Дыбыс үндестігі (ассимиляция)

Жоспар
Кіріспе

1 ДЫБЫС ҮНДЕСТІГІ (АССИМИЛЯЦИЯ)
2 ЕКПІН

Сөз бен қосымшаның жігінде немесе сөз аралығында дауыссыз дыбыстардың бірін-бірі өзіне ұқсата әсер етуі дыбыс үндестігі немесе ассимиляция деп аталады.
Қол, көз деген сөздер үнді дыбысқа аяқталып тұр, оған ұяңнан басталатын қосымша жалғанады. Мысалы: қолда, көзден.
Мектеп, қас деген сөздердің соңғы дыбыстары қатаң болғандықтан, оған ұяңнан басталатын қосымша емес, қатаң дыбыстан басталатын қосымша жалғанады. Мы¬салы: мектеп тер, қастық. Бұл мысалдарда түбірдің соңғы дыбысы қосымшаның басқы дыбысына әсер етіп тұр. Кейде, керісінше, соңғы дыбыс өзінен бұрын тұрған дыбысқа әсер етіп, оны өзгертеді. Мысалы: мектеп-мектебі, көк-көгі.
Қатар келген дыбыстардың алдыңғысы соңғысына, соңғысы өзінен бұрынғы дыбысқа әсер етуіне қарай ды-быс үндестігі (ассимиляция) екіге бөлінеді:
Ілгерінді ықпал (прогрессивтік ассимиляция)
Кейінді ықпал (регрессивтік ассимиляция). Ілгерінді ықпал. Сөз бен қосымша, сөз бен сөз арасындағы алғашқы дыбыстың соңғы дыбысқа өзіне ұқсата әсер етуін ілгерінді ықпал (прогрессивтік ассимиляция) деп атаймыз.
Ілгерінді ықпал мынадай жерлерде кездеседі:
а) Сөздің соңғы дыбысы дауысты немесе үнді я ұяң дауыссыздар болса, оған жалғанатын, дауыссыздан бас-талатын қосымша үнді немесе ұяң дыбыстардан басталады. Мысалы: терезе-лер, адам-ға, қаз-дар, ү-йден, ба¬ғана-лар, қыз-ды, өнер-дің, әке-ге, жан-ға, әлем-нен, сана-лы т. б.
ә) Сөздің соңғы дыбысы қатаң дыбысқа аяқталса, оған жалғанатын, дауыссыздан басталатын қосымша қатаңнан басталады. Мысалы: мектеп-,ке, қасық-ты, есеп-тер, азамат-тар, көрік-ті, өндіріс-тің, қарындас-қа т. б.
Ескерту. Б, в, г, д дыбыстарына аяқталған сөздердің айтылуы ескеріліп, қосымша оларға қатаңнан басталып жалғанады. Мысалы: Оспанов-ты. клуб-қа, педагог-тар т. б.
Қазақ тілінде қолданылатын ілгерінді ықпал бойынша, бірсыпыра дыбыстар сөзде басқа дыбыстармен алмасып айтылады, бірақ түбірі сақталып жазылады.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

ДЫБЫС ҮНДЕСТІГІ (АССИМИЛЯЦИЯ)
Сөз бен қосымшаның жігінде немесе сөз аралығында дауыссыз дыбыстардың бірін-бірі өзіне ұқсата әсер етуі дыбыс үндестігі немесе ассимиляция деп аталады.
Қол, көз деген сөздер үнді дыбысқа аяқталып тұр, оған ұяңнан басталатын қосымша жалғанады. Мысалы: қолда, көзден.
Мектеп, қас деген сөздердің соңғы дыбыстары қатаң болғандықтан, оған ұяңнан басталатын қосымша емес, қатаң дыбыстан басталатын қосымша жалғанады. Мы - салы: мектеп тер, қастық. Бұл мысалдарда түбірдің соңғы дыбысы қосымшаның басқы дыбысына әсер етіп тұр. Кейде, керісінше, соңғы дыбыс өзінен бұрын тұрған дыбысқа әсер етіп, оны өзгертеді. Мысалы: мектеп-мектебі, көк-көгі.
Қатар келген дыбыстардың алдыңғысы соңғысына, соңғысы өзінен бұрынғы дыбысқа әсер етуіне қарай ды - быс үндестігі (ассимиляция) екіге бөлінеді:
Ілгерінді ықпал (прогрессивтік ассимиляция)
Кейінді ықпал (регрессивтік ассимиляция). Ілгерінді ықпал. Сөз бен қосымша, сөз бен сөз арасындағы алғашқы дыбыстың соңғы дыбысқа өзіне ұқсата әсер етуін ілгерінді ықпал (прогрессивтік ассимиляция) деп атаймыз.
Ілгерінді ықпал мынадай жерлерде кездеседі:
а) Сөздің соңғы дыбысы дауысты немесе үнді я ұяң дауыссыздар болса, оған жалғанатын, дауыссыздан бас - талатын қосымша үнді немесе ұяң дыбыстардан басталады. Мысалы: терезе-лер, адам-ға, қаз-дар, ү-йден, ба - ғана-лар, қыз-ды, өнер-дің, әке-ге, жан-ға, әлем-нен, сана-лы т. б.
ә) Сөздің соңғы дыбысы қатаң дыбысқа аяқталса, оған жалғанатын, дауыссыздан басталатын қосымша қатаңнан басталады. Мысалы: мектеп-,ке, қасық-ты, есеп-тер, азамат-тар, көрік-ті, өндіріс-тің, қарындас-қа т. б.
Ескерту. Б, в, г, д дыбыстарына аяқталған сөздердің айтылуы ескеріліп, қосымша оларға қатаңнан басталып жалғанады. Мысалы: Оспанов-ты. клуб-қа, педагог-тар т. б.
Қазақ тілінде қолданылатын ілгерінді ықпал бойынша, бірсыпыра дыбыстар сөзде басқа дыбыстармен алмасып айтылады, бірақ түбірі сақталып жазылады.
1) Қатаң дыбыстардың әсерімен сөз басындағы б, г, ғ, ж дыбыстары қатаң п, к, ш дыбыстарымен алмасып естіледі, жазуда б, г, ғ, ж әріптері жазылады.
Мысалы: Жақыпбек -- Жақыппек, көк бауыр -- көк пауыр.
Көрікбай -- Көрікпай, ақ бақай -- ақ пақай,
Көк гүл -- көк күл, қас жау -- қаш шау,
қаш жылдам -- қаш шылдам, жас жалын -- жаш шалын,
қос жүйрік -- қош жүйрік, Азатгүл -- Азаткүл.
2) Түбір ш дыбысына аяқталып, қосымша с-дан басталса, ол ш болып айтылады, с-мен жазылады.
Мысалы: аш-са -- ашша,
іш-се -- ішше,
өш-сің -- өшшің.
(суды) кеш-сең -- кешшең, түйреуішсіз -- түйреуіш-шіз, көш-сіз -- көшшіз, қаш-саң -- қашшаң, білгіш-сің -- білгішшің, көнгіш-сің -- көнгіш-шің.
3) Сөз дауыстыға, ұяңға, сонарға аяқталып, оған қосылатын морфема қатаң ң, к дыбыстарынан басталса,
ол ұяң к, ң дыбыстарына айналып естіледі, жазуда сөздің түбірі сақталады.
Мысалы: алақап -- алағап, қара көк -- қара гөк Мал қора -- малғора, қара күз -- қара гүз, алтын көк -- алтын гөк, ала қол -- ала ғол, келе көр -- келе гөр, ала көз -- ала гөз,
42-жаттығу. Тексті оқып, ондағы ілгерінді ықпал бар жерді тауып, қай дыбыстың қай дыбысқа әсер еткенін айтыңдар.
Қалың орманды аралай, сүрлеу сияқтанған жіңішке ирек жолмен келе жатқан біздің алдымыздан, сол бір шақта аспанды жұқалау торлай бастаған бұлттың көлеңкесі түсуден, суы сынаптай сұрғылт көрінген, ,аумағы қең, бітімі дөп-дөңгелек, жап-жалтыр көл кездесе кетті(С.М.).
Адамзат өмірі мен өркендеуінің формуласы мен заңдарын айтып, еңбек адамын еркелете сөйлеген ұлы сөз радиодан естілген кезде, өлім қармағына ілінген қарт жымиып, езу тартқан кезде мылқау тыныштық үркіп, қуысқа тығылады (С. Е).
43-жаттығу. Тексті көшіріп, ілгерінді ықпал бойынша әсер етуші дыбыстың астын сызыңдар.
1. Рахмет орнынан қарғып тұрды. Өліп жатқан академикті көрді. Барлық сырға түсінді. Бірақ ойланып тұруға уақыт жоқ еді. Отан үлкен қауіпте тұр еді. Рахмет желкесін таңды. Жүгіріп далаға шықты. Штабқа барды. Бір сағат өтпей-ақ ұйықтап қалған екі жүз мыңдаған қызыл ерлердің орнын айналадағы колхозшылар басып, позицияны жауға бермеген екен. 10 минут өтпей-ақ Рах - мет айрықша тапсырыс алып, ракетопланға мініп, Тихоокеанға қарай бет бұрып жоқ болды (С. Е.).
II. Содан бері мен талай рет бақытпен кездестім. Ол менің қолымда болды. Мен онымен Нева проспектісінде серуендедім. Қарағанды даласында да қолтықтасып бірге жүрдім. Керек десең: менің өмірімнің өзі -- бақыт. Нұрға бөленген жасыл далада шешек атқан көктемгі қызғалдақтай керемет дәуірде өсіп, тәрбиелендім. Мен болашақ ұрыстар мен ұлы жеңістер үшін, большевиктер партиясы аялап өсірген, ауырмен шыңдалған ұрпақтың өкілі едім (С. Е.).
44-жаттығу. Төмендегі сөздерге көптік жалғауын жалғап, олардың неге түрліше жалғанатынын, қандай дыбыстардан кейін көптік жалғауының бір түрлі дыбыстық варианты қолданатынын түсіндіріңдер.
Қурай, әшекей, балкон, мерген, көрме, арфа, мехнат, синоним, тормоз, тұсамыс, бұрым, аккумулятор, барьер, бактерия, коллектив, округ, көркемөнер, отряд, полюс, поляк, чех, ансамбль, ноябрь, роль, реалист, металл, разъезд, ведомость, акт.

Кейінгі ықпал
Сөз бен қосымша, сөз бен сөз арасындағы соңғы дыбыстың өзінен бұрынғы дыбысқа өзіне ұқсата әсер етуін кейінгі ықпал дейміз.
Кейінгі ықпал мына жерлерде кездеседі.
1) Сөздің соңғы дыбысы қатаң п, к, ң болғанда, оған жалғанатын дауыстыдан басталған қосымша п дыбысын не б, не у дыбысына, к, ң дыбыстарын г, ғ дыбыстарына айналдырады. Мұндай сөздер өзгерген қалпында жазылады: Мысалы: теп-тебін, теуіп, жап-жабады, жауып; табақ-табағы, серік-серігі, сабақ-сабағы, бесік-бесігі, т.б.
2) Соңғы морфема б, п дыбыстарынан басталып, алғашқы морфема н дыбысына аяқталғанда, бұл дыбыс М дыбысымен алмасып айтылады да, н әрпімен жазылады. Мысалы : Жанбай -- Жамбай, Егінбай -- Егімбай, Тоғанбек-Тоғамбек, Жанпейіс-Жампейіс, Жанболат-Жамболат, Жаманбек-Жамамбек.
3) Алғашқы морфема 3 дыбысына аяқталып, екінші морфема с дыбысынан басталса, з дыбысы с-мен алмасады, жазуда сөздің түбірі сақталып жазылады. Мысалы: көЗсіз -- көссіз, сөзсіз -- сөссіз, қазса, -- қас - са, безсе -- бессе, жазсын, жассын, азса -- асса, кез-сең -- кессең, озса -- осса.
4) Алғашқы морфема 3 дыбысына аяқталып, соңғы морфема ж дыбысынан басталса, 3 дыбысы Ж-мен ал - масып айтылады да, з-мен жазылады.
М ы с а л ы; бозжан -- божжан, бозжирен -- бож-жирен, көз жақсы -- көж жақсы, саз жол -- саж жол.
5) Алғашқы сөз к, қ, п дыбыстарына аяқталып, екінші сөз дауысты, ұяң, сонардан басталса, бұлар ұяң ғ, г, б дыбыстарымен алмасып айтылады, бірақ жазу - да сөздің түбірі сақталады.
Мысалы: көк ала -- көг ала, кек алу -- кег алу, көп бала көб бала, есеп еді -- есеб еді, тоқ екен -- тоғ екен, сақ адам -- сағ адам.
6) Соңғы морфема ш дыбысынан басталса, алдыңғы сөздің соңындағы с, з дыбыстары ш дыбысымен алмасады, жазуда бұл ескерілмейді.
Мысалы: бос сөзшіл -- бос сөшшіл, кесші -- кеш-ші, қосшы -- қошшш, қазша -- қашша, жазшы -- ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.