Қазақ-Қытай сыртқы экономикалық байланыстары: даму ерекшеліктері мен болашағы
КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ҚОРЫТЫНДЫ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ҚОРЫТЫНДЫ
Қытай Халық Республикасымен кең ауқымды және өзара тиiмдi сауда-экономикалық ынтымақтастықты нығайту Қазақстан Республикасының сыртқы экономикалық байланыстарын дамытудың жалпы стратегиясының басты бағыттарының бiрi болып табылады.
Бүгiнгi күнi Қытай Қазақстанның негiзгi сауда-экономикалық әрiптестерiнiң бiрi болып табылады. Алайда екi ел арасындағы сыртқы сауда айналымының оң өсу серпiнiне қарамастан, өзара сауда көлемi екi елдiң мүмкiндiктерiн көрсетпейдi және тұтастай алғанда, сауда саласындағы екi жақты қатынастар деңгейi мемлекеттердiң қолдағы әлеуетiне сәйкес келмейдi.
Қазақстанның шекара маңы аудандарын дамытудың әлеуетi инвестициялық ахуалдың ерекшелiктерiмен, игерiлетiн нарықтың өндiрiстiк факторларының құнымен және мемлекеттiк шекараны кесіп өтумен байланысты транзакциялық шығындармен, көлiк жағдайлары, шекаралық өтпелердiң және кедендiк бекеттердiң инфрақұрылымымен айқындалады.
Бұл аспектiлер өңiрлердiң де, сол сияқты тұтастай алғанда елдiң де әлеуметтiк-экономикалық дамуының құрамдас бөлiгi ретiнде, шекара маңы аумақтарының экономикасын көтеру мақсатында Қазақстан Республикасында шекара маңы ынтымақтастығына қарым-қатынасты өзгертудiң қажеттiлiгiн айқындайды.
Қазiргi уақытта республиканың әлеуетi халықаралық жүк ағындары жүйесiнде толық көлемде әрекет етпейді, негізгi халықаралық көлiк дәлiздерінің мамандануы соңына дейiн қалыптастырылмаған, елдiң аумағы бойынша көлiк жүк ағындарын толыққанды қалыптастыруды қамтамасыз етуге арналған халықаралық стандарттарға сәйкес көлiк жолдарының сервистiк қызметтерi мен сапасының деңгейiн арттыру талап етiледi.
Көлiк дәлiздерiнің қызметi халықаралық бизнес, трансұлттық компаниялар, отандық және шетелдiк инвесторлар өкiлдерiнiң неғұрлым көп санын, ең алдымен, бизнестi жүргiзудiң өзiнiң либералдық жағдайларымен, әсіресе елдің орта және шағын кәсіпкерлiгін ойдағыдай дамыту үшiн қажеттi нарықтық шығындарды барынша азайтумен тартады.
Еуропаның, Шығыс және Оңтүстік – Шығыс Азияның сыйымды және серпінді дамушы нарықтары арасында Еуразия құрлығының орталығында орналасқан Қазақстанның экономикасы көбінесе транзиттік мүмкіндіктердің жоғары әлеуетін тиімді пайдалануға тәуелді болып келеді. Республиканың көлік жүйесінің дамуына елдің үлкен территориясы (2725 мың км), халықтың шашыраңқы орналасуы (орташа шамамен 6 адам/ км2–ден аз), шикізаттық өндірістік ресурстарының біршама бір жерге орналастырылуы және т.б. әсер етеді.
Бүгiнгi күнi Қытай Қазақстанның негiзгi сауда-экономикалық әрiптестерiнiң бiрi болып табылады. Алайда екi ел арасындағы сыртқы сауда айналымының оң өсу серпiнiне қарамастан, өзара сауда көлемi екi елдiң мүмкiндiктерiн көрсетпейдi және тұтастай алғанда, сауда саласындағы екi жақты қатынастар деңгейi мемлекеттердiң қолдағы әлеуетiне сәйкес келмейдi.
Қазақстанның шекара маңы аудандарын дамытудың әлеуетi инвестициялық ахуалдың ерекшелiктерiмен, игерiлетiн нарықтың өндiрiстiк факторларының құнымен және мемлекеттiк шекараны кесіп өтумен байланысты транзакциялық шығындармен, көлiк жағдайлары, шекаралық өтпелердiң және кедендiк бекеттердiң инфрақұрылымымен айқындалады.
Бұл аспектiлер өңiрлердiң де, сол сияқты тұтастай алғанда елдiң де әлеуметтiк-экономикалық дамуының құрамдас бөлiгi ретiнде, шекара маңы аумақтарының экономикасын көтеру мақсатында Қазақстан Республикасында шекара маңы ынтымақтастығына қарым-қатынасты өзгертудiң қажеттiлiгiн айқындайды.
Қазiргi уақытта республиканың әлеуетi халықаралық жүк ағындары жүйесiнде толық көлемде әрекет етпейді, негізгi халықаралық көлiк дәлiздерінің мамандануы соңына дейiн қалыптастырылмаған, елдiң аумағы бойынша көлiк жүк ағындарын толыққанды қалыптастыруды қамтамасыз етуге арналған халықаралық стандарттарға сәйкес көлiк жолдарының сервистiк қызметтерi мен сапасының деңгейiн арттыру талап етiледi.
Көлiк дәлiздерiнің қызметi халықаралық бизнес, трансұлттық компаниялар, отандық және шетелдiк инвесторлар өкiлдерiнiң неғұрлым көп санын, ең алдымен, бизнестi жүргiзудiң өзiнiң либералдық жағдайларымен, әсіресе елдің орта және шағын кәсіпкерлiгін ойдағыдай дамыту үшiн қажеттi нарықтық шығындарды барынша азайтумен тартады.
Еуропаның, Шығыс және Оңтүстік – Шығыс Азияның сыйымды және серпінді дамушы нарықтары арасында Еуразия құрлығының орталығында орналасқан Қазақстанның экономикасы көбінесе транзиттік мүмкіндіктердің жоғары әлеуетін тиімді пайдалануға тәуелді болып келеді. Республиканың көлік жүйесінің дамуына елдің үлкен территориясы (2725 мың км), халықтың шашыраңқы орналасуы (орташа шамамен 6 адам/ км2–ден аз), шикізаттық өндірістік ресурстарының біршама бір жерге орналастырылуы және т.б. әсер етеді.
1 Great developing in western regions and the development of the economy in private sector//Journal of china youth college for political sciences.—Beijing , -№5.-2004. 122-127 бб. 0,5 б.т..
2 The Xinjiang puts into practice the progress that face west opens the strategy,problem suggests winth the policy//Жас ғалымдардың жаңару жолындағы экономикалық бағдарлар //Жас ғалымдардың халықаралық – ғылыми тәжірибелік конференция материалдары. – Астана, 2007. 23 қараша.- 5-6 бб. 0,2,5 б.т.
3 Research on the incentive compatible system of sustainable development // «ЕУРАЗИЯ» ұлттық университетінің хабаршысы. – Астана, -№1. -2007. 262-266 бб. 0,6 б.т.
4 Особенности регулирования депозитного рынка республики Казахстан // «ТҰРАН» университетінің хабаршысы. – Алматы, -№2.- 2008. 17-19 бб. 0,38 б.т.
5 Қазақстандағы еңбек нарығының негізгі проблемалары мен перспективалары // ҚазЭУ хабаршысы. –Алматы, -№3. -2008. 32-34 бб. 0,4 б.т.
6 Қазақ - Қытай сыртқы экономикалық байланыс дамуы / / Халықаралық – ғылыми тәжірибелік конференция материалдары. Қытай Шинзян университеті хабаршысы/ Уримчи, Экономика-2005. 3-бөлім, 63-67 Б. 0,37 б.т.
7 Батыс Қазақстан - Қытай мұнай құбырының қүрылыс жобасы/ Шанси университеті хабаршысы/ Тайуан, Экономика-2005 №4, 105-107 Б. 0,37 б.т.
8 "Қорғас" шекара маңы көліктік қызметтер саласындағы үрдістердің дамуы // Journal of china youth college for political sciences.—Beijing , -№3.-2006. 101-104 бб. 0,4 б.т..
9 Дүние сауда ұйым батыс Қытай даму болашағы // Халықаралық – ғылыми тәжірибелік конференция материалдары. – Уримчи, 2007. 2-бөлім.- 32-34 бб. 0,2 б.т.
10 Қытай – қазақ шекара сауда даму болашағы // Journal of china youth college for political sciences.—Beijing , -№5.-2006. 122-127 бб. 0,3 б.т..
11 Қытай Шинзян мен Қазақстан экономикалық сервистің үрдістерін талдау // Шинзян университеті 2008 № 1, 15 – 18 бб. 0,5 б.т..
12 Шинзян мен Орта Азия елдерінінің экономика сервистік туралы зерттеу // Шинзян педагогика университеті № 3. 2002. 27-32 бб. 0,45. б.т..
13 "Қорғас" шекара маңы көліктік қызмет туралы зерттеу // Шинзян университеті № 1. 2007. 5-7 бб. 0,35. б.т.
2 The Xinjiang puts into practice the progress that face west opens the strategy,problem suggests winth the policy//Жас ғалымдардың жаңару жолындағы экономикалық бағдарлар //Жас ғалымдардың халықаралық – ғылыми тәжірибелік конференция материалдары. – Астана, 2007. 23 қараша.- 5-6 бб. 0,2,5 б.т.
3 Research on the incentive compatible system of sustainable development // «ЕУРАЗИЯ» ұлттық университетінің хабаршысы. – Астана, -№1. -2007. 262-266 бб. 0,6 б.т.
4 Особенности регулирования депозитного рынка республики Казахстан // «ТҰРАН» университетінің хабаршысы. – Алматы, -№2.- 2008. 17-19 бб. 0,38 б.т.
5 Қазақстандағы еңбек нарығының негізгі проблемалары мен перспективалары // ҚазЭУ хабаршысы. –Алматы, -№3. -2008. 32-34 бб. 0,4 б.т.
6 Қазақ - Қытай сыртқы экономикалық байланыс дамуы / / Халықаралық – ғылыми тәжірибелік конференция материалдары. Қытай Шинзян университеті хабаршысы/ Уримчи, Экономика-2005. 3-бөлім, 63-67 Б. 0,37 б.т.
7 Батыс Қазақстан - Қытай мұнай құбырының қүрылыс жобасы/ Шанси университеті хабаршысы/ Тайуан, Экономика-2005 №4, 105-107 Б. 0,37 б.т.
8 "Қорғас" шекара маңы көліктік қызметтер саласындағы үрдістердің дамуы // Journal of china youth college for political sciences.—Beijing , -№3.-2006. 101-104 бб. 0,4 б.т..
9 Дүние сауда ұйым батыс Қытай даму болашағы // Халықаралық – ғылыми тәжірибелік конференция материалдары. – Уримчи, 2007. 2-бөлім.- 32-34 бб. 0,2 б.т.
10 Қытай – қазақ шекара сауда даму болашағы // Journal of china youth college for political sciences.—Beijing , -№5.-2006. 122-127 бб. 0,3 б.т..
11 Қытай Шинзян мен Қазақстан экономикалық сервистің үрдістерін талдау // Шинзян университеті 2008 № 1, 15 – 18 бб. 0,5 б.т..
12 Шинзян мен Орта Азия елдерінінің экономика сервистік туралы зерттеу // Шинзян педагогика университеті № 3. 2002. 27-32 бб. 0,45. б.т..
13 "Қорғас" шекара маңы көліктік қызмет туралы зерттеу // Шинзян университеті № 1. 2007. 5-7 бб. 0,35. б.т.
Пән: Халықаралық қатынастар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:
ӘОЖ 339.9 :339.543 (574+510)
Қолжазба құқығында
ЕРЛАН КУДЫС
Қазақ-Қытай сыртқы экономикалық байланыстары:
даму ерекшеліктері мен болашағы
("Қорғас" шекара маңы көліктік қызмет көрсету саласы мысалында)
08.00.14 – Әлемдік шаруашылық және халықаралық экономикалық қатынастар
Экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2009
Диссертациялық жұмыс Т.Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университетінде
орындалды
Ғылыми жетекшісі - экономика ғылымдарының докторы
Әбішев Ә.Ә
Ресми оппоненттер - экономика ғылымдарының докторы
Мадиярова Д .М
экономика ғылымдарының кандидаты
Жаркынбаева
А.С
Жетекші ұйым - Қазақстан Республикасы Білім
және
Ғылым
министрлігінің экономика
институты
Диссертация 2009 жылы наурыз сағат 14.00-де Т.Рысқұлов атындағы
Қазақ экономикалық университетіндегі ғылым докторы ғылыми дәрежесін алу
үшін дайындалған диссертацияларды қорғау жөніндегі диссертациялық кеңестің
мәжілісінде қорғалады.
Мекен-жайы: 050035, Алматы қаласы, Жандосов көшесі, 55, 144-бөлме.
Диссертациямен Т.Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университетінің
кітапханасында танысуға болады.
Автореферат ___________________ 2009 ж. таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы,
экономика ғылымдарының докторы
Ұ.А.Текенов
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қытай Халық Республикасымен кең ауқымды
және өзара тиiмдi сауда-экономикалық ынтымақтастықты нығайту Қазақстан
Республикасының сыртқы экономикалық байланыстарын дамытудың жалпы
стратегиясының басты бағыттарының бiрi болып табылады.
Бүгiнгi күнi Қытай Қазақстанның негiзгi сауда-экономикалық
әрiптестерiнiң бiрi болып табылады. Алайда екi ел арасындағы сыртқы сауда
айналымының оң өсу серпiнiне қарамастан, өзара сауда көлемi екi елдiң
мүмкiндiктерiн көрсетпейдi және тұтастай алғанда, сауда саласындағы екi
жақты қатынастар деңгейi мемлекеттердiң қолдағы әлеуетiне сәйкес келмейдi.
Қазақстанның шекара маңы аудандарын дамытудың әлеуетi инвестициялық
ахуалдың ерекшелiктерiмен, игерiлетiн нарықтың өндiрiстiк факторларының
құнымен және мемлекеттiк шекараны кесіп өтумен байланысты транзакциялық
шығындармен, көлiк жағдайлары, шекаралық өтпелердiң және кедендiк
бекеттердiң инфрақұрылымымен айқындалады.
Бұл аспектiлер өңiрлердiң де, сол сияқты тұтастай алғанда елдiң де
әлеуметтiк-экономикалық дамуының құрамдас бөлiгi ретiнде, шекара маңы
аумақтарының экономикасын көтеру мақсатында Қазақстан Республикасында
шекара маңы ынтымақтастығына қарым-қатынасты өзгертудiң қажеттiлiгiн
айқындайды.
Қазiргi уақытта республиканың әлеуетi халықаралық жүк ағындары
жүйесiнде толық көлемде әрекет етпейді, негізгi халықаралық көлiк
дәлiздерінің мамандануы соңына дейiн қалыптастырылмаған, елдiң аумағы
бойынша көлiк жүк ағындарын толыққанды қалыптастыруды қамтамасыз етуге
арналған халықаралық стандарттарға сәйкес көлiк жолдарының сервистiк
қызметтерi мен сапасының деңгейiн арттыру талап етiледi.
Көлiк дәлiздерiнің қызметi халықаралық бизнес, трансұлттық компаниялар,
отандық және шетелдiк инвесторлар өкiлдерiнiң неғұрлым көп санын, ең
алдымен, бизнестi жүргiзудiң өзiнiң либералдық жағдайларымен, әсіресе елдің
орта және шағын кәсіпкерлiгін ойдағыдай дамыту үшiн қажеттi нарықтық
шығындарды барынша азайтумен тартады.
Еуропаның, Шығыс және Оңтүстік – Шығыс Азияның сыйымды және серпінді
дамушы нарықтары арасында Еуразия құрлығының орталығында орналасқан
Қазақстанның экономикасы көбінесе транзиттік мүмкіндіктердің жоғары
әлеуетін тиімді пайдалануға тәуелді болып келеді. Республиканың көлік
жүйесінің дамуына елдің үлкен территориясы (2725 мың км), халықтың
шашыраңқы орналасуы (орташа шамамен 6 адам км2–ден аз), шикізаттық
өндірістік ресурстарының біршама бір жерге орналастырылуы және т.б. әсер
етеді.
Халықаралық талдау орталықтарының бағалаулары бойынша Оңтүстік-Шығыс
және Шығыс Азия – Еуропа бағыттары бойынша транзиттік ағымдар 330 - 400
млрд. АҚШ долларына бағаланады, олардың 20% Ресей Федерациясы мен
Қазақстанның территориясы арқылы өтуі керек. Бірақ Қазақстан әртүрлі
себептерге байланысты аталған әлеуетті 10%-дан аз пайдаланады. Қазіргі
уақытта шамамен 1,5 млрд. АҚШ долларын құрайтын ішкі тасымалдардың көлемі
2010 ж. экономиканың индикативті даму жоспарына сәйкес 8 - 9% - ға артып,
3,6 млрд. АҚШ долларына дейін өсуі мүмкін[1].
Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, ұлттық деңгейде көлік жүйелерінің
дұрыс емес дамуы өндіріс пен қызмет көрсету салаларындағы жоғары
шығындардың өтелмеуіне, шаруашылық қызметтің барлық салаларының дамуының
тоқырауына, аймақтардың өзара байланысының және еңбек ресурстарының
жылжуының шектелуіне әкеледі. Транзитті-көлік мүмкіндіктерін тиімді
пайдалану экономиканың ұқсас салалары мен орталарының жедел дамуын
ынталандырады. Экономика мен көлік кешенінің дамуы диалектикалық бірлік пен
бір-біріне объективті тәуелділікте болғандықтан да, Қазақстанның әлемдік
көлік жүйесіне интеграциясы жолында мемлекеттің көліктік стратегиясын
таңдауы қазіргі сатыдағы алдыңғы қатарлы міндеттердің бірі болып табылады.
Қазақстанның көліктік қызмет нарығын қалыптастыру үрдісінің күрделілігі
және оның әлемдік жүйеге интеграциясы берілген ғылыми зерттеудің
өзектілігін негіздейді және тұрақты экономикалық өсудің стратегиясын жасап
шығаруды жүзеге асыру үшін маңызы зор.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Халықаралық интеграциялық үрдістердің
теориялық-әдістемелік аспектілеріне отандық және шетелдік авторлардың
ғылыми жұмыстарының біршамасы арналған. Олардың ішінен А.Маршалл, Дж.
М.Кейнс, Дж. Гэлбрайт, Л.Туроу, Г.Мюрдаль, Д.Рикардо, А.Смит, Р.Вернон,
П.Кругман, М.Портер, В.Леонтьев, Б.Олин, Э.Хекшер және т.б. ғалым-
экономисттерді атауға болады. Аталған еңбектерде әлемдік шаруашылық
байланыстардың ғаламдануы жағдайында интеграциялық үрдістердің жалпы
теориялық мәселелері қарастырылған.
Мемлекеттердің халықаралық экономикалық интеграциясының маңызды
бағыттарының бірі ретінде қызмет көрсету саласының қалыптасуы мен дамуы
мәселелеріне Е.Ф.Авдокушиннің, Г.А.Гранбергтің, Б.Г.Дякиннің,
А.Н.Козыревтің, Э.Г.Кочетовтың, А.А.Кочетковтың, В.М.Кутовтың,
Н.М.Мухитдинованың, В.Е.Рыбалкиннің, Б.Н.Смитиенконың, Ю.А.Щербанинің,
И.П.Фаминскийдің және басқа ғалым экономистердің жұмыстары арналған.
Жалпы экономикалық интеграцияның және Қазақстан республикасындағы көлік
қызметтері нарығының объектісі ретінде көлік қызметтері нарығының қазіргі
жағдайының маңызды ғылыми зерттеулері атап айтқанда, Е.М.Арыновтың,
Н.К.Исингариннің, Е.Д.Атамқұловтың, Х.З.Арбатиевтің, Қ.Қ.Жанғаскиннің,
Ю.Н.Лавришенконың, В.М. Лившицтің, К.Мадалиевтің, Ы.Ташбаевтың,
Л.Ф.Сухованың, Х.С.Карибжановтың, Г.И.Тулеугалиевтің т.б жұмыстарында
қарастырылған.
Қызмет көрсету саласындағы халықаралық интеграциялық үрдістерді
түбегейлі түрде зерттеумен айналысатын отандық және шетелдік авторлардың
еңбектерінің көптігіне қарамастан, аталған мәселенің көптеген аспектілері
жеткілікті түрде зерттелмеген, жоғарыда аталған үрдістердің жүзеге асырылу
механизмі мен мәнін түсінудің теориялық және әдістемелік негіздерінде
зерттеуді қажет ететін мәселелер бар. Көлік қызметтері саласындағы елдің
экономикалық интеграциясының теориялық және тәжірибелік аспектілерінің
Қазақстанда жеткілікті зерттелмеуі аталған мәселенің теориясы мен
тәжірибесін тереңдетіп зерттеу қажеттілігін алға қояды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың мақсаты -
әлемдік тәжірибені жинақтаудан Қазақстан Қытаймен арадағы өзара тиімді
экономикалық ынтымақтастық пен стратегиялық серіктестікті қазіргі жағдайын
талдаудан шыға отырып, ғылымды көп қажет ететiн және жоғары технологиялық
экспортқа негiзделген өндiрiстер құруды ынталандыру; елдiң экспорттық
әлеуетiн қосылған құны жоғары тауарлар мен қызметтердiң пайдасына қарай
әртараптандыру; сапаның әлемдiк стандарттарына көшу; дүниежүзілiк ғылыми-
техникалық және инновациялық процестерге қосыла отырып, өңiрлiк және
дүниежүзiлiк экономикамен ықпалдасуды күшейту.
Алға қойылған мақсатқа сай төмендегідей міндеттерді шешу қажеттілігі
туындады:
- Шетелдік және отандық ғалымдардың Қазақстанның сыртқы экономикалық
байланыстарын қалыптастыру және дамытудағы көзқарастарының теориялық
негізін және эволюциясын зерттеу;
- Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасының сыртқы
экономикалық байланыстарын дамытудың қазіргі жағдайына талдау жасау;
- Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасының сауда-
экономикалық байланыстары критерийлерінің жүйесі мен жүк тасымалындағы баға
көрсеткіштерін нақтылау;
-Индустриялық-инновациялық дамудың жағдайында Қазақстан Республикасы
мен Қытай Халық Республикасының арасындағы сыртқы экономикалық байланыстың
даму деңгейін айқындау;
- Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасының сыртқы
экономикалық байланысының дамуындағы басым бағыттарды анықтау.
Жұмыстың зерттеу нысаны - Қазақстан Қытаймен арадағы өзара тиімді
экономикалық ынтымақтастық пен стратегиялық серіктестіктің қазіргі
жағдайы мен "Қорғас" өңiрлерiнің көлік жүйелері болып табылады.
Зерттеу пәні. Еуразиялық континенттің орталығындағы Қазақстан ерекше
геостратегиялық орналасуы негізінде көлік қызметтері саласындағы Қазақстан
Қытаймен экономикалық қатынастар жүйесі.
Диссертациялық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі - қызмет
көрсету саласындағы халықаралық экономикалық интеграцияның, атап айтқанда,
интеграциялық үрдістердің дамуының басымды бағыттарының бірінің контексінде
қарастырылып отырған көлік қызметтерінің мәселелерімен айналысатын ТМД-ның
және шетел ғалымдарының ғылыми зерттеулеріне негізделеді.
Зерттеу кезінде әртүрлі әдістер мен тәсілдер қолданылды: абстрактілі
–логикалық әдістердің ғылыми тәсілдердің жиынтығы, экономика-статистикалық,
бағдарламалық-мақсатты әдістер, сонымен қатар салыстыру, жинақтау,
экспертті бағалаулар мен болжау әдістері.
Зерттеу үрдісі кезінде ДСҰ-ның, Халықаралық экономикалық комитеттің,
Кедендік Одақтың Интеграциялық комитетінің, Қытайдың, Қазақстан
Республикасының cтатистика жөніндегі агенттігінің, Қазақстан
Республикасының Көлік және коммуникация министрлігінің статистикалық
материалдары, көлік пен қызмет көрсету салаларының интеграциясы мәселелері
бойынша халықаралық ұйымдардың нормативті-құқықтық актілері мен басылымдары
пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы төмендегіше сипатталады:
- Сыртқы экономикалық байланыстардың мәнділігі мен принциптерін
сипаттайтын теориялық қағидалар тереңдетіле түсті. Сыртқы экономикалық
байланыстардың тұрпаты мен түрлерін классификациялау нақтыланды.
- Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасының сыртқы
экономикалық байланыстарының негізгі даму үрдістері мен ерекшеліктері
айқындалды.
- Көлік қызметтері саласындағы Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық
Республикасының экономикалық интеграциясының даму болашағына байланысты
ұсыныстар негізделді.
Қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдамалар. Зерттеу нәтижесінде
қорғауға төмендегідей нәтижелер шығарылды:
-Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасының арасындағы
көліктік қызмет көрсету саласының интеграциялық үрдістерінің географиялық
және геосаяси мәні ашылды;
- Қазақстанның сыртқы экономикалық байланыстарының "Қорғас-Шығыс
қақпасы" арқылы өтетін жүк тасымалын ұйымдастыруға және экономикалық
тетіктерін жетілдіру бойынша бәсекеге қабілеттілігін арттыруға бағытталған
ұсыныстар берілді;
- Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасының арасындағы
шекара маңы сауда-экономикалық ынтымақтастығын толық ауқымда дамыту
және сыртқы нарықтарға шығуды қамтамасыз ететiн көлiк-коммуникациялық
дәлiздi қалыптастыру ұсынылды;
- "Қорғас-Шығыс қақпасы" сауда-экономикалық аймағындағы халықаралық
көлік дәліздері арқылы жүк тасымалдау қызметінің мультимодальды,
унимодальды және интермодальды нысандарына өту ұсыныстары
қорытыланды;
- Қазақстанның бірқатар мұнай-газ құбырлары желісін кеңейту және жаңа
жобалар бойынша осы желіні Оңтүстік-Шығыс Азия мұнай-газ құбырларының
жүйесіне интеграциялау ұсынысы негізделді.
Зерттеудің ғылыми-тәжірибелік мәні. Еуразиялық аймақтағы көлік
қызметтері саласындағы халықаралық интеграциялық үрдістердің маңызды
бағыттарын ашып көрсететін теориялық, әдістемелік және тәжірибелік
тұжырымдардың бірқатары ЕурАзЭҚ-тың, БЭК-тің және басқа да интеграциялық
топтардың құрамына кіретін елдер дамуының стратегиялық бағытын жасап шығару
үшін пайдаланылуы мүмкіндігінде.
Ғылыми жұмыста қалыптастырылған негізгі тұжырымдар мен ұсыныстар
әлемдік нарыққа мұнай мен газды тасымалдау және көлік қызметтері
саласындағы халықаралық интеграциялық үрдістердің дамуы мәселелері бойынша
ары қарай теориялық зерттеулер мен әдістемелер жасап шығаруда пайдалану
үшін, сонымен қатар нақты бағыттар бойынша келіссөз үрдістерінде және
интеграциялық ынтымақтастықтың тереңдеу шараларында пайдаланылуы мүмкін.
Зерттеу нәтижелерінің апробациясы мен өндіріске ендірілуі. Негізгі
ережелер, тұжырымдар мен ұсыныстар халықаралық ғылыми-тәжірибелік
конференциялар мен семинарларда қарастырылып, талқыланды: The Xinjiang
puts into practice the progress that face west opens the strategy,problem
suggests winth the policy Жас ғалымдардың жаңару жолындағы экономикалық
бағдарлар ,Жас ғалымдардың халықаралық – ғылыми тәжірибелік конференция
материалдары. – Астана, 2007, Жедел жаңару жолындағы экономикалық
бағдарлар халықаралық ғылыми – тәжірибелік конференцияда (Urumqi, 2005ж.
18-15 мамыр), ТМД елдерінде экономиканың дамуы мен экономист мамандарын
дайындаудың өзекті мәселелері халықаралық ғылыми–тәжірибелік
конференциясында (Пекин, 2006, 17 маусым).
Диссертациялық зерттеу нәтижелерінде алынған қорытындыларды, әсіресе
"Қорғас-Шығыс қақпасы" сауда-экономикалық аймағындағы халықаралық көлік
дәліздерін пайдалану жөніндегі ұсыныстарды Көк-Жиек Жол жауапкершілігі
шектеулі серіктестігі өз тәжірибесінде қолданып жатыр.
Зерттеу нәтижесінің басылымдарда жарық көруі. Диссертациялық
зерттеудің тақырыбы бойынша жалпы көлемі 3,4 б.т. болатын 13 жұмыс
жарияланды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертациялық зерттеу жұмысы
кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады. Диссертациялық жұмыс 9 кестеден, 7 суреттен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасының арасындағы сауда
айналымы Орталық Азия және Шығыс Еуропа елдері арасында Ресейден кейінгі
екінші орында тұр. Қазақстан экономикасына салынған Қытай инвестициясының
жалпы көлемі қазір шамамен 8 миллиард долларды құрап отыр, сондай-ақ
Қазақстанның Бүкіләлемдік сауда ұйымына қосылуына қолдау көрсетіп отыр.
“Атасу – Алашанькоу” мұнай құбыры, “СНПС-Ақтөбемұнайгаз” акционерлік
қоғамы, “Кеңқияқ – Құмкөл” мұнай құбыры және “Қазақстан – Қытай” газ құбыры
сияқты нысандар мен мекемелер атқарып жатқан, атқаратын істер ауқымды.
Қазақстан мен Қытай негізгі халықаралық ұйымдардың, ең алдымен Біріккен
Ұлттар Ұйымының аясында белсенді түрде бірлесе әрекет етіп келеді. Осы
ретте Қазақстанның қазіргі Сенат төрағасы Қасымжомарт Тоқаев 2004 жылы
Бейжинге барғанда “Біз халықаралық қатынастардың демократияландырылуын және
тең құқықты әріптестікті жақтаймыз, біз бір полярлы әлемнің жағдайында
мемлекеттердің өзгелерге өз әмірін жүргізуін қаламаймыз. Қазақстан да,
Қытай да көп полюсті әлемнің орнығуын және дамуын қалайды”[2] деген еді.
Қ.Тоқаевтың осы сөзінен кейін Қытай қоғамдық ғылым академиясының залында
отырған жұртшылық бір қозғалақтап қалған болатын.
Қытайдың экономикалық реформаларды белсенді жүргізу кезеңіндегі
заңнамалық арқауды қалыптастыру жөніндегі тәжірибесі өте қызғылықты
көрінеді. Конфуцийдің: “Алыстағы қиындықтарды ойламайтындар жақындағы
қатерлерге тап болмай қоймайды” деген сөзін алға тартқан спикер “Қазақстан-
2030” Стратегиясының ел өміріндегі ерекше орнына айрықша тоқталды.
Стратегияны әзірлеу жұмысы аса ауыр экономикалық дағдарыс жылдарында-ақ
басталды. Әйтсе де, біз алдымызға жауапты міндет – осы заманғы және
серпінді дамыған ойдағыдай мемлекет болу міндетін қойдық. Біз бүгінгі таңда
“Қазақстан-2030” Стратегиясы өзінің өміршеңдігі мен тиімділігін тұтастай
растады деп толық мәлімдей аламыз.
Қазақстанның орнықты экономикалық дамуын қамтамасыз етті. Өткен жылы
экономикалық өсу Қытай, Үндістан елдерімен бір деңгейде болды. Өткен он
жылдың ішінде Қазақстанның ішкі жалпы өнімі бес есеге жуық өсті. Осы
кезеңде ішкі жалпы өнімнің халықтың жан басына шаққандағы көлемі 3,5 еседен
астам өсті және 2007 жылы 7 мың доллардан асты. Бұл бірқатар Орталық және
Шығыс Еуропа елдерінің көрсеткіштерімен тең. 2000 жылдан бастап ІЖӨ-нің
өсуі орта есеппен 9-10 пайызды құрап отыр. Таяудағы үш жыл ішінде оның
орташа өсімі 8 пайыз деңгейінде сақталады, бұл 2008 жылы ІЖӨ-нің 2000
жылмен салыстырғанда екі есе өсуі жөніндегі стратегиялық міндетті шешуге
мүмкіндік береді. Сыртқы сауда айналымы он жыл ішінде 6 еседен астам өсіп,
2007 жылы 80 млрд. долларға жетті. Қазақстанның мұнай-газ өнеркәсібі
серпінді дамуда. 2015 жылға таман біз мұнай өндіру көрсеткішін – 130
миллион тоннаға және газ өндіруді 80 миллиард текше метрге жеткізіп,
әлемдегі он аса ірі көмірсутегі шикізатын экспорттаушылардың клубына кіруді
жоспарлап отыр.
"Қорғас-Шығыс қақпасы" ШСЭА-нда экспорттық-импорттық және транзиттiк
контейнерлiк тасымалдардың көлемi ұлғайып келеді және ол келешекте
трансеуропалық және трансазиялық бағыттардағы халықаралық көлiктiк дәлiздер
жүйесiне қосылуы керек; Қытай - Қазақстан - Орталық Азия - Ресей - ТМД -
Еуропа елдерi бағыттарындағы транзиттiк және экспорттық тасымалдарды жүзеге
асыру кезiнде тасымалдаушының шығындарын азайтады.
2007 жылы Қорғас өту пунктi арқылы тасымалдардың жалпы көлемi 293,2
мың тоннаны құрады. Бұл ретте "Қорғас" кеден бекетi арқылы 2007 жылы 2006
жылмен салыстырғанда 2,3 есе көп жүктер тасымалданылған, ал 2006 жылы 2005
жылмен салыстырғанда көрсеткiштердiң 44,1 %-ға төмендегенi байқалады(1-
кесте).
1-кесте- 2007 жылғы барлық режимдер бойынша "Қорғас" кедені арқылы
ресімделген тауарлар
Көрсеткіштер Көлік Жүк Жалпы Жүктің Жалпы
құралдарының көлемі көлемінен құны (мыңкөлемінен
саны (бірлік) (мың үлес АҚШ үлес
тонна) салмағы доллар) салмағы
Импорт 6320,0 103,5 35,3% 150229,6 25,2%
Экспорт 1065,0 42,1 14,4% 234335,1 39,3%
Транзит 7997,0 147,6 50,3% 211124,4 35,4%
Жалпы көлем 15382,0 293,2 100,0% 595689,1 100,0%
Ескертпе - 2008ж ҚР статистика жөніндегі агенттігінің мәліметтері
негізінде.
Диссертацияда атап көрсетілгендей, қызметтердің басқа түрлерімен
салыстырғанда әлемдік шаруашылықтағы қызмет көрсету саласының тез дамуына
ақпараттық технологиялар, тұрғын үй құрал-жабдықтары және жалпы құрал-
жабдықтар саласындағы қазіргі ғылыми-техникалық революция көпжоспарлы әсер
етті. Нәтижесінде жоғары дамыған шетел елдердегі материалдық өндірістің ірі
масштабты құрылымды-технологиялық қайта құрылуы оларда қызмет көрсету
саласы дамуының маңызды факторына айналды .
Әлемдік экономикада соңғы онжылдықта қызмет көрсетудің халықаралық
саудасының мәні артуда. Қазіргі уақытта қызмет көрсетудің әлемдік экспорты
халықаралық айырбастың шамамен ¼ - ін құрайды. Бүгіннің өзінде қызмет
көрсетудің халықаралық саудасы өспелі түрде дамып, тауар айналымы өсімінің
қарқынынан артып жатқандықтан, бұл сала халықаралық ынтымақтастықтың басты
облысына айналады деп болжауға болады.
Қазақстанның сыртқы тауар айналымында Қытаймен тауар айналымы 8,1%-ды
иеленедi. Қазақстаннан Қытайға экспорт көлемi 2,4 млрд. AҚШ долларын,
Қытайдан Қазақстанға импорт көлемi - 1,3 млрд. АҚШ долларын құрады.
Қазақстан экспортының жалпы көлемiндегi Қытай үлесi 8,7%-ды, импорттың
жалпы көлемiнде - 7,2 %-ды құрайды.
Қазақстан Республикасының серіктес елдермен және тауарлар топтары
бойынша экспорттың құрылымын келесі суреттер арқылы анық көре аламыз (1-
сурет және 2- сурет)
Қытай мен Қазақстан қолайлы көлік дәлізі ретінде де үлкен маңызға ие.
Достық темір жол бекеті және Қорғас автокөлік жолдары арқылы Қытайға және
одан әрі әлемнің басқа да елдеріне қазақстандық тауарлар
экспортка еш кедергісіз шығарылады.
Ескертпе -2008ж ҚХР ҚР статистика жөніндегі агенттігінің мәліметтері
негізінде.
1-сурет- Қазақстан Республикасының 2007 жылдың қаңтар-
қараша айындағы серіктес елдермен экспорттың құрылымы.
Ескертпе -2008ж ҚХР ҚР статистика жөніндегі агенттігінің мәліметтері
негізінде .
2-сурет-Қазақстан Республикасының 2007жылдың қаңтар-қараша
айындағы тауар топтары бойынша экспорттың құрылымы.
Көліктік логистикалық қызмет көрсетулер кластерін дамытудың аясында
Алматы қаласының "Достық'' бекетінін; жол желілерінде ірі көліктік-
логистикалық орталықтар кұру көзделіп отыр. Инвестиция салымдар құрылысқа
жұмсалған қаржының үлес салмағы басым 61,2 пайыз. Жаңарту және техникалық
қайта жарақтау жалпы инвестиция көлемінің 28% құрайды.
Қазақстан мен Қытай экспортының негiзгi ұстанымдары шикiзаттық тауарлар-
асыл емес металдар, минералдық азық-түлiктер, терiлiк шикiзаттар, химиялық
және онымен байланысты сала өнiмдерi болып табылады. Қытайдан импортта
өңдеудiң терең деңгейiндегi тауарлар артықшылыққа ие - тоқыма, аяқ-киiм,
бас киiм, машиналар, жабдықтар, электротехникалық жабдықтар, жер, әуе және
су көлiгiнiң құралдары, олардың бөлшектерi және керек-жарақтары, оптикалық,
фотографиялық приборлар мен аппараттар, сағаттар, музыкалық аспаптар, асыл
емес металдар, пластмасса, каучук және резеңке жбұйымдар (2-кесте).
Диссертациялық жұмыста айтылғандай, қызмет көрсетулердің халықаралық
айырбасының дамуының маңызды алғы шарттарының бірі болып халықаралық еңбек
бөлінісінің негізінде халықаралық сауда байланыстары қарқындарының
жеделдеуі табылады: сауда көлемінің өсуімен бірге көлік тасымалдары да
артады; кемелер мен халықаралық көлік құралдарының басқа да түрлерін жөндеу
мен қызмет көрсету үшін төлемдер мен түсімдер көбейеді; экономикалық,
ғылыми-техникалық және мәдени байланыстар негізінде Қытай арасындағы
қатынастар белсенді болады.
Бүгінгі күні Қазақстанның көлік жүйесі бірыңғай еуразиялық көлік
желілерінің ажырамас құрамдаушысының бірі болып табылады.
Қазақстанның көлік кешенінің мемлекет экономикасында ең үлкен
интеграциялық маңызы бар. Елдің ЖІӨ-дегі көліктің үлесі соңғы жылдары 9 -
12% деңгейінде сақталып келеді.
Қазіргі уақытта ұлттық экономикадағы көлік кешені рөлінің тұрақты
өсуі байқалады. 90 жж.-дың басында республиканың ЖІӨ-дегі көліктің үлесі 7%
- дан көп болмады. Осы 90-жылдарындағы құлдырау мен тұралау кезеңінен кейін
Қазақстан экономикасы 2000 ж абастап негізінен қалпына келтіру сипатында
болған жоғары экономикалық өсу кезеңіне аяқ басты (3-сурет).
2000-2007 жылдары орташа 10,1%-ды құрайтын Қазақстан Республикасының
ЖІӨ тұрақты өсуі байқалды. Өткен жылдары мыналар өсудің негізгі ішкі
факторлары болып табылды: ішкі жиынтық, оның ішінде тұтыну және
инвестициялық сұраныстың кеңеюі; мемлекеттік инвестициялар рөлінің күшеюін
қоса алғанда, инвестициялар көлемінің өсуі; елге тікелей шетелдік
инвестициялардың ағынын ынталандыратын қолайлы инвестициялық ахуал. Өткен
жылдарда салық заңнамасындағы өзгерістер экономикаға салық жүктемесін
азайтуға, елдің инвестициялық тартымдылығын күшейтуге, жаңа техникалар мен
озық технологиялар ағынын және оларды енгізуді ынталандыруға, мемлекет пен
салық төлеушілердің өзара қарым-қатынастарын жақсартуға бағытталды
2-кесте- Қазақстан мен Қытайдың 2007 жылғы тауар құрылымы
Тауар тобының атауы
Ескертпе - ҚР статистика жөніндегі агенттігінің мәліметтерінен
алынды .
3-сурет- 1999-2006 жылдардың ЖІӨ мен өнеркәсіптің нақты көлемінің
индекстері (1990=100)
Мұнайға әлемдік бағалардың жоғары болуы, қарыз ресурстарының
қолжетімдігі, тікелей шетелдік инвестициялар ағыны ішкі нарыққа шетелдік
валютаның орасан ағынына ықпал етті. Елге шетелдік валютаның едәуір ағыны
жағдайында теңгенің ішкі нарықтағы айтарлықтай нығаюына жол бермеу
халықаралық резервтердің ұлғаюымен қатар жүрді. Халықаралық резервтердің
өсуі өз кезегінде ақша агрегаттарының ұлғаюымен қатар жүріп отырды.
Қазақстан-Қытай мұнай өткізуі Атасу-Алашанькоу пайдалануға енгізу (26,8
млрд. теңге инвестиция көлемі құрады. 2005 жылғы) ( 4-сурет).
Диссертациялық зерттеуде көрсетілгендей, бүгінгі күні Қазақстаннан
мұнайды экспорттайтын бағыттар Қытай – Қазақстан мұнай құбыры, Ақтау порты
арқылы су көлігімен тасымалдау, теміржол мұнай құю пункттері арқылы темір
жол тасымалдары болып табылады.
Кеден статистикасының деректері бойынша Қазақстан Республикасының
сыртқы сауда айналымы 2008 жылдың қаңтар-ақпанында 14,9 млрд. АҚШ долларын
құрады және 2007 жылдың қаңтар-ақпанымен салыстырғанда 41,8 %-ға ұлғайды,
оның ішінде, экспорт 10,3 млрд. АҚШ долларына, (62,0 %) ұлғайды, импорт –
4,6 млрд. АҚШ долларына (10,9 %) ұлғайды.
Экспорттың жалпы көлемінің ең үлкен үлесі минералды өнімдерге тиді –
экспорттың жалпы көлемінің 73,0 %-ы. Бағалы емес металдар мен бұйымдар оның
11,7 %-ын, химиялық өнімдер - 3,2 %-ын, азық түлік тауарлары және оларды
өндіретін шикізаттар - 7,8 %-ын, машиналар, жабдықтар, көлік құралдары,
приборлар мен аппараттар – 2,3%-ын алады. Импорт құрылымында едәуір үлесті
машиналар, жабдықтар, көлік құралдары, приборлар мен аппараттар (импорттың
жалпы көлемінің 41,6 %), минералды өнімдер (18,58 %), бағалы емес металдар
мен бұйымдар (12,8 %), химиялық өнімдер (10,0 %), азық-түлік тауарлары және
оларды өндіретін шикізаттар (8,2 %) алады.
Ескертпе- ҚХР статистика жөніндегі агенттігінің мәліметтерінен алынды
4-сурет- Қазақстан-Қытай Атасу-Алашанькоу мұнай газ құбыры
желісі
Қытайдың соңғы жылдардағы экономикалық қарқыны мен саяси даму
үрдiсiне нақты сарап жасап көрелiк. Мемлекеттiң жыл сайынғы экономикалық
өсiмi 10 пайызды құраса, валюталық қоры бiр триллион долларға шамалас. Ал
әлемнiң әрбiр елiнен табылатын Қытай тауарлары республиканың сыртқы
саудадағы рөлiн көрсетеді. Бұл жағынан сыртқы сауда Қытайдың iшкi жалпы
өнiмiнiң (IЖӨ) 37 пайызын құрайды. Ал қытайлық тауарлардың 60 пайызын АҚШ,
Еуропа, Жапония, Корея, Тайвань мемлекеттерiнiң компаниялары шығаратыны
белгiлi. Басқаша айтқанда, әлемдегi ең-ең саналатын бес жүз трансұлттық
компанияның 470-i Қытайда жұмыс атқарып, осы елдiң экономикасына қызмет
етiп отыр деген сөз.
Қазақстанның геосаяси жағынан орналасуы АҚШ пен ШОС арасында алтын
көпір болуға мүмкіндік береді. Үлкен есеппен алғанда, Орталық Азия, Ресей
және Қытайға апаратын транзиттік экономикалық жол тасымалы Қазақстан арқылы
өтеді.
Әлемдік экономика экономикалық циклдарға байланысты даму қарқынының
тежелу кезеңіне енуде. Қысқа мерзімді кезеңде АҚШ-тағы ипотекалық
дағдарыстың әсерінен туындаған ғаламдық қаржы нарықтарын түзету
аяқталады. Инвесторлардың төмендету мақсатында әлемдік капиталды қайта
бөлу жүретін болады.
Ұзақ мерзімді кезеңде Қытай, Индия сияқты нарықтары дамыған елдердің
серпіні әлемдік экономиканың жеткілікті тұрақты даму қарқынын болжауға
мүмкіндік береді.
Бағалау бойынша[3] әлемдік ЖІӨ өсімінің орташа жылдық қарқыны 2020
жылға дейін 4,2-4,4% құрайды, әлемдік ЖІӨ 2020 жылға 117 трлн. $ дейін
екі есе өседі (5-сурет).
5-сурет - Елдерді 2020 жылға әлемдік ЖІӨ үлесі бойынша жіктеу
Әлемдік тауар нарықтарында қолайлы конъюктура сақталады. АҚШ-тың
Энергетика департаментінің болжамды деректеріне сәйкес 2008-2010 жылдар
кезеңінде табиғи газ бен көмірдің әлемдік бағасы өзгеріске ұшырамайды, ал
мұнайға келсек, тұтастай алғанда бұл шикізаттың бағасы аздап төмендейді
деп күтілуде.
Астықтың әлемдік нарығында жағдай астықты экспортқа шығаратын негізгі
елдердің экспорттық бажды енгізуі, Австралияда, Канада мен Еуропада ауа-
райы жағдайларының өзгеруі, биоэтанол өндірісінің одан әрі қарқынды дамуы
және басқа факторлармен айқындалатын болады.
Экзогендік факторларды талдау әлемдік экономиканың серпіні, мұнайға
әлемдік бағаның өзгеруі және сыртқы қарыз алу жағдайларына байланысты
дамудың үш нұсқасын қарастыруға мүмкіндік береді.
1-нұсқада әлемдік тауар нарықтарындағы жағдайдың нашарлауы және 2010
жылға дейінгі сыртқы қарыз алу жағдайлары бөлігінде тым пессимистикалық
болжамдар болжанады.
Мұнайға әлемдік бағаның бір барреліне 40 АҚШ доллары деңгейінде
болады. Әлемдік қаржы нарықтары сыртқы қарыз алу үшін жабық болады.
2-нұсқада әлемдік тауар және қаржы нарықтарында жағдай тұрақталады деп
болжанады.
Мұнайға әлемдік бағаның бір барреліне 50-70 АҚШ доллары арасында
болады, сыртқы қарыз алу жағдайлары жақсарады.
3-нұсқада мұнайға әлемдік бағаның бір барреліне 100 АҚШ долларынан
жоғары деңгейінде сақталады, әлемдік қаржы нарықтарындағы жағдай жақсарады,
екінші деңгейдегі банктердің сыртқы қарыз алуына кең жол ашылады.
2-нұсқа неғұрлым шындыққа жақын. Ол бағаның қалыпты төмендеуі мен 2010
жылдан бастап сыртқы қарыз алу нарығының ашылуын болжайды. Халықаралық
сарапшылардың болжамдары бойынша мұнайға әлемдік бағаның күрт төмендеуі
болжанбайды, бірақ тауар нарықтарынан алып-сатарлық капитал ағымы
болады. Қаржы нарықтарында түзетулер аяқталады, бұл олардың сауығуы мен
өтімділігінің өсімінен көрінетін болады. Экзогенді өлшемдердің негізгі
маңызы осы нұсқа бойынша дамудың қалыптасқан үрдісіне жақын.
Диссертациялық жұмыста негізделгендей, республика аумағы арқылы
темір жол және құбыр көлігімен шетелдік жүк тасымалынан түсім 16,3% - ға
артты, Қазақстан жағының табысы көліктің басқа түрлерімен экспорттық
тауарлар тасымалы есебінен 25,5% - ға артты. Ресей газын Қазақстан аумағы
арқылы транзиттік тасымалдаудан табысы 2007 ж. 604 млн долларды құрады, жүк
тасымалы бойынша қызметтер экспортында олардың үлесі- 46%.
Қытай бүгiнде Қазақстан мен Ресейдiң негiзгi сыртқы саудадағы
серiктесi, контейнерлiк тасымалдар көлем бойынша әлемдiк көшбасшы болып
табылады - 2003 жылғы контейнерлiк айналым 48 миллион ТЕU-ден астам.
Ресейдiң, Еуропаның және Қытайдың тауар айналымының жартысынан көбiн
контернейлерде тасымалданатын жүктер құрайды. Бұл ретте контейнерлiк
тасымалдардың ыңғайлылығы тасымалдардың мультимодальдығынан, жүк тиеу-
түсiру жұмыстары уақытының қысқаруынан, "есiктен есiкке дейiн жеткiзуден"
көрiнедi, бұл жүк тасымалдаудың осы саласына әлемде тұрақты өсу қарқынын
қамтамасыз етедi.
Диссертациялық жұмыста қарастырылғандай, ЕурАзЕҚ пен БЭК–тің (Бірыңғай
экономикалық кеңістік) интеграциялық бірліктері басымдылықтарының бірі
болып көлік қызметтерінің жалпы нарығының және бірегей көлік жүйесінің
қалыптасуы табылады. Көлік қызметтері саласындағы интеграциялық үрдістер
Қазақстанға сыртқы сауда айналымының 34,5% - ға артуын қамтамасыз етті,
соның ішінде ТМД елдерімен 14,4%. Минералды өнімдер (мұнай, газ, қазбалар)
экспортының үлес салмағы экспорттың жалпы көлемінен 73,8% - ға дейін өсті.
Тауарлар импорты Еуропалық монетарлық одақ елдерінен 18,4% - ға, Ресей
Федерациясынан 27% - ға өсті.
Кеден статистикасының деректері бойынша Қазақстан Республикасының
сыртқы сауда айналымы 2008 жылдың қаңтар-ақпанында 14,9 млрд. АҚШ долларын
құрады және 2007 жылдың қаңтар-ақпанымен салыстырғанда 41,8 %-ға ұлғайды,
оның ішінде экспорт 10,3 млрд. АҚШ долларына (62,0 %) ұлғайды, импорт 4,6
млрд. АҚШ долларына (10,9 %) ұлғайды.
Экспорттың жалпы көлемінің ең үлкен үлесі минералды өнімдерге тиді –
экспорттың жалпы көлемінің 73,0 %-ы. Бағалы емес металдар мен бұйымдар оның
11,7 %-ын, химиялық өнімдер - 3,2 %-ын, азық түлік тауарлары және оларды
өндіретін шикізаттар - 7,8 %-ын, машиналар, жабдықтар, көлік құралдары,
приборлар мен аппараттар – 2,3%-ын алады.
Импорт құрылымында едәуір үлесті машиналар, жабдықтар, көлік құралдары,
приборлар мен аппараттар (импорттың жалпы көлемінің 41,6 %), минералды
өнімдер (18,58 %), бағалы емес металдар мен бұйымдар (12,8 %), химиялық
өнімдер (10,0 %), азық-түлік тауарлары және оларды өндіретін шикізаттар
(8,2 %) алады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қолжазба құқығында
ЕРЛАН КУДЫС
Қазақ-Қытай сыртқы экономикалық байланыстары:
даму ерекшеліктері мен болашағы
("Қорғас" шекара маңы көліктік қызмет көрсету саласы мысалында)
08.00.14 – Әлемдік шаруашылық және халықаралық экономикалық қатынастар
Экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2009
Диссертациялық жұмыс Т.Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университетінде
орындалды
Ғылыми жетекшісі - экономика ғылымдарының докторы
Әбішев Ә.Ә
Ресми оппоненттер - экономика ғылымдарының докторы
Мадиярова Д .М
экономика ғылымдарының кандидаты
Жаркынбаева
А.С
Жетекші ұйым - Қазақстан Республикасы Білім
және
Ғылым
министрлігінің экономика
институты
Диссертация 2009 жылы наурыз сағат 14.00-де Т.Рысқұлов атындағы
Қазақ экономикалық университетіндегі ғылым докторы ғылыми дәрежесін алу
үшін дайындалған диссертацияларды қорғау жөніндегі диссертациялық кеңестің
мәжілісінде қорғалады.
Мекен-жайы: 050035, Алматы қаласы, Жандосов көшесі, 55, 144-бөлме.
Диссертациямен Т.Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университетінің
кітапханасында танысуға болады.
Автореферат ___________________ 2009 ж. таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы,
экономика ғылымдарының докторы
Ұ.А.Текенов
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қытай Халық Республикасымен кең ауқымды
және өзара тиiмдi сауда-экономикалық ынтымақтастықты нығайту Қазақстан
Республикасының сыртқы экономикалық байланыстарын дамытудың жалпы
стратегиясының басты бағыттарының бiрi болып табылады.
Бүгiнгi күнi Қытай Қазақстанның негiзгi сауда-экономикалық
әрiптестерiнiң бiрi болып табылады. Алайда екi ел арасындағы сыртқы сауда
айналымының оң өсу серпiнiне қарамастан, өзара сауда көлемi екi елдiң
мүмкiндiктерiн көрсетпейдi және тұтастай алғанда, сауда саласындағы екi
жақты қатынастар деңгейi мемлекеттердiң қолдағы әлеуетiне сәйкес келмейдi.
Қазақстанның шекара маңы аудандарын дамытудың әлеуетi инвестициялық
ахуалдың ерекшелiктерiмен, игерiлетiн нарықтың өндiрiстiк факторларының
құнымен және мемлекеттiк шекараны кесіп өтумен байланысты транзакциялық
шығындармен, көлiк жағдайлары, шекаралық өтпелердiң және кедендiк
бекеттердiң инфрақұрылымымен айқындалады.
Бұл аспектiлер өңiрлердiң де, сол сияқты тұтастай алғанда елдiң де
әлеуметтiк-экономикалық дамуының құрамдас бөлiгi ретiнде, шекара маңы
аумақтарының экономикасын көтеру мақсатында Қазақстан Республикасында
шекара маңы ынтымақтастығына қарым-қатынасты өзгертудiң қажеттiлiгiн
айқындайды.
Қазiргi уақытта республиканың әлеуетi халықаралық жүк ағындары
жүйесiнде толық көлемде әрекет етпейді, негізгi халықаралық көлiк
дәлiздерінің мамандануы соңына дейiн қалыптастырылмаған, елдiң аумағы
бойынша көлiк жүк ағындарын толыққанды қалыптастыруды қамтамасыз етуге
арналған халықаралық стандарттарға сәйкес көлiк жолдарының сервистiк
қызметтерi мен сапасының деңгейiн арттыру талап етiледi.
Көлiк дәлiздерiнің қызметi халықаралық бизнес, трансұлттық компаниялар,
отандық және шетелдiк инвесторлар өкiлдерiнiң неғұрлым көп санын, ең
алдымен, бизнестi жүргiзудiң өзiнiң либералдық жағдайларымен, әсіресе елдің
орта және шағын кәсіпкерлiгін ойдағыдай дамыту үшiн қажеттi нарықтық
шығындарды барынша азайтумен тартады.
Еуропаның, Шығыс және Оңтүстік – Шығыс Азияның сыйымды және серпінді
дамушы нарықтары арасында Еуразия құрлығының орталығында орналасқан
Қазақстанның экономикасы көбінесе транзиттік мүмкіндіктердің жоғары
әлеуетін тиімді пайдалануға тәуелді болып келеді. Республиканың көлік
жүйесінің дамуына елдің үлкен территориясы (2725 мың км), халықтың
шашыраңқы орналасуы (орташа шамамен 6 адам км2–ден аз), шикізаттық
өндірістік ресурстарының біршама бір жерге орналастырылуы және т.б. әсер
етеді.
Халықаралық талдау орталықтарының бағалаулары бойынша Оңтүстік-Шығыс
және Шығыс Азия – Еуропа бағыттары бойынша транзиттік ағымдар 330 - 400
млрд. АҚШ долларына бағаланады, олардың 20% Ресей Федерациясы мен
Қазақстанның территориясы арқылы өтуі керек. Бірақ Қазақстан әртүрлі
себептерге байланысты аталған әлеуетті 10%-дан аз пайдаланады. Қазіргі
уақытта шамамен 1,5 млрд. АҚШ долларын құрайтын ішкі тасымалдардың көлемі
2010 ж. экономиканың индикативті даму жоспарына сәйкес 8 - 9% - ға артып,
3,6 млрд. АҚШ долларына дейін өсуі мүмкін[1].
Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, ұлттық деңгейде көлік жүйелерінің
дұрыс емес дамуы өндіріс пен қызмет көрсету салаларындағы жоғары
шығындардың өтелмеуіне, шаруашылық қызметтің барлық салаларының дамуының
тоқырауына, аймақтардың өзара байланысының және еңбек ресурстарының
жылжуының шектелуіне әкеледі. Транзитті-көлік мүмкіндіктерін тиімді
пайдалану экономиканың ұқсас салалары мен орталарының жедел дамуын
ынталандырады. Экономика мен көлік кешенінің дамуы диалектикалық бірлік пен
бір-біріне объективті тәуелділікте болғандықтан да, Қазақстанның әлемдік
көлік жүйесіне интеграциясы жолында мемлекеттің көліктік стратегиясын
таңдауы қазіргі сатыдағы алдыңғы қатарлы міндеттердің бірі болып табылады.
Қазақстанның көліктік қызмет нарығын қалыптастыру үрдісінің күрделілігі
және оның әлемдік жүйеге интеграциясы берілген ғылыми зерттеудің
өзектілігін негіздейді және тұрақты экономикалық өсудің стратегиясын жасап
шығаруды жүзеге асыру үшін маңызы зор.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Халықаралық интеграциялық үрдістердің
теориялық-әдістемелік аспектілеріне отандық және шетелдік авторлардың
ғылыми жұмыстарының біршамасы арналған. Олардың ішінен А.Маршалл, Дж.
М.Кейнс, Дж. Гэлбрайт, Л.Туроу, Г.Мюрдаль, Д.Рикардо, А.Смит, Р.Вернон,
П.Кругман, М.Портер, В.Леонтьев, Б.Олин, Э.Хекшер және т.б. ғалым-
экономисттерді атауға болады. Аталған еңбектерде әлемдік шаруашылық
байланыстардың ғаламдануы жағдайында интеграциялық үрдістердің жалпы
теориялық мәселелері қарастырылған.
Мемлекеттердің халықаралық экономикалық интеграциясының маңызды
бағыттарының бірі ретінде қызмет көрсету саласының қалыптасуы мен дамуы
мәселелеріне Е.Ф.Авдокушиннің, Г.А.Гранбергтің, Б.Г.Дякиннің,
А.Н.Козыревтің, Э.Г.Кочетовтың, А.А.Кочетковтың, В.М.Кутовтың,
Н.М.Мухитдинованың, В.Е.Рыбалкиннің, Б.Н.Смитиенконың, Ю.А.Щербанинің,
И.П.Фаминскийдің және басқа ғалым экономистердің жұмыстары арналған.
Жалпы экономикалық интеграцияның және Қазақстан республикасындағы көлік
қызметтері нарығының объектісі ретінде көлік қызметтері нарығының қазіргі
жағдайының маңызды ғылыми зерттеулері атап айтқанда, Е.М.Арыновтың,
Н.К.Исингариннің, Е.Д.Атамқұловтың, Х.З.Арбатиевтің, Қ.Қ.Жанғаскиннің,
Ю.Н.Лавришенконың, В.М. Лившицтің, К.Мадалиевтің, Ы.Ташбаевтың,
Л.Ф.Сухованың, Х.С.Карибжановтың, Г.И.Тулеугалиевтің т.б жұмыстарында
қарастырылған.
Қызмет көрсету саласындағы халықаралық интеграциялық үрдістерді
түбегейлі түрде зерттеумен айналысатын отандық және шетелдік авторлардың
еңбектерінің көптігіне қарамастан, аталған мәселенің көптеген аспектілері
жеткілікті түрде зерттелмеген, жоғарыда аталған үрдістердің жүзеге асырылу
механизмі мен мәнін түсінудің теориялық және әдістемелік негіздерінде
зерттеуді қажет ететін мәселелер бар. Көлік қызметтері саласындағы елдің
экономикалық интеграциясының теориялық және тәжірибелік аспектілерінің
Қазақстанда жеткілікті зерттелмеуі аталған мәселенің теориясы мен
тәжірибесін тереңдетіп зерттеу қажеттілігін алға қояды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың мақсаты -
әлемдік тәжірибені жинақтаудан Қазақстан Қытаймен арадағы өзара тиімді
экономикалық ынтымақтастық пен стратегиялық серіктестікті қазіргі жағдайын
талдаудан шыға отырып, ғылымды көп қажет ететiн және жоғары технологиялық
экспортқа негiзделген өндiрiстер құруды ынталандыру; елдiң экспорттық
әлеуетiн қосылған құны жоғары тауарлар мен қызметтердiң пайдасына қарай
әртараптандыру; сапаның әлемдiк стандарттарына көшу; дүниежүзілiк ғылыми-
техникалық және инновациялық процестерге қосыла отырып, өңiрлiк және
дүниежүзiлiк экономикамен ықпалдасуды күшейту.
Алға қойылған мақсатқа сай төмендегідей міндеттерді шешу қажеттілігі
туындады:
- Шетелдік және отандық ғалымдардың Қазақстанның сыртқы экономикалық
байланыстарын қалыптастыру және дамытудағы көзқарастарының теориялық
негізін және эволюциясын зерттеу;
- Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасының сыртқы
экономикалық байланыстарын дамытудың қазіргі жағдайына талдау жасау;
- Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасының сауда-
экономикалық байланыстары критерийлерінің жүйесі мен жүк тасымалындағы баға
көрсеткіштерін нақтылау;
-Индустриялық-инновациялық дамудың жағдайында Қазақстан Республикасы
мен Қытай Халық Республикасының арасындағы сыртқы экономикалық байланыстың
даму деңгейін айқындау;
- Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасының сыртқы
экономикалық байланысының дамуындағы басым бағыттарды анықтау.
Жұмыстың зерттеу нысаны - Қазақстан Қытаймен арадағы өзара тиімді
экономикалық ынтымақтастық пен стратегиялық серіктестіктің қазіргі
жағдайы мен "Қорғас" өңiрлерiнің көлік жүйелері болып табылады.
Зерттеу пәні. Еуразиялық континенттің орталығындағы Қазақстан ерекше
геостратегиялық орналасуы негізінде көлік қызметтері саласындағы Қазақстан
Қытаймен экономикалық қатынастар жүйесі.
Диссертациялық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі - қызмет
көрсету саласындағы халықаралық экономикалық интеграцияның, атап айтқанда,
интеграциялық үрдістердің дамуының басымды бағыттарының бірінің контексінде
қарастырылып отырған көлік қызметтерінің мәселелерімен айналысатын ТМД-ның
және шетел ғалымдарының ғылыми зерттеулеріне негізделеді.
Зерттеу кезінде әртүрлі әдістер мен тәсілдер қолданылды: абстрактілі
–логикалық әдістердің ғылыми тәсілдердің жиынтығы, экономика-статистикалық,
бағдарламалық-мақсатты әдістер, сонымен қатар салыстыру, жинақтау,
экспертті бағалаулар мен болжау әдістері.
Зерттеу үрдісі кезінде ДСҰ-ның, Халықаралық экономикалық комитеттің,
Кедендік Одақтың Интеграциялық комитетінің, Қытайдың, Қазақстан
Республикасының cтатистика жөніндегі агенттігінің, Қазақстан
Республикасының Көлік және коммуникация министрлігінің статистикалық
материалдары, көлік пен қызмет көрсету салаларының интеграциясы мәселелері
бойынша халықаралық ұйымдардың нормативті-құқықтық актілері мен басылымдары
пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы төмендегіше сипатталады:
- Сыртқы экономикалық байланыстардың мәнділігі мен принциптерін
сипаттайтын теориялық қағидалар тереңдетіле түсті. Сыртқы экономикалық
байланыстардың тұрпаты мен түрлерін классификациялау нақтыланды.
- Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасының сыртқы
экономикалық байланыстарының негізгі даму үрдістері мен ерекшеліктері
айқындалды.
- Көлік қызметтері саласындағы Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық
Республикасының экономикалық интеграциясының даму болашағына байланысты
ұсыныстар негізделді.
Қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдамалар. Зерттеу нәтижесінде
қорғауға төмендегідей нәтижелер шығарылды:
-Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасының арасындағы
көліктік қызмет көрсету саласының интеграциялық үрдістерінің географиялық
және геосаяси мәні ашылды;
- Қазақстанның сыртқы экономикалық байланыстарының "Қорғас-Шығыс
қақпасы" арқылы өтетін жүк тасымалын ұйымдастыруға және экономикалық
тетіктерін жетілдіру бойынша бәсекеге қабілеттілігін арттыруға бағытталған
ұсыныстар берілді;
- Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасының арасындағы
шекара маңы сауда-экономикалық ынтымақтастығын толық ауқымда дамыту
және сыртқы нарықтарға шығуды қамтамасыз ететiн көлiк-коммуникациялық
дәлiздi қалыптастыру ұсынылды;
- "Қорғас-Шығыс қақпасы" сауда-экономикалық аймағындағы халықаралық
көлік дәліздері арқылы жүк тасымалдау қызметінің мультимодальды,
унимодальды және интермодальды нысандарына өту ұсыныстары
қорытыланды;
- Қазақстанның бірқатар мұнай-газ құбырлары желісін кеңейту және жаңа
жобалар бойынша осы желіні Оңтүстік-Шығыс Азия мұнай-газ құбырларының
жүйесіне интеграциялау ұсынысы негізделді.
Зерттеудің ғылыми-тәжірибелік мәні. Еуразиялық аймақтағы көлік
қызметтері саласындағы халықаралық интеграциялық үрдістердің маңызды
бағыттарын ашып көрсететін теориялық, әдістемелік және тәжірибелік
тұжырымдардың бірқатары ЕурАзЭҚ-тың, БЭК-тің және басқа да интеграциялық
топтардың құрамына кіретін елдер дамуының стратегиялық бағытын жасап шығару
үшін пайдаланылуы мүмкіндігінде.
Ғылыми жұмыста қалыптастырылған негізгі тұжырымдар мен ұсыныстар
әлемдік нарыққа мұнай мен газды тасымалдау және көлік қызметтері
саласындағы халықаралық интеграциялық үрдістердің дамуы мәселелері бойынша
ары қарай теориялық зерттеулер мен әдістемелер жасап шығаруда пайдалану
үшін, сонымен қатар нақты бағыттар бойынша келіссөз үрдістерінде және
интеграциялық ынтымақтастықтың тереңдеу шараларында пайдаланылуы мүмкін.
Зерттеу нәтижелерінің апробациясы мен өндіріске ендірілуі. Негізгі
ережелер, тұжырымдар мен ұсыныстар халықаралық ғылыми-тәжірибелік
конференциялар мен семинарларда қарастырылып, талқыланды: The Xinjiang
puts into practice the progress that face west opens the strategy,problem
suggests winth the policy Жас ғалымдардың жаңару жолындағы экономикалық
бағдарлар ,Жас ғалымдардың халықаралық – ғылыми тәжірибелік конференция
материалдары. – Астана, 2007, Жедел жаңару жолындағы экономикалық
бағдарлар халықаралық ғылыми – тәжірибелік конференцияда (Urumqi, 2005ж.
18-15 мамыр), ТМД елдерінде экономиканың дамуы мен экономист мамандарын
дайындаудың өзекті мәселелері халықаралық ғылыми–тәжірибелік
конференциясында (Пекин, 2006, 17 маусым).
Диссертациялық зерттеу нәтижелерінде алынған қорытындыларды, әсіресе
"Қорғас-Шығыс қақпасы" сауда-экономикалық аймағындағы халықаралық көлік
дәліздерін пайдалану жөніндегі ұсыныстарды Көк-Жиек Жол жауапкершілігі
шектеулі серіктестігі өз тәжірибесінде қолданып жатыр.
Зерттеу нәтижесінің басылымдарда жарық көруі. Диссертациялық
зерттеудің тақырыбы бойынша жалпы көлемі 3,4 б.т. болатын 13 жұмыс
жарияланды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертациялық зерттеу жұмысы
кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады. Диссертациялық жұмыс 9 кестеден, 7 суреттен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасының арасындағы сауда
айналымы Орталық Азия және Шығыс Еуропа елдері арасында Ресейден кейінгі
екінші орында тұр. Қазақстан экономикасына салынған Қытай инвестициясының
жалпы көлемі қазір шамамен 8 миллиард долларды құрап отыр, сондай-ақ
Қазақстанның Бүкіләлемдік сауда ұйымына қосылуына қолдау көрсетіп отыр.
“Атасу – Алашанькоу” мұнай құбыры, “СНПС-Ақтөбемұнайгаз” акционерлік
қоғамы, “Кеңқияқ – Құмкөл” мұнай құбыры және “Қазақстан – Қытай” газ құбыры
сияқты нысандар мен мекемелер атқарып жатқан, атқаратын істер ауқымды.
Қазақстан мен Қытай негізгі халықаралық ұйымдардың, ең алдымен Біріккен
Ұлттар Ұйымының аясында белсенді түрде бірлесе әрекет етіп келеді. Осы
ретте Қазақстанның қазіргі Сенат төрағасы Қасымжомарт Тоқаев 2004 жылы
Бейжинге барғанда “Біз халықаралық қатынастардың демократияландырылуын және
тең құқықты әріптестікті жақтаймыз, біз бір полярлы әлемнің жағдайында
мемлекеттердің өзгелерге өз әмірін жүргізуін қаламаймыз. Қазақстан да,
Қытай да көп полюсті әлемнің орнығуын және дамуын қалайды”[2] деген еді.
Қ.Тоқаевтың осы сөзінен кейін Қытай қоғамдық ғылым академиясының залында
отырған жұртшылық бір қозғалақтап қалған болатын.
Қытайдың экономикалық реформаларды белсенді жүргізу кезеңіндегі
заңнамалық арқауды қалыптастыру жөніндегі тәжірибесі өте қызғылықты
көрінеді. Конфуцийдің: “Алыстағы қиындықтарды ойламайтындар жақындағы
қатерлерге тап болмай қоймайды” деген сөзін алға тартқан спикер “Қазақстан-
2030” Стратегиясының ел өміріндегі ерекше орнына айрықша тоқталды.
Стратегияны әзірлеу жұмысы аса ауыр экономикалық дағдарыс жылдарында-ақ
басталды. Әйтсе де, біз алдымызға жауапты міндет – осы заманғы және
серпінді дамыған ойдағыдай мемлекет болу міндетін қойдық. Біз бүгінгі таңда
“Қазақстан-2030” Стратегиясы өзінің өміршеңдігі мен тиімділігін тұтастай
растады деп толық мәлімдей аламыз.
Қазақстанның орнықты экономикалық дамуын қамтамасыз етті. Өткен жылы
экономикалық өсу Қытай, Үндістан елдерімен бір деңгейде болды. Өткен он
жылдың ішінде Қазақстанның ішкі жалпы өнімі бес есеге жуық өсті. Осы
кезеңде ішкі жалпы өнімнің халықтың жан басына шаққандағы көлемі 3,5 еседен
астам өсті және 2007 жылы 7 мың доллардан асты. Бұл бірқатар Орталық және
Шығыс Еуропа елдерінің көрсеткіштерімен тең. 2000 жылдан бастап ІЖӨ-нің
өсуі орта есеппен 9-10 пайызды құрап отыр. Таяудағы үш жыл ішінде оның
орташа өсімі 8 пайыз деңгейінде сақталады, бұл 2008 жылы ІЖӨ-нің 2000
жылмен салыстырғанда екі есе өсуі жөніндегі стратегиялық міндетті шешуге
мүмкіндік береді. Сыртқы сауда айналымы он жыл ішінде 6 еседен астам өсіп,
2007 жылы 80 млрд. долларға жетті. Қазақстанның мұнай-газ өнеркәсібі
серпінді дамуда. 2015 жылға таман біз мұнай өндіру көрсеткішін – 130
миллион тоннаға және газ өндіруді 80 миллиард текше метрге жеткізіп,
әлемдегі он аса ірі көмірсутегі шикізатын экспорттаушылардың клубына кіруді
жоспарлап отыр.
"Қорғас-Шығыс қақпасы" ШСЭА-нда экспорттық-импорттық және транзиттiк
контейнерлiк тасымалдардың көлемi ұлғайып келеді және ол келешекте
трансеуропалық және трансазиялық бағыттардағы халықаралық көлiктiк дәлiздер
жүйесiне қосылуы керек; Қытай - Қазақстан - Орталық Азия - Ресей - ТМД -
Еуропа елдерi бағыттарындағы транзиттiк және экспорттық тасымалдарды жүзеге
асыру кезiнде тасымалдаушының шығындарын азайтады.
2007 жылы Қорғас өту пунктi арқылы тасымалдардың жалпы көлемi 293,2
мың тоннаны құрады. Бұл ретте "Қорғас" кеден бекетi арқылы 2007 жылы 2006
жылмен салыстырғанда 2,3 есе көп жүктер тасымалданылған, ал 2006 жылы 2005
жылмен салыстырғанда көрсеткiштердiң 44,1 %-ға төмендегенi байқалады(1-
кесте).
1-кесте- 2007 жылғы барлық режимдер бойынша "Қорғас" кедені арқылы
ресімделген тауарлар
Көрсеткіштер Көлік Жүк Жалпы Жүктің Жалпы
құралдарының көлемі көлемінен құны (мыңкөлемінен
саны (бірлік) (мың үлес АҚШ үлес
тонна) салмағы доллар) салмағы
Импорт 6320,0 103,5 35,3% 150229,6 25,2%
Экспорт 1065,0 42,1 14,4% 234335,1 39,3%
Транзит 7997,0 147,6 50,3% 211124,4 35,4%
Жалпы көлем 15382,0 293,2 100,0% 595689,1 100,0%
Ескертпе - 2008ж ҚР статистика жөніндегі агенттігінің мәліметтері
негізінде.
Диссертацияда атап көрсетілгендей, қызметтердің басқа түрлерімен
салыстырғанда әлемдік шаруашылықтағы қызмет көрсету саласының тез дамуына
ақпараттық технологиялар, тұрғын үй құрал-жабдықтары және жалпы құрал-
жабдықтар саласындағы қазіргі ғылыми-техникалық революция көпжоспарлы әсер
етті. Нәтижесінде жоғары дамыған шетел елдердегі материалдық өндірістің ірі
масштабты құрылымды-технологиялық қайта құрылуы оларда қызмет көрсету
саласы дамуының маңызды факторына айналды .
Әлемдік экономикада соңғы онжылдықта қызмет көрсетудің халықаралық
саудасының мәні артуда. Қазіргі уақытта қызмет көрсетудің әлемдік экспорты
халықаралық айырбастың шамамен ¼ - ін құрайды. Бүгіннің өзінде қызмет
көрсетудің халықаралық саудасы өспелі түрде дамып, тауар айналымы өсімінің
қарқынынан артып жатқандықтан, бұл сала халықаралық ынтымақтастықтың басты
облысына айналады деп болжауға болады.
Қазақстанның сыртқы тауар айналымында Қытаймен тауар айналымы 8,1%-ды
иеленедi. Қазақстаннан Қытайға экспорт көлемi 2,4 млрд. AҚШ долларын,
Қытайдан Қазақстанға импорт көлемi - 1,3 млрд. АҚШ долларын құрады.
Қазақстан экспортының жалпы көлемiндегi Қытай үлесi 8,7%-ды, импорттың
жалпы көлемiнде - 7,2 %-ды құрайды.
Қазақстан Республикасының серіктес елдермен және тауарлар топтары
бойынша экспорттың құрылымын келесі суреттер арқылы анық көре аламыз (1-
сурет және 2- сурет)
Қытай мен Қазақстан қолайлы көлік дәлізі ретінде де үлкен маңызға ие.
Достық темір жол бекеті және Қорғас автокөлік жолдары арқылы Қытайға және
одан әрі әлемнің басқа да елдеріне қазақстандық тауарлар
экспортка еш кедергісіз шығарылады.
Ескертпе -2008ж ҚХР ҚР статистика жөніндегі агенттігінің мәліметтері
негізінде.
1-сурет- Қазақстан Республикасының 2007 жылдың қаңтар-
қараша айындағы серіктес елдермен экспорттың құрылымы.
Ескертпе -2008ж ҚХР ҚР статистика жөніндегі агенттігінің мәліметтері
негізінде .
2-сурет-Қазақстан Республикасының 2007жылдың қаңтар-қараша
айындағы тауар топтары бойынша экспорттың құрылымы.
Көліктік логистикалық қызмет көрсетулер кластерін дамытудың аясында
Алматы қаласының "Достық'' бекетінін; жол желілерінде ірі көліктік-
логистикалық орталықтар кұру көзделіп отыр. Инвестиция салымдар құрылысқа
жұмсалған қаржының үлес салмағы басым 61,2 пайыз. Жаңарту және техникалық
қайта жарақтау жалпы инвестиция көлемінің 28% құрайды.
Қазақстан мен Қытай экспортының негiзгi ұстанымдары шикiзаттық тауарлар-
асыл емес металдар, минералдық азық-түлiктер, терiлiк шикiзаттар, химиялық
және онымен байланысты сала өнiмдерi болып табылады. Қытайдан импортта
өңдеудiң терең деңгейiндегi тауарлар артықшылыққа ие - тоқыма, аяқ-киiм,
бас киiм, машиналар, жабдықтар, электротехникалық жабдықтар, жер, әуе және
су көлiгiнiң құралдары, олардың бөлшектерi және керек-жарақтары, оптикалық,
фотографиялық приборлар мен аппараттар, сағаттар, музыкалық аспаптар, асыл
емес металдар, пластмасса, каучук және резеңке жбұйымдар (2-кесте).
Диссертациялық жұмыста айтылғандай, қызмет көрсетулердің халықаралық
айырбасының дамуының маңызды алғы шарттарының бірі болып халықаралық еңбек
бөлінісінің негізінде халықаралық сауда байланыстары қарқындарының
жеделдеуі табылады: сауда көлемінің өсуімен бірге көлік тасымалдары да
артады; кемелер мен халықаралық көлік құралдарының басқа да түрлерін жөндеу
мен қызмет көрсету үшін төлемдер мен түсімдер көбейеді; экономикалық,
ғылыми-техникалық және мәдени байланыстар негізінде Қытай арасындағы
қатынастар белсенді болады.
Бүгінгі күні Қазақстанның көлік жүйесі бірыңғай еуразиялық көлік
желілерінің ажырамас құрамдаушысының бірі болып табылады.
Қазақстанның көлік кешенінің мемлекет экономикасында ең үлкен
интеграциялық маңызы бар. Елдің ЖІӨ-дегі көліктің үлесі соңғы жылдары 9 -
12% деңгейінде сақталып келеді.
Қазіргі уақытта ұлттық экономикадағы көлік кешені рөлінің тұрақты
өсуі байқалады. 90 жж.-дың басында республиканың ЖІӨ-дегі көліктің үлесі 7%
- дан көп болмады. Осы 90-жылдарындағы құлдырау мен тұралау кезеңінен кейін
Қазақстан экономикасы 2000 ж абастап негізінен қалпына келтіру сипатында
болған жоғары экономикалық өсу кезеңіне аяқ басты (3-сурет).
2000-2007 жылдары орташа 10,1%-ды құрайтын Қазақстан Республикасының
ЖІӨ тұрақты өсуі байқалды. Өткен жылдары мыналар өсудің негізгі ішкі
факторлары болып табылды: ішкі жиынтық, оның ішінде тұтыну және
инвестициялық сұраныстың кеңеюі; мемлекеттік инвестициялар рөлінің күшеюін
қоса алғанда, инвестициялар көлемінің өсуі; елге тікелей шетелдік
инвестициялардың ағынын ынталандыратын қолайлы инвестициялық ахуал. Өткен
жылдарда салық заңнамасындағы өзгерістер экономикаға салық жүктемесін
азайтуға, елдің инвестициялық тартымдылығын күшейтуге, жаңа техникалар мен
озық технологиялар ағынын және оларды енгізуді ынталандыруға, мемлекет пен
салық төлеушілердің өзара қарым-қатынастарын жақсартуға бағытталды
2-кесте- Қазақстан мен Қытайдың 2007 жылғы тауар құрылымы
Тауар тобының атауы
Ескертпе - ҚР статистика жөніндегі агенттігінің мәліметтерінен
алынды .
3-сурет- 1999-2006 жылдардың ЖІӨ мен өнеркәсіптің нақты көлемінің
индекстері (1990=100)
Мұнайға әлемдік бағалардың жоғары болуы, қарыз ресурстарының
қолжетімдігі, тікелей шетелдік инвестициялар ағыны ішкі нарыққа шетелдік
валютаның орасан ағынына ықпал етті. Елге шетелдік валютаның едәуір ағыны
жағдайында теңгенің ішкі нарықтағы айтарлықтай нығаюына жол бермеу
халықаралық резервтердің ұлғаюымен қатар жүрді. Халықаралық резервтердің
өсуі өз кезегінде ақша агрегаттарының ұлғаюымен қатар жүріп отырды.
Қазақстан-Қытай мұнай өткізуі Атасу-Алашанькоу пайдалануға енгізу (26,8
млрд. теңге инвестиция көлемі құрады. 2005 жылғы) ( 4-сурет).
Диссертациялық зерттеуде көрсетілгендей, бүгінгі күні Қазақстаннан
мұнайды экспорттайтын бағыттар Қытай – Қазақстан мұнай құбыры, Ақтау порты
арқылы су көлігімен тасымалдау, теміржол мұнай құю пункттері арқылы темір
жол тасымалдары болып табылады.
Кеден статистикасының деректері бойынша Қазақстан Республикасының
сыртқы сауда айналымы 2008 жылдың қаңтар-ақпанында 14,9 млрд. АҚШ долларын
құрады және 2007 жылдың қаңтар-ақпанымен салыстырғанда 41,8 %-ға ұлғайды,
оның ішінде, экспорт 10,3 млрд. АҚШ долларына, (62,0 %) ұлғайды, импорт –
4,6 млрд. АҚШ долларына (10,9 %) ұлғайды.
Экспорттың жалпы көлемінің ең үлкен үлесі минералды өнімдерге тиді –
экспорттың жалпы көлемінің 73,0 %-ы. Бағалы емес металдар мен бұйымдар оның
11,7 %-ын, химиялық өнімдер - 3,2 %-ын, азық түлік тауарлары және оларды
өндіретін шикізаттар - 7,8 %-ын, машиналар, жабдықтар, көлік құралдары,
приборлар мен аппараттар – 2,3%-ын алады. Импорт құрылымында едәуір үлесті
машиналар, жабдықтар, көлік құралдары, приборлар мен аппараттар (импорттың
жалпы көлемінің 41,6 %), минералды өнімдер (18,58 %), бағалы емес металдар
мен бұйымдар (12,8 %), химиялық өнімдер (10,0 %), азық-түлік тауарлары және
оларды өндіретін шикізаттар (8,2 %) алады.
Ескертпе- ҚХР статистика жөніндегі агенттігінің мәліметтерінен алынды
4-сурет- Қазақстан-Қытай Атасу-Алашанькоу мұнай газ құбыры
желісі
Қытайдың соңғы жылдардағы экономикалық қарқыны мен саяси даму
үрдiсiне нақты сарап жасап көрелiк. Мемлекеттiң жыл сайынғы экономикалық
өсiмi 10 пайызды құраса, валюталық қоры бiр триллион долларға шамалас. Ал
әлемнiң әрбiр елiнен табылатын Қытай тауарлары республиканың сыртқы
саудадағы рөлiн көрсетеді. Бұл жағынан сыртқы сауда Қытайдың iшкi жалпы
өнiмiнiң (IЖӨ) 37 пайызын құрайды. Ал қытайлық тауарлардың 60 пайызын АҚШ,
Еуропа, Жапония, Корея, Тайвань мемлекеттерiнiң компаниялары шығаратыны
белгiлi. Басқаша айтқанда, әлемдегi ең-ең саналатын бес жүз трансұлттық
компанияның 470-i Қытайда жұмыс атқарып, осы елдiң экономикасына қызмет
етiп отыр деген сөз.
Қазақстанның геосаяси жағынан орналасуы АҚШ пен ШОС арасында алтын
көпір болуға мүмкіндік береді. Үлкен есеппен алғанда, Орталық Азия, Ресей
және Қытайға апаратын транзиттік экономикалық жол тасымалы Қазақстан арқылы
өтеді.
Әлемдік экономика экономикалық циклдарға байланысты даму қарқынының
тежелу кезеңіне енуде. Қысқа мерзімді кезеңде АҚШ-тағы ипотекалық
дағдарыстың әсерінен туындаған ғаламдық қаржы нарықтарын түзету
аяқталады. Инвесторлардың төмендету мақсатында әлемдік капиталды қайта
бөлу жүретін болады.
Ұзақ мерзімді кезеңде Қытай, Индия сияқты нарықтары дамыған елдердің
серпіні әлемдік экономиканың жеткілікті тұрақты даму қарқынын болжауға
мүмкіндік береді.
Бағалау бойынша[3] әлемдік ЖІӨ өсімінің орташа жылдық қарқыны 2020
жылға дейін 4,2-4,4% құрайды, әлемдік ЖІӨ 2020 жылға 117 трлн. $ дейін
екі есе өседі (5-сурет).
5-сурет - Елдерді 2020 жылға әлемдік ЖІӨ үлесі бойынша жіктеу
Әлемдік тауар нарықтарында қолайлы конъюктура сақталады. АҚШ-тың
Энергетика департаментінің болжамды деректеріне сәйкес 2008-2010 жылдар
кезеңінде табиғи газ бен көмірдің әлемдік бағасы өзгеріске ұшырамайды, ал
мұнайға келсек, тұтастай алғанда бұл шикізаттың бағасы аздап төмендейді
деп күтілуде.
Астықтың әлемдік нарығында жағдай астықты экспортқа шығаратын негізгі
елдердің экспорттық бажды енгізуі, Австралияда, Канада мен Еуропада ауа-
райы жағдайларының өзгеруі, биоэтанол өндірісінің одан әрі қарқынды дамуы
және басқа факторлармен айқындалатын болады.
Экзогендік факторларды талдау әлемдік экономиканың серпіні, мұнайға
әлемдік бағаның өзгеруі және сыртқы қарыз алу жағдайларына байланысты
дамудың үш нұсқасын қарастыруға мүмкіндік береді.
1-нұсқада әлемдік тауар нарықтарындағы жағдайдың нашарлауы және 2010
жылға дейінгі сыртқы қарыз алу жағдайлары бөлігінде тым пессимистикалық
болжамдар болжанады.
Мұнайға әлемдік бағаның бір барреліне 40 АҚШ доллары деңгейінде
болады. Әлемдік қаржы нарықтары сыртқы қарыз алу үшін жабық болады.
2-нұсқада әлемдік тауар және қаржы нарықтарында жағдай тұрақталады деп
болжанады.
Мұнайға әлемдік бағаның бір барреліне 50-70 АҚШ доллары арасында
болады, сыртқы қарыз алу жағдайлары жақсарады.
3-нұсқада мұнайға әлемдік бағаның бір барреліне 100 АҚШ долларынан
жоғары деңгейінде сақталады, әлемдік қаржы нарықтарындағы жағдай жақсарады,
екінші деңгейдегі банктердің сыртқы қарыз алуына кең жол ашылады.
2-нұсқа неғұрлым шындыққа жақын. Ол бағаның қалыпты төмендеуі мен 2010
жылдан бастап сыртқы қарыз алу нарығының ашылуын болжайды. Халықаралық
сарапшылардың болжамдары бойынша мұнайға әлемдік бағаның күрт төмендеуі
болжанбайды, бірақ тауар нарықтарынан алып-сатарлық капитал ағымы
болады. Қаржы нарықтарында түзетулер аяқталады, бұл олардың сауығуы мен
өтімділігінің өсімінен көрінетін болады. Экзогенді өлшемдердің негізгі
маңызы осы нұсқа бойынша дамудың қалыптасқан үрдісіне жақын.
Диссертациялық жұмыста негізделгендей, республика аумағы арқылы
темір жол және құбыр көлігімен шетелдік жүк тасымалынан түсім 16,3% - ға
артты, Қазақстан жағының табысы көліктің басқа түрлерімен экспорттық
тауарлар тасымалы есебінен 25,5% - ға артты. Ресей газын Қазақстан аумағы
арқылы транзиттік тасымалдаудан табысы 2007 ж. 604 млн долларды құрады, жүк
тасымалы бойынша қызметтер экспортында олардың үлесі- 46%.
Қытай бүгiнде Қазақстан мен Ресейдiң негiзгi сыртқы саудадағы
серiктесi, контейнерлiк тасымалдар көлем бойынша әлемдiк көшбасшы болып
табылады - 2003 жылғы контейнерлiк айналым 48 миллион ТЕU-ден астам.
Ресейдiң, Еуропаның және Қытайдың тауар айналымының жартысынан көбiн
контернейлерде тасымалданатын жүктер құрайды. Бұл ретте контейнерлiк
тасымалдардың ыңғайлылығы тасымалдардың мультимодальдығынан, жүк тиеу-
түсiру жұмыстары уақытының қысқаруынан, "есiктен есiкке дейiн жеткiзуден"
көрiнедi, бұл жүк тасымалдаудың осы саласына әлемде тұрақты өсу қарқынын
қамтамасыз етедi.
Диссертациялық жұмыста қарастырылғандай, ЕурАзЕҚ пен БЭК–тің (Бірыңғай
экономикалық кеңістік) интеграциялық бірліктері басымдылықтарының бірі
болып көлік қызметтерінің жалпы нарығының және бірегей көлік жүйесінің
қалыптасуы табылады. Көлік қызметтері саласындағы интеграциялық үрдістер
Қазақстанға сыртқы сауда айналымының 34,5% - ға артуын қамтамасыз етті,
соның ішінде ТМД елдерімен 14,4%. Минералды өнімдер (мұнай, газ, қазбалар)
экспортының үлес салмағы экспорттың жалпы көлемінен 73,8% - ға дейін өсті.
Тауарлар импорты Еуропалық монетарлық одақ елдерінен 18,4% - ға, Ресей
Федерациясынан 27% - ға өсті.
Кеден статистикасының деректері бойынша Қазақстан Республикасының
сыртқы сауда айналымы 2008 жылдың қаңтар-ақпанында 14,9 млрд. АҚШ долларын
құрады және 2007 жылдың қаңтар-ақпанымен салыстырғанда 41,8 %-ға ұлғайды,
оның ішінде экспорт 10,3 млрд. АҚШ долларына (62,0 %) ұлғайды, импорт 4,6
млрд. АҚШ долларына (10,9 %) ұлғайды.
Экспорттың жалпы көлемінің ең үлкен үлесі минералды өнімдерге тиді –
экспорттың жалпы көлемінің 73,0 %-ы. Бағалы емес металдар мен бұйымдар оның
11,7 %-ын, химиялық өнімдер - 3,2 %-ын, азық түлік тауарлары және оларды
өндіретін шикізаттар - 7,8 %-ын, машиналар, жабдықтар, көлік құралдары,
приборлар мен аппараттар – 2,3%-ын алады.
Импорт құрылымында едәуір үлесті машиналар, жабдықтар, көлік құралдары,
приборлар мен аппараттар (импорттың жалпы көлемінің 41,6 %), минералды
өнімдер (18,58 %), бағалы емес металдар мен бұйымдар (12,8 %), химиялық
өнімдер (10,0 %), азық-түлік тауарлары және оларды өндіретін шикізаттар
(8,2 %) алады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz