Рыноктық экономика жағдайында өңірдің тұрақты экономикалық дамуын қамтамасыз ету үшiн салықтық реттеу механизмiн жетiлдiру

Кіріспе

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Рыноктық экономиканы басқарудың неғұрлым тиімді нысандарының бірі мемлекетті салықтық реттеу болып табылады. Салықты пайдалана отырып мемлекет екі мақсатты көздейді. Біріншісі, барлық деңгейлер кірістерін толтыруға бағытталады. Бұл мемлекеттің фискалдық функциясына негізделеді. Екіншісі, мемлекетпен реттелетін рыноктық экономиканың басқару жүйесін қамтамасыз ету. Мемлекеттiң күрделi әлеуметтiк-экономикалық механизмiнiң қалыпты қызмет етуi көбiнесе оның тұрақты қаржылық қамтамасыз етiлуiне тәуелдi. Қазақстан Республикасының бюджеттiк-салықтық қатынастарының даму проблемалары мыналар болып табылады: аумақтық билiк органдарына қаржы ресурстарын жұмылдыру, жергiлiктi бюджеттердiң шығыстарын қаржыландырудағы қажеттiктiң әлуетіне сәйкестiк жүйесiн реттеу. Қазiргi жағдайда жергiлiктi бюджеттердiң меншiктi кiрiстерiнiң неғұрлым маңызды көзі салықтар болып табылады.

Елбасының Қазақстан халқына Жолдауында [15] тиімді осы заманғы мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару құрылымын құру мемлекеттің түйінді міндеттерінің бірі болып айқындалды.

Бұл мемлекеттік басқарудың жүйелі болуын, басқарудың әрбір деңгейі үшін қаржы ресурстарымен бекітілген функциялардың және өкілеттіктердің анықталуын, ведомствоаралық үйлесімнің қамтамасыз етілуін, басқарудың барлық деңгейлерінің тиімді қызметі үшін заңнамалық-құқықтық базаның құрылуын қажет етеді.

Мемлекеттің өз функцияларын орындауды қамтамасыз ету, мемлекеттік саясатты жүзеге асыру жөніндегі негізгі құралы бюджет болып табылады. Сондықтан мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерін жеткілікті қаржылық құралдармен қамтамасыз ететін, өзара қатынастардың тұрақтылығы және айқындығы қағидаларына негізделген, сондай-ақ тиімді бюджеттік саясатты жүргізуді ынталандыратын бюджетаралық қатынастардың оңтайлы моделін қалыптастыру қажет.

Аумақтардың экономикалық дамуының жоғары саралануы салдарынан өңірлер арасындағы кіріс базасын бөлудің біркелкі еместігі өңірлердің бюджеттік қамтамасыз етілуін теңестірудің белсенді саясатын жүргізуді қажет етеді.

Мұндай саясаттың негізгі мақсаты, орта мерзімді перспективада биліктің әрбір деңгейінің тұрақты кіріс көзін қамтамасыз ету болып табылады. Қазіргі кезде бюджетаралық трансферттер мөлшерін жиі нақтылау арқылы, бюджеттік алулар және субвенциялар көмегімен реттеу механизмі бюджетаралық қатынастардағы қажетті тұрақтылықты қамтамасыз етпейді.

Осыған байланысты жергілікті басқару деңгейіндегі бюджеттік теңестіру құралы болып табылатын бюджетаралық трансферттер механизмі, өңірлердің дамуының экономикалық ынталандырмасын шектеуші, жергілікті бюджеттерді теңестірудің айқын емес механизмі ретінде қарастырылады және реттеуші салықтарды бөлу нормативін есептеудің жаңа механизмін, әдістемесін қарастыру қажеттігі туындайды.

Проблеманың зерттелу дәрежесі. Бюджетаралық қатынастармен, елдің бюджеттік-салықтық саясатын жүзеге асырумен байланысты проблемалардың кеңінен қарастырылуына қарамастан, реттеуші салықтар көмегімен бюджетаралық қатынастарды жетілдіру механизмін кешенді зерттеу ерекше көңіл бөлуді қажет етеді. Бюджеттің салықтық кірістерін қалыптастырумен байланысты кез келген ғылыми зерттеудің негізі классиктердің еңбектерінде көрініс тапқан. А. Смит, Дж. Кейнс, А. Вагнер, Ф. Кене, А. Лаффер, С. Л. Брю еңбектерінде салықтардың негізгі қағидаларына, функцияларына сипаттама берілген. Жергілікті бюджеттердің кірістерін қалыптастырудағы, бюджетаралық қатынастардағы салықтардың алатын рөлі бойынша теориялық, әдістемелік және практикалық зерттеулерге көптеген ғалымдардың еңбектері арналған. Қарастырылып отырған тақырып бойынша зерттеулер мынадай қазақстандық ғалымдар еңбектерiнде көптеп кездеседi: С. Ш. Әуелбаев, Ж. Елубаева, А. Б. Зейнелгабдин, У. М. Искаков, Қ. Қ. Ілиясов, Ж. О. Ихданов, Э. Қ. Идирисова, П. Б. Исахова, С. Құлпыбаев, Н. Қ. Мамыров, В. Д. Мельников, М. Махмутова, Р. У. Смағұлова және т. б. Сонымен қатар Ресей ғалымдарының да еңбектерi аз емес: А. Соколов, А. Тривус, Л. Твердохлебов және т. б.

Зерттеудің мақсаты және міндеттері. Негізгі мақсат, рыноктық экономика жағдайында өңірдің тұрақты экономикалық дамуын қамтамасыз ету үшiн салықтық реттеу механизмiн жетiлдiру жолымен Шығыс Қазақстан облысының бюджеттiк-салықтық саясатын, бюджетаралық қатынастарын оңтайландыруға бағытталған теориялық қағидаларды және практикалық нұсқауларды жасау болып табылады. Қойылған мақсатқа қол жеткiзу үшiн, диссертацияның мазмұнын және қисынды дәйектілігін анықтаған мына мiндеттердi шешу қажет:

• бюджетаралық қатынастардың құралы ретіндегі салықтық реттеудің мәнін және негізгі аспектілерін теориялық негіздеу;
• бюджет жүйесінің деңгейлері арасында салықтарды бөлу функциясына негізді сипаттама беру;
• жергілікті бюджет кірістеріндегі салықтар рөлін анықтау және Шығыс Қазақстан облысы бюджетіне салықтық түсімдердің түсуін талдау;
• бекітілген салықтар және бюджеттік трансферттер жағдайына талдау жасай отырып, салықтық реттеу арқылы жергілікті бюджеттерді қалыптастыру объективтілігін негіздеу;
• өндіріске салық ауыртпалығын төмендету факторы ретіндегі салықтық реттеу бағыттарын анықтау;
• жергілікті бюджеттерді қалыптастыру және салықтық реттеу механизмін жетілдіруге қатысты нақты ұсыныстар жасау;
• бюджетаралық қатынастарды реттеудің әдістерін айқындау және әдістемелік көзқарастарын анықтау.

Зерттеу объектісі бюджетаралық қатынастардағы салықтардың реттеушілік механизмі болып табылады.

Зерттеу пәні. Жергілікті бюджет кірістерін қалыптастырудағы салықтардың реттеушілік қызметімен байланысты қаржылық қатынастар жиынтығы.

Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеу барысында әлемдік экономикалық ғылым классиктерінің еңбектері, отандық және шетелдік ғалымдардың монографиялары мен мақалалары, салықтық және қаржы-бюджеттік қатынастарды реттейтін заңнамалық және нормативтік-құқықтық құжаттар қолданылды.

Ақпараттық база ретінде ҚР Президентінің жарлықтары, ҚР Үкіметінің қаулылары, басқа да нормативтік құжаттар, Қазақстан Республикасы статистика жөніндегі Агенттігінің, Қаржы министрлігінің материалдары, Шығыс Қазақстан облысы Қаржы басқармасының есептері, әр түрлі деңгейлердегі конференциялардың материалдары, республикалық, облыстық және аудандық бюджеттердің орындалуы туралы мәліметтер, сондай-ақ факторлық, салыстырмалы және статистикалық талдау негізінде алынған талдамалық зерттеу материалдары пайдаланылды.

Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Салықтық реттеудің теориялық және практикалық мәселелерін кешенді зерттеу және қызмет ететін бюджетаралық қатынастардағы реттеуші салықтар механизмін жетілдіру бойынша ғылыми негізделген нұсқаулар мен ұсыныстарды әзірлеу диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы болып табылады. Зерттеу үдерісінде, ғылыми жаңалығы бар, мынадай ғылыми нәтижелер алынды:

• «салықтық реттеу» ұғымының мағынасы теориялық тұрғыдан зерттеліп, авторлық анықтама берілді;
• жергілікті бюджеттерді қалыптастыруға реттеуші салықтардың және бюджеттік трансферттердің әсеріне салыстырмалы талдау жасалды;
• бюджеттер арасындағы қатынастардың реттеуіштері ретіндегі салықтық реттеудің нысандары негізделді;
• бюджетаралық қатынастарды реттеу әдістерін жүйелеу негізінде салықтық реттеудің оң және жағымсыз жақтары анықталды, сондай-ақ жағымсыз жақтарды жою бойынша шаралар кешені ұсынылды;
• қаржылық көмек қажеттігін нақты бағалаудағы субъективтік ықтималдықты төмендету үшін салықтық әлуетті анықтау механизмі өңделді.

Қорғауға ұсынылатын ғылыми тұжырымдар:

• тарихи тәжірибені жинақтау негізінде, заңнама-құқықтық факторлардың өзгерістерін ескеріп, Қазақстанның салық-бюджеттік жүйесінің даму кезеңдері анықталды;
• жан басына шаққандағы кірістер көлемін анықтау негізінде Шығыс Қазақстан облысы аудандарының кластерленуі жасалды;
• бюджетаралық қатынастарды салықтық реттеудің сыныптамалық құрылымы анықталды.
• салықтық реттеу нормативтерін саралаудың негізгі көрсеткіші ретінде аумақтың салықтық әлуетін анықтау әдістемесі берілді;
• салықтар көмегімен реттеудің құрылымдық-қисынды сызбасы өңделді.

Жұмыстың практикалық маңызы мемлекеттік және өңірлік деңгейлерде басқарушылық шешімдерді өңдеу, сондай-ақ өңірдің перспективалық даму жоспарын жүзеге асыру үшін зерттеу нәтижелері мен қорытындыларын пайдалану мүмкіндігінде болып отыр. Салықтарды бюджеттер арасында бөлудің нормативтерін есептеудің ұсынылған әдістемесі жергілікті бюджеттердің қаржылық базасын анықтау тұрақтылығына қол жеткізуге мүмкіндік береді. Диссертацияның теориялық және әдістемелік ережелері «Салықтар және салық салу», «Мемлекеттік бюджет» пәндері бойынша дәрістер және оқу-әдістемелік кешенді әзірлеу барысында пайдаланылуы мүмкін.

Зерттеу нәтижелерінің қолдау табуы. Жүргізілген зерттеудің нәтижелері дамудың перспективалық жоспарын әзірлеу барысында Шығыс Қазақстан облысының Қаржы департаменті мемлекеттік мекемесінің, Шығыс Қазақстан облысы бойынша салық комитетінің, Шығыс Қазақсан облысы Семей қаласының экономика және бюджеттік жоспарлау бөлімінің қызметінде пайдаланылды.

Зерттеу нәтижелерінің жариялынымы. Зерттеу нәтижесінде алынған негізгі ғылыми қағидалар және нәтижелер жалпы көлемі 2, 95 баспа табақты құрайтын 3 ғылыми мақалада 3 халықаралық ғылыми-практикалық конференцияларда баяндалды.

Диссертация құрылымы және көлемі. Диссертациялық зерттеу кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады. Жалпы жұмыс 150 беттік компьютерлік терім мәтінін құрай отырып, 22 кестені және 13 суретті қамтиды

1 Бюджетаралық қатынастарды реттеу құралы ретіндегі салықтық реттеудің Әлеуметтік-экономикалық мазмұны жӘне теориялық аспектілері

1. 1 Бюджетаралық қатынастардағы салықтық реттеу құралдары және олардың экономикалық мазмұны

Мемлекеттiк бюджеттiң қызмет етуiнiң ұйымдастырушылық нысаны, оның бюджеттiк жүйесi болып табылады. Бұл елдiң бүкiл аумағында әлеуметтiк әдiлеттiк қағиданы сақтау қажеттiгiмен, мүмкiн болатын икемдiлiктi қамтамасыз ету маңыздылығымен, бюджет қаржыларын пайдалану тиiмдiлiгiмен шартталған.

Қазақстан Республикасының Бюджет кодексінің 38 бабына сәйкес, жоғарғы және төменгі бюджеттердің бюджет үдерісіндегі катынастары бюджетаралық қатынастар болып табылады. Бюджет үдерісінде республикалық бюджеттің аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттерімен, облыстық бюджеттің, республикалық маңызы бар қала, астана бюджетінің басқа облыстық бюджеттермен, республикалық маңызы бар қалалар бюджеттерімен, аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттерінің бір-бірімен өзара қатынастарына жол берілмейді. Бюджетаралық қатынастар мемлекеттік басқарудың деңгейлері арасындағы функциялар мен өкілеттіліктердің ара жігін дәлме-дәл ажыратуға, түсімдер мен шығыстарды бюджеттер деңгейлері арасында бірыңғай бөлуге, сондай-ақ бюджетаралық қатынастарды айқындау әдістерінің біртұтастығы мен ашықтығына негізделген. Қазақстан Республикасының Үкіметі мен орталық мемлекеттік органдардың, облыстардың жергілікті атқарушы органдарының, облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың және аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) бюджет үдерісіне араласуына жол берілмейді [1, 20 б. ] .

Бюджетаралық қатынастар мынадай қағидаттарға негізделеді:

• облыстар, республикалық маңызы бар қалалар, астана бюджеттерінің - республикалық бюджетпен өзара қатынастарда, аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттерінің жоғарғы облыстық бюджетпен өзара қатынастарда теңдігі;
• Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық бірліктерінің бюджеттік қамтамасыз етілу деңгейлерін теңестіру;
• жергілікті атқарушы органдардың бірдей деңгейде мемлекеттік қызмет көрсетуін қамтамасыз ету;
• мемлекеттік қызмет көрсетуді ұсынудың барынша тиімділігі мен нәтижелілігі - мемлекеттік қызмет көрсетудің неғұрлым тиімді және нәтижелі жүргізілуі мен ұсынылуын қамтамасыз ете алатын мемлекеттік басқару деңгейіне мемлекеттік қызметтер көрсетуді бекітіп беру;
• мемлекеттік қызмет көрсету деңгейін оны пайдаланушыларға барынша жақындату - қызметтерді алушылардың қажеттіктерін нақтылап есепке алу және мемлекеттік қызметтер көрсету сапасын арттыру мақсатымен көрсетілетін қызметтерді атқаруды бюджет жүйесінің мүмкін болғанша неғұрлым төмен деңгейіне беру;

- бюджеттің әрбір деңгейінің алынған ресми трансферттер мен кредиттердің тиімді және нысаналы пайдалануы үшін жауаптылығы [1, 21 б. ] .

Бюджетаралық қатынас - мемлекеттi басқарудың негiзгi мәселелерiнiң бiрi. Саяси тұрақты қоғамды және үнемi өспелi ұлттық экономиканы құру аумақ аралық айырмашылықтарды теңестiру мәселерiн шешпейінше мүмкiн емес.

Бюджетаралық қатынастарға жалпы алғанда мыналар жатады:

- жеке әлеуметтiк және экономикалық функцияларды орындау үшiн жауапкершiлiктi республикалық және жергiлiктi деңгейлер арасында бөлу және заңды тағайындауға негiзделген шығыстарды бөлу;

- бюджеттiк жүйенiң әрбiр деңгейiне бекiтiлген өкiлеттiлiктерге адекватты, шығындар шамасын негiздеу;

- барлық деңгейдегi бюджеттер кiрiстерiнiң көздерiн заңдық бекiту және анықтауды көздейтiн кiрiстердi бөлу;

- аумақтың жиынтық қаржылық әлуетіне және шығыстардың аумақтық құрылымына тәуелдi бюджетаралық қаржылық ағындарды ұйымдастыру крийтерилерiн заңды бекiту және анықтауды көздейтiн, аймақтарды қолдау нысандары.

Қалыптасқан бюджетаралық қатынастардың мәнiн олардың ұйымдастырылу тәртібін және ерекшелiктерiн зерттеу мынадай қорытынды жасауға мүмкiндiк бередi: бюджетаралық қатынастар қалыптасатын, бюджеттiк жүйелер деңгейлерiне тәуелдi, оларды деңгейаралық қатынастарға және бiр деңгей бюджеттерi арасындағы қатынастарға бөлуге болады. Ал бюджетаралық қатынастар пайда болу бағыттарына тәуелдi, оларды үш негiзгi блоктарға бөлуге болады, ал бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандарын республика - облыс және облыс - аудандар деңгейіне бөлуге болады (Сурет 1) .

Бюджетаралық қатынастарға реттеуші салықтардан бөлулер, бір бюджет қаражаттарын басқа бюджеттерге қайта бөлу, мақсатты қолдау бойынша бюджетаралық қатынастар жатады. Келтірілген суретте бюджетаралық қатынастардың бағыттары қарастырылып, олар өзара бюджетаралық қатынастар нысандарына бөлінген. 1991 жылдан бастап Қазақстанның экономикасында, саяси жүйесiнде және әлеуметтiк құрылымында айтарлықтай өзгерiстер болуда. Бiрақ бюджетаралық қатынастар жүйесiнде бұрынғы, социалистiк жоспарлы экономикаға негiзделген режим сақталған. Қазiргi жағдайда ол салықтық және бюджеттiк әкiмшiлiктендiрудi реформалау жолында экономикалық дамуды тежейтiн бөгет болып отыр. Бюджетаралық қатынастардың Кеңестiк жүйесi елдiң әрбiр тұрғынына мемлекеттiк қызметтiң бiркелкi, бiрдей түрiн ұсыну қағидасына сәйкес құрылды.

Бюджетаралық қатынастар жоғарыда айтылғандай бюджеттiк жүйенiң деңгейлерi бойынша кiрiстердi бөлуге негiзделеді. Орталық және аумақтың өзара қатынасын реттеудiң басқа маңызды механизмi республикалық бюджеттен жергiлiктi бюджеттерге қаржылық көмек ретiнде қаржыларды бөлу

болып табылады. Оның көмегімен қаржылық қамтамасыз етiлуi теңесуi қажет. Ресми трансферттер жалпы сипаттағы трансферттер, ағымдағы нысаналы трансферттер, дамуға арналған нысаналы трансферттер болып бөлінеді.

Бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандарын айқындаған кезде бюджеттер деңгейлерінің әрқайсысының салықтық әлуеті, аймақтардың объективтік бюджеттік қажеттіліктерін бағалау нәтижелері, бекітілген заттай нормалар ескеріледі. Бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандары орта мерзімді фискалдық саясатқа сәйкес белгіленеді. Нысаналы трансферттер мен кредиттерді жергілікті атқарушы органдар тек қана олардың нысаналы қызметіне сәйкес пайдаланады. Нысаналы трансферттер мен кредиттер нысаналы бағытқа сай пайдаланылмаған жағдайда трансферттер мен кредиттерді бөлген жоғарғы бюджетке ағымдағы қаржы жылының 31 желтоқсанына дейін міндетті түрде қайтарылуға жатады.

Нысаналы трансферттер мен кредиттердің қаржы жылы ішінде пайдаланылмаған (толық пайдаланылмаған) сомалары осы трансферттер мен кредиттерді бөлген жоғары тұрған бюджетке қаржы жылы аяқталғаннан кейін он күн ішінде міндетті түрде қайтарылуға жатады.

Дамуға арналған трансферттердің қаржы жылы ішінде пайдаланылмаған (толық пайдаланылмаған) сомалары белгіленген мөлшерде тиісті төменгі бюджеттердің иелігінде қалдырылуы мүмкін.

Жергiлiктi деңгейдегi бюджеттiк қатынастардың ұйымдық нысандарын кешендi қарау жергiлiктi бюджеттер қызметiндегi екi жүйенi анықтап бермек. Олардың бiрi - түсетiн кiрiстер мен шығындық мiндеттердi қалыптастыру жөнiнде болса, екiншiсі - оларды реттеу жүйесi болып табылады. Бұл екi жүйе бiрге қызмет етедi және олар бюджеттiк қатынастарды ұйымдастырудың бiртұтас үдерісінің екi жағы iспеттi.

Салықтар мен кiрiстердi бюджеттер бойынша орналастырудың елiмiзде қалыптасқан жүйесi барлық деңгейдегi бюджеттерге салықтар мен кiрiстердiң бiрқалыпты түсуiн қамтамасыз ете алмайды, бiрлесе қызмет ету қағидатын және дербестiгiн жүзеге асыра алмайды.

Салықтарды орталықтандырып жинау кезiнде, шығындарды орталықсыздандыру әрине, бюджет тапшылығын төмендетуге әсерiн тигiздi. Бiрақ, шығындарды жергiлiктi билiк органдарына аудара отырып, үкiмет жергiлiктi бюджеттiң кiрiстерiнiң тиісті жоғарлауын қамтамасыз етпейдi, бұл оларды елеулi шектедi. Нәтижесiнде негiзгi шығындар бойынша берешек жинақтала бердi және облыстардан республикалық бюджетке бөлулер кешiктiрiлуi пайда болды. Нәтижесiнде пайда болатын жергiлiктi бюджеттiң тапшылығы, экономиканың қалыпты дамуын тежейтiн жалпы бюджеттiк тапшылықтың өсуiне әкелдi.

Салықтық өкiлеттiктердiң орталықтандырылуымен жүргiзiлетiн, шығыстарды орталықсыздандыру, аумақтар арасындағы теңсiздiктiң жоғарылауына әкелді. Бюджетаралық қатынастарды реттеуде маңызды орын алатын, бюджеттің басты кіріс көзі болып табылатын, салықтар көмегімен реттеуді қарастырайық. Ол үшін ең алдымен салықтық реттеу ұғымына сипаттама беру қажет.

Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі - ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістерін және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен анықталады.

Экономиканы мемлекеттік реттеу басқарудың сәйкес тұтқаларына сүйенеді. Мұндай тұтқалардың бірі салықтар болып табылады. Бұл, экономикалық өмірге араласу тек қана кәсіпкерлік қызметті жүргізуді анықтайтын мемлекеттік актілерді шығарумен емес және шаруашылық жүргізуші субъектілердегі мүліктің және қаражаттың бөлігін алумен түсіндіріледі. Сонымен, салықтар жалпы ішкі өнімді және ұлттық кірісті бөлу үдерісінде маңызды рөл атқарады.

Салық салу практикасын теориялық негіздеу салық теориясында белгіленеді. Олардың эволюциясы экономикалық ойлардың әртүрлі бағыттарының бір уақытта дамуымен жүрді. Салық жүйесінің тұжырымдамалық моделдері мемлекеттің экономикалық саясатына тәуелді дамыды.

Ұзақ уақыт ағымында экономикадағы салықтар рөлі туралы классикалық ұсынылу болды. 200 жыл бұрын А. Смит мемлекеттік қаржылар эволюциясы туралы ғылымды ең бірінші құрды. Салық жүйесінің қалыптасуы мемлекеттің дамуының жоғары деңгейінде жүреді. Классик-ғалымдар У. Петти, Ж. -Б. Сей және ағылшын экономисттері Д. Рикардо, Дж. Милль экономиканы тұрақты және өзі реттелетін жүйе ретінде қарастырады, мұнда сұраныс ұсынысты туғызады, ал оның біреуінің артықшылығы өндірушілердің шаруашылықтың тапшылықты салаларына қозғалысымен өзі теңесуі болады деп санады.

Салықтардың мазмұнын жүйелі зерттеген Д. Рикардо былай деп жазды: «Салық салу келесідей зұлымдықтардың бірін таңдау болып табылады: егер ол пайдаға немесе кірістердің басқа көздеріне әсер етпесе, онда ол шығындарға әсер етуі керек, немесе егер оның ауыртпалығы біркелкі бөлінеді және ұдайы өндірісті тоқтатпайды десек, онда салық қайда түсетіні бәрібір». Оның еңбектері салықтан мүлдем бас тартуға шақырмайды, өйткені салықтар мемлекеттің өмір сүруінің материалдық базасын қамтамасыз етеді. Д. Рикардо өз еңбектерінде салықтардың тек бір жағын ғана қарастырған - салықтардың реттеуші әсерін көрмей, үкіметтің қажеттіліктерін қамтамасыз етуге көңіл бөлген. Д. Рикардоның пікірлесі А. Смит салықтардың қызметін басқаша қарастырған. Ол салықтар тек зұлымдық әкелмейді, салық салудың белгілі қағидаттарын сақтау кезінде олар қоғамдық дамудың маңызды жағымды факторы болады деп санаған. Ондай қағидаттарға А. Смит мыналарды жатқызған: мемлекеттің қол астындағылар үкімет шығындарын жабуға қатысуы «мүмкіндігіне, өзінің салыстырмалы төлем қабілеттілігіне қарай»; тек салық төлеушіге емес, кез келген адамға салық төлеу мерзімінің, тәсілдерінің және мөлшерінің белгілі болуы.

Салықтар тек мемлекеттік бюджет кірістерінің көздері рөлін атқарады, ал зерттеу пікірталастары олардың алыну әділеттілігі қағидаты төңірегінде жүргізіледі. Бірақ қоғамдағы экономикалық қатынастардың күрделенуімен, объективті циклдық үдерістердің әсерімен, классикалық ғылымды түзету, мемлекеттің рөлін, оның экономикалық үдерістерге әсерін бөлу, сондай-ақ салық салудың әлеуметтік, экономикалық шекараларын реттеу қажеттілігі туды. Жаңа ғылыми теориялар пайда болды. Қазіргі кезде экономикалық ойлардың екі негізгі бағытын бөліп алуға болады - кейнсшілдік және неоклассикалық.

Кейнсшілдік теория мемлекеттік реттеудің маңызды мароэкономикалық бағыттарын негіздейді, экономиканың жалпы қызмет етуін талдаудың элементтерін бейнелейді. Салық теориясының және экономикалық теорияның дамуына аса зор үлес қосқан, ағылшын экономисті Дж. Мейнард Кейнс өзінің еңбегінде экономиканы мемлекеттік реттеу құралын негіздеген. Басқа экономикалық тұтқалармен бірге салықтық реттеуге басым көңіл бөлген. Ол салықтық саясат экономикалық өрлеуге, жұмыспен қамтуға, тұтынуды ынталандыруға үлкен әсер етуі мүмкіндігін атап өткен. «Егер салықтық саясат кірістерді неғұрлым әділетті бөлу құралы ретінде пайдаланылса, онда тұтынушылықтың жоғарылауына әкеледі» деп есептеген.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс