Жезқазған қаласы

Жоспар
Кіріспе

1 Жез қазған қаласы
2 Экономика
3 Жезқазған маршы
4 Маңызы
5 Маңызды оқиғалар хроникасы
6 Қала құрылысы мен Архитектурасы
7 ҚАЗАҚМЫС ЖЕЗҚАЗҒАН ҚАЛАСЫ МЕН МАЛШЫБАЙ
АУЫЛЫН КӨРІКТЕНДІРУГЕ ҚАТЫСТЫ

Жезқазған - бұл Орталық Қазақстандағы 1761 шаршы километр аумақты алып жатқан? 96,7 мың тұрғыны бар? бай өнеркәсіп инфрақұрылымы? көптеген мәдени-ағарту және спорттық мекемелері бар қала. Жезқазған аймағының аумағында 1500 ге жуық тарихи және мәдени ескерткіштер бар, олар әсіресе Сарысу, Сары Кеңгір өзендері жағалауында көптеп кездеседі. Жезқазған қалалық археология мұражайы,Жезқазғанның жерасты байлығын ашқан, Қазақстан ғылым академиясының тұңғыш академигі Қаныш Сәтпаевтың мемориалдық мұражай-үйі біртұтастай мәдени-тарихи кешенге кіреді. Жезқазған тау-кен металлургия комбинатын кенші, геолог, академик Қ.И.Сәтпаевтың перзенті деп атауға болады. Кезінде академик университет ашуды армандаған. Сол асқақ арманы бүгігнгі таңда орындалып, О№Байқоңыров атындағы Жезқазған Университеті ашылды. Қалада 20 дан астам мәдениет орындары жұмыс істейді, соның ішінде С.Қожамқұлов атындағы Жезқазған музыкалық драма қазақ театры және жасөспірімдер театры. Ұлытау (Ұлы тау)– қазақ халқының тарихи орталығы, далалық өркениет көшпенділері мәдениетінің орталығы. Ұлытау тау тізбегі-көптеген шақырымнан көрінеді, ол солтүстіктен оңтүстікке 200 шақырымға созылып жатыр. Ең биік нүктесі-Әулие тау- Таудың көне мәдениетін «Әлемдік тау» бейнесін еске түсіреді. Оның бейнесі Тау бейнесін қорғаушы, әулие орын, сақтаушы бейнесін көрсетеді. Ұлы қорғандар, қорымдар, Беғазы Дәндібай мәдениетінің кесенелері, тастағы таңбалар, петроглифтер, шахталар, мыс, қалайы, күміс, алтын және балқытқан металл қорыту пештері және басқа да көне ескерткіштердің табылуы мен ғалымдардың зерттеулерімен Ұлытау көне заманнан бері Сарыарқаның және барлық даланың орталығы болғанын куәландырады. Ұлытау - бұл біздің ата-бабаларымыздың мыңдаған ғасырлық рухани, аңызына айналған, ақындары жырлаған, сан ғасыр адамдарды баураған қазақ халқының құрметтейтін қасиетті жері. Осы бір көне таудың кереметтігі Қазақстанның ұлттық тарихының маңыздылығымен берілген. Ұлытау көшпенді тайпа хандарының сүйікті орнына айналған. Осы жерде ұлы Шыңғысханның үлкен ұлы Жошы ханның ордасы орналасқан, осы жерден Батый хан шығысқа бағыттаған өзінің жаугершілік жорығын бастаған. Ұлытауда Жошы хан мен түркі тілдес тайпалардың негізін қалаушылардың бірі Алаша ханға кесенелер көтерілген. Есімдері Алтай, Орал, Қырым, Солтүстік Кавказ және Өзбекстанның халықтық ауыз әдебиетінде мәңгілік сақталған. Алтын Орданың ханы Тоқтамыс, Ордалық ұлы қолбасшы, әмір Едігеде осында жер қойнына берілген. Ұлытаудағы Алтыншоқы тауындағы тас тақтаға 1391 жылы осында болғаны турасында ұлы Ақсақ Темір жазба қалдырған.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

Жезқазған қаласы - Қазақстандағы қала, Қарағанды облысы

Берік Әбдіғалиұлы, Жезқазған қаласының әкімі

• Қала 1954 жылы құралды. Қала аумағы 1,8 мың шаршы километрге тең.[2]
• Қала халқының саны 2007 жылғы 1 қаңтарда 97,3 мың адамды құрады.
• Қалалық әкімшілікте 3 ауылдық округ, 18 ауылдық елді мекен бар.
• Есептілік деректер бойынша 2007 жылдың басына қалада тұратын халық
санының
o 60,0%-ы қазақтар
o 27,8%-ы орыстар
o 1,4%-ы немістер
o 1,3%-ы татарлар
o 4,1%-ы украиндер
o 0,9%-ы белорустар
o 4,5%-ы басқа ұлт өкілдері
• 2006 жылы халықтың 1000 тұрғынына жалпы коэффициенттер:
o туылу – 16,73
o өлім – 10,88
o табиғи өсім – 5,85
• Қалада 01.01.07 жылға 1133 шаруашылық жүргізуші субъекті тіркелген,
оның ішінде 13 ірі, 58 орта, 1062 шағын субъектілер.
Негізгі экономикалық бағыт: түсті металлургия; машина жасау және металл
өндеу; энергетика; тамақ өнеркәсібі.
• Қаланың негізгі кәсіпорындары: Қазақмыс Корпорациясы ЖШС, ЖезРЭК
АҚ, ПТВС АҚ
• Өндірілетін өнімнің негізгі түрлері:
o электр энергиясы;
o түсті металдарды өндіру (айырылған күміс, айырылған алтын,
тазартылған мыс).
• 2006 жылы ауыл шаруашылығы өнімінің айтарлықтай бөлігін өсімдік
шаруашылығы құрады.
• 2006 жылғы 1 шілдеге ауыл шаруашылығы өндірушілерінің нақты бары: 16
ауыл шаруашылық кәсіпорыны, 184 іс-әрекеттегі шаруа қожалығы, 4,5 мың
халықтың жеке қосалқы шаруашығы. Аймақта ауыл шаруашылығы өнімін
өндіруге 251,4 мың гектар ауыл шаруашылық жерлері пайдаланылады, оның
ішінде 1,0 мың га – егістік алқаптар.
• 2006 жылғы астыққа 1,1 мың га ауыл шаруашылығы дақылдары егілетін
егістік жерлер пайдаланылды, оның ішінде
o картоп 0,8 мың га
o көкөніс 0,2 мың га
Осыдан 2006 жылы 11,6 мың тонна картоп, 4,9 мың тонна көкөніс-бақша
дақылдары, 1,1 мың тонна ет (тірі салмақта),4,0 мың тонна сүт, 4671,2 мың
дана жұмыртқа өндірілді. 2007 жылғы 1 қаңтарға ірі қара мал саны 6,9 мың
бас, қой мен ешкі – 22,5 мың бас,шошқа – 4,3 мың бас,жылқы – 1,8 мың бас,
құс – 23,1 мың бас.

Қалада 20062007 оқу жылы басына
• 22 күндізгі жалпы білім беретін мектеп жұмыс істейді, онда 14999
оқушы,
• 7 колледжде – 6470 оқушы,
• 2 кәсіби-техникалық оқу орнында – 920 оқушы,
• 1 жоғары оқу орнында 4283 оқушы оқиды.
Қалада
• 13 кітапхана,
• 6 клуб типті мекеме,
• 3 мұражай,
• кино көрсету қызметін жүзеге асыратын 2 мекеме,
• 1 театр,
• 1 концерт залы жұмыс атқарады.

Экономика

Қазақмыс корпорациясы
2006 жылғы қаланың ірі және орта кәсіпорындар жұмыскерлерінің тізімдік
саны, Сәтбаев қаласында “Қазақмыс корпорациясы” ЖШС және Ұлытау ауданының
Қарсақпай кентінде жұмыс істейтіндерді есепке алғанда, 45175 адамды құрады,
орташа атаулы еңбекақы – 39511 теңге. 2006 жылғы өндірістік өнім көлемі (үй
шаруашылық есебінсіз) 210886,1 млн. теңгені құрады. Жылдық деректер бойынша
2006 жылғы негізгі капиталға инвестициялар 16057,8 млн. теңге сомасында
игерілді, бұл 2005 жылғы көлемге 103,6%-ды құрайды.Кәсіпорындардың өз
күштерімен орындаған мердігерлік жұмыстар көлемі 2006 жылы 1655,5 млн.
теңгені немесе 2005 жыл көлеміне 163,9%. 2006 жылғы бөлшек тауар айналым
көлемі (қоғамдық тамақтандыру қызметің есепке алмағанда) 8678,1 млн. теңге
шамасында құралды, қызмет көрсету көлемі (мемлекеттік басқару қызметінсіз)
– 3314,7 млн. теңге.

Жезқаған әнұраны

Жезқазған маршы
Сарыарқаның сағымымен бірге ұшқан,
Сәулетімен сәніменен нұр құшқан.
Салтанатты Жезқазғанның қаласы-ай,
Асты алтын, үсті күміс гүлстан.
Жезді бойы жез қалам,
Жер түбінен жезді алам.
Алтын қалам, кең далам,
Сенен ұшқан айға адам,
Жеқазғаннан айналам.
Асқаралы асқарысың жерімнің,
Мақтанышы, дастанысың елімнің.
Көзін ашқан кеше Қаныш ағамыз,
Тусыраған тұл бойында кенімнің.
Әні:Ж.Сейіловтікі, сөзі: Н.Бәрменбаеванікі

Маңызы

Кеңгір суқоймасы. Қалалық жағажай
Жезқазған-Қарағанды облысындағы қала, темір жол стансасы. Қазақстандағы
түсті металлургияның ірі орталығы. Сарыарқаның батысында, Ұлытау тауларының
оңтүстігіндегі Қарақеңгір өзенінің бойындағы Кеңгір бөгенінің оңтүстік-
батыс жағалауында орналасқан. Тұрғыны 96 мың адам . Іргесі 1939 жылы 3 мың
халқы бар Кеңгір ауданының орнында тұрғызылған. 1941-54 жылдары Үлкен
Жезқазған кенті аталды. 1954 жылдан қала мәртебесін алды. 1973-97 жылдары
Жезқазған облысының орталығы болды. Қалада Қазақмыс корпорациясы,
Казкат біріккен кәсіпорны, Жезқазғансирекметтал республикалық
мемлекеттік кәсіпорны, Кеңгір химия өндірістік кәсіпорны, Ұлытау қазақ-
қытай біріккен тоқыма-киім тігу және тағы басқа бар. Қалада түсті
металлургия ғылыми-зерттеу институты, Жезқазған университеті,ботаника бағы,
медициналық. колледждер, 36 мектеп, 10 аурухана, 47 амбулаторлық пункттер,
7 кітапхана, 2 мұражай және тағы басқа мәдени мекемелер бар. Жезқазғанның
тарихы қазақтың ұлы ғалымы, академик Қаныш Сәтпаев есімімен тығыз
байланысты.

Маңызды оқиғалар хроникасы

Жезқазған қаласының әкімшілігі
Жезқазған кен орындарында мыс кенін өндіру көне дәуірде басталған. Тас
үйінділері арқылы ертедегі кен қазушылар 1 млн. тоннадан астам тотыққан мыс
кенін өндіргені туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді.
• 1772 жылы капитан Н.Рычковтың 1771 жылғы қырғыз-қайсақ даласына
саяхатынан күнделік жазбалары кітап болып шыққан, онда Жезқазған мыс
кен орны туралы тұңғыш жазылған.
• 1847 жылы орыс өнеркәсіпшісі Н.Ушаков Жезқазған мыс кен орнын ресми
тіркетті.
• 1912 жылы желтоқсан айында Спасские медные руды акционерлік
қоғамыныңың жиналысы Жезқазған мыс кені негізінде мыс қорыту
зауытыныңың және байыту фабрикасының құрлысын бастау жөнінде қауылы
қабылдау.
• 1925 жылы 10 маусымда Атбасцветмет тресі құрылып, оның құрамына
Қарсақбай мыс зауыты, Байқоңыр көмір ошағы және Жезқазған мыс кеніші
кірді.
• 1928 жылғы 19 қазанда Қарсақбай бірінші мыс балқымасы алынды.
• 1929 жылы Қ.И.Сәтбаев Атбасцветмет тіресінің геологиялық барлау
бөлімінің бастығы және бас геологы болып тағайындалды.
• 1934 жылы Москвада КСРО Ғылым Академиясы қазақстандық базасы ғылыми
кеңесінің Үлкен Жезқазғанның мәселелеріне арналған сессиясы болды.
• 1936 жылы 25 наурызда КСРО Ауыр Өнеркәсіп Халық коммис- сары
С.Орджоникидзе Жезқазған мыс қорыту комбинатының құрлысы туралы
бұйрыққа қол қойды.
• 1937 жылдың қараша айында кең табанды темір жол Жезқазғанға дейін
салынды.
• 1954 жылы 20 желтоқсанда Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесі Президиумының
жарлығымен Жезқазған қаласы құрылды.
• 1960 жылы 8 желтоқсанда Жезқазған телевизия студиясы жұмыс істей
бастады.
• 1961 жылдың көктемінде Жезқазғанда ССР Ғылым Академиясының, республика
геология және жер байлығын қорғау министрлігінің, Қарағанды халық
шаруашылығы кеңесінің және Жезқазған кен-металлургия комбинатының
біріккен сессиясы болды.
• 1963 жылы Жезқазғанда екінші байыту фабрикасы іске қосылды.
• 1964 жылдың наурыз айында Жезқазған кен-металлургия академик
Қ.И.Сәтпаев есімі берілді.
КСРО Жоғарғы Советінің Президиумы 1966 жылғы 14 мамырдағы жарлығымен мыс
кенін өндіру мен өндеудегі, жаңа техниканы енгізу - дегі үздік табыстары
үшін Жезқазған кен-металлургиялық комбинатын жоғарғы дәрежелі үкімет
марапаты – Ленин орденімен марапаттады. КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумы 1966
жылғы 13 тамыздағы жарлығымен түсті металлургия базасын салып дамытқаны
және Үлкен Жезқазғанның күрделі құрлыс жоспарын нәтижелі орындағаны үшін
Қазмысқұрлыс (Казмедьстрой) тресінің ұжымы Еңбек Қызыл Ту орденімен
марапаттады.
• 1970 жылы Жезқазған түсті металл ғылыми-зерттеу, жобалау институты
құрылды.
• 1971 жылы наурыз айында мыс қорыту зауытының бірінші кезегі қатарға
қосылды.
• 1973 жылдың 20 наурызында Жезқазған қаласы жаңадан құрылған аттас
облыстың әкімшілік орталығы мәртебесіне ие болды. Облыс 1997 жылдың 3
мамырында қайта таратылды.
• 1973 жылы қала әуе жайында Ту - 154 жолаушы ұшағы қонды.
• 1987 жылы кен-металлурия комбинаты мен түсті металлургия ғылыми
зерттеу және жобалау институты бірігіп, Жезқазғанцветмет ғылыми-
өндірістік бірлестігі құрылды.
• 1992 жылы орталық мешіт ашылды.
• 1993 жылы Жезқазған облыстық автомобиль жолдары басқармасы Жезқазған
жолдары ашық акционерлік қоғам болып қайта құрылды.
• 1993 жылы 30 маусымда қазақ – түрік лицейі ашылды.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1995 жылдың шілдесіндегі қаулысымен
Жезқазғантүстіметалл акционерлік қоғамы шетелдік Самсунг компаниясына
басқаруға берілді.
• 1995 жылы мыс қорыту зауытының сирек металл цехында алғаш осмий
алынды.
ҚР Үкіметінің 1995 жылғы 28 қыркүйегіндегі қауылысымен мемлекеттік
кәсіпорын Жезқазғансирекмет (Жезказганредмет) құрылды.
• 1996 жылы тамыз айында халықаралық талапқа сай Қазақмыс
корпорациясының медициналық орталығы салынды.
ҚР Үкіметінің 1996 жылғы мамырдағы қауылысымен Ө.Ә.Байқоңыров атындағы
Жезқазған университеті құрылды.
• 1996 жылы тамыз айында халықаралық талапқа сай Қазақмыс
корпорациясының медициналық орталығы салынды.
• 1997 жылы Сарыарқа, Подробности, Жезказганская газета газеттері
шыға бастады.
• 1997 жылы жазда қалалық атқарушы орындардың тұрғын үй – коммуналдық
шаруашылықты реформалау тәжіриебесін үйреніп зерттеу мақсатында
Жезқазғанда облыстық семинар – кеңес өтті.
• 1998 жылдың сонында Қазақмыс корпорациясының барлық кәсіпорындарының
құрылымдарын қайта құру аяқталды.
• 1999 жылы сәуір айында қаламызда Қ.И.Сәтпаевқа ескерткіш орнатылды.
• 1999 жылы сәуірде Ө.А.Байқоңыров атындағы Жезқазған университеті ҚР
Білім және ғылым министірлігімен, Қарағанды облыстық әкімятымен,
Жезқазған қалалық әкімятымен, Қазақмыс корпорациясымен бірлесіп
Академик Қ.И.Сәтпаевтың Қазақстанда инженерлік істің қалыптасуына
және дамуына үлесі деген тақырыпта ғылыми - техникалық конференция
өткізді.
• 1999 жылы сәуір айында қаламызда Қ.И.Сәтпаевқа ескерткіш орнатылды.
• 1999 жылы 3 мамырда Алтай – Дунай архео-этологиялық экспедициясы
Евразия даласымен өтетін жолға аттанды.
• 2001 жығы мамырда Қазақмыс корпорациясы Wored Quality Commitment
Award (жоғары) сапалы өнім үшін алтын дәрежесі белгісімен
марапатталды.
• 2001 жылы мамыр айында православия шіркеуі салынды.
• 2001 жылдың 21 маусымында № 8 орта мектеп мектеп-гимназия болып, 2001
жылдың 6 қазанында № 7 орта мектеп мектеп-лицей болып құрылды.
• 2002 жылы Ө.А.Байқоңыров атындағы Жезқазған университеті өндіріске
сапалы мамандар дайындағаны, ғылымды және білім беруді дамытқаны үшін
Франциядағы Өнеркәсіпке ықпалдасу Ассоциациясының Алтын медалімен
марапатталды.
• 2002 жылы қараша айында құрылыс материалдарын сататын Парасат –
Декор сауда орталығы ашылды.
• 2002 жылы желтоқсанда Сарыарқа мәдини-демалыс орталығы ашылды.
• 2003 жылы қалада орталық әмбебап дүкені, Нұр, Самади сауда үйлері
бой көтерді.
• 2003 жылы наурызда Менің ауылым – менің алтын бесігім атты
тақырыппен республикалық ақындар айтысы өтті

Жезқазған - бұл Орталық Қазақстандағы 1761 шаршы километр аумақты алып
жатқан? 96,7 мың тұрғыны бар? бай өнеркәсіп инфрақұрылымы? көптеген мәдени-
ағарту және спорттық мекемелері бар қала. Жезқазған аймағының аумағында
1500 ге жуық тарихи және мәдени ескерткіштер бар, олар әсіресе Сарысу, Сары
Кеңгір өзендері жағалауында көптеп кездеседі. Жезқазған қалалық археология
мұражайы,Жезқазғанның жерасты байлығын ашқан, Қазақстан ғылым академиясының
тұңғыш академигі Қаныш Сәтпаевтың мемориалдық мұражай-үйі біртұтастай
мәдени-тарихи кешенге кіреді. Жезқазған тау-кен металлургия комбинатын
кенші, геолог, академик Қ.И.Сәтпаевтың перзенті деп атауға болады. Кезінде
академик университет ашуды армандаған. Сол асқақ арманы бүгігнгі таңда
орындалып, О№Байқоңыров атындағы Жезқазған Университеті ашылды. Қалада 20
дан астам мәдениет орындары жұмыс істейді, соның ішінде С.Қожамқұлов
атындағы Жезқазған музыкалық драма қазақ театры және жасөспірімдер театры.
Ұлытау (Ұлы тау)– қазақ халқының тарихи орталығы, далалық өркениет
көшпенділері мәдениетінің орталығы. Ұлытау тау тізбегі-көптеген шақырымнан
көрінеді, ол солтүстіктен оңтүстікке 200 шақырымға созылып жатыр. Ең биік
нүктесі-Әулие тау- Таудың көне мәдениетін Әлемдік тау бейнесін еске
түсіреді. Оның бейнесі Тау бейнесін қорғаушы, әулие орын, сақтаушы бейнесін
көрсетеді. Ұлы қорғандар, қорымдар, Беғазы Дәндібай мәдениетінің
кесенелері, тастағы таңбалар, петроглифтер, шахталар, мыс, қалайы, күміс,
алтын және балқытқан металл қорыту пештері және басқа да көне
ескерткіштердің табылуы мен ғалымдардың зерттеулерімен Ұлытау көне заманнан
бері Сарыарқаның және барлық даланың орталығы болғанын куәландырады. Ұлытау
- бұл біздің ата-бабаларымыздың мыңдаған ғасырлық рухани, аңызына айналған,
ақындары жырлаған, сан ғасыр адамдарды баураған қазақ халқының құрметтейтін
қасиетті жері. Осы бір көне таудың кереметтігі Қазақстанның ұлттық
тарихының маңыздылығымен берілген. Ұлытау көшпенді тайпа хандарының сүйікті
орнына айналған. Осы жерде ұлы Шыңғысханның үлкен ұлы Жошы ханның ордасы
орналасқан, осы жерден Батый хан шығысқа бағыттаған өзінің жаугершілік
жорығын бастаған. Ұлытауда Жошы хан мен түркі тілдес тайпалардың негізін
қалаушылардың бірі Алаша ханға кесенелер көтерілген. Есімдері Алтай, Орал,
Қырым, Солтүстік Кавказ және Өзбекстанның халықтық ауыз әдебиетінде
мәңгілік сақталған. Алтын Орданың ханы Тоқтамыс, Ордалық ұлы қолбасшы, әмір
Едігеде осында жер қойнына берілген. Ұлытаудағы Алтыншоқы тауындағы тас
тақтаға 1391 жылы осында болғаны турасында ұлы Ақсақ Темір жазба қалдырған.
Ұлытауда сақталған ескерткіштер палеолит пен неолит дәуірлеріне жол бастап
тұрғандай. Археолог-ғалымдар баяғы заманғы адамдардың талай мекендерін және
олардың еңбек құралдарын тапты. Қаракеңгір өзенінің жағасында палеолит
дәуірінің Қазақстандағы ең ірі шеберханасы табылды. Өзендердің бойында көне
заманның бай елді мекендері сан қилы көмбелер, сағаналары жерленген көне
мәдениеттің байлықтары болғаны белгілі болған. Осы күнге дейін мұрты бар
қорғандардың құпиясы ашылған жоқ. Бір археологтар бұл мәйіт басына
салынған құрылыстар десе, екіншілері көне обсерватория дегенге саяды.
Археологиялық қазба жұмыстары мұнда осыдан үш мың жыл бұрын да тау-кен
өнеркәсібімен кеңінен айналысқанын және ондағы жергілікті тайпалардың
Иракқа, Үндістанға және Грецияға мыс, қалайы, күміс және алтын жөнелтіп
отырғандығына куәлік етеді. Ұлытау аумағында ботаникалық және географиялық
зерттеулер бойынша 617 өсімдік түрлері белгілі болған, оның ішінде 90
түрінен дәрі-дәрмекке пайдаланылады Ұлытауды көлдер мен бұлақтар елі деп
атайды. Ұлытаудың кең бұлақ суларының пайдалы қасиеттері туралы осы өңірден
шеткері жерлерде білген.

Қала құрылысы мен Архитектурасы[
p
i
c
]

Қарағанды облысы аумағындағы кенттер мен қалалардың пайда болуы Ортапық
Қазақстанның егіншілікке қолайлы аймақтарында ірге көтерген (қазіргі
Осакаров, Бұқар жырау, Нұра аудандарының аумақтары) алғашқы отырықшы
қоныстардан бастау алады. Бұл аймақтағы бұрынғы сауда жолдарында
жәрмеңкелер де қалыптасып, солардың ішінде қазіргі облыс аумағында
орналасқан Қоянды жәрмеңкесі Қазақстанда ең ірілерінің бірі болды. Қазақ
жерінің Ресей тарапынан отарлануына байланысты, оның қазба байлықтары
империя мақсатында игеріле бастады да, шағын кен орындары мен зауыттар
салынып, олардың төңірегінде жұмысшы кенттері бой көтерді. 1824 ж.
Қарағанды салынғанға дейінгі облыс жеріндегі бірден-бір қала —
Қарқаралының негізі қаланды. Облыс елді мекендердің көпшілігі Қазан
төңкерісінен кейін, елдің қазба байлықтарының жаңа үкімет қажеттігіне сай
игерілуіне және бұрынғы КСРО елдерінің біраз халықтарының Қазақстанға
қарай жер аударылуы мен Ұлы Отан соғысының кезінде Кеңестер Одағынын,
соғыс жағдайына сай өндіріс орындарын шығысқа қарай көшірілуі және
соғысқа қажетті металдар кенін зерттеу мен өндіруге байланысты пайда
болды. Осы күнгі Қарағанды қаласы көмір бассейнінің орталық бөлігінде
орналасқан бұрынғы шахтерлер кенттерінің орнына салынды. Аймақта көмір
өнеркәсібінің дамуы электрлендіру ісінің де дамуын қажет еткендіктен,
тұңғыш энергетика кәсіпорны Нұра өзенінің аңғарында Қарағандының
солтүстік-шығысында 35 км жерде, Самарқан кенті (қазіргі Теміртау)
маңында салына бастады. Кейіннен ол Қарағанды, Теміртау, Саран, Абай,
Шахтонск қалалары, жұмысшы кенттері енетін Қарағанды-Теміртау қала
агломерациясының өзегіне, сондай-ақ өткен ғасырдың 30-жылдары қалыптаса
бастаған Қарағанды-Теміртау өнеркәсіпті ауданының орталығына айналды.
Сонымен қатар облыстың неғұрлым ірі, көркейтілген елді мекендерінің
қатарына Жезқазған, Балкаш, Сәтбаев, Қаражал қалалары, аудандық
бағыныстағы Қарқаралы қаласы, Ертіс—Қарағанды каналын және Қарағандының
2-МАЭС-ін салу кезінде тұрғызылған Молодежный және Топар қ. т. кенттері,
Қарағайлы кен орындарын пайдалануға байланысты салынған Қарағайлы қ. т.
кенті., сол сияқты Осакаров, Ботақара т.б. к. т. кенттері, Актоғай,
Егіндібұлак ауылдары жатады. 1934-38 ж. Мособлпроект мемлекеттік
жобалау институты 300 мың тұрғынға арналған Жаңа қала салуды көздеген бас
жоспарлар жасаған (архитектор А. Кузнецов, А. Карнаухов), бірақ оны
алғашқы бес-жылдықтардағы экономикалық қиындықтарға байланысты жүзеге
асыру мүмкіндігі болмады. Ұлы Отан соғысының аяқталу қарсанында мұнда
шахталар төңірегінде 30-ға тарта кенттер бой көтерді. Бұл кезде
Қарағандыда тұрғын үй қорының 90%-ы ағаштан, шикі кірпіштен, шымнан
соғылған тұрмысқа жайсыз үйлерден тұратын. Үйжайлардың террикониктермен
қатар орналасуы 200 мыңға жуық тұрғынды орналастырудың қалыптасқан
жүйесін түбегейлі қайта құруға бағытталған қала құрылысы міндеттерін
мейлінше тез шешуді қажет етті. 50-жылдары Қарағандыда Жаңа қаланың
қазіргі замандық қоғамдық орталықтарының жүйесі, дамыған көлік
магистральдары мен көшелері бар солтүстік бөлігі қалыптасып,
әлеуметтік-мәдени-тұрмыстық қызметтегі нысандар пайда болды. Алайда
құрылыс индустриясының нашар дамуы салдарынан қаланың өсу қарқыны халық
санынын шапшаң көбеюіне ілесе алмады. Тұрғын үй мәселесін шешу мақсатымен
көмірсіз аумақтарда Жаңа Тихоновка, Майқұдық, Федоровка кенттері, т. б.
салынды. Қарағандыда 1959 ж. үй құрылысы комбинаты іске қосылып,
1960-1980 ж. азаматтық тұрғын үй құрылысы индустриалдық негізде дамыды.
Жаңа қала шапшаң бой көтеріп, онда көп қабатты жайлы үйлері бар тұрғын
аймақтар пайда болды. 1968 ж. Қарағандыны 650-700 мың тұрғынға арнап
дамытудың жаңа бас жоспары бекітідді (Орталық ғылыми-зерттеу институты,
Мәскеу қаласы, архитектор В. Шкварников, А. Хохлов). Ол кезеңге дейін
Қарағандының аумақтық дамуы мәселесінің негізгі кағидасы - жаппай құрылыс
салуды темір жол бойымен оңтүстік-шығысқа қарай көмірсіз аймаққа
орналастыру болып шешілген еді. Жаңа бас жоспардың негізгі идеясы —
тарихи қалыптаскан және абаттандырылған Майқұдық, Жаңа қала, Пришахтинск
аудандарын біріктіретін біртұтас қала тұрғызу. Қаланың архитектура
жобалық құрылымына 9-12 қабатты үйлерден тұратын және 20-25 мың халқы бар
тұрғын аудандар негіз етіп алынды. 1994 ж. бас жоспарға түзетулер
енгізіліп, Оңтүстік-Шығыс жоспарлық ауданының нақтылы жоспарлану жобасы
жасалынды, бірақ ол бекітілмеді. 2004 ж. қаласалушылық жағдайлар,
ресурстык мүмкіндіктері мен оны кезеңді іске асыруды кешенді талдау үшін,
қаланың шаруашылық-экономикалық және аумақтық-қызметтік даму бағыттарын
анықтау мақсатында бас жоспардың бірінші кезеңі — қаланың ұзак мерзімдік
даму тұжырымдамасы дайындалды. Қарағанды қаласы аумақтарына құрылыс
салудың архитектура-жоспарлық шешімдерінің тұжырымдамасы бойынша
бекітілген мерзімге дейінгі аралық өсу 630 мың адам деп есептеліп,
дамудың жайлы жағдайында 2030 жылға қарай қала халқы 1,2 миллионға дейін
өсуі межеленген. Қазіргі кезде Қарағанды қаласының аумағы ескі шекарасы
бойынша 58 мың гектар жерді алып жатыр.
Азаматтық тұрғын үй құрылысы шапшаң жүргізіліп жатқан қаланың
Оңтүстік-Шығыс аймағы Қарағандының осы заманғы орталығын қалыптастырды.
Әзірше Қарағандының орталығы Жаңа қала болып отыр. Мұнда Үлкен Бұқпа
өзенінің қос қапталында орналасқан аумақта мәдениет және демалыс саябағы
бар, қаланың басты көшелері — Бұқар жырау, Нүркен Әбдіров данғылдары,
Ленин, Гоголь көшелері, Бейбітшілік бульвары. Мұнда әр кезеңде салынған
үйлер бірыңғай архитектуралық-композициялық мақсатты көздеп тұрғызылған.
Бұқар жырау даңғылы мен Әлиханов көшесінің түйіскен жерінде қаланың басты
әкімшілік алаңы орналасқан. Бас аланда салынған Одақтар үйі (1965 ж.) мен
Ортқазгеология ғимараттары өзіндік бір монументті қақпаны — БЛКЖО-ның 30
жылдығы атындағы саябаққа кіре берісті құрайды. Әкімшілік орталыққа
жапсарласа сауда-тұрмыс орталығы орын тепкен. Бұл
архитектурадық-композициялық шоғырда Қазақстан қонақ үйі (1974),
Орбита мейрамханасы (1973), Орталық әмбебап дүкен (1973, 2005),
Тұрмыстық қызмет үйі (1981), Абзал сауда үйі (2004) топтасқан. Бұқар
жырау және Әбдіров даңғылдарының түйіскен жерінде спорт-сауық кешені бар.
Мұнда цирк (1982), мұз айдыны сарайы (1971), спорт сарайы (1958), жеңіл
атлетика манежі (1975) ғимараттары салынған. Бұқар жырау даңғылы мен
Бейбітшілік бульварында бірқатар архитектура-композициялық шоғырлар ірге
тепкен: облыстық әкімшілік (1977), қалалық әкімшілік (1938) ғимараттары,
вокзал (1956), кеншілердің мәдениет сарайы (1950), драма театры (1962).
Жаңа қала Қарағандының болашақ орталығы Оңтүстік-Шығыс ауданымен
Республика данғылы және Бұқар жырау даңғылының жалғасы — көпір арқылы
байланыстарылған. Орталық базар, көптеген сауда орталықтары осы көпір
маңында шоғырланған. Қаланың басты көліктік күре тамыры Бұқар жырау
даңғылы Университет көшесімен жалғасып, Қарағанды мемлекеттік
университеті кешенімен шектеседі.
Жасанды каучук зауытын (кейін Карбид өндірістік бірлестігі) және
Қарағанды металлургия комбинатын салуға байланысты дамыған Теміртау
қаласы өзіндік мәнерлі архитектуралық-жоспарлық құрылымымен ерекшеленеді.
Теміртау қаласынын салынуы Қарағанды көмір бассейнінің игерілуімен
тікелей байланысты. 1935 ж. Нұра өзеннің бойындағы Самарқан кентінің
жанында су қоймасын жасауға арналған гидротораптың, ҚарМАЭС жылу
электрстансасы мен Солоничка-Теміртау темір жол тармағының құрылысы
басталды. Соған сай МАЭС кенті салынып, ол Самарқан кентімен бірігіп,
қазіргі Теміртау қаланың Ескі қала бөлігін кұрады. 1945 ж. 1 қазанда
Теміртауға қала мәртебесі берілді. Теміртау қаланың қазіргі бас жоспарын
1991 ж. Мәскеу қаласының ЦНИИП Қалақұрылысы жобалау мекемесі
дайындаған. Қала орналасу аймақтары қызметтік және жоспарлык катынасы
бойынша салыстырмалы дербес мәндегі бірнеше аудандарға бөлінген. Бірақ,
жалпы алғанда Теміртау қаланың су қоймасы жағасында, ортақ жалпықалалык
орталығы бар, біртұтас құрылым ретінде қалыптасқан. Бас жоспардың
архитектуралық-жоспарлық шешіміне аумақты су қоймасының жағалауы бойынша
дамыған жалпықалалық орталық аймағы бар нақтылы қызметтік аймақтарға
бөлу, орталық бөліктен оңтүстік-батыс бағытында дамитын тұрғын аймақтарын
жасау негізге алынған. Теміртаудың оңтүстік-батыс тұрғын ауданының
нақтылы жоспарлану жобасын 1992 ж. Қарағанды азаматтықжоба институты
жүзеге асырды. Жобада аудан тұрғын және саябақтық екі аймаққа бөлінген.
Тұрғын ауданды бұрынғы қызметтік аймақтарды сақтап, оларға айтарлықтай
өзгерістер енгізбей, саудалық-коғамдық орталықтары бар көп қабатты және
аз қабатты үйлер құрылысымен қалыптастыру қарастырылған. Барлық жағынан
көрінетін ерекше мәнерлі төбе аудан жобасының өзіндік айшықты ерекшелігі
болып табылады. Көшелердін салынуы сол төбенін, орналасу ерекшелігіне
бағындырылған. Төбені айнала сауда-қоғамдық, мәдени-тұрмыстық,
спорттык-сауықтыру орталықтары мен саябақты композициялық байланыстыратын
айналма жол жүргізілген. Сәуле шапағы іспетті жүргіншілер көшелері
тарайтын жартылай дөңгелек алаң жоспарлық композицияның кіндігі болып
табылады.
Облыстағы өндірістік және мәдениет ошактарының бірі — Жезқазған қаласы.
Жезқазған қаланың құрылысы 1938 ж. басталды. Ол кезде мұнда ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.