өтіп жүрміз деген
сұраққа біраз жауап іздеп көрейік. Әу, баста республикалық дәрежеде
тойлаудың концепциясы жасалмағандықтан, мұны әркім өз білгенінше, абызға
әлем-жәлем ою шапан кигізгендей етіп атап жүр. Наурыз неғұрлым
этнографиялық сипат алған сайын, соғұрлым томаға –тұйықтала береді. Біз бәс
тігуге бармыз, әу баста қазақ жеріне жеткен Наурыз бен XIX-XX
ғасырлардағы Наурыздың айырмашылығы жер мен көктей.Соңғысы қазақ өміріне
әбден бейімделген, уақытпен бірге толыққан һәм мейлінше жаңарған. Сонымен
Наурыз мерекесін тағылымды ету үшін мынадай шараларды қолдансақ:
1.Мемлекет көлемінде Наурыз - қазақстандықтарға ортақ мейрам деп
жариялануы тиіс.
2.Алаңғадарда қазақ мемлекеттілігінің атрибуттары, рәміздер ілініп,
халық қозғалысына ыңғайланған мәдени шаралар атқарылғаны дұрыс.
Бұл күні теле-радио арналары этнографияға ғана шегеленіп қалмай,
ұлттық дамуға, ғылым - білімге ,юморға қатысты мол материал әзірлеп, эфирге
шығарса ұтымды болар еді. Наурыз – мемлекетті бекем ететін мейрам. Наурыз
–бауырсақ пен қазы қартаның, оюлы шапанның, жапатармағай тігілген киіз
үйдің мейрамы емес, имандылық, ақыл- ойдың, байсалды жаңаның мейрамы. Бірақ
күнде ит басына іркіт төккенше, бір жылға немесе бірнеше жыға азық
болатындай халыққа ой салған, ой айтқан маңызды емес пе? Ол ойды иін
тірескен киіз үйде емес, ел мол сиятын кең сарайларда жеткізсек жарай ма?
Киіз үй - кереметтей этнографиялық мұрамыз, байлығымыз, бірақ біз бүгін
киіз үйде тұрмаймыз ғой. Сондықтан аты мен заты жаңа болып тұрған мерекені
(наурыз–жаңа күн дегенді білдіреді) өткеннің аяқ шалынатын жағына қарай
тартпай, өткеннің тағылымы суарылған жаңа деңгейге алып шыққанымыз дұрыс –
ау!
1.3 Тері илеу технологиясы
Әр халықтың ғасырлар бойына жинақталып, белгілі бір жүйеге түскен
рухани өмірінің ұлттық мәдениетінің маңызды бір саласы қолөнер. Қазақ
халқының шеберлік өнері еңбек барысында туды және тұрмыс-тіршілігінде
қолданылатын өнермен тығыз байланысты болды. Барлық заттар көшпелі халық
тұрмысына бейімделіп жасалады. Қолөнер – ғасырлар бойы дамып, қалыптасып
келе жатқан халық шығармашылығы. Ол талай ғасырлар кезеңінен өтіп,
түрленіп, жаңарып келіп, атадан балаға қалған мұра ретінде бізге жеткен
дәстүрлі өнер. Ол арқылы біз үлкен рухани эстетикалық тәлім алып, өнер
әлемінде қанат қағамыз. Өнер туындылары белгілі бір дәуірді, сол дәуірде
өмір сүрген тұрмыс-тіршілігін бейнелейді. Халықтың асқақ арманын, табиғат
сұлулығын, ішкі жан сезімін өнер арқылы білдірген. Өнер туындылары арқылы
белгілі бір халықтың тарихын білуге болады. Қазақстан жерінің 90 пайызы
жазық дала. Климат жағдайларына байланысты негізгі кәсібі мал шаруашылығы
болды. Көшпенді елдің өмір сүруінің негізгі арқауы болған мал мінсе көлік,
шөлдесе сусын, кисе киім, ашықса тамақ ьолған.
Мал терісінен былғары алып, әр алуан бұйымдар жасаумен қатар, әр
түрлі сүт тағамдарын сақтау үшін халық шеберлері саба, мес, торсық сияқты
ыдыстар жасаған. Мұндай ыдыстар талғампаздықпен өрнектеліп, көркемдік
сапасына да көңіл бөлінген.
Ата-бабамыз қоршаған ортаны, оның ішінде өсімдіктер әлемін тани
білген. Қазақ халқы көшпелі тұрмыс тіршілік кешкен соң, табиғатпен тығыз
байланыста болған, ондағы табиғи құбылыстарды, өсімдіктер және жануарлар
әлемін, олардың тіршілік әрекеттерін бірнеше ғасырлар бойы жинақталған
тәжірибеге сүйене отырып өте жақсы түсінген. Өз тұрмысына қажет жағдайда
пайдаланып, өсімдіктер әлемін таныған. Мысалы, өсімдіктердің аттарын бәләп,
малға шипалы, құнарлы болатын жайылым жерлерді өсімдіктерге байланысты
таңдаған. Денсаулыққа байланысты шипа болатын өсімдіктерден әр түрлі дәрә-
дәрмек жасаған. Тұрмысқа керекті бұйымдарды жасайтын ағашты танып, олардың
физикалық, биологиялық қасиеттерін меңгеріп, өз қажеттіліктеріне тиімді
пайдаланған. Өсімдіктерден әр алуан бояу алу жолдарын біліп, қолөнер
саласында қолданған. Ол бояулардың сапалы болғанын бүгінгі күнде ғалымдар
дәлелдеп отыр.
Табиғи бояулар сапасы жағынан өте жоғары және өнер туындыларына
эстетикалық талғам берген. Бояулар үндестігін халықтың мінез-құлқын, көңіл
– күйіне сай шеберлер ұтымды бере білген. Бүгінгі қолданылып отырған көп
заттар табиғи бояумен боялған.
Тері илеуге арналған сұйық затты малма деп атайды. Малманың құрамына
сүт қышқылы, тұз, кебек кіреді. Сүт қышқылы СН СН оксипропион қышқылы.
СООН бір негізді оксикарбон қышқылы, ол әр түрлі сүт қышқылы бактериялары
әсерінен қантты заттар ашығанда түзіледі.Сүт құрамындағы лантоза ашиды.
Бұдан шығатын ғылыми болжам төмендегідей.
Ата – бабамыз сүт құрамында химиялық құбылыстарды, мысалға,сүттің
ашуы химиялық құбылыс іс жүзінде жақсы меңгерген және шебер пайдалана
білген. Әр төрт түлік малдың сүт қышқылының құрамында әр түрлі химиялық
элементтердің бар екенін ұққан. Тері илеуге пайдаланған сүт қышқылы сиыр
малының сүтінен алынған. Мысалы, малдың терісі ол бір зат, оны химиялық
құбылыстар арқылы екінші затқа айналдыру арқылы былғары алынады. Былғарыдан
мәсі, етік, ер-тұрман сияқты заттар жасалынады. Қорыта келген де, бұл бір
жылдық тәжірибе емес, бірнеше ғасырлар бойы жинақталған, іс – жүзінде
тәжірибеден өткен асыл мұра.
Терінің бірінші қасиеті – түйенің терісі қатты көнге айналады. Екінші
қасиеті – көн қатты материал, ол сынбайды, жарылмайды. Үшінші қасиеті –
тері бастапқы кезінде созылмалы болады және одан әр түрлі формада ыдыстар,
бұйымдар жасауға болады. Мысалы, беттестіріп тігілген торсыққа құм салып
толтырсақ, тері созылып, формасы шар тәріздес болып ұлғаяды немесе бітеу
сойылған ешкі терісіне ауа жіберсек, торсиып мес болып шығады. Төртінші
қасиеті – түйенің терісінің желімдік қасиеті бар. Себебі, беттестіріп
тіккенде бір-біріне желім секілді жабысып қалады. Терінің физикалық
қасиетінен шығаратын тұжырым төмендегідей:
1) Ата – бабамыз көшпелі өмір тіршілігіне теріден жасалған ыдыстар өте
тиімді болған, себебі көшіп-қонып жүргенде алып жүру ыңғайлы.
2) Шыны және фарфор ыдыстарына арнап теріден кесе қаптар жасаған. Кесе
қаптың көркемдіксапасыөте жоғары болған.
3) Теріден жасаған ыдыстарда сақталған сүт тағамдарының иісі мен дәмі
де жұғымды болып, ұзақ уақыт бұзылмай сақталған
Бұл да ата – бабамыздың ой – қиялының ұшқырлығы, даналық ойдан
туындаған, өте пайдалы және экология жағынан таза. Тарихымыздан хабар
беретін мұндай заттарды жасап үйренудің тәрбиелік маңызы зор.
Тері заттарды тігуге арналған зат – тарамыс.
Тарамыс жылқы малының сіңірінен алынады. Жылқы малы, төрт түлік
малдың ішіндегі жүйрігі, жүрісі жылдам, ұзын сирақты мал. Сол себепті,
жылқы малының жілішілік сіңірі өте мықты келеді. Одан жасалған тарамыс та
мықты болады.
Қажетті құрал жабдықтар:
1) Жаңа сойылған малдың терісі
2) Ас тұзы
3) Әк тасы
4) Майы алынған айран
5) Айранның сары суы
6) Ұн
7) Темірден жасалған қырғыш құралы
Жаңа сойылған мал терісін көк етінен ажыратып алғаннан кейін, аздап
тұздап жылы жерге жауып қоямыз. Бір күн өткеннен кейін теріні ашып оған
әкті тегістеп жағып, қайта орап қоямыз. 15-20 минуттан кейін теріні қайта
ашып оның сыртқы қабатындағы жидіген, яғни босаған жүнін теріден тегістеп
жұлып тазалап аламыз.
Ендігі жерде теріні әктен тазалау үшін темір қырғышпен қырып, майы
алынған сүттен ұйытылған айранды тегістеп жағып, жылы орап 2-3 күн қойып
қоямыз. Мезгілі жеткеннен кейін айранды қырғышпен қырып, тазалап ұн
жағамыз. Оны құрғата отырып, шетінен қолмен уқалай бастаймыз. Егер тері
қатайып бара жатса, айранның сары суын жағып жібіте отырып, әлгі жерге
қайта ұн жағып уқалай береміз. Тері жақсы илену үшін осы жұмысты 4-5 мәрте
қайталаймыз. Тері илеу жұмысы қолмен уқалауды көп қажет етеді.
Қазақ халқының бұрын ғылым мен білімге қолы жетпесе де, сұлулық пен
әсемдікті таңдаулы талғай білген. Өз тұрмысы мен мәдениетінде қол өнерін
мұра тұтып жетілдірген.Адам баласы өте ерте заманнан бері жан-жануарлардың
етін тамақ, терісін, жүнін киім етіп, сүйегі мен мүйізінен еңбек
құралдарын, тұрмысқа қажетті бұйымдар жасағанын тарихи деректерден жақсы
білеміз.
Теріні өңдеудің бірден-бір жолы – илеу. Илеудің бірнеше жолдары бар.
Теріні оның көк еті жағына айран, іркіт, ұн кебекке тұз қосып ашытып, соған
теріні батырып та илейді. Көне замандарда теріні өлтірген аңның немесе
малдың миын жағып уқалап өңдеген. Бұл қарабайыр, дөрекі илеу болып
табылады.
Тері мен былғарыдан жасалған бұйымдарды ата-бабаларымыз рауғашқа,
талдың қабығына, қынаға, томардың сұйық нәріне салып қызыл, көк, сары,
жасыл түстерге бояп, көркемдеп безендендіре білген.
Қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінде, шаруашылық жайында қолөнер
саласында тері өңдеу өнері маңызды орын алған.
Себебі, негізгі тіршілік көзі мал шаруашылығы болғандықтан қазақ
халқы малдың етін, сүтін азық етсе, тұяғы мен мүйізінен, сүйегінен әртүрлі
қолөнер бұйымдарын әзірлеген, тіпті малдың тезегін де тастамай отын ретінде
пайдаланған.
Төрт түлік малдың терісі өте қымбат шикізат. Соның ішінде ірі қараның
терісін: сиыр терісі, өгіз терісі, тайынша терісі, бұзау терісі деп төртке
бөліп атаған.
Жылқы терісін: Бие терісі, жабағы терісі және құлын терісі деп үшке
бөледі.
Түйе терілерін: атан терісі, бота терісі дейді.
Қой терілерін: жабағы тері, қырықпа тері, күздік тері, соғым терісі,
тықыр тері, тоқтышақ терісі, сеңсен тері, елтірі, мари, жылбысқа деп
бөледі.
Былғары дайындалатын бірден-бір шикізат – тері. Теріден былғары
дайындау өте күрделі, әр адамның қолынан келе бермейтін іс. Теріден былғары
жасаудың әр халыққа тән өңдеу, сұрыптау әдістері бар. Қазақ халқы да тері
өңдеудің бірнеше түрлерін игерген.
Тері үш қабаттан тұрады: сыртқы жүні, негізгі бөлігі, ішкі майлы көк
ет пен шелді бөліктері. Жүн, ол қылшықтардың қалталары арқылы теріге
бекітілген. Теріні пайдалануға байланысты, кейде жүнін сылып, қырып, не
жидітіп түсіріп илейді. Теріден былғары алғанда жүнін сылып немесе қырып
алып тастайды. Терінің орталық бөлігі қажетке жарамды бөлігі. Оның бетінің
түр-түсі де әр малдың жүні мен қылшығының жуан-жіңішкелігіне, терінің қай
малдан алынғандығына байланысты, түрліше болып келеді.Теріні өңдеу, илеу
кезінде қырғының көмегімен жүнмен шелден, көк еттен әбден тазартады.
Наурыз мерекесіндегі кейіпкерлер.
Қыдыр ата - Жаратқанның, Ұлы құдіреттің атынан жер бетін аралаушы
және адамзатқа құт үлестіруші, оны қолдаушы кемел Рух. Қыдыр атаны
Наурыздың персонажы ретінде Тірілтуге болмайды,ол мистикалық тұлға
болғандықтан,Ырыс таңының басты мифтик кейіпкері болып,Аяз ата секілді
материалданбағаныжөн.
Ұмай Ана – аналық негізді әйелбейнелі тұлға, береке қайырымның
көзі,жер бетіне Жаратқанның бұйрығымен дарыған игіліктерді туындатушы,
еселеуші, молайтушы кейіп; Жердің мифтик бейнесі, киесі. Наурыз меркесінің
басты кейіпкері ретінде тұлғалауға тұратын бейне. Ол негізінен наурыздық
сахнаның көркі, басты тұлғасы, оқиғаның кейіпкері болғаны абзал.
Алдаркөсе. Бұл ежелгі Наурыз әмір, Наурыз қожа аталған наурыздық
персонаждардың қазақыланған жалғасы. Наурыз мерекесін қыздыруға бірден бір
лайық тарихи кейіп болып табылады. Одан басқа ертегілік кейіпкерлерді де
балаларға арналған наурыздық салтанаттарға енгізуге болады..әсіресе,
Қожанасыр, Алдаркөсе, Тазша, Аязби Наурыз кезінде сайланған Наурыз әкім
ретінде халыққа жағымды ролді ойнайды.
Мерекелік жарақтар.
Наурыздық таңба. Бұл – құмсағаттың кейпін білдіретін уақыт бейнесі.
Наурыздың таңбасы бір біріне сүйір бұрыштары түйілістіре бірігіп, бірінің
үстіне бірі орналасқан қос үшбұрыштан тұрады: үстіңгі үшбұрыш Көктің немесе
аталық негіздің белгісі, астыңғы үшбұрыш Жердің немесе аналық негіздің
белгісі.
Тайқазан ішіне піскен наурыз көже кұйылып таратылатындай ыдыс
болғаныжөн. Оны ағаштан, әлеуменнен,шойыннан, былғарыдан т.б жасауға
болады.
Тайқазанның тұғыры болғаны жөн. Мес түрінде де жасауға болады. Оған
қоса ожау болғаны мақұл.
Ырыс аяқ - наурыз көже ішуге арналған арнайы ыдыс. Бұл ыдыс күмістен,
ағаштан, шыныдан және басқа материалдардан жасалуы мүмкін. Наурыз - кесе
сырттай қарағанда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz