Баласағұн қаласының тарихын теориялық-методологиялық тұрғыда зерттеу
Кіріспе ...
Негізгі бөлім
I Тарихы терең қала.Баласағұн
1.1 Ортағасырлық Баласағұн қаласы жазба деректерде
1.2 Баласағұндағы археологиялық зерттеулер
1.3 Қаланың ономастикалық зерттеулері
II Баласағұн . ірі тарихи мәдени орталық.
2.1 Баласағұн қаласын зерттеу барысында табылған жәдігерлер, табылған соғда жазуы
2.2 Жүсіп Баласағұнның өмірі мен ғылымда атқарған қызметі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Негізгі бөлім
I Тарихы терең қала.Баласағұн
1.1 Ортағасырлық Баласағұн қаласы жазба деректерде
1.2 Баласағұндағы археологиялық зерттеулер
1.3 Қаланың ономастикалық зерттеулері
II Баласағұн . ірі тарихи мәдени орталық.
2.1 Баласағұн қаласын зерттеу барысында табылған жәдігерлер, табылған соғда жазуы
2.2 Жүсіп Баласағұнның өмірі мен ғылымда атқарған қызметі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Ғалым Мырза Мұхаммед Хайдар өзінің белгілі «Тарих-и Рашиди» деген еңбегінде: «Қарақытайлар келгенге дейін Баласағұн Афрасиабтың ұрпақтарының қол астында болған. Қарақытайлық Гурхан Баласағұнды Илек ханнан тартып алған. Илек хан Афрасиабтың руынан болып, бұл қаланы өзінің астанасына айналдырған. Тоқсан бес жыл бойына Баласағұн қарақытайлардың (қарақидандардың) астанасы болған, Джейхунның төңірегіндегі және оның шығысындағы барлық елдер бұл қалаға салықтарын (харадж) төлеп тұрған. Моңғолдар Баласағұнды Қаралиг деп атаған... [1,458].
Махмұд Қашқари «Түрік сөздігінде» Ұлы Жібек жолының солтүстік желісінің бойындағ қалалар мен тұрақты мекендер, асулар сияқты орындарға сондай-ақ Баласағұн туралы мағлұмат бере келіп: «Арғу: екі таудың арасы.Тараз бен Баласағұн арасындағы шаһарларды «Арғу» дейді. Өйткені ол жерлер екі тау арасында жатыр» [2,157], - дейді. Соңғы зерттеулерге қарасақ, Баласағұн шынымен де екі таудың ортасында орналасқанын байқаймыз.
Баласағұн қаласы Қараханидтер мемлекетінің сауда, қолөнер орталығы орналасқан ең ірі қалаларының бірі болған. Бұл мемлекет этногенетика жағынан түркі руларының бірлестігінен құрылып, X ғасырдың бас кезінен бастап үш ғасыр өмір сүрген. Қағанаттың әлеуметтік-экономикалық негізі көшпелі мен отырықшы шаруашылыққа байланысты құрылған мемлекет. Баласағұн тарихи оқиғалардың нақ ортасында тұрған, тарихта бірнеше күйреп, бірнеше рет қалпына келтірілген көне шәһарлардаң бірі. Осы Самарқанд-Ташкент— Тараз—Баласағұн арқылы ескі екі керуен жолының біреуі Қытайға ұштасып жатады екен. Керуен Шу өзенін бойлап, Іле Алатауының бауырына асып, Шелекті басып, Шығыс Түркістанға, бір тармағы Іледен асып, Қойлық Қопал, Алакөл арқылы Монғолияға бастайтын жаңа керуен жолы да батыс пен шығысты жалғастыратын күретамырлардың бірінен саналған. Осылардың барлығы Баласағұн шаһарының дамуына ықпал жасаған. 1905 жылы Сарайшық қаласынан табылған XIII ғасырда жасалған қыш құмыраның бүйірінен мына жазуды оқыған екен: "Ақыл көркі — тіл, тілдің көркі — сөз. Кісі көркі — жүз, жүздің көркі — көз"."Құтты білік" көшірмелерінің бір шеті Мысырдан, бір шеті Венадан табылуы, кітаптың құндылығын бағалайды.
Махмұд Қашқари «Түрік сөздігінде» Ұлы Жібек жолының солтүстік желісінің бойындағ қалалар мен тұрақты мекендер, асулар сияқты орындарға сондай-ақ Баласағұн туралы мағлұмат бере келіп: «Арғу: екі таудың арасы.Тараз бен Баласағұн арасындағы шаһарларды «Арғу» дейді. Өйткені ол жерлер екі тау арасында жатыр» [2,157], - дейді. Соңғы зерттеулерге қарасақ, Баласағұн шынымен де екі таудың ортасында орналасқанын байқаймыз.
Баласағұн қаласы Қараханидтер мемлекетінің сауда, қолөнер орталығы орналасқан ең ірі қалаларының бірі болған. Бұл мемлекет этногенетика жағынан түркі руларының бірлестігінен құрылып, X ғасырдың бас кезінен бастап үш ғасыр өмір сүрген. Қағанаттың әлеуметтік-экономикалық негізі көшпелі мен отырықшы шаруашылыққа байланысты құрылған мемлекет. Баласағұн тарихи оқиғалардың нақ ортасында тұрған, тарихта бірнеше күйреп, бірнеше рет қалпына келтірілген көне шәһарлардаң бірі. Осы Самарқанд-Ташкент— Тараз—Баласағұн арқылы ескі екі керуен жолының біреуі Қытайға ұштасып жатады екен. Керуен Шу өзенін бойлап, Іле Алатауының бауырына асып, Шелекті басып, Шығыс Түркістанға, бір тармағы Іледен асып, Қойлық Қопал, Алакөл арқылы Монғолияға бастайтын жаңа керуен жолы да батыс пен шығысты жалғастыратын күретамырлардың бірінен саналған. Осылардың барлығы Баласағұн шаһарының дамуына ықпал жасаған. 1905 жылы Сарайшық қаласынан табылған XIII ғасырда жасалған қыш құмыраның бүйірінен мына жазуды оқыған екен: "Ақыл көркі — тіл, тілдің көркі — сөз. Кісі көркі — жүз, жүздің көркі — көз"."Құтты білік" көшірмелерінің бір шеті Мысырдан, бір шеті Венадан табылуы, кітаптың құндылығын бағалайды.
1. Мырза Мұхаммед Хайдар. Тарих-и-Рашиди. – Ташкент, 1996
2. Қашқари М. Түрік сөздігі . 1-т. - Алматы, 1997
3. Махмұд Қашқари. Түбі бір түркі тілі. – Алматы, Ана тілі, 1993
4. Материалы по истории Средней и Центральной Азии Х-ХІХ вв. - Ташкент, 1988
5. Бартольд В.В. Соч. Т. ІV. - М., 1966
6. Елеуов М. Шу мен Талас өңірдерімен ортағасырлық қалалары (VI-VIII ғ. басы). - Алматы, 1998.
7. Хасенов X., Буреев О. Әл-Хорезмий географиясы. - Ташкент, 1983
8. Бируни Абу Райхан Конури Масудий - Танлаган асарлар. К.І- Китаб. Ташкент, 1975
9. Гумилев Л.Н. Көне түріктер. - Алматы, 1994
10. Бартольд В.В. Баласагун. Соч. Т. III. - М., 1965
11. Қызыласов Л.Р. Работы Чуйского археологического отряда в 1953 -1954 гг.
12. Шәлекенов У.Х . V-ХІІІ ғасырлардағы Баласағұн қаласы – Алматы, 2007
13. Массон М. Е., Горячева В. Д. Бурана. Фрунзе, 1985
14. Ақ жол 21 маусым 2007ж.
15. Бахаддин Өгел. Ұлы хан империясының тарихы. 2-кітап, Алматы, 1998
16. Грошев В.А. Ирригация Актобе (Чуйская долина) // Средневековые города Южного Казахстана. Алма-Ата, 1986
17. Археологическая карта Казахстана. - Алматы, 1960
18. Шишкин К.Б. Камеральное обслуживание городища Актобе с помощью аэрометода // Средневековые города Южного Казахстана. - Алма-Ата, 1986.
19. Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного Казахстана и Семиречья. -Алма-Ата, 1966
20. Кожемяко П.Н. Раннесредневековые городища и поселения Чуйской долины. - Фрунзе, 1959
21. Бурнашева Р.З. Монетные находки с городища Актобе (Чуйская долина) // Средне-вековые города Южного Казахстана. - Алматы, 1986
22. Шалекенов У.Х. О раскопках на городище Актобе (1979-1983 гг.) // Средневековые города Южного Казахстана. - Алматы, 1986
23. Акишев К.А., Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Древний Отрар. - Алматы, 1972
24. Қазақстан тарихы. 1-т. - Алматы, 1996
25. Орта ғасырдағы Отырар керамикасы. - Алматы, 1991
26. Университеттің археологиялық есебі.1989, (Қолжазба АЭУ). – А., 1990
27. Қ.Р. тарих және мәдени ескерткіштер жиынтығы. Жамбыл облысы. Алматы, 2002
28. История народов Узбекистана. Т. 1. - Ташкент, 1950
29. Қазақ ССР тарихы. 2-т. - Алматы, 1980
30. Смирнова О.И. Сводный каталог согдийских монет. Бронза. - М., 1981
31. Лившиц В.А. Согдийцы в Семиречье: Лингвистические и Эпиграфические свидетель-ства. Красная речка и Бурана. - Фрунзе, 1989.
32. Егемен Қазақстан 2003 жылы, 29 қазан
33. К.Байпақов. Қазақстанның ежелгі қалалары – Алматы, 2005
34. Дала даналары. Қазақстан даму институты, 2001
35. Баласағұн Ж. Құтты білік. - Алматы, 1986.
36. Н.Келімбетов. Ежелгі дәуір әдебиеті – Алматы, 2005
37. Әдеби жәдігерлер. 5-том, Баласағұн Ж. Құтты білік Алматы, 2007
38. Асқар Егеубаев. Баласағұн Ж. Алматы 2005
39. Сүйінішалиев Х. Орта ғасырлардың әдебиет ескерткіші. Алматы
40. Бартольд В.В. Соч. Т. ІІ. - М., 1965
41. ҚСЭ. Алматы, 1997
42. Толстов С.П. Древний Хорезм. - М., 1989
43. Фирдауси. Шпхнама. Алматы, 1972
44. ҚСЭ. Алматы, 1995
2. Қашқари М. Түрік сөздігі . 1-т. - Алматы, 1997
3. Махмұд Қашқари. Түбі бір түркі тілі. – Алматы, Ана тілі, 1993
4. Материалы по истории Средней и Центральной Азии Х-ХІХ вв. - Ташкент, 1988
5. Бартольд В.В. Соч. Т. ІV. - М., 1966
6. Елеуов М. Шу мен Талас өңірдерімен ортағасырлық қалалары (VI-VIII ғ. басы). - Алматы, 1998.
7. Хасенов X., Буреев О. Әл-Хорезмий географиясы. - Ташкент, 1983
8. Бируни Абу Райхан Конури Масудий - Танлаган асарлар. К.І- Китаб. Ташкент, 1975
9. Гумилев Л.Н. Көне түріктер. - Алматы, 1994
10. Бартольд В.В. Баласагун. Соч. Т. III. - М., 1965
11. Қызыласов Л.Р. Работы Чуйского археологического отряда в 1953 -1954 гг.
12. Шәлекенов У.Х . V-ХІІІ ғасырлардағы Баласағұн қаласы – Алматы, 2007
13. Массон М. Е., Горячева В. Д. Бурана. Фрунзе, 1985
14. Ақ жол 21 маусым 2007ж.
15. Бахаддин Өгел. Ұлы хан империясының тарихы. 2-кітап, Алматы, 1998
16. Грошев В.А. Ирригация Актобе (Чуйская долина) // Средневековые города Южного Казахстана. Алма-Ата, 1986
17. Археологическая карта Казахстана. - Алматы, 1960
18. Шишкин К.Б. Камеральное обслуживание городища Актобе с помощью аэрометода // Средневековые города Южного Казахстана. - Алма-Ата, 1986.
19. Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного Казахстана и Семиречья. -Алма-Ата, 1966
20. Кожемяко П.Н. Раннесредневековые городища и поселения Чуйской долины. - Фрунзе, 1959
21. Бурнашева Р.З. Монетные находки с городища Актобе (Чуйская долина) // Средне-вековые города Южного Казахстана. - Алматы, 1986
22. Шалекенов У.Х. О раскопках на городище Актобе (1979-1983 гг.) // Средневековые города Южного Казахстана. - Алматы, 1986
23. Акишев К.А., Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Древний Отрар. - Алматы, 1972
24. Қазақстан тарихы. 1-т. - Алматы, 1996
25. Орта ғасырдағы Отырар керамикасы. - Алматы, 1991
26. Университеттің археологиялық есебі.1989, (Қолжазба АЭУ). – А., 1990
27. Қ.Р. тарих және мәдени ескерткіштер жиынтығы. Жамбыл облысы. Алматы, 2002
28. История народов Узбекистана. Т. 1. - Ташкент, 1950
29. Қазақ ССР тарихы. 2-т. - Алматы, 1980
30. Смирнова О.И. Сводный каталог согдийских монет. Бронза. - М., 1981
31. Лившиц В.А. Согдийцы в Семиречье: Лингвистические и Эпиграфические свидетель-ства. Красная речка и Бурана. - Фрунзе, 1989.
32. Егемен Қазақстан 2003 жылы, 29 қазан
33. К.Байпақов. Қазақстанның ежелгі қалалары – Алматы, 2005
34. Дала даналары. Қазақстан даму институты, 2001
35. Баласағұн Ж. Құтты білік. - Алматы, 1986.
36. Н.Келімбетов. Ежелгі дәуір әдебиеті – Алматы, 2005
37. Әдеби жәдігерлер. 5-том, Баласағұн Ж. Құтты білік Алматы, 2007
38. Асқар Егеубаев. Баласағұн Ж. Алматы 2005
39. Сүйінішалиев Х. Орта ғасырлардың әдебиет ескерткіші. Алматы
40. Бартольд В.В. Соч. Т. ІІ. - М., 1965
41. ҚСЭ. Алматы, 1997
42. Толстов С.П. Древний Хорезм. - М., 1989
43. Фирдауси. Шпхнама. Алматы, 1972
44. ҚСЭ. Алматы, 1995
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Мемлекетіміз бүгінгі таңда әлемдік кеңістікте өзінің лайықты орын алуын
мақсат етіп отыр. Осы биік мақсатқа жету жолында, егемендікке қол жеткізген
тәуелсіз мемлекеттің дамуындағы экономикалық өзгерістер барысында қоғамдық,
саяси-әлеуметтік жағдайларға байланысты басқарудың тиімділігін арттыру,
өзге дамушы елдерге үлгі боларлықтай дәрежедегі еліміз үшін тарихымыздың
пайдалы дүниелерін жаңғырту қажеттігі туып отыр. Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың: Ұлттық идеяларды іздестіру барған сайын
көкейкесті сипатқа ие болып отыр, [32,1-5] − деген сөзі халқымыздың
ғасырлар бойы қалыптасқан рухани қазынасын, тарихи тұлғалардың, ғұлама
ойшылдардың қайталанбас мұраларын қайта жаңғырту мен жас ұрпаққа ұлттық
тәрбие беруге бағыттайды. Сондықтан, құнды еңбектерді зерттеп, жастарға
жеткізу, олардың бойына ата-бабамыздың өсиет етіп қалдырған асыл мұраларын
сіңіру, жалпыадамзаттық құндылыққа, әсіресе, ғылыми дүниетанымға жаңаша
көзқараспен қарау қазіргі тарих ғылымының назарын аударып отырған
мәселелерінің бірі болып отыр. Мұның тиімді шешімі мемлекеттік деңгейдегі
ресми құжаттарында қарастырылады: Қазақстан Республикасының Білім туралы
Заңы (2007 ж.), Қазақстан Республикасы білім беруді дамытудың 2005-2010
жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы, Мәдени мұра мемлекеттік
бағдарламасы, т.б.
Жер астында қалғандардың бірі - тарихи әйгілі Баласағұн қаласы. Оның қай
жерде орналасқанын анықтауға шығыстанушы ғалымдар ХІV ғасырдың басынан бері
іздеуде. Өйткені Баласағұн Батыс түрік қағанатының басты астанасы, саяси,
экономикалық және рухани мәдениеттің орталығы болғаны тарихи деректерден
белгілі. Сондықтан да Баласағұнның тұрған жерін анықтаудың тарихи да,
ғылыми да зор мәні бар екенін еске алып, бұл қаланың орнын табу маңызды
мәселе екенін ғалымдар түсініп, оны іздеуге көп көңіл бөлген. Баласағұн
қаласы туралы ғалымдардың жазып қалдырған деректерінен мәліметтер келтіре
отырып, диссертациялық ғылыми зертеуімді толықтырамын.
Қазақстан археологиясындағы жарқын оқиғалардың бірі – жазба деректерде
көрсетілген ортағасырлық қалалық мсәдениет пен қалалардың табылуы болып
саналады.
Еліміздің сан ғасырлық өзіндік орны бар кезеңге орта ғасырлық түркілік
мәдениетті жатқызамыз. Ал халқымыздың даналығын білдіретін ірі тарихи
тұлғаларды зерделеу қазіргі ұрпақтың, тарих ғылымдардың қасиетті
парыздарының қатарына жатқызамыз. Осы тұрғыдан алғанда ғасырлар
қатпарларында жасырынған рухани мұралар көптеп саналады. Қазіргі таңда
тарихи жәдігерлер мен археологиялық деректемелерге сүйене отырып, зерттеу
жұмысымдағы міндетім- тарихшылардың алдында тұрған ұлы міндеттердің бірі
елімізге тиесілі мұраларды сақтап, ұрпаққа жеткізу. Менің зерттеу
жұмысымның өзектілігі де осында.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі.
Еліміздегі тарихи мұраларды анықтап, солардың тарихын зерттеу. Соның
ішінде ортағасырлық Баласағұн қаласының тарихын зерттеу. Баласағұн
қаласының орналасқан табиғи-жағырафиялық жағдайы тамаша. Қырғыз Алатауының
солтүстік бөктерінде, одан сағасын алатын Шу өзенінің сол жағында, Шарғау,
Ақсу, Қарабалта, Тоқташ өзендерінің Шуға құятын төменгі ағысындағы тегістік
алқапқа жайғасқан. Жері тегіс, құнарлы, суы мол және ауасы таза. Ертедегі
әдебиеттерде бұл өңірдің тұрақты мекендері Арғу деп аталған, бұл екі
таудың арасындағы коныстар дегенді білдіреді [2,157]. Солардың бірі - осы
Баласағұн шаһары. Оның оңтүстігін Қырғыз Алатауы, солтүстік-шығысын Жайсан
тауы қоршап жатыр. Сол жердегі археологиялық ескерткіштің құрметіне 1991
жылдан кейін бұл шаруашылыққа Баласағұн аты берілген.
Әр дәуірдің тарихынан елімізде мағлұмат беретін археологиялық
ескерткіштер бар. Олар көбінесе тас дәуірінен басталып, ортағасырлық дәуір
аралығын қамтиды. Оқылмай қалған кітап сияқты, жұмбағы жасырынып келген
қалалар Кеңес өкіметі кезінде ауыл шаруашылығында, құрылыста пайдаланған
көптеген техникалардың күшімен қирап, жермен бірдей болып кеткен.Ұлы Жібек
жолындағы үлкен қалалар Испиджаб, Тараз, Құлан, Мерке қазіргі құрылыстардың
астында қалған.
Осыған орай, ұзақ жылдар бойы ортағасырлық Баласағұн қаласын зерттеу
кезінде табылған дүниелер қазіргі таңда Алматыдағы ҚР Орталық мұражайында
және де Шу аудандық Өлкетану мұражайларындағы көрмелерге қойылған деседі.
ҚазҰУ –дың тарих факультетінде ортағасырлық археология мұражайы ашылды.
Олардың көпшілігі Анкарада 2006 жылы басылып шыққан Ортағасырлық Ақтөбе
альбомында жарық көрген. Сонымен қатар, Жамбыл облысы, Тараз қаласында
ТарМИ –дың Баласағұн мұражай кешені ашылған болатын. Осындай мәдени
шаралардың жақсы ұйымдасуына орай болашақ жастар арасында мамандануына
өзінің қолайлы ықпалын тигізетіне сенімдімін.
Тақырыптың зерттелу деңгейі мен деректік негізі.
Баласағұн Шу өңіріндегі Талас қаласының шығыс солтүстігіндегі өте
қолайлы жерге орналасқан, халқы көп, үлкен ортағасырлық қала болғанына
ешкім күмәнданбауы тиіс. Әл-Хорезмидің, әл-Берунидің, М. Қашқаридің
карталарында Баласағұнның орналасқан жері дұрыс көрсетілген.Қазан
төңкерісінен кейін Орталық Азиядағы археологиялық зерттеу жұмыстарына
көңіл бөліне бастады. Сөйтіп, 1927 жылы М.Е. Массон Талас және Шу
өңірлеріндегі ортағасырлық қалаларды аралап, жоғарыдағы аты аталған
Ақбешімнің жалпы қарапайым (схематиялық) жобасын түсірген [2,157]. Одан
кейін 1927 жылы А.И. Тереножкин Шу өңіріндегі ескерткіштерді аралап,
Ақбешімнің Төрткөлін жазып, оның жобасын мақала түрінде жариялаған.
Бұлардың бәрі барлау ретінде Ақбешімде жүргізілген жұмыс.
Зерттеу жұмысы Баласағұн қаласы туралы тарихи жазба деректер
ортағасырлық ғалымдардың, саяхатшылардың еңбектерінде азды-көпті кездеседі.
VІІІ-ІХ ғасырларда өмір сүрген Әл-Хорезми дүниежүзілік географиялық карта
жасап, Шу, Талас, Жетісу өңірлеріндегі түрлі қалаларды картаға түсірген,
олардың координаттарын белгілеген. Солардың ішінде Баласағұн қаласы да
бар. Ортағасырлық ғалым Әбу-Райхан Әл-Бируни Х-ХІғ. және араб
саяхатшылары Ибн Хордадбек IX ғ., Әл-Хамадани X ғ., Әл-Макдиси -X ғ.
өздерінің еңбектерінде Баласағұн туралы аздап мағлұмат береді.
Г.И.Пацевич Ақтобе қонысы туралы азда болса мағлұмат қалдырған.Ол қалаға
жалпы шолу жасап, оған толық түсінік бермеген.Қазба жұмысын жүргізбеген соң
қаланың құрылымы туралы, яғны цитаделі, шахристан мен рабады туралы құнды
мағлұмат беріп, ашып көрсете алмаған.
Қоғамдық ғылымдардың барлық саласынан терең білімі бар, соңына мол мұра
қалдырған Жүсіп Баласағұнның өмір деректері мен еңбектері жайлы зерттеп
жүрген бірнеше ғалымдарды атауға болады. Атап айтсақ, орыстың шығыстанушы
ғалымдары В.В.Бартольд пен С.Е.Малов, белгілі кеңес тарихшысы Е.Э.Бертельс
пен А.Н.Смайлович, А.Н.Кононов және басқалары ойдағыдай нәтижеге қол
жеткізді. Ғалымдар еңбектің зерттелу деңгейін ұлғайтудың қажеттілігі
туғанын атап көрсетті. Баласағұнның "Құтты білік" сол кездегі ресми тіл
— араб тілінде емес, түркі халқының тіліндегі бірінші энциклопедиялық еңбек
болып табылады. Мұны Баласағұнның ана тілге сүйіспеншілігі, халықтың төл
перзенті, шынайы өкілі деп білуге болады. Сол кездегі әлі көшпенділіктен
айырыла қоймаған ортаазиялық қараханидтер әулетіне дамыған отырықшы
аймақтардағыдай билеу саясатын жүргізуге ұмтылу тән болды. Сондықтан да бұл
еңбек көшпелі қараханидтерге түсінікті болу үшін түркі тілінде жазылды
[35,5-7], - деп атап көрсетті А. А. Валитова. Бірақ "Құтты білік" тек қана
саяси трактат емес, ол сол ғасырдағы әртүрлі ғылым мен мәдениет салаларында
дамуын да көрсетті.
Зерттеу жұмысының мақсаты, міндеттері:
Диссертациялық жұмыстың мақсаты ортағасырлық Баласағұн қаласының тарихын
теориялық-методологиялық тұрғыда зерттеу болып табылады.
Баласағұн қаласының тарихын зерттеп, археологиялық құрылымын саралау.
Баласағұн қаласына байланысты онамастикалық деректерді анықтау.
Қаланың тарихын ортағасырлық ғұлама ғалымдардың еңбектерінен зерделей
отырып, Баласағұн қаласын зерттеу.
Ортағасырлық Баласағұн қаласынан шыққан ғұламаларды анықтау.
Қаланың зерттелу кезіндегі табылған дүниелердің еліміздің мәдениетіне
әкелген үлесін көрсету арқылы болашақ ұрпаққа мамандануына икемделу.
Еліміздегі құнды тарихи орындардың көптеп табылып, олардың жұмбақтарының
толығымен ашылуы тарихшылар мен археологтардың басты міндеттерінің міндеті.
Зерттеу жұмысының мерзімдік және аумақтық шегі.
Ортағасырлық Ақбешім қалашығы тарихы археологиялық зерттеушілердің
еңбектерінен танылуы. Шу өңіріндегі ортағасырлық қалалардың арасында өзінің
көлемі жағынан Ақтөбе қаласына тең келері жоқ екені сөзсіз. Себебі: тарихи
деректерде Баласағұн Ұлы жібек жолындағы ірі түркі қалаларының бірі. Оның
іргетасы ертеректе қаланып, осы Ұлы Жібек жолы бойындағы қалалармен бірге
дүниеге келген. Біршама тарихи деректерде қала Қарахандар әулеті кезінде
гүлденіп, экономикасы жақсы дамыған мекен болған. Баласағұнды іздеушілер Х-
ХІІ ғғ. жататынын айтады. ХІ ғасырдағы Орталық Азия аумағында аты әлемге
танымал болған Жүсіп Хас Қажыб Баласағұнның өмірі мен қызметі және
Баласағұн қаласынан шыққан ғалымдар.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы.
Ортағасырлық ғұламалардың ішінде Баласағұн туралы жан-жақты мағлұмат
берген — Махмұд Қашқари. У. X. Шәлекенов Ү-ХІІІ ғасырлардағы Баласағұн
қаласы деген еңбегінде М. Қашқаридың сызған дөңгелек картасы мен Диуани
лұғат аттүрк ғылыми мұрасынан көптеген деректер келтірген. М. Қашқари
өзінің еңбегінде табиғи-географиялық жағдайды ескере отырып, Баласағұн екі
таудың арасында орналасқан деген қорытынды жасаған. Олар Ақтөбе Баласағүн
қаласының солтүстік шығысында созылып жатқан Жайсан тауы мен оңтүстігінде
Қырғыз Алатауы екенін айтыр өтеді [2,155-157].
Қаланың 30 жылдан астам уақыт ішінде жүргізілген деректер негізінде
қаланың орны толығымен анықталынып, оның бастапқы Баласағұн атануы
қуантарлық жағдай туғызады. Осы үлкен, көлемді жұмыс жүргізілу кезінде
еліміздегі тарихи құндылықтардың қатары толыққанына қуаныштымыз. Қаланың
орнын анықтау барысында жүргізілген көп жұмыстардың нәтижесі еліміздің
аумақтық облыстарымызда мұражайлар мен көрмелердің ұйымдастырылып ашылуы
қуантарлық жағдай.
ХІ ғасырдағы Жүсіп Баласағұнның өмірі мен қызметі, еңбегі жайлы құнды
деректерді ұсынады. Зерттеу барысында Баласағұн қаласының алып жатқан
территориясын және оның жазған ғылыми еңбегі, атын әйгілі еткен Құтты
білік дастанының бүгінгі күнге дейін жеткен үш нұсқасы бар: біріншісі –
Корольдік кітапханада сақталған Вена нұсқасы; екіншісі – араб әрібімен
көшірілген Каир нұсқасы; үшіншісі - Өзбекстанның Намаган шаһарынан табылған
Намаган нұсқасы. Баласағұн қаласының археологиялық кешенінен табылған
тарихи жәдігерлері құнды болып табылады.
Диссертация көлемі мен құрылымы.
Диссертациялық зеттеу жұмысым: кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды,
қосымша материалдар мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Екі бөлім және бірнеше тараушалардан құралады.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Негізгі бөлім
I Тарихы терең қала-Баласағұн
1.1 Ортағасырлық Баласағұн қаласы жазба деректерде
1.2 Баласағұндағы археологиялық зерттеулер
1.3 Қаланың ономастикалық зерттеулері
II Баласағұн - ірі тарихи мәдени орталық.
2.1 Баласағұн қаласын зерттеу барысында табылған жәдігерлер, табылған
соғда жазуы
2.2 Жүсіп Баласағұнның өмірі мен ғылымда атқарған қызметі
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Тарихы терең жұмбақ қала-Баласағұн
1. Ортағасырлық Баласағұн қаласы туралы тарихи жазба
деректерге шолу жасау
Ғалым Мырза Мұхаммед Хайдар өзінің белгілі Тарих-и Рашиди деген
еңбегінде: Қарақытайлар келгенге дейін Баласағұн Афрасиабтың ұрпақтарының
қол астында болған. Қарақытайлық Гурхан Баласағұнды Илек ханнан тартып
алған. Илек хан Афрасиабтың руынан болып, бұл қаланы өзінің астанасына
айналдырған. Тоқсан бес жыл бойына Баласағұн қарақытайлардың
(қарақидандардың) астанасы болған, Джейхунның төңірегіндегі және оның
шығысындағы барлық елдер бұл қалаға салықтарын (харадж) төлеп тұрған.
Моңғолдар Баласағұнды Қаралиг деп атаған... [1,458].
Махмұд Қашқари Түрік сөздігінде Ұлы Жібек жолының солтүстік желісінің
бойындағ қалалар мен тұрақты мекендер, асулар сияқты орындарға сондай-ақ
Баласағұн туралы мағлұмат бере келіп: Арғу: екі таудың арасы.Тараз бен
Баласағұн арасындағы шаһарларды Арғу дейді. Өйткені ол жерлер екі тау
арасында жатыр [2,157], - дейді. Соңғы зерттеулерге қарасақ, Баласағұн
шынымен де екі таудың ортасында орналасқанын байқаймыз.
Баласағұн қаласы Қараханидтер мемлекетінің сауда, қолөнер орталығы
орналасқан ең ірі қалаларының бірі болған. Бұл мемлекет этногенетика
жағынан түркі руларының бірлестігінен құрылып, X ғасырдың бас кезінен
бастап үш ғасыр өмір сүрген. Қағанаттың әлеуметтік-экономикалық негізі
көшпелі мен отырықшы шаруашылыққа байланысты құрылған мемлекет. Баласағұн
тарихи оқиғалардың нақ ортасында тұрған, тарихта бірнеше күйреп, бірнеше
рет қалпына келтірілген көне шәһарлардаң бірі. Осы Самарқанд-Ташкент—
Тараз—Баласағұн арқылы ескі екі керуен жолының біреуі Қытайға ұштасып
жатады екен. Керуен Шу өзенін бойлап, Іле Алатауының бауырына асып, Шелекті
басып, Шығыс Түркістанға, бір тармағы Іледен асып, Қойлық Қопал, Алакөл
арқылы Монғолияға бастайтын жаңа керуен жолы да батыс пен шығысты
жалғастыратын күретамырлардың бірінен саналған. Осылардың барлығы
Баласағұн шаһарының дамуына ықпал жасаған. 1905 жылы Сарайшық қаласынан
табылған XIII ғасырда жасалған қыш құмыраның бүйірінен мына жазуды оқыған
екен: "Ақыл көркі — тіл, тілдің көркі — сөз. Кісі көркі — жүз, жүздің көркі
— көз"."Құтты білік" көшірмелерінің бір шеті Мысырдан, бір шеті Венадан
табылуы, кітаптың құндылығын бағалайды.
Баласағұн қаласының аталуы мен этимологиясын М. Қашқаридың еңбегінен
анықтадық, онда ылай түсіндіріледі: Сағұн: Қарлұқ жұртының мықтыларына
берілетін ат, лақап. Түрік тәуіптеріне Ата сағұн [3,462]дейді. Қаланың
аты екі буыннан құралған: Бала - деген түркі сөзі баршаға мәлім болса,
сағұн - хақан, хан, князь. Олай болса, Бала + хақан; Бала + князь; Бала +
хан болып, Баласағұн деген ұғымды құрайды, яғни жас түркеш, әйтпесе қарлұқ
хақанының каласы деген сөз. Маһмуд Қашқари өзінің зерттеулерінде Баласағұн
қаласын Талас қаласының шығыс-солтүстік бөлігінде орналасқанын жазады.Бұл
деректер Әл-Бирунидің айтқандарымен сәйкес келеді екен.
Баласағұн қаласының орнын анықтауда сол кездегі белгілі ғұламалардың
еңбектері көптеп өз үлестерін қосқаны анық.
Жалпы, Қазақстан жері отырықшы өркениеттің ірі орындарының бірі болып
саналады. Оған дәлел ретінде ортағасырлық шаһарлардың қалдықтарын
айтуымызға болады. Олардың ішінде дүниеге әйгілі, бірнеше түрік
мемлекеттерінің астанасы болған Афрасиаб (Самарканд), Бұқара, Үзкенд,
Сужаб, Тараз және Баласағұн. Біздің заманымызға Шу мен Талас өзендерінің
жанындағы ескі қалалармен мәдени ошақтар орыны, бекініс орындарының тек құр
қаңқалары ғана сақталып қалған. Соған қоса, кейбір мәдени ошақтар тарих
сахнадан ерте кетіп қалсада, сол дәуірдің ғұламаларының еңбектерінен
анықтауымызға болады. Олардың ішінен өздерінің алғашқы атауларынан да
айырылғандары кездеседі. Олар бізге, яғни қалалар құм, саз, топырақ
басқан үйінді төбелер күйінде жеткен. Ондай төбелер еліміздің түкпір-
түкпіріндегі үйінді құмдардан табылары сөзсіз.
Ертедегі ортағасырдағы ғалымдардың еңбектерінде, Баласағұнның орналасқан
жерінің тұрмысқа өте қолайлы екенін X ғасырда жасаған арабтың ұлы географы
әл-Макдиси былай деген екен: Баласағұн суы мол және халқы көп үлкен қала.
Арабтың ғалымы Махмуд Ибн Вали өзінің Бахр әл-Асрар деген еңбегінде
Баласағұн қорғанының ені 2,5 гяза (біздіңше, 5-6 м) болғанын айтады [4,24].
Сонымен, жер астында көміліп қалған қалалардың бірі - тарихи әйгілі
Баласағұн қаласы. Оның қай жерде орналасқанын анықтауға шығыстанушы
ғалымдар ХІV ғасырдың басынан бері іздеу жұмыстарын жүргізуде. Өйткені
Баласағұн Батыс түрік қағанатының басты астанасы, саяси, экономикалық және
рухани мәдениеттің орталығы болғаны тарихи деректерден белгілі. Сондықтан
да Баласағұнның тұрған жерін анықтаудың тарихи да, ғылыми да зор мәні бар
екенін еске алып, бұл қаланың орнын табу маңызды мәселе екенін біршама
ғалымдар түсініп, оны іздеуге көп көңіл бөлген.
Ғалым П.Н. Кожемяко 1954 жылы Баласағұн қаланың қонысын зерттеп, оған
Степнин қалашығы атау берген екен. П.Н. Кожемяко Ақтөбенің цитаделі мен
шахристаны жоққа щығарып, бұл биік төбе феодалдардың мекені және әскери
бекінісі деген пікірді айтыпты. Ғалымның айтуынша, бұл қоныстың өте үлкен
ортағасырлық қала орны екені және де оның жан-жақтары бекініспен
қоршалғанын нақтыламаған. Сонымен қатар, Баласағұнның өмір сүрген уақытын
біршама кішірейтіп көрсеткен. Ғалымның айтуынша, барлық ортағасырлық
қалалардың цитадельдері және шахристандары бір тектес болу керек деген
түсінік болған сияқты. Ғалым әр қаланың өзіне лайықты ерекшеліктері
болатынын ескермеген. Археологиялық зерттеулерге қарағанда, ортағасырлық
қалалардың цитадельдері мен шахристандары әртүрлі етіп салынып, олардың
өздеріне тән ерекшеліктері болған.
Баласағұн қонысын П.Н. Кожемякодан кейін ешкім зерттемей, сол күйінде
қала берген. Ортағасырлық Баласағұн қаласы бізге біршама бүлінген күйінде
жеткен. Себебі: 1967-1968 жылдары Жамбыл облысының жер
суландыру шаруашылығы Ақсу өзенін бөгемек болып, Ақтөбе қаласының қақ
ортасынан су коймасын салу үшін біршама жұмыстар жүргізген. Қазу
жұмысы кезінде қоныстың цитаделін, оны қоршаған шахристанды біршама
бүлдірген. Шахристанның үстіңгі қабатынан 1 м тереңдіктегі жерді
бульдозермен ысырып, бетін ойрандаған, ал рабадты қақ жарып, ұзындығы 3
шақырым, ені 100-150 м канал қазған екен. Жүргізілген қазба жұмысы кезінде,
археологиялық бұйымдар шыға берген соң, басшы орындардың нұсқауы бойынша,
бұл жұмысты уақытша тоқтатқан. Бірақ та осы жұмыс кезінде ескерткіш
бүліншілікке ұшырап, көптеген қоныстардың орындары бұзылған.
Жалпы, Баласағұн - төрт өзеннің: Шарғау, Ақсу, Қарабалта, Тоқташ
өзендерінің Шуға құятын төменгі ағысында орналасқан. Сол себепті бұл
аймақтарда көп құрғақшылық болмайды. Табиғаты жақсы, суы мол, егіншілікке
өте қолайлы, тамаша жерлердің бірі. Ақтөбе ормен түгел қоршалған. Оның
жалпы ұзындығы - 52 км, сыртында су жүретін тоған (канал) салынған. Қала
тұрғындары қамалдың ішіне шоғырланған.
ХІХ ғасырдың аяғында шығысты зерттеуші белгілі ғалым В.В. Бартольд
Баласағұн қаласының тарихына және оның қай жерде орналасқанына айрықша
көңіл бөлген. Ғұламаның еңбегінде XIV ғасырдың бірінші онжылдығында
Баласағұн өзінің ежелгі атымен аталғаны белгілі. Алайда, Ақсақ Темірдің
жорықтарын жазғанда Баласағұнның аты аталмайды. Олай болса, Шу, Іле және
Талас қалалары сияқты XIV ғасырдан бұрын үздіксіз болып жатқан тақ үшін
өзара күрестердің нәтижесінде қираған болуы керек деген пікірді айтқан
[1.357].
Махмуд Ибн Вали Баласағұн жөнінде былай дейді: Баласағұнға Моңғолдар
келгенге дейін жақсы сақталған, гүлденген қала болатын. Кейіннен қирап,
тозып, қаңырап калған екен. Баласағұнды көптеген араб және біздің елдің
ғалымдары ірі мәдениеттің орталығы және астана болғанын баяндайды.
Қашқардың қолбасшысы әскерімен Батыс түрік жеріндегі қалмақтарды бағындыру
үшін шабуыл жасап, шығыстан солтүстікке қарай жүріп отырып, екі айдан
кейін бір қираған қалаға келіпті. Жан-жағын құм басқан, қашықтықтан
сорайып көрінген мұнаралар, сарайлар, медреселер анық көрінеді екен. Осы
қаланың қасында қалмақтарға жетіп, екі арада шайқас болыпты. Оларды жеңіп,
Қарабалта өзенінен кейін қайырып, жаңағы қираған қалаға алып келіпті.
Кейіннен қолға түскен қалмақтардан бұл қай қала деп сұрағанда, олар біздің
білетініміз Баласағұн қаласы деп жауап берген екен. Сол кезде Шыңғысханның
әулеті басқарып тұрған кезең екен. Қала өте қирап, қаңырап, топырақ басып
қалғанын байқапты. Қаланы ішін аралағанда, бұзылған үйлердің ішінен
тұрмысқа қажетті нәрселер, қазандар, қыштан жасалған әр түрлі ыдыстар,
құмыралар, алшалар, т.б. бұйымдар кездескен екен. Кейбір бөлмелерде өлген
адамдардың мүрделері жатыр. Бұрын ең жақсы, үлкен қала болған, ал қазір
қирап қалған. Қаланың аталуы да ел-жұрттың естерінен шыққан көрінеді [4,241-
442].
Тарихи деректерге қарағанда, Баласағұн қаласы туралы азды-көпті жазылып
қалған ортағасырлық ғалымдардың, саяхатшылардың еңбектерінде кездеседі. VII
ғасырдың соңы мен IX ғасырдың басында жасаған ұлы Хорезм ғалымы әл-Хорезми
өзінің дүние жүзілік географиялық картасында Шу, Талас, Жетісу
өңірлеріндегі түрік қалалары туралы сөз қозғайды [7,55-62]. X ғасыр аяғында
XI ғасырдың бірінші жартысында өмір сүрген Хорезм елінің ұлы ғалымы Әбу-
Райхан Бируни жасаған дүние жүзінің географиялық картасында Баласағұнды 91°
30' бойлықта, 44" 40' ендікте орналастырған, Таластың 89"50' бойлықта,
43()5' ендікте жатқанын керсеткен [8,428].
Осы зерттеулерге қарап, қаланың орналасқан жері мен беделін
анықтауымызға болады екен. Бұл ғұламалар өз кезегінде қаланың сол кездегі
жағдайы мен кімнің иелігінде болғанын өз еңбектері арқылы бізге
дәлелдейді.
В.В. Бартольд Шу өңіріндегі ортағасырлық қалалардың, бекіністердің
орындарын көріп, Баласағұн қаласы жөнінде пікірлерін жазба және
археологиялық деректерге сүйеніп таныстырған. Сөйтіп, Баласағұн қаласы
туралы айтылған пікірлерді жинақтап және Талас, Шу алқаптарынан көрген орта
ғасыр қалаларының орнын байқап, В.В. Бартольд Ақбешім қаласының, оның
құбыла-батысына жақын орналасқан Бұрана атты қаланың орнын көріп, оның
жалпы көлемі кішкентай екенін жазған [5,21-88].
Осы ұсынылған зерттеулерден кейін В.В. Бартольд Ақбешім мен Бұрана
қалашықтарын, біршама ғалымдардың іздеп жүрген Баласағұн қаласына мүлдем
ұқсамайтынын айтып отыр. Бұл ғалымның сөздері біраз ғалымдардың қаланың
сырын анықтауға деген ұмтылысын асырды.
Мұсылман дүниесінде карта сызғанда, орталығы Мекке етіп аталатын болса,
ал М. Қашқари орталығын Қашқар қаласы етіп алған. Ендеше Батыс Түркістан
картасында орталықты Баласағұн етіп алуы дұрыс сияқты. Сондықтан әйгілі
ғалым өзінің Диуани лұғат ат-түрік еңбегінде Баласағұн жөнінде толығырақ
мағлұмат берген. Махмұд Қашқари да өзінің дөңгелек картасында Баласағұн
жетінші климатта, Таластың шығыс-солтүстігінде орналасқанын баяндаған. .
Бұл ғалым Баласағұнда жиі-жиі болып, ғылыми еңбектер жазған екен.
М. Елеуов: Баласағұнмен баламаланып жүрген келесі қала ортағасырлық
Ақтөбе У.Х. Шәлекеновтің бірқатар мақалалары мен еңбектерінде Ақтөбе қаласы
тарихи Баласағұнмен баламаланған. Ақтөбе - түрік керуен жолына солтүстікке
45 км жерде, Ақсу мен Қарабалта өзендері жағасында орналасқан ұзын қорғанды
қала. Тарихи-топографиялық құрылымы жақсы сақталған, көлемі жағынан Шу
өңіріндегі үлкен қалалардың бірі. Ақтөбенің әртүрлі бөліктерінде
жүргізілген стратиграфиялық және кең көлемді қазба жұмыстарының нәтижесінде
қаланың VІ-ХІІІ ғғ. бас аралығында өмір сүргені анықталынған. Ақтөбе
қаласының түрік керуен жолынан солтүстікте 45 км жерде орналасқанын, оның
төңірегінде аттары жазба деректерде аталған ортағасырлық қалалар мен елді
мекендердің жоқтығын және бұл қаладағы тіршіліктің XIII ғ. басында-ақ
тоқталғанын ескеру керек. Шынында ды, Ақтөбе - Шу өңіріндегі аса үлкен
қалалардың бірі, оның қорғаныс жүйесі жан-жақты ұйымдастырылған, Тасөткелге
баратын керуен жолында тұрған қала ретінде оның аты жазба деректерден
табылатын көрінеді [6,188-189].
Баласағұн қаласы өзінің өмір сүру кезеңінде бастан біраз қиыншылықты
өткерген болатын, оған себеп: қаланы жаулап алушылар да, астана етушілер
көп болған. Қарахандар әулеті Х-ХІІІ ғасырлар аралығында өз астанасы етіп,
Баласағұнды біршама гүлдендірген болатын. Қала ірі экономикалық және мәдени
орталық болып саналған. Тек Гурхандықтардың келіп, қаланы басып алынғаннан
кейін қала астана ретінде болмаған. Баласағұн біздерге, яғни кейінгі
зерттеушілерге қираған күйінде жетіп отыр.
Баласағұнға жақын жатқан жерлердің, қалалардың атын Махмұд Қашқари атап,
төңірегінде үлкенді-кішілі қалалар, ауылдар көп болғанын жазады. Солардың
бірі - Қырықүй қаласы. Қарақыршын, Тасқала (Төрткіл), Тоқташ, Сабыр осы
күнгі Ақтөбенің (Баласағұнның) солтүстігіндегі жалғасып жатқан қалалар
болса, оның оңтүстігіндегі осы күнгі Қырғызстанға қарайтын жерлерде орта-
ғасырлық қалалар жеткілікті. Осы көптеген қалалармен отырықшы мекендердің
ортасында Баласағұн орналасқан [3,15-18] - деп жазады ғалым.
Баласағұнның орналасқан жерін картада көрсеткендері Баласағұн Таластың
шығысында, Шу өзенінің орталық ағысында екенін бірауыздан баяндайды.
Тарихтан белгілі, Таластың шығысындағы Баласағұнға дейінгі Жібек жолының
бойында жатқан ірі қалалар Құлан, Мерке, Аспара екені белгілі. Қазірде
Талас пен Баласағұнның арасы осы күннің өзінде 200-250 шақырымнан құрайды.
Сонымен, келтірілген деректерден қашқарлықтардың келген қаласы қирап
қалған қала күйінде сақталған. Қашқан қалмақтарды Қарабалта өзенінің
қасынан қайырып, жаңағы бұзылған қалаға айдап келуі, осы күнгі Ақтөбеге
(Баласағұнға) ұқсайды. Қарабалта өзені Ақтөбе қаласының батыс бөлігінің
үстінен кесіп өтіп, Ақсу өзеніне құяды. Ендеше қашқарлықтардың келген
қаласы апатқа ұшыраған, бүлінген Баласағұн болып отыр. Сөйтіп, қазіргі
Ақтөбе бұрынғы Баласағұн деп айтуға бұл да бір тілге тиек дәлел. Көптеген
араб ғалымдары Баласағұн ең ірі қалалардың бірі болғаны туралы пікірін
жоғарыда айтып өттік.
В.В. Бартольдтің Баласағұн туралы пікірі шындыққа жақын келеді. Өйткені
ол Баласағұн қаласының орнын Тараз қаласының солтүстік-шығысындағы Шу
өзенінің бойынан іздеуді ұсынған. Баласағұнның Ақбешім болу мүмкіндігі
туралы пікірлерді де қорытындылап, В.В. Бартольд Бұрананың Баласағұнмен
шатастырмау керектігін де баса айтқан екен.
Ал А.Н. Бернштам болса осы мәселені шешкен болып, Ақбешімді Баласағұн
деп жариялап жіберген. Алайда кейінгі жылдардағы зерттеулер бұл пікірді
әшкереледі. Л.Н. Гумилев Көне түріктер атты монографиясының Пікірлер мен
күдіктер деген тарауында А.Н. Бернштамға келесідей мінездеме берген:
Фактілер мен даталарға бей-берекет қарағандықтан да, А.Н. Бернштамның
мақалалары мен кітаптары ғылымға онша пайда келтіре қойған жоқ [9,93].
Махмуд Ибн Валидің айтуынша, Баласағұнда діни адамдардың жұма намазын
оқитын 40 мешіті, күнделікті намаз оқитын 200-ден астам мешіті, 20 ханқа
және 10 медресе болған. Ешбір дәлелсіз қазіргі қырғыз археологы В.Д.
Горячева Махмуд Ибн Валидің бұл берген деректеріне күмән келтіріп,
Баласағұнда мұндай көп мәдени орындардың болғанын асырыңқырап айтылған деп,
өз еңбектерінде ешбір дәлелсіз пікір келтіреді. Махмұд Қашқаридің айтуынша
Шу, Талас өңірінің тұрғындары IX ғасырдың бірінші жартысында ислам дінін
қабылдаған, Баласағұнды билеушілердің ішінде бірінші ислам дініне енген 955-
956 жылдар шамасында қайтыс болған Сатук Бограхан Абдал-Карим [10,356].
Қазан төңкерісінен кейін Орталық Азиядағы археологиялық зерттеу
жұмыстарына көңіл бөліне бастады. Сөйтіп, 1927 жылы М.Е. Массон Талас және
Шу өңірлеріндегі ортағасырлық қалаларды аралап, жоғарыдағы аты аталған
Ақбешімнің жалпы қарапайым (схематиялық) жобасын түсірген. Одан кейін 1927
жылы А.И. Тереножкин Шу өңіріндегі ескерткіштерді аралап, Ақбешімнің
Төрткөлін жазып, оның жобасын мақала түрінде жариялаған. Бұлардың бәрі
барлау ретінде Ақбешімде жүргізілген жұмыс.
1938-1939 жылдары ленинградтық ғалым А.Н. Бернштам Институт Истории
Материальной Культуры (ИИМК) жанынан Жетісу археологиялық экспедициясын
ұйымдастырып, Ақбешім қаласында, оның рабадында кішігірім жерде қазба
жұмыстары жүргізілген. Археологиялық зерттеулердің барысында Ақбешімде
қолға түскен деректерге негізделіп В.В. Бартольдтің Баласағұн туралы
айтылған болжамын бұрмалап, Ақбешімді Баласағұн деп жариялап жіберген. Бұл
ашқан жаңалық ретінде кейінгі еңбектерінде жазған.
Жоғарыда тоқталғанымыздай, В.В. Бартольд Баласағұн қаласын әлде де
басқа жақтан іздестіру керек екенін айтқан. Ол Ақбешімді үзілді–кесілді
Баласағұн қаласы деп айтпаған. 1953 жылы Қырғыз кешенді археология-
этнографиялық экспедициясы ұйымдасып, оның Шу археологиялық бөлімі Ақбешім
ортағасырлық қаласында қазба жұмысын жүргізген. Бұл зерттеуді ММУ
профессоры, тарих ғылымдарының докторы Л.Р. Қызыласов басқарып, 1953-1954
жылдары Ақбешімде кең көлемде археологиялық қазба жұмыстарын атқарыпты.
Егер де Жетісу археологиялық экспедиция А.А. Бернштамның басшылығымен
Ақбешімді барлау мақсатында бірнеше шұңқырлар қазған және онша үлкен емес
көлемде рабадта қазба жұмысы жүргізілген болса, енді осы экспедицияның Шу
бөлімі кең көлемде қазба жұмыстарын Ақбешімнің бес жерінде жүргізді:
цитательде, шахристанда және рабадта. 1953-1954 жылдары осы жерлерде
археологиялық зерттеу жұмыстары жүргізіліп, Ақбешім ескерткішінің сырын
тереңірек ашып, оның нәтижесін жариялай бастады. Ақбешім ортағасырлық
қаласын екі жыл бойы зерттегенде өте бай, құнды деректерді қолға түсіргені
жөнінде жазылған [11,235-236].
Л.Р. Қызыласовтың жүргізген Ақбешімдегі археологиялық зерттеуі барысында
қолға түскен деректерге ғылыми мән беріп, көптен іздеген Баласағұн туралы
жаңа пікірлерге тоқтап, өзінің ғылыми тұжырымын білдірген.
Ақбешім қаласының барлық негізгі бөліктерінде жүргізілген қазба
жұмыстары кезінде, X ғ. кейінгі уақыттарға жататын тұрақты салынған
үйлердің орындары, бекіністері және күйдірілген кірпіштен тұрғызылған
құрылыстардың орындары кездеспеген. Әсіресе, осындай орындар шахристанда
жүргізілген қазбада ұшырамаған. Соған қарағанда, Ақбешім V-Х ғғ. өмір
сүріп, одан кейінгі жылдарда ол тарихи сахнадан кеткендігі айтылған.
Автордың пікірі бойынша, ХІ-ХІІ ғғ. үстемдік еткен Қарахан әулеттері
кезінде, бұл қала қирап, ол археологиялық ескерткіш ретінде сақталып келе
бергені баяндалады. Сонымен қатар Ақбешімді қазған кезінде табылған
заттардың басым көпшілігі түргештердің мәдениетіне жататыны айрықша
аталған. Бұдан кейін Л.Р. Қызыласов Ақбешімнің оңтүстік-шығысында 5 км
қашықтықта орналасқан Бұрана қалашығына көңіл бөліп, ол жөнінде өзінің
пікірін білдірген: Бұл қала Бұрана сайының бойына орналасқан, онда XI ғ.
қыш кірпіштен салынған төртбұрышты мұнара сақталған. Бұранада Қарахан
дәуіріне жататын ХІІІ-ХІV ғғ. қабаты жоқ. Көлемі кішкентай, оны тарихта
әйгілі Баласағұнмен салыстыруға болмайтынын айта келіп, Ақбешім мен Бұрана
жөнінде үзілді-кесілді, ғалым ретінде өзінің тұжырымын жазған: Таким
образом, ни городище Акбешим, ни городище Бурана не могут связываться с
историческим Баласагуном. Их забытые имена еще предстоит установить
историкам Киргизии [11,236].
Ақбешім мен Бұрана Баласағұнға балама болмайтынын атап өткен. Мұның бәрі
Баласағұнның қай жерде орналасқанын дәлелдейтін мәліметтің жоғын айтқан.
Қорыта келгенде, ұлы шығыстанушы В.В. Бартольд алдағы уақытта да
Баласағұнның орнын анықтаудың тарихи мәні зор екенін меңзеген. Баласағұн
қаласы туралы осындай ізденістер, болжамдар жинақтала берген.
Бұл қала Ақсу, Қарабалта, Тоқаш өзендерінің Тасөткелге құяр сағасында
Қырықүй қаласы орналасқан. Жалпы, қала қазақтардың көп ұлттан құрылған
ауылдарды да, қалаларды да осылайша айта беретіні баршаға мәлім. Жібек жолы
Аспара қаласынан шығып, Аспара, Ойранды, Құрақ, Сұлы, Сарғау өзендерін
басып өтіп, Тасөткелдің қасындағы Қырықүй қаласына да жеткен екен.
Мухаммед ибн Мансур Мерверруди түрік халықтарын, олардың мекенін және
рухани мәдениетін жетік білгендігі көрініп тұр. Олардың мәдениеті ерте
заманнан дамыған, өте бай тарихи мәдениетке ие болғандығын баяндап, олардың
арасынан ғұлама адамдардың шыққанына да айрықша көңіл бөлген. Бұл пікірді
белгілі арабтың ғалымы, энциклопедисі, саяхатшысы Иакут ибн Абуллах Ар-Руми-
әл Хамава да айтады (1179-1229 жж.). Баласағұн туралы былай дейді:
Баласағұн түріктермен шекаралас қала... Бұл қаладан бір топ ғұламалар
шыққан. Олардың ортасынан Әбу Абдаллах Мухаммед ибн Муса әл-Баласағұни
шыққан. Ол кісі ат-Түрік деген ныспымен елге белгілі. Ол Бағдадтағы Әбу
Абдаллах ад Дамагани кади Ханифта оқыған. Одан кейін ол Шамға (Сирияға)
барып, ол жерде Байт-әл-Мукаддас кади қызметін атқарған. Одан соң ол
Дамаскіде қызмет еткен. В.В. Бартольдтің пікірінше Баласағұннан ақын Жүсіп
(Юсуф) хас Хаджиб шыққан [4,78].
Махмұд Қашқари өзінің жүртшылыққа белгіліл Диуани лұғат ат-түрк деген
еңбегінде: Баласағұнның тұрғындары соғдыларша және түріктерше сөйлейді...
Испиджаб пен Баласағұн арасындағы қала Харгу тұрғындарының тілдері жұмсақ
келеді деген. Бұған қарағанда, IX ғасырдан бастап-ақ Шу, Талас өңірінің
тұрғындары түріктерше және соғдыларша сөйлеп, жазған. Баласағұнның
соғдылары түріктермен араласып, олардың әдет-ғұрпын қабылдаған. Араб
ғалымы Мухаммед ибн Мансур Мерверруди Тарихи Мубаракшах кітабында түрік
елінің шығысы Қытайға дейін, батысы Византияға (Рум), солтүстігі Гога
даласына дейін, оңтүстігі Үндістанға дейінгі жерлерді алып жатыр деген.
Бұл ғалым түрік елдерінің кең-байтақ жерді алып жатқанын баян етумен
бірге, түріктердің рухани мәдениеті жөнінде да хабар береді. Араб тілінен
кейінгі түрік тілі өте жақсы және жағымды тіл. Түріктердің жазуы болған.
Олар жаратылыстағы құбылыстардың заңдылығын ертеден білген. Балаларын
оқытып, сауатын аштырған. Олардың жазуы екі түрлі болған: біреуі -
соғдыларша, екіншісі - оғұз-гузектерше. Түріктер қасида және рубаих жазған.
Бізге олардың өте мағынасы зор рубайлары жеткен [4,84-92].
В.В. Бартольд өзінің зерттеулерінен көрген ескерткіштерде археологиялық
қазба жұмыстарын жүргізбеген. Өзі көрген қалалар мен тұрақты мекендер
туралы ғылыми тұжырымдарын жазған. Солай болса да, ғұлама ортағасырлық
ескерткіштер туралы өте құнды ғылыми тұжырымдарын және болжамдарын
қалдырған. Ол Тараз (Талас) қаласынан Бішкекке (бұрынғы Фрунзе) қарай
тарихи жерлерді аралаған. Ақсу өзенінің жоғарғы ағысындағы Беловодский
станциясына келгенде Ақсу өзенінің төменінде үлкен қаланың орны бар екенін
жергілікті тұрғындардан естіген. Содан солға бұрылып, Ақсу және Сукулук
(Соклук) өзендерінің төменгі ағысындағы үлкен көлемді алып жатқан қаланың
орнына келген. Қаланың орналасқан жері географиялық жақтан дұрыс
көрсетілмегенін айтқан. Ал орыс әскері генштабының жаңадан жасалған
картасында Қарабалта, Ақсу және Сукулук өзендері нүктелермен ғана
көрсетілген екен. Шындығында, бұлар әжептәуір сулы өзендер екенін байқаған.
Олар Шу өзеніне құяды. Сукулук пен Ақсудың оңтүстігіне жақын жерде Ақтейе
(Ақтөбе) атты биік төбе бар. Ол төбеде, оның айналасында күйдірілген
кірпіштің сынықтары көптеп табылған. Соған қарағанда, бұл қала күйдірілген
кірпіштен тұрғызылған болуы тиіс деген пікірге келген.
Көрген қаланың көлемінің үлкен екеніне көңіл аударған. Өйткені Ақтөбе
қаласының жалпы көлемі оны қоршаған қамалдар туралы еш мәлімет қалдырмаған.
Тек Ақсудың жағасындағы Төрткөл төбені қаланың қасында орналасқан
Степное деген орыс селосының бар екенін айткан.
1951-1953 жылдары П.Н. Кожемяко Шу өңіріндегі ертедегі ортағасырлық
қалаларды және қоныстарды археологиялық тұрғыдан зерттеп, оның нәтижесін өз
алдына кітап етіп шығарған. Бұл еңбекке ұзын қорғанды 12 қаланың
стратиграфиясы, онша үлкен емес 15 қоныс пен бекініс кірген. Осы жерде 56
стратиграфиялыққа негізделген қазба жұмысы жүргізілсе, құлаған 16 қоныстың
қабырғалары жоғарыдан төмен қарай кесіп зерттелген. Осы зерттеу кезінде
табылған деректерге сүйеніп, көптеген ортағасырлық қоныстарға оның ішінде
Ақбешім, Бұрана және Ақтөбе (Степнинское) және т.б. қалалардың схематикалық
жобасын сызып, олардың кейбіреулерінде шұңқырлар қазып, барлаулар жүргізген
[12,63-65]. П.Н. Кожемяконың берген деректері бойынша, Ақбешім қонысының
мәдени қабаты - 7,5 м тереңдікте. Шахристанның батыс қабырғасының ұзындығы
400 м, солтүстік қабырғасы 600 м, шығысы 500 м, оңтүстігі 700 м, екенін
көрсеткен. Қаланың оңтүстік-батысында шеті төрт бұрышты 60 х 60 м, биіктігі
30 х 30 м цитадельдің бар екенін айтқан. Қала 11 шақырымға созылған ормен
қоршалған. Егер де Ақбешімнің шығыс қабырғасы ормен жалғасқанын есептесек,
қамалдың жалпы ұзындығы 16 шақырымға жететіні айтылған. Ордың қазіргі
сақталған тереңдігі - 1,2-1,5 м, ені - 12 м. Осы жүргізілген археологиялық
зерттеулердің барысында, Ақбешім қаласының екі үлкен мәдени қабаттардан
тұратыны анықталды. Төменгі қабатынан Ү-ҮІ ғасырларға жататын соғды
кезеңдерінің қыштан жасалған ыдыстары мен ақшалары табылса, жоғары
қабатынан ІХ-Х ғасырларда шыққан бұйымдар табылған. Шахристанның шығысын
қазғанда христиан (несториандық) шіркеуінің қалдығымен бірге, мүрде
табылған. Ал шахристанның шетінен VІ-VІІІ ғасырға жататын буддистік храмы
ашылған. Бұрана қаласын 1954 жылы П.Н. Кожемяко да зерттеп, оның құрылысын
анықтап және схематикалық жобасын сызған. Осы археологиялық зерттеу кезінде
естеліктің құрамын барлау үшін 5 жерден кішігірім қазба жұмысын жүргізген.
Оның төртеуі Бұрананың орталығында жүргізілсе, біреуі қаланың шет жағында
атқарылған. Бұл қазбаларды қаланың жобасынан байқауға болады.
Жоғарыда келтірілген тарихи деректерге қарағанда, Баласағұн Шу
өңіріндегі Талас қаласының шығыс солтүстігіндегі өте қолайлы жерге
орналасқан, халқы көп, үлкен ортағасырлық қала болғанына ешкім күмәнданбауы
тиіс. Әл-Хорезмидің, әл-Берунидің, М. Қашқаридің карталарында Баласағұнның
орналасқан жері дұрыс көрсетілген. Ресейге бодан болған жылдарда Орталық
Азияда, сондай-ақ осы күнгі Қазақстан жерінде шын мәніндегі археологиялық
зерттеулер айтарлықтай дәрежеде жүргізілмеді. Сол кездерде қазақ жеріне
Ресейден келген ғалымдар, саяхатшылар жол-жөнекей кездескен археологиялық,
архитектуралық ескерткіштер туралы үстірт мәліметтерді өздерінің
еңбектерінде келтіреді. XIX ғ. 90-жылдарда Орыс географиялық қоғамының
(РГО) кейбір мүшелері Археологияны зерттеушілердің Түркістан үйірмесі
атты ғылыми топ ұйымдастырып, Орталық Азиядағы археологиялық ескерткіштерді
зерттеумен айналысты. Бірақ олардың шын мәніндегі археологиялық қазба
жұмыстарын жүргізіп, күрделі ескерткіштердің сырын аша алмады. Олардың
көпшілігі археологиядан хабары аз ғалымдар болатын.
Қырғызстан Академиясының Тарих институтының Бұрана атты археологиялық
тобы 1975-1976 жж. В.Д. Горячеваның басшылығымен сол жерде қазба
жұмыстарын жүргізген болатын. Бұл зерттеудің күрделі бөлігі қаланың
оңтүстік дуалында жүргізілген. Осы жылдардағы Бұранадағы қазба жұмыстары
жүргізілген территорияның көлемі 320 шаршы м деп көрсетілген. Осы аталған
қазба жұмыстар айтарлықтай кең көлемде жүргізілмей жатқанын байқағанбыз.
Солай болса да, осы зерттелген жерлерден Х-ХІV ғғ. тура келетін түрлі
жәдігерлер табылған. Әйтсе де, Бұрана қаласын әлде де кеңінен зерттеу
керек. В.Д. Горячева өз еңбегінде қазба кезінде табылған деректергс сүйене
отырып, барынша осы қаланың Баласағұн екеніне күш салған. Оның пікірінде
ғылыми тұжырымнан гөрі патриоттық сезім басым болып келеді. Бұл тәсілден
ғылымға еш жаңалық қосылмайды. Ойын дәлелдеуде В.Д. Горячева Махмұд Ибн
Валидің пікірін бұрмалап, Қашқардың адамдары қалмақтарды Қарабалта өзенінің
маңында қуып жеткенін ғалым арнайы атамай кеткен. Себебі, Қарабалта өзені
осы күнгі Баласағұн деп жүрген Ақтөбе қаласының үстінен ағады.[32] Ол ол
ма, В.В. Бартольдтің 1210 жылы Гурхан Баласағұнды үш күн өртеп,
қаланың белгілі 47 мың адамын өлтіргені де бұл еңбегінде аталмайды. Солай
болса да, ол эмоцияға беріліп, барлы-жоқты деректермен кішкентай қалашық
Бұрананы Баласағұн деп дәлелдемекші. Шындықты бұрмалау, ғылымға қиянат
келтіру және қисыны келмейтін жалғандықпен ақиқатқа жету мүмкін емес.
Ақбешім Баласағұн бола алмайтынына көзі жеткен соң, кейбір қырғыз
археологтары Бұрананы Баласағұнмен шатастырып жүріпті. Бұрын-соңды бұл
қаланың Баласағұн бола алмайтынын В.В. Бартольд және басқа да
шығыстанушылар ашық айтқанына тоқталғанбыз [12,65-66].
Бізге мәлім, тарихи деректер бойынша Шу, Талас өңірінде үш үлкен қала
болған: Баласағұн, Сужаб (Суяб), Талас (Тараз). Осы үшеуі де 603 жылдан
кейін Батыс түрік қағанатының астаналары болған. Бұл қала Ұлы Жібек жолының
Жаркентке баратын тармағында орналасқан. Бұл қалаларға соқпай еш
саудагерлер, саяхатшылар кете алмаған. Осы жолмен жүрген жолаушылар Әулие
тауды басып өтетін жолмен келіп, Тасөткел арқылы Шудың оң жағасындағы
Тасқалаға шығып, содан Шудың оң жағын жағалай отырып, Қастек асуы арқылы
Ұзынағашқа өткен. Одан әрі Жібек жолымен Жаркентке тартқан. Сужаб қаласы
Ұлы Жібек жолының Ыстықкөл арқылы өтетін тармағында орналасқан. Баласағұн
ІХ-ХІІ ғасырлардан бастап Қарахандардың, Қарақытайдың (Қарақидан) (Х-ХІІІ)
астанасы, экономикалық, саяси және мәдени орталығы болған.
Өзбекстанның белгілі кеңес ғалымы географ, профессор марқұм Хамидулла
Хасенов Птолемейдің, әл-Хорезмидің, әл-Бирунидің, Махмұд Қашқаридің және
т.б. тарихи географиялық карталарымен ұзақ айналысқан. Ол аталған
карталардың өзара айырмашылықтарына тоқталып, Баласағұн әл-Бирунидің
картасында дәл көрсетілген дейді. Ол Таластың шығысында шамамен 200 шақырым
қашықтықта орналасқан деген екен. Бұл тұжырым В.В. Бартольдтың болжамымен
де тура келеді [3,428].
Сужабты (Суябты) Ақбешім және Бұрана екеуі қосылып, құраған. Бұл пікір
тарихи деректерге тура келеді. Мәселен, Кудамы ибн Жафар өзінің Китаб әл-
Харадж атты еңбегінде: Сужаб екі қаладан (селениеден) тұрады. Біреуін
Кубал, екіншісін Сагур Кубал деп атайды. Сагур Кубалдан Барсаханға, одан
әрі Қытай шекарасына дейін түйемен 15 күндік жол.... Әбу Райхан Бирунидің
картасынан Барсахан 93° бойлықта, 46°30' ендікте орналасқан. Ендеше осы
күнгі Ақбешім бұрыны Сужаб (Суяб) Барсаханнан қашық емес. Ақбешім мен
Бұрана өзара жақын орналасқан. Оны қазірдің өзінде де байқауға болады.
Ақбешімнен Ыстықкөлге қарай жүргенде Барсахан қаласының орнын көруге
болады. Сондықтан Кудамы ибн Жафар Сужаб пен Барсахан қалаларының онша
қашық емес екенін дұрыс көрсеткен. Ақбешімнің үстіне шығып, жай көзбен
қарасақ, екі қаланың қаз-қатар орналасқаны анық байқалады. Бұл екі қаланың
біреуі - қазіргі Ақбешім, бұрынғы Сагур Кубал болса, екіншісі – Бұрана,
бұрынғы Кубал болуы керек. Бұл пікір ғылыми тұрғыдан анықталуы тиіс. С.Р.
Кляшторныйдың болжауына біздің пікір тура келеді. Батыс түрік
қағанаттарының астанасы Сужаб қаласы болған, (яғни, Тоқмақ қаласының
қасындағы қазіргі Ақбешім.
Афрасиаб әулеті болып саналатын Қарахан империясының бас астанасы
Баласағұн болып, ІХ-ХІІІ ғасырларда ірі мәдени-экономикалық орталық
болғанына дау жоқ. Ол туралы тарихи, әдеби деректер де кездеседі [12,68].
Ақбешім мен Бұрананың Баласағұн бола алмайтыны туралы Л.Р. Қызыласовтың
қорытындысын айта келе, орта ғасырдағы Баласағұн туралы деректерге, соның
ішінде географиялық тұрғыдан сипатталған ұзындық пен ендікке жақын
келмейді. Қала Тараздың солтүстік-шығысында 250 км аралықта болуы тиіс.
Олай болса, осы күнгі ортағасырлық Шудың орта ағысынан Ақтөбе қаласы болуы
керек. Осы деректерге қарағанда Баласағұнның көлемі үлкен болған. Белгілі
1210 жылы Тараз қаласының жанында Талас өзенінің жағасына Мұхаммед
Хорезмшах пен Баласағұн билеушісі Гурхан мен екі ортада қанды соғыс болып,
нәтижесінде Гурхан жеңіліп, Баласағұнға қайтып оралғанда қала тұрғындары өз
ханын қалаға жібермеген. Хан тұрғындармен 16 күн соғысып, ақыры қалаға
кіріп, Баласағұнды 3 тәулік бойы өртеп, 47 мың белгілі адамын өлтірген.
Осының өзі-ақ Баласағұнның астаналық қала болғанын дәлелдейді. Шу
өңіріндегі бізге белгілі ортағасырлық қалалардың қатарында өзінің көлемі
жағынан біз зерттеген Ақтөбе қаласына тең келері жоқ. Тарихи деректерде
Баласағұн Ұлы Жібек жолының бойындағы ірі түркі қалаларының бірі болған.
Оның іргетасы ертеде салынып, осы ұлы жол бойындағы тарихта белгілі ірі
қалалармен бірге дүниеге келген. Біраз әдеби, тарихи деректерде Баласағұн
Қарахан әулеті кезінде пайда болып, оның басты астанасы болғаны баяндалады.
Соған негізделе отырып, Баласағұнды іздеушілер оны ІХ-ХІІ ғғ. жатқызып, сол
ғасырға тура келетін археологиялық мәдениетті айтады. Біздіңше, Баласағұнды
сәулелендіретін ортағасырлық қала бірнеше қабатты археологиялық
ескерткіштер болуы тиіс. Оның астында антикалық, үстінде ортағасырлық
қабаттар болуы керек. Ол қабаттардың ең үстінде Қарахан дәуірінің мәдениеті
жайласқан. Яғни, ІХ-ХІІ ғғ. мәдениеті. Баласағұнның ең гүлденген,
өркендеген уақыты осы Қарахан әулеттерінің кезі. Олардың алдында өмір
сүрген түргештердің (сары үйсіндердің), қарлүқтардың мәдениеті де
Баласағұннан орын алған. Бірақ, ол кездің мәдениеті төменгі қабаттарында
жатыр. Баласағұн қаласы антикалық, ортағасырлық мәдениетті өзінің бойында
сақтаған ұлы археологиялық ескерткіш ретінде қараған жөн. Ол Қарахан әулеті
кезінде гүлденген. Гурхан тұсында қираған. Өйткені бұл қала олардың тұсында
да ірі экономикалық және мәдени орталық болған. Міне, осы пікірлерді көп
жылдар бойы зерттеліп келе жатқан Ақтөбеден табуға болады. Баласағұн
Самарқанд, Ташкент, Испиджаб (Сайрам), Тараз сияқты калалардың замандасы.
Олардың тарихы 2000 жылдан асады.
Кезекті қазба жұмысы кезінде Ақтөбеден (Баласағұннан) құнды бай деректер
табылды. Цитадельден хан тұрған сарай бөлмелері, оның алаңы, шығыс монша,
сарайға кіретін тас жолдар табылса, шахристаннан қолөнер, кәсіп орталығы,
тұрғын үйлердің бөлмелері, ақша шығаратын және зергерлер сарайы, 5000
Қарахан дәуірінің теңгесі сияқты бұйымдар жиналыпты. Рабадтан - жер астымен
тартылған құбырлар, тұрақты мекендер, хауыз (бассейн) және т.б. шығыпты.
Бұрана осы күнде Тоқмақ қаласының оңтүстігінде 15 шақырым, жоғарыда
көрсетілгендей, Ақбешімнен 5 км жерде Бұрана өзенінің екі жағын алып жатқан
ойпатта, Донарық селосының шығыс жағына орналасқан. Бұрана қаласының
солтүстік-батыс қабырғасының ұзындығы - 570 м, оңтүстігі - 600 м, шығысы -
500 м. Қоныс ормен қоршалған. Сыртқы ордың жалпы ұзындығы - 11 шақырым.
Ордың жалпы ұзындығы - небары 15 шақырым.
Оның үстіне белгілі ғұлама Бұрананы көріп, онымен танысып, Бұрана
естелігінің қарахандар дәуірінде салынғанын айта келіп, Баласағұнның
орналасқан жері жоғарыдағы тоқталған В.В. Бартольдтің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Мемлекетіміз бүгінгі таңда әлемдік кеңістікте өзінің лайықты орын алуын
мақсат етіп отыр. Осы биік мақсатқа жету жолында, егемендікке қол жеткізген
тәуелсіз мемлекеттің дамуындағы экономикалық өзгерістер барысында қоғамдық,
саяси-әлеуметтік жағдайларға байланысты басқарудың тиімділігін арттыру,
өзге дамушы елдерге үлгі боларлықтай дәрежедегі еліміз үшін тарихымыздың
пайдалы дүниелерін жаңғырту қажеттігі туып отыр. Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың: Ұлттық идеяларды іздестіру барған сайын
көкейкесті сипатқа ие болып отыр, [32,1-5] − деген сөзі халқымыздың
ғасырлар бойы қалыптасқан рухани қазынасын, тарихи тұлғалардың, ғұлама
ойшылдардың қайталанбас мұраларын қайта жаңғырту мен жас ұрпаққа ұлттық
тәрбие беруге бағыттайды. Сондықтан, құнды еңбектерді зерттеп, жастарға
жеткізу, олардың бойына ата-бабамыздың өсиет етіп қалдырған асыл мұраларын
сіңіру, жалпыадамзаттық құндылыққа, әсіресе, ғылыми дүниетанымға жаңаша
көзқараспен қарау қазіргі тарих ғылымының назарын аударып отырған
мәселелерінің бірі болып отыр. Мұның тиімді шешімі мемлекеттік деңгейдегі
ресми құжаттарында қарастырылады: Қазақстан Республикасының Білім туралы
Заңы (2007 ж.), Қазақстан Республикасы білім беруді дамытудың 2005-2010
жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы, Мәдени мұра мемлекеттік
бағдарламасы, т.б.
Жер астында қалғандардың бірі - тарихи әйгілі Баласағұн қаласы. Оның қай
жерде орналасқанын анықтауға шығыстанушы ғалымдар ХІV ғасырдың басынан бері
іздеуде. Өйткені Баласағұн Батыс түрік қағанатының басты астанасы, саяси,
экономикалық және рухани мәдениеттің орталығы болғаны тарихи деректерден
белгілі. Сондықтан да Баласағұнның тұрған жерін анықтаудың тарихи да,
ғылыми да зор мәні бар екенін еске алып, бұл қаланың орнын табу маңызды
мәселе екенін ғалымдар түсініп, оны іздеуге көп көңіл бөлген. Баласағұн
қаласы туралы ғалымдардың жазып қалдырған деректерінен мәліметтер келтіре
отырып, диссертациялық ғылыми зертеуімді толықтырамын.
Қазақстан археологиясындағы жарқын оқиғалардың бірі – жазба деректерде
көрсетілген ортағасырлық қалалық мсәдениет пен қалалардың табылуы болып
саналады.
Еліміздің сан ғасырлық өзіндік орны бар кезеңге орта ғасырлық түркілік
мәдениетті жатқызамыз. Ал халқымыздың даналығын білдіретін ірі тарихи
тұлғаларды зерделеу қазіргі ұрпақтың, тарих ғылымдардың қасиетті
парыздарының қатарына жатқызамыз. Осы тұрғыдан алғанда ғасырлар
қатпарларында жасырынған рухани мұралар көптеп саналады. Қазіргі таңда
тарихи жәдігерлер мен археологиялық деректемелерге сүйене отырып, зерттеу
жұмысымдағы міндетім- тарихшылардың алдында тұрған ұлы міндеттердің бірі
елімізге тиесілі мұраларды сақтап, ұрпаққа жеткізу. Менің зерттеу
жұмысымның өзектілігі де осында.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі.
Еліміздегі тарихи мұраларды анықтап, солардың тарихын зерттеу. Соның
ішінде ортағасырлық Баласағұн қаласының тарихын зерттеу. Баласағұн
қаласының орналасқан табиғи-жағырафиялық жағдайы тамаша. Қырғыз Алатауының
солтүстік бөктерінде, одан сағасын алатын Шу өзенінің сол жағында, Шарғау,
Ақсу, Қарабалта, Тоқташ өзендерінің Шуға құятын төменгі ағысындағы тегістік
алқапқа жайғасқан. Жері тегіс, құнарлы, суы мол және ауасы таза. Ертедегі
әдебиеттерде бұл өңірдің тұрақты мекендері Арғу деп аталған, бұл екі
таудың арасындағы коныстар дегенді білдіреді [2,157]. Солардың бірі - осы
Баласағұн шаһары. Оның оңтүстігін Қырғыз Алатауы, солтүстік-шығысын Жайсан
тауы қоршап жатыр. Сол жердегі археологиялық ескерткіштің құрметіне 1991
жылдан кейін бұл шаруашылыққа Баласағұн аты берілген.
Әр дәуірдің тарихынан елімізде мағлұмат беретін археологиялық
ескерткіштер бар. Олар көбінесе тас дәуірінен басталып, ортағасырлық дәуір
аралығын қамтиды. Оқылмай қалған кітап сияқты, жұмбағы жасырынып келген
қалалар Кеңес өкіметі кезінде ауыл шаруашылығында, құрылыста пайдаланған
көптеген техникалардың күшімен қирап, жермен бірдей болып кеткен.Ұлы Жібек
жолындағы үлкен қалалар Испиджаб, Тараз, Құлан, Мерке қазіргі құрылыстардың
астында қалған.
Осыған орай, ұзақ жылдар бойы ортағасырлық Баласағұн қаласын зерттеу
кезінде табылған дүниелер қазіргі таңда Алматыдағы ҚР Орталық мұражайында
және де Шу аудандық Өлкетану мұражайларындағы көрмелерге қойылған деседі.
ҚазҰУ –дың тарих факультетінде ортағасырлық археология мұражайы ашылды.
Олардың көпшілігі Анкарада 2006 жылы басылып шыққан Ортағасырлық Ақтөбе
альбомында жарық көрген. Сонымен қатар, Жамбыл облысы, Тараз қаласында
ТарМИ –дың Баласағұн мұражай кешені ашылған болатын. Осындай мәдени
шаралардың жақсы ұйымдасуына орай болашақ жастар арасында мамандануына
өзінің қолайлы ықпалын тигізетіне сенімдімін.
Тақырыптың зерттелу деңгейі мен деректік негізі.
Баласағұн Шу өңіріндегі Талас қаласының шығыс солтүстігіндегі өте
қолайлы жерге орналасқан, халқы көп, үлкен ортағасырлық қала болғанына
ешкім күмәнданбауы тиіс. Әл-Хорезмидің, әл-Берунидің, М. Қашқаридің
карталарында Баласағұнның орналасқан жері дұрыс көрсетілген.Қазан
төңкерісінен кейін Орталық Азиядағы археологиялық зерттеу жұмыстарына
көңіл бөліне бастады. Сөйтіп, 1927 жылы М.Е. Массон Талас және Шу
өңірлеріндегі ортағасырлық қалаларды аралап, жоғарыдағы аты аталған
Ақбешімнің жалпы қарапайым (схематиялық) жобасын түсірген [2,157]. Одан
кейін 1927 жылы А.И. Тереножкин Шу өңіріндегі ескерткіштерді аралап,
Ақбешімнің Төрткөлін жазып, оның жобасын мақала түрінде жариялаған.
Бұлардың бәрі барлау ретінде Ақбешімде жүргізілген жұмыс.
Зерттеу жұмысы Баласағұн қаласы туралы тарихи жазба деректер
ортағасырлық ғалымдардың, саяхатшылардың еңбектерінде азды-көпті кездеседі.
VІІІ-ІХ ғасырларда өмір сүрген Әл-Хорезми дүниежүзілік географиялық карта
жасап, Шу, Талас, Жетісу өңірлеріндегі түрлі қалаларды картаға түсірген,
олардың координаттарын белгілеген. Солардың ішінде Баласағұн қаласы да
бар. Ортағасырлық ғалым Әбу-Райхан Әл-Бируни Х-ХІғ. және араб
саяхатшылары Ибн Хордадбек IX ғ., Әл-Хамадани X ғ., Әл-Макдиси -X ғ.
өздерінің еңбектерінде Баласағұн туралы аздап мағлұмат береді.
Г.И.Пацевич Ақтобе қонысы туралы азда болса мағлұмат қалдырған.Ол қалаға
жалпы шолу жасап, оған толық түсінік бермеген.Қазба жұмысын жүргізбеген соң
қаланың құрылымы туралы, яғны цитаделі, шахристан мен рабады туралы құнды
мағлұмат беріп, ашып көрсете алмаған.
Қоғамдық ғылымдардың барлық саласынан терең білімі бар, соңына мол мұра
қалдырған Жүсіп Баласағұнның өмір деректері мен еңбектері жайлы зерттеп
жүрген бірнеше ғалымдарды атауға болады. Атап айтсақ, орыстың шығыстанушы
ғалымдары В.В.Бартольд пен С.Е.Малов, белгілі кеңес тарихшысы Е.Э.Бертельс
пен А.Н.Смайлович, А.Н.Кононов және басқалары ойдағыдай нәтижеге қол
жеткізді. Ғалымдар еңбектің зерттелу деңгейін ұлғайтудың қажеттілігі
туғанын атап көрсетті. Баласағұнның "Құтты білік" сол кездегі ресми тіл
— араб тілінде емес, түркі халқының тіліндегі бірінші энциклопедиялық еңбек
болып табылады. Мұны Баласағұнның ана тілге сүйіспеншілігі, халықтың төл
перзенті, шынайы өкілі деп білуге болады. Сол кездегі әлі көшпенділіктен
айырыла қоймаған ортаазиялық қараханидтер әулетіне дамыған отырықшы
аймақтардағыдай билеу саясатын жүргізуге ұмтылу тән болды. Сондықтан да бұл
еңбек көшпелі қараханидтерге түсінікті болу үшін түркі тілінде жазылды
[35,5-7], - деп атап көрсетті А. А. Валитова. Бірақ "Құтты білік" тек қана
саяси трактат емес, ол сол ғасырдағы әртүрлі ғылым мен мәдениет салаларында
дамуын да көрсетті.
Зерттеу жұмысының мақсаты, міндеттері:
Диссертациялық жұмыстың мақсаты ортағасырлық Баласағұн қаласының тарихын
теориялық-методологиялық тұрғыда зерттеу болып табылады.
Баласағұн қаласының тарихын зерттеп, археологиялық құрылымын саралау.
Баласағұн қаласына байланысты онамастикалық деректерді анықтау.
Қаланың тарихын ортағасырлық ғұлама ғалымдардың еңбектерінен зерделей
отырып, Баласағұн қаласын зерттеу.
Ортағасырлық Баласағұн қаласынан шыққан ғұламаларды анықтау.
Қаланың зерттелу кезіндегі табылған дүниелердің еліміздің мәдениетіне
әкелген үлесін көрсету арқылы болашақ ұрпаққа мамандануына икемделу.
Еліміздегі құнды тарихи орындардың көптеп табылып, олардың жұмбақтарының
толығымен ашылуы тарихшылар мен археологтардың басты міндеттерінің міндеті.
Зерттеу жұмысының мерзімдік және аумақтық шегі.
Ортағасырлық Ақбешім қалашығы тарихы археологиялық зерттеушілердің
еңбектерінен танылуы. Шу өңіріндегі ортағасырлық қалалардың арасында өзінің
көлемі жағынан Ақтөбе қаласына тең келері жоқ екені сөзсіз. Себебі: тарихи
деректерде Баласағұн Ұлы жібек жолындағы ірі түркі қалаларының бірі. Оның
іргетасы ертеректе қаланып, осы Ұлы Жібек жолы бойындағы қалалармен бірге
дүниеге келген. Біршама тарихи деректерде қала Қарахандар әулеті кезінде
гүлденіп, экономикасы жақсы дамыған мекен болған. Баласағұнды іздеушілер Х-
ХІІ ғғ. жататынын айтады. ХІ ғасырдағы Орталық Азия аумағында аты әлемге
танымал болған Жүсіп Хас Қажыб Баласағұнның өмірі мен қызметі және
Баласағұн қаласынан шыққан ғалымдар.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы.
Ортағасырлық ғұламалардың ішінде Баласағұн туралы жан-жақты мағлұмат
берген — Махмұд Қашқари. У. X. Шәлекенов Ү-ХІІІ ғасырлардағы Баласағұн
қаласы деген еңбегінде М. Қашқаридың сызған дөңгелек картасы мен Диуани
лұғат аттүрк ғылыми мұрасынан көптеген деректер келтірген. М. Қашқари
өзінің еңбегінде табиғи-географиялық жағдайды ескере отырып, Баласағұн екі
таудың арасында орналасқан деген қорытынды жасаған. Олар Ақтөбе Баласағүн
қаласының солтүстік шығысында созылып жатқан Жайсан тауы мен оңтүстігінде
Қырғыз Алатауы екенін айтыр өтеді [2,155-157].
Қаланың 30 жылдан астам уақыт ішінде жүргізілген деректер негізінде
қаланың орны толығымен анықталынып, оның бастапқы Баласағұн атануы
қуантарлық жағдай туғызады. Осы үлкен, көлемді жұмыс жүргізілу кезінде
еліміздегі тарихи құндылықтардың қатары толыққанына қуаныштымыз. Қаланың
орнын анықтау барысында жүргізілген көп жұмыстардың нәтижесі еліміздің
аумақтық облыстарымызда мұражайлар мен көрмелердің ұйымдастырылып ашылуы
қуантарлық жағдай.
ХІ ғасырдағы Жүсіп Баласағұнның өмірі мен қызметі, еңбегі жайлы құнды
деректерді ұсынады. Зерттеу барысында Баласағұн қаласының алып жатқан
территориясын және оның жазған ғылыми еңбегі, атын әйгілі еткен Құтты
білік дастанының бүгінгі күнге дейін жеткен үш нұсқасы бар: біріншісі –
Корольдік кітапханада сақталған Вена нұсқасы; екіншісі – араб әрібімен
көшірілген Каир нұсқасы; үшіншісі - Өзбекстанның Намаган шаһарынан табылған
Намаган нұсқасы. Баласағұн қаласының археологиялық кешенінен табылған
тарихи жәдігерлері құнды болып табылады.
Диссертация көлемі мен құрылымы.
Диссертациялық зеттеу жұмысым: кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды,
қосымша материалдар мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Екі бөлім және бірнеше тараушалардан құралады.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Негізгі бөлім
I Тарихы терең қала-Баласағұн
1.1 Ортағасырлық Баласағұн қаласы жазба деректерде
1.2 Баласағұндағы археологиялық зерттеулер
1.3 Қаланың ономастикалық зерттеулері
II Баласағұн - ірі тарихи мәдени орталық.
2.1 Баласағұн қаласын зерттеу барысында табылған жәдігерлер, табылған
соғда жазуы
2.2 Жүсіп Баласағұнның өмірі мен ғылымда атқарған қызметі
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Тарихы терең жұмбақ қала-Баласағұн
1. Ортағасырлық Баласағұн қаласы туралы тарихи жазба
деректерге шолу жасау
Ғалым Мырза Мұхаммед Хайдар өзінің белгілі Тарих-и Рашиди деген
еңбегінде: Қарақытайлар келгенге дейін Баласағұн Афрасиабтың ұрпақтарының
қол астында болған. Қарақытайлық Гурхан Баласағұнды Илек ханнан тартып
алған. Илек хан Афрасиабтың руынан болып, бұл қаланы өзінің астанасына
айналдырған. Тоқсан бес жыл бойына Баласағұн қарақытайлардың
(қарақидандардың) астанасы болған, Джейхунның төңірегіндегі және оның
шығысындағы барлық елдер бұл қалаға салықтарын (харадж) төлеп тұрған.
Моңғолдар Баласағұнды Қаралиг деп атаған... [1,458].
Махмұд Қашқари Түрік сөздігінде Ұлы Жібек жолының солтүстік желісінің
бойындағ қалалар мен тұрақты мекендер, асулар сияқты орындарға сондай-ақ
Баласағұн туралы мағлұмат бере келіп: Арғу: екі таудың арасы.Тараз бен
Баласағұн арасындағы шаһарларды Арғу дейді. Өйткені ол жерлер екі тау
арасында жатыр [2,157], - дейді. Соңғы зерттеулерге қарасақ, Баласағұн
шынымен де екі таудың ортасында орналасқанын байқаймыз.
Баласағұн қаласы Қараханидтер мемлекетінің сауда, қолөнер орталығы
орналасқан ең ірі қалаларының бірі болған. Бұл мемлекет этногенетика
жағынан түркі руларының бірлестігінен құрылып, X ғасырдың бас кезінен
бастап үш ғасыр өмір сүрген. Қағанаттың әлеуметтік-экономикалық негізі
көшпелі мен отырықшы шаруашылыққа байланысты құрылған мемлекет. Баласағұн
тарихи оқиғалардың нақ ортасында тұрған, тарихта бірнеше күйреп, бірнеше
рет қалпына келтірілген көне шәһарлардаң бірі. Осы Самарқанд-Ташкент—
Тараз—Баласағұн арқылы ескі екі керуен жолының біреуі Қытайға ұштасып
жатады екен. Керуен Шу өзенін бойлап, Іле Алатауының бауырына асып, Шелекті
басып, Шығыс Түркістанға, бір тармағы Іледен асып, Қойлық Қопал, Алакөл
арқылы Монғолияға бастайтын жаңа керуен жолы да батыс пен шығысты
жалғастыратын күретамырлардың бірінен саналған. Осылардың барлығы
Баласағұн шаһарының дамуына ықпал жасаған. 1905 жылы Сарайшық қаласынан
табылған XIII ғасырда жасалған қыш құмыраның бүйірінен мына жазуды оқыған
екен: "Ақыл көркі — тіл, тілдің көркі — сөз. Кісі көркі — жүз, жүздің көркі
— көз"."Құтты білік" көшірмелерінің бір шеті Мысырдан, бір шеті Венадан
табылуы, кітаптың құндылығын бағалайды.
Баласағұн қаласының аталуы мен этимологиясын М. Қашқаридың еңбегінен
анықтадық, онда ылай түсіндіріледі: Сағұн: Қарлұқ жұртының мықтыларына
берілетін ат, лақап. Түрік тәуіптеріне Ата сағұн [3,462]дейді. Қаланың
аты екі буыннан құралған: Бала - деген түркі сөзі баршаға мәлім болса,
сағұн - хақан, хан, князь. Олай болса, Бала + хақан; Бала + князь; Бала +
хан болып, Баласағұн деген ұғымды құрайды, яғни жас түркеш, әйтпесе қарлұқ
хақанының каласы деген сөз. Маһмуд Қашқари өзінің зерттеулерінде Баласағұн
қаласын Талас қаласының шығыс-солтүстік бөлігінде орналасқанын жазады.Бұл
деректер Әл-Бирунидің айтқандарымен сәйкес келеді екен.
Баласағұн қаласының орнын анықтауда сол кездегі белгілі ғұламалардың
еңбектері көптеп өз үлестерін қосқаны анық.
Жалпы, Қазақстан жері отырықшы өркениеттің ірі орындарының бірі болып
саналады. Оған дәлел ретінде ортағасырлық шаһарлардың қалдықтарын
айтуымызға болады. Олардың ішінде дүниеге әйгілі, бірнеше түрік
мемлекеттерінің астанасы болған Афрасиаб (Самарканд), Бұқара, Үзкенд,
Сужаб, Тараз және Баласағұн. Біздің заманымызға Шу мен Талас өзендерінің
жанындағы ескі қалалармен мәдени ошақтар орыны, бекініс орындарының тек құр
қаңқалары ғана сақталып қалған. Соған қоса, кейбір мәдени ошақтар тарих
сахнадан ерте кетіп қалсада, сол дәуірдің ғұламаларының еңбектерінен
анықтауымызға болады. Олардың ішінен өздерінің алғашқы атауларынан да
айырылғандары кездеседі. Олар бізге, яғни қалалар құм, саз, топырақ
басқан үйінді төбелер күйінде жеткен. Ондай төбелер еліміздің түкпір-
түкпіріндегі үйінді құмдардан табылары сөзсіз.
Ертедегі ортағасырдағы ғалымдардың еңбектерінде, Баласағұнның орналасқан
жерінің тұрмысқа өте қолайлы екенін X ғасырда жасаған арабтың ұлы географы
әл-Макдиси былай деген екен: Баласағұн суы мол және халқы көп үлкен қала.
Арабтың ғалымы Махмуд Ибн Вали өзінің Бахр әл-Асрар деген еңбегінде
Баласағұн қорғанының ені 2,5 гяза (біздіңше, 5-6 м) болғанын айтады [4,24].
Сонымен, жер астында көміліп қалған қалалардың бірі - тарихи әйгілі
Баласағұн қаласы. Оның қай жерде орналасқанын анықтауға шығыстанушы
ғалымдар ХІV ғасырдың басынан бері іздеу жұмыстарын жүргізуде. Өйткені
Баласағұн Батыс түрік қағанатының басты астанасы, саяси, экономикалық және
рухани мәдениеттің орталығы болғаны тарихи деректерден белгілі. Сондықтан
да Баласағұнның тұрған жерін анықтаудың тарихи да, ғылыми да зор мәні бар
екенін еске алып, бұл қаланың орнын табу маңызды мәселе екенін біршама
ғалымдар түсініп, оны іздеуге көп көңіл бөлген.
Ғалым П.Н. Кожемяко 1954 жылы Баласағұн қаланың қонысын зерттеп, оған
Степнин қалашығы атау берген екен. П.Н. Кожемяко Ақтөбенің цитаделі мен
шахристаны жоққа щығарып, бұл биік төбе феодалдардың мекені және әскери
бекінісі деген пікірді айтыпты. Ғалымның айтуынша, бұл қоныстың өте үлкен
ортағасырлық қала орны екені және де оның жан-жақтары бекініспен
қоршалғанын нақтыламаған. Сонымен қатар, Баласағұнның өмір сүрген уақытын
біршама кішірейтіп көрсеткен. Ғалымның айтуынша, барлық ортағасырлық
қалалардың цитадельдері және шахристандары бір тектес болу керек деген
түсінік болған сияқты. Ғалым әр қаланың өзіне лайықты ерекшеліктері
болатынын ескермеген. Археологиялық зерттеулерге қарағанда, ортағасырлық
қалалардың цитадельдері мен шахристандары әртүрлі етіп салынып, олардың
өздеріне тән ерекшеліктері болған.
Баласағұн қонысын П.Н. Кожемякодан кейін ешкім зерттемей, сол күйінде
қала берген. Ортағасырлық Баласағұн қаласы бізге біршама бүлінген күйінде
жеткен. Себебі: 1967-1968 жылдары Жамбыл облысының жер
суландыру шаруашылығы Ақсу өзенін бөгемек болып, Ақтөбе қаласының қақ
ортасынан су коймасын салу үшін біршама жұмыстар жүргізген. Қазу
жұмысы кезінде қоныстың цитаделін, оны қоршаған шахристанды біршама
бүлдірген. Шахристанның үстіңгі қабатынан 1 м тереңдіктегі жерді
бульдозермен ысырып, бетін ойрандаған, ал рабадты қақ жарып, ұзындығы 3
шақырым, ені 100-150 м канал қазған екен. Жүргізілген қазба жұмысы кезінде,
археологиялық бұйымдар шыға берген соң, басшы орындардың нұсқауы бойынша,
бұл жұмысты уақытша тоқтатқан. Бірақ та осы жұмыс кезінде ескерткіш
бүліншілікке ұшырап, көптеген қоныстардың орындары бұзылған.
Жалпы, Баласағұн - төрт өзеннің: Шарғау, Ақсу, Қарабалта, Тоқташ
өзендерінің Шуға құятын төменгі ағысында орналасқан. Сол себепті бұл
аймақтарда көп құрғақшылық болмайды. Табиғаты жақсы, суы мол, егіншілікке
өте қолайлы, тамаша жерлердің бірі. Ақтөбе ормен түгел қоршалған. Оның
жалпы ұзындығы - 52 км, сыртында су жүретін тоған (канал) салынған. Қала
тұрғындары қамалдың ішіне шоғырланған.
ХІХ ғасырдың аяғында шығысты зерттеуші белгілі ғалым В.В. Бартольд
Баласағұн қаласының тарихына және оның қай жерде орналасқанына айрықша
көңіл бөлген. Ғұламаның еңбегінде XIV ғасырдың бірінші онжылдығында
Баласағұн өзінің ежелгі атымен аталғаны белгілі. Алайда, Ақсақ Темірдің
жорықтарын жазғанда Баласағұнның аты аталмайды. Олай болса, Шу, Іле және
Талас қалалары сияқты XIV ғасырдан бұрын үздіксіз болып жатқан тақ үшін
өзара күрестердің нәтижесінде қираған болуы керек деген пікірді айтқан
[1.357].
Махмуд Ибн Вали Баласағұн жөнінде былай дейді: Баласағұнға Моңғолдар
келгенге дейін жақсы сақталған, гүлденген қала болатын. Кейіннен қирап,
тозып, қаңырап калған екен. Баласағұнды көптеген араб және біздің елдің
ғалымдары ірі мәдениеттің орталығы және астана болғанын баяндайды.
Қашқардың қолбасшысы әскерімен Батыс түрік жеріндегі қалмақтарды бағындыру
үшін шабуыл жасап, шығыстан солтүстікке қарай жүріп отырып, екі айдан
кейін бір қираған қалаға келіпті. Жан-жағын құм басқан, қашықтықтан
сорайып көрінген мұнаралар, сарайлар, медреселер анық көрінеді екен. Осы
қаланың қасында қалмақтарға жетіп, екі арада шайқас болыпты. Оларды жеңіп,
Қарабалта өзенінен кейін қайырып, жаңағы қираған қалаға алып келіпті.
Кейіннен қолға түскен қалмақтардан бұл қай қала деп сұрағанда, олар біздің
білетініміз Баласағұн қаласы деп жауап берген екен. Сол кезде Шыңғысханның
әулеті басқарып тұрған кезең екен. Қала өте қирап, қаңырап, топырақ басып
қалғанын байқапты. Қаланы ішін аралағанда, бұзылған үйлердің ішінен
тұрмысқа қажетті нәрселер, қазандар, қыштан жасалған әр түрлі ыдыстар,
құмыралар, алшалар, т.б. бұйымдар кездескен екен. Кейбір бөлмелерде өлген
адамдардың мүрделері жатыр. Бұрын ең жақсы, үлкен қала болған, ал қазір
қирап қалған. Қаланың аталуы да ел-жұрттың естерінен шыққан көрінеді [4,241-
442].
Тарихи деректерге қарағанда, Баласағұн қаласы туралы азды-көпті жазылып
қалған ортағасырлық ғалымдардың, саяхатшылардың еңбектерінде кездеседі. VII
ғасырдың соңы мен IX ғасырдың басында жасаған ұлы Хорезм ғалымы әл-Хорезми
өзінің дүние жүзілік географиялық картасында Шу, Талас, Жетісу
өңірлеріндегі түрік қалалары туралы сөз қозғайды [7,55-62]. X ғасыр аяғында
XI ғасырдың бірінші жартысында өмір сүрген Хорезм елінің ұлы ғалымы Әбу-
Райхан Бируни жасаған дүние жүзінің географиялық картасында Баласағұнды 91°
30' бойлықта, 44" 40' ендікте орналастырған, Таластың 89"50' бойлықта,
43()5' ендікте жатқанын керсеткен [8,428].
Осы зерттеулерге қарап, қаланың орналасқан жері мен беделін
анықтауымызға болады екен. Бұл ғұламалар өз кезегінде қаланың сол кездегі
жағдайы мен кімнің иелігінде болғанын өз еңбектері арқылы бізге
дәлелдейді.
В.В. Бартольд Шу өңіріндегі ортағасырлық қалалардың, бекіністердің
орындарын көріп, Баласағұн қаласы жөнінде пікірлерін жазба және
археологиялық деректерге сүйеніп таныстырған. Сөйтіп, Баласағұн қаласы
туралы айтылған пікірлерді жинақтап және Талас, Шу алқаптарынан көрген орта
ғасыр қалаларының орнын байқап, В.В. Бартольд Ақбешім қаласының, оның
құбыла-батысына жақын орналасқан Бұрана атты қаланың орнын көріп, оның
жалпы көлемі кішкентай екенін жазған [5,21-88].
Осы ұсынылған зерттеулерден кейін В.В. Бартольд Ақбешім мен Бұрана
қалашықтарын, біршама ғалымдардың іздеп жүрген Баласағұн қаласына мүлдем
ұқсамайтынын айтып отыр. Бұл ғалымның сөздері біраз ғалымдардың қаланың
сырын анықтауға деген ұмтылысын асырды.
Мұсылман дүниесінде карта сызғанда, орталығы Мекке етіп аталатын болса,
ал М. Қашқари орталығын Қашқар қаласы етіп алған. Ендеше Батыс Түркістан
картасында орталықты Баласағұн етіп алуы дұрыс сияқты. Сондықтан әйгілі
ғалым өзінің Диуани лұғат ат-түрік еңбегінде Баласағұн жөнінде толығырақ
мағлұмат берген. Махмұд Қашқари да өзінің дөңгелек картасында Баласағұн
жетінші климатта, Таластың шығыс-солтүстігінде орналасқанын баяндаған. .
Бұл ғалым Баласағұнда жиі-жиі болып, ғылыми еңбектер жазған екен.
М. Елеуов: Баласағұнмен баламаланып жүрген келесі қала ортағасырлық
Ақтөбе У.Х. Шәлекеновтің бірқатар мақалалары мен еңбектерінде Ақтөбе қаласы
тарихи Баласағұнмен баламаланған. Ақтөбе - түрік керуен жолына солтүстікке
45 км жерде, Ақсу мен Қарабалта өзендері жағасында орналасқан ұзын қорғанды
қала. Тарихи-топографиялық құрылымы жақсы сақталған, көлемі жағынан Шу
өңіріндегі үлкен қалалардың бірі. Ақтөбенің әртүрлі бөліктерінде
жүргізілген стратиграфиялық және кең көлемді қазба жұмыстарының нәтижесінде
қаланың VІ-ХІІІ ғғ. бас аралығында өмір сүргені анықталынған. Ақтөбе
қаласының түрік керуен жолынан солтүстікте 45 км жерде орналасқанын, оның
төңірегінде аттары жазба деректерде аталған ортағасырлық қалалар мен елді
мекендердің жоқтығын және бұл қаладағы тіршіліктің XIII ғ. басында-ақ
тоқталғанын ескеру керек. Шынында ды, Ақтөбе - Шу өңіріндегі аса үлкен
қалалардың бірі, оның қорғаныс жүйесі жан-жақты ұйымдастырылған, Тасөткелге
баратын керуен жолында тұрған қала ретінде оның аты жазба деректерден
табылатын көрінеді [6,188-189].
Баласағұн қаласы өзінің өмір сүру кезеңінде бастан біраз қиыншылықты
өткерген болатын, оған себеп: қаланы жаулап алушылар да, астана етушілер
көп болған. Қарахандар әулеті Х-ХІІІ ғасырлар аралығында өз астанасы етіп,
Баласағұнды біршама гүлдендірген болатын. Қала ірі экономикалық және мәдени
орталық болып саналған. Тек Гурхандықтардың келіп, қаланы басып алынғаннан
кейін қала астана ретінде болмаған. Баласағұн біздерге, яғни кейінгі
зерттеушілерге қираған күйінде жетіп отыр.
Баласағұнға жақын жатқан жерлердің, қалалардың атын Махмұд Қашқари атап,
төңірегінде үлкенді-кішілі қалалар, ауылдар көп болғанын жазады. Солардың
бірі - Қырықүй қаласы. Қарақыршын, Тасқала (Төрткіл), Тоқташ, Сабыр осы
күнгі Ақтөбенің (Баласағұнның) солтүстігіндегі жалғасып жатқан қалалар
болса, оның оңтүстігіндегі осы күнгі Қырғызстанға қарайтын жерлерде орта-
ғасырлық қалалар жеткілікті. Осы көптеген қалалармен отырықшы мекендердің
ортасында Баласағұн орналасқан [3,15-18] - деп жазады ғалым.
Баласағұнның орналасқан жерін картада көрсеткендері Баласағұн Таластың
шығысында, Шу өзенінің орталық ағысында екенін бірауыздан баяндайды.
Тарихтан белгілі, Таластың шығысындағы Баласағұнға дейінгі Жібек жолының
бойында жатқан ірі қалалар Құлан, Мерке, Аспара екені белгілі. Қазірде
Талас пен Баласағұнның арасы осы күннің өзінде 200-250 шақырымнан құрайды.
Сонымен, келтірілген деректерден қашқарлықтардың келген қаласы қирап
қалған қала күйінде сақталған. Қашқан қалмақтарды Қарабалта өзенінің
қасынан қайырып, жаңағы бұзылған қалаға айдап келуі, осы күнгі Ақтөбеге
(Баласағұнға) ұқсайды. Қарабалта өзені Ақтөбе қаласының батыс бөлігінің
үстінен кесіп өтіп, Ақсу өзеніне құяды. Ендеше қашқарлықтардың келген
қаласы апатқа ұшыраған, бүлінген Баласағұн болып отыр. Сөйтіп, қазіргі
Ақтөбе бұрынғы Баласағұн деп айтуға бұл да бір тілге тиек дәлел. Көптеген
араб ғалымдары Баласағұн ең ірі қалалардың бірі болғаны туралы пікірін
жоғарыда айтып өттік.
В.В. Бартольдтің Баласағұн туралы пікірі шындыққа жақын келеді. Өйткені
ол Баласағұн қаласының орнын Тараз қаласының солтүстік-шығысындағы Шу
өзенінің бойынан іздеуді ұсынған. Баласағұнның Ақбешім болу мүмкіндігі
туралы пікірлерді де қорытындылап, В.В. Бартольд Бұрананың Баласағұнмен
шатастырмау керектігін де баса айтқан екен.
Ал А.Н. Бернштам болса осы мәселені шешкен болып, Ақбешімді Баласағұн
деп жариялап жіберген. Алайда кейінгі жылдардағы зерттеулер бұл пікірді
әшкереледі. Л.Н. Гумилев Көне түріктер атты монографиясының Пікірлер мен
күдіктер деген тарауында А.Н. Бернштамға келесідей мінездеме берген:
Фактілер мен даталарға бей-берекет қарағандықтан да, А.Н. Бернштамның
мақалалары мен кітаптары ғылымға онша пайда келтіре қойған жоқ [9,93].
Махмуд Ибн Валидің айтуынша, Баласағұнда діни адамдардың жұма намазын
оқитын 40 мешіті, күнделікті намаз оқитын 200-ден астам мешіті, 20 ханқа
және 10 медресе болған. Ешбір дәлелсіз қазіргі қырғыз археологы В.Д.
Горячева Махмуд Ибн Валидің бұл берген деректеріне күмән келтіріп,
Баласағұнда мұндай көп мәдени орындардың болғанын асырыңқырап айтылған деп,
өз еңбектерінде ешбір дәлелсіз пікір келтіреді. Махмұд Қашқаридің айтуынша
Шу, Талас өңірінің тұрғындары IX ғасырдың бірінші жартысында ислам дінін
қабылдаған, Баласағұнды билеушілердің ішінде бірінші ислам дініне енген 955-
956 жылдар шамасында қайтыс болған Сатук Бограхан Абдал-Карим [10,356].
Қазан төңкерісінен кейін Орталық Азиядағы археологиялық зерттеу
жұмыстарына көңіл бөліне бастады. Сөйтіп, 1927 жылы М.Е. Массон Талас және
Шу өңірлеріндегі ортағасырлық қалаларды аралап, жоғарыдағы аты аталған
Ақбешімнің жалпы қарапайым (схематиялық) жобасын түсірген. Одан кейін 1927
жылы А.И. Тереножкин Шу өңіріндегі ескерткіштерді аралап, Ақбешімнің
Төрткөлін жазып, оның жобасын мақала түрінде жариялаған. Бұлардың бәрі
барлау ретінде Ақбешімде жүргізілген жұмыс.
1938-1939 жылдары ленинградтық ғалым А.Н. Бернштам Институт Истории
Материальной Культуры (ИИМК) жанынан Жетісу археологиялық экспедициясын
ұйымдастырып, Ақбешім қаласында, оның рабадында кішігірім жерде қазба
жұмыстары жүргізілген. Археологиялық зерттеулердің барысында Ақбешімде
қолға түскен деректерге негізделіп В.В. Бартольдтің Баласағұн туралы
айтылған болжамын бұрмалап, Ақбешімді Баласағұн деп жариялап жіберген. Бұл
ашқан жаңалық ретінде кейінгі еңбектерінде жазған.
Жоғарыда тоқталғанымыздай, В.В. Бартольд Баласағұн қаласын әлде де
басқа жақтан іздестіру керек екенін айтқан. Ол Ақбешімді үзілді–кесілді
Баласағұн қаласы деп айтпаған. 1953 жылы Қырғыз кешенді археология-
этнографиялық экспедициясы ұйымдасып, оның Шу археологиялық бөлімі Ақбешім
ортағасырлық қаласында қазба жұмысын жүргізген. Бұл зерттеуді ММУ
профессоры, тарих ғылымдарының докторы Л.Р. Қызыласов басқарып, 1953-1954
жылдары Ақбешімде кең көлемде археологиялық қазба жұмыстарын атқарыпты.
Егер де Жетісу археологиялық экспедиция А.А. Бернштамның басшылығымен
Ақбешімді барлау мақсатында бірнеше шұңқырлар қазған және онша үлкен емес
көлемде рабадта қазба жұмысы жүргізілген болса, енді осы экспедицияның Шу
бөлімі кең көлемде қазба жұмыстарын Ақбешімнің бес жерінде жүргізді:
цитательде, шахристанда және рабадта. 1953-1954 жылдары осы жерлерде
археологиялық зерттеу жұмыстары жүргізіліп, Ақбешім ескерткішінің сырын
тереңірек ашып, оның нәтижесін жариялай бастады. Ақбешім ортағасырлық
қаласын екі жыл бойы зерттегенде өте бай, құнды деректерді қолға түсіргені
жөнінде жазылған [11,235-236].
Л.Р. Қызыласовтың жүргізген Ақбешімдегі археологиялық зерттеуі барысында
қолға түскен деректерге ғылыми мән беріп, көптен іздеген Баласағұн туралы
жаңа пікірлерге тоқтап, өзінің ғылыми тұжырымын білдірген.
Ақбешім қаласының барлық негізгі бөліктерінде жүргізілген қазба
жұмыстары кезінде, X ғ. кейінгі уақыттарға жататын тұрақты салынған
үйлердің орындары, бекіністері және күйдірілген кірпіштен тұрғызылған
құрылыстардың орындары кездеспеген. Әсіресе, осындай орындар шахристанда
жүргізілген қазбада ұшырамаған. Соған қарағанда, Ақбешім V-Х ғғ. өмір
сүріп, одан кейінгі жылдарда ол тарихи сахнадан кеткендігі айтылған.
Автордың пікірі бойынша, ХІ-ХІІ ғғ. үстемдік еткен Қарахан әулеттері
кезінде, бұл қала қирап, ол археологиялық ескерткіш ретінде сақталып келе
бергені баяндалады. Сонымен қатар Ақбешімді қазған кезінде табылған
заттардың басым көпшілігі түргештердің мәдениетіне жататыны айрықша
аталған. Бұдан кейін Л.Р. Қызыласов Ақбешімнің оңтүстік-шығысында 5 км
қашықтықта орналасқан Бұрана қалашығына көңіл бөліп, ол жөнінде өзінің
пікірін білдірген: Бұл қала Бұрана сайының бойына орналасқан, онда XI ғ.
қыш кірпіштен салынған төртбұрышты мұнара сақталған. Бұранада Қарахан
дәуіріне жататын ХІІІ-ХІV ғғ. қабаты жоқ. Көлемі кішкентай, оны тарихта
әйгілі Баласағұнмен салыстыруға болмайтынын айта келіп, Ақбешім мен Бұрана
жөнінде үзілді-кесілді, ғалым ретінде өзінің тұжырымын жазған: Таким
образом, ни городище Акбешим, ни городище Бурана не могут связываться с
историческим Баласагуном. Их забытые имена еще предстоит установить
историкам Киргизии [11,236].
Ақбешім мен Бұрана Баласағұнға балама болмайтынын атап өткен. Мұның бәрі
Баласағұнның қай жерде орналасқанын дәлелдейтін мәліметтің жоғын айтқан.
Қорыта келгенде, ұлы шығыстанушы В.В. Бартольд алдағы уақытта да
Баласағұнның орнын анықтаудың тарихи мәні зор екенін меңзеген. Баласағұн
қаласы туралы осындай ізденістер, болжамдар жинақтала берген.
Бұл қала Ақсу, Қарабалта, Тоқаш өзендерінің Тасөткелге құяр сағасында
Қырықүй қаласы орналасқан. Жалпы, қала қазақтардың көп ұлттан құрылған
ауылдарды да, қалаларды да осылайша айта беретіні баршаға мәлім. Жібек жолы
Аспара қаласынан шығып, Аспара, Ойранды, Құрақ, Сұлы, Сарғау өзендерін
басып өтіп, Тасөткелдің қасындағы Қырықүй қаласына да жеткен екен.
Мухаммед ибн Мансур Мерверруди түрік халықтарын, олардың мекенін және
рухани мәдениетін жетік білгендігі көрініп тұр. Олардың мәдениеті ерте
заманнан дамыған, өте бай тарихи мәдениетке ие болғандығын баяндап, олардың
арасынан ғұлама адамдардың шыққанына да айрықша көңіл бөлген. Бұл пікірді
белгілі арабтың ғалымы, энциклопедисі, саяхатшысы Иакут ибн Абуллах Ар-Руми-
әл Хамава да айтады (1179-1229 жж.). Баласағұн туралы былай дейді:
Баласағұн түріктермен шекаралас қала... Бұл қаладан бір топ ғұламалар
шыққан. Олардың ортасынан Әбу Абдаллах Мухаммед ибн Муса әл-Баласағұни
шыққан. Ол кісі ат-Түрік деген ныспымен елге белгілі. Ол Бағдадтағы Әбу
Абдаллах ад Дамагани кади Ханифта оқыған. Одан кейін ол Шамға (Сирияға)
барып, ол жерде Байт-әл-Мукаддас кади қызметін атқарған. Одан соң ол
Дамаскіде қызмет еткен. В.В. Бартольдтің пікірінше Баласағұннан ақын Жүсіп
(Юсуф) хас Хаджиб шыққан [4,78].
Махмұд Қашқари өзінің жүртшылыққа белгіліл Диуани лұғат ат-түрк деген
еңбегінде: Баласағұнның тұрғындары соғдыларша және түріктерше сөйлейді...
Испиджаб пен Баласағұн арасындағы қала Харгу тұрғындарының тілдері жұмсақ
келеді деген. Бұған қарағанда, IX ғасырдан бастап-ақ Шу, Талас өңірінің
тұрғындары түріктерше және соғдыларша сөйлеп, жазған. Баласағұнның
соғдылары түріктермен араласып, олардың әдет-ғұрпын қабылдаған. Араб
ғалымы Мухаммед ибн Мансур Мерверруди Тарихи Мубаракшах кітабында түрік
елінің шығысы Қытайға дейін, батысы Византияға (Рум), солтүстігі Гога
даласына дейін, оңтүстігі Үндістанға дейінгі жерлерді алып жатыр деген.
Бұл ғалым түрік елдерінің кең-байтақ жерді алып жатқанын баян етумен
бірге, түріктердің рухани мәдениеті жөнінде да хабар береді. Араб тілінен
кейінгі түрік тілі өте жақсы және жағымды тіл. Түріктердің жазуы болған.
Олар жаратылыстағы құбылыстардың заңдылығын ертеден білген. Балаларын
оқытып, сауатын аштырған. Олардың жазуы екі түрлі болған: біреуі -
соғдыларша, екіншісі - оғұз-гузектерше. Түріктер қасида және рубаих жазған.
Бізге олардың өте мағынасы зор рубайлары жеткен [4,84-92].
В.В. Бартольд өзінің зерттеулерінен көрген ескерткіштерде археологиялық
қазба жұмыстарын жүргізбеген. Өзі көрген қалалар мен тұрақты мекендер
туралы ғылыми тұжырымдарын жазған. Солай болса да, ғұлама ортағасырлық
ескерткіштер туралы өте құнды ғылыми тұжырымдарын және болжамдарын
қалдырған. Ол Тараз (Талас) қаласынан Бішкекке (бұрынғы Фрунзе) қарай
тарихи жерлерді аралаған. Ақсу өзенінің жоғарғы ағысындағы Беловодский
станциясына келгенде Ақсу өзенінің төменінде үлкен қаланың орны бар екенін
жергілікті тұрғындардан естіген. Содан солға бұрылып, Ақсу және Сукулук
(Соклук) өзендерінің төменгі ағысындағы үлкен көлемді алып жатқан қаланың
орнына келген. Қаланың орналасқан жері географиялық жақтан дұрыс
көрсетілмегенін айтқан. Ал орыс әскері генштабының жаңадан жасалған
картасында Қарабалта, Ақсу және Сукулук өзендері нүктелермен ғана
көрсетілген екен. Шындығында, бұлар әжептәуір сулы өзендер екенін байқаған.
Олар Шу өзеніне құяды. Сукулук пен Ақсудың оңтүстігіне жақын жерде Ақтейе
(Ақтөбе) атты биік төбе бар. Ол төбеде, оның айналасында күйдірілген
кірпіштің сынықтары көптеп табылған. Соған қарағанда, бұл қала күйдірілген
кірпіштен тұрғызылған болуы тиіс деген пікірге келген.
Көрген қаланың көлемінің үлкен екеніне көңіл аударған. Өйткені Ақтөбе
қаласының жалпы көлемі оны қоршаған қамалдар туралы еш мәлімет қалдырмаған.
Тек Ақсудың жағасындағы Төрткөл төбені қаланың қасында орналасқан
Степное деген орыс селосының бар екенін айткан.
1951-1953 жылдары П.Н. Кожемяко Шу өңіріндегі ертедегі ортағасырлық
қалаларды және қоныстарды археологиялық тұрғыдан зерттеп, оның нәтижесін өз
алдына кітап етіп шығарған. Бұл еңбекке ұзын қорғанды 12 қаланың
стратиграфиясы, онша үлкен емес 15 қоныс пен бекініс кірген. Осы жерде 56
стратиграфиялыққа негізделген қазба жұмысы жүргізілсе, құлаған 16 қоныстың
қабырғалары жоғарыдан төмен қарай кесіп зерттелген. Осы зерттеу кезінде
табылған деректерге сүйеніп, көптеген ортағасырлық қоныстарға оның ішінде
Ақбешім, Бұрана және Ақтөбе (Степнинское) және т.б. қалалардың схематикалық
жобасын сызып, олардың кейбіреулерінде шұңқырлар қазып, барлаулар жүргізген
[12,63-65]. П.Н. Кожемяконың берген деректері бойынша, Ақбешім қонысының
мәдени қабаты - 7,5 м тереңдікте. Шахристанның батыс қабырғасының ұзындығы
400 м, солтүстік қабырғасы 600 м, шығысы 500 м, оңтүстігі 700 м, екенін
көрсеткен. Қаланың оңтүстік-батысында шеті төрт бұрышты 60 х 60 м, биіктігі
30 х 30 м цитадельдің бар екенін айтқан. Қала 11 шақырымға созылған ормен
қоршалған. Егер де Ақбешімнің шығыс қабырғасы ормен жалғасқанын есептесек,
қамалдың жалпы ұзындығы 16 шақырымға жететіні айтылған. Ордың қазіргі
сақталған тереңдігі - 1,2-1,5 м, ені - 12 м. Осы жүргізілген археологиялық
зерттеулердің барысында, Ақбешім қаласының екі үлкен мәдени қабаттардан
тұратыны анықталды. Төменгі қабатынан Ү-ҮІ ғасырларға жататын соғды
кезеңдерінің қыштан жасалған ыдыстары мен ақшалары табылса, жоғары
қабатынан ІХ-Х ғасырларда шыққан бұйымдар табылған. Шахристанның шығысын
қазғанда христиан (несториандық) шіркеуінің қалдығымен бірге, мүрде
табылған. Ал шахристанның шетінен VІ-VІІІ ғасырға жататын буддистік храмы
ашылған. Бұрана қаласын 1954 жылы П.Н. Кожемяко да зерттеп, оның құрылысын
анықтап және схематикалық жобасын сызған. Осы археологиялық зерттеу кезінде
естеліктің құрамын барлау үшін 5 жерден кішігірім қазба жұмысын жүргізген.
Оның төртеуі Бұрананың орталығында жүргізілсе, біреуі қаланың шет жағында
атқарылған. Бұл қазбаларды қаланың жобасынан байқауға болады.
Жоғарыда келтірілген тарихи деректерге қарағанда, Баласағұн Шу
өңіріндегі Талас қаласының шығыс солтүстігіндегі өте қолайлы жерге
орналасқан, халқы көп, үлкен ортағасырлық қала болғанына ешкім күмәнданбауы
тиіс. Әл-Хорезмидің, әл-Берунидің, М. Қашқаридің карталарында Баласағұнның
орналасқан жері дұрыс көрсетілген. Ресейге бодан болған жылдарда Орталық
Азияда, сондай-ақ осы күнгі Қазақстан жерінде шын мәніндегі археологиялық
зерттеулер айтарлықтай дәрежеде жүргізілмеді. Сол кездерде қазақ жеріне
Ресейден келген ғалымдар, саяхатшылар жол-жөнекей кездескен археологиялық,
архитектуралық ескерткіштер туралы үстірт мәліметтерді өздерінің
еңбектерінде келтіреді. XIX ғ. 90-жылдарда Орыс географиялық қоғамының
(РГО) кейбір мүшелері Археологияны зерттеушілердің Түркістан үйірмесі
атты ғылыми топ ұйымдастырып, Орталық Азиядағы археологиялық ескерткіштерді
зерттеумен айналысты. Бірақ олардың шын мәніндегі археологиялық қазба
жұмыстарын жүргізіп, күрделі ескерткіштердің сырын аша алмады. Олардың
көпшілігі археологиядан хабары аз ғалымдар болатын.
Қырғызстан Академиясының Тарих институтының Бұрана атты археологиялық
тобы 1975-1976 жж. В.Д. Горячеваның басшылығымен сол жерде қазба
жұмыстарын жүргізген болатын. Бұл зерттеудің күрделі бөлігі қаланың
оңтүстік дуалында жүргізілген. Осы жылдардағы Бұранадағы қазба жұмыстары
жүргізілген территорияның көлемі 320 шаршы м деп көрсетілген. Осы аталған
қазба жұмыстар айтарлықтай кең көлемде жүргізілмей жатқанын байқағанбыз.
Солай болса да, осы зерттелген жерлерден Х-ХІV ғғ. тура келетін түрлі
жәдігерлер табылған. Әйтсе де, Бұрана қаласын әлде де кеңінен зерттеу
керек. В.Д. Горячева өз еңбегінде қазба кезінде табылған деректергс сүйене
отырып, барынша осы қаланың Баласағұн екеніне күш салған. Оның пікірінде
ғылыми тұжырымнан гөрі патриоттық сезім басым болып келеді. Бұл тәсілден
ғылымға еш жаңалық қосылмайды. Ойын дәлелдеуде В.Д. Горячева Махмұд Ибн
Валидің пікірін бұрмалап, Қашқардың адамдары қалмақтарды Қарабалта өзенінің
маңында қуып жеткенін ғалым арнайы атамай кеткен. Себебі, Қарабалта өзені
осы күнгі Баласағұн деп жүрген Ақтөбе қаласының үстінен ағады.[32] Ол ол
ма, В.В. Бартольдтің 1210 жылы Гурхан Баласағұнды үш күн өртеп,
қаланың белгілі 47 мың адамын өлтіргені де бұл еңбегінде аталмайды. Солай
болса да, ол эмоцияға беріліп, барлы-жоқты деректермен кішкентай қалашық
Бұрананы Баласағұн деп дәлелдемекші. Шындықты бұрмалау, ғылымға қиянат
келтіру және қисыны келмейтін жалғандықпен ақиқатқа жету мүмкін емес.
Ақбешім Баласағұн бола алмайтынына көзі жеткен соң, кейбір қырғыз
археологтары Бұрананы Баласағұнмен шатастырып жүріпті. Бұрын-соңды бұл
қаланың Баласағұн бола алмайтынын В.В. Бартольд және басқа да
шығыстанушылар ашық айтқанына тоқталғанбыз [12,65-66].
Бізге мәлім, тарихи деректер бойынша Шу, Талас өңірінде үш үлкен қала
болған: Баласағұн, Сужаб (Суяб), Талас (Тараз). Осы үшеуі де 603 жылдан
кейін Батыс түрік қағанатының астаналары болған. Бұл қала Ұлы Жібек жолының
Жаркентке баратын тармағында орналасқан. Бұл қалаларға соқпай еш
саудагерлер, саяхатшылар кете алмаған. Осы жолмен жүрген жолаушылар Әулие
тауды басып өтетін жолмен келіп, Тасөткел арқылы Шудың оң жағасындағы
Тасқалаға шығып, содан Шудың оң жағын жағалай отырып, Қастек асуы арқылы
Ұзынағашқа өткен. Одан әрі Жібек жолымен Жаркентке тартқан. Сужаб қаласы
Ұлы Жібек жолының Ыстықкөл арқылы өтетін тармағында орналасқан. Баласағұн
ІХ-ХІІ ғасырлардан бастап Қарахандардың, Қарақытайдың (Қарақидан) (Х-ХІІІ)
астанасы, экономикалық, саяси және мәдени орталығы болған.
Өзбекстанның белгілі кеңес ғалымы географ, профессор марқұм Хамидулла
Хасенов Птолемейдің, әл-Хорезмидің, әл-Бирунидің, Махмұд Қашқаридің және
т.б. тарихи географиялық карталарымен ұзақ айналысқан. Ол аталған
карталардың өзара айырмашылықтарына тоқталып, Баласағұн әл-Бирунидің
картасында дәл көрсетілген дейді. Ол Таластың шығысында шамамен 200 шақырым
қашықтықта орналасқан деген екен. Бұл тұжырым В.В. Бартольдтың болжамымен
де тура келеді [3,428].
Сужабты (Суябты) Ақбешім және Бұрана екеуі қосылып, құраған. Бұл пікір
тарихи деректерге тура келеді. Мәселен, Кудамы ибн Жафар өзінің Китаб әл-
Харадж атты еңбегінде: Сужаб екі қаладан (селениеден) тұрады. Біреуін
Кубал, екіншісін Сагур Кубал деп атайды. Сагур Кубалдан Барсаханға, одан
әрі Қытай шекарасына дейін түйемен 15 күндік жол.... Әбу Райхан Бирунидің
картасынан Барсахан 93° бойлықта, 46°30' ендікте орналасқан. Ендеше осы
күнгі Ақбешім бұрыны Сужаб (Суяб) Барсаханнан қашық емес. Ақбешім мен
Бұрана өзара жақын орналасқан. Оны қазірдің өзінде де байқауға болады.
Ақбешімнен Ыстықкөлге қарай жүргенде Барсахан қаласының орнын көруге
болады. Сондықтан Кудамы ибн Жафар Сужаб пен Барсахан қалаларының онша
қашық емес екенін дұрыс көрсеткен. Ақбешімнің үстіне шығып, жай көзбен
қарасақ, екі қаланың қаз-қатар орналасқаны анық байқалады. Бұл екі қаланың
біреуі - қазіргі Ақбешім, бұрынғы Сагур Кубал болса, екіншісі – Бұрана,
бұрынғы Кубал болуы керек. Бұл пікір ғылыми тұрғыдан анықталуы тиіс. С.Р.
Кляшторныйдың болжауына біздің пікір тура келеді. Батыс түрік
қағанаттарының астанасы Сужаб қаласы болған, (яғни, Тоқмақ қаласының
қасындағы қазіргі Ақбешім.
Афрасиаб әулеті болып саналатын Қарахан империясының бас астанасы
Баласағұн болып, ІХ-ХІІІ ғасырларда ірі мәдени-экономикалық орталық
болғанына дау жоқ. Ол туралы тарихи, әдеби деректер де кездеседі [12,68].
Ақбешім мен Бұрананың Баласағұн бола алмайтыны туралы Л.Р. Қызыласовтың
қорытындысын айта келе, орта ғасырдағы Баласағұн туралы деректерге, соның
ішінде географиялық тұрғыдан сипатталған ұзындық пен ендікке жақын
келмейді. Қала Тараздың солтүстік-шығысында 250 км аралықта болуы тиіс.
Олай болса, осы күнгі ортағасырлық Шудың орта ағысынан Ақтөбе қаласы болуы
керек. Осы деректерге қарағанда Баласағұнның көлемі үлкен болған. Белгілі
1210 жылы Тараз қаласының жанында Талас өзенінің жағасына Мұхаммед
Хорезмшах пен Баласағұн билеушісі Гурхан мен екі ортада қанды соғыс болып,
нәтижесінде Гурхан жеңіліп, Баласағұнға қайтып оралғанда қала тұрғындары өз
ханын қалаға жібермеген. Хан тұрғындармен 16 күн соғысып, ақыры қалаға
кіріп, Баласағұнды 3 тәулік бойы өртеп, 47 мың белгілі адамын өлтірген.
Осының өзі-ақ Баласағұнның астаналық қала болғанын дәлелдейді. Шу
өңіріндегі бізге белгілі ортағасырлық қалалардың қатарында өзінің көлемі
жағынан біз зерттеген Ақтөбе қаласына тең келері жоқ. Тарихи деректерде
Баласағұн Ұлы Жібек жолының бойындағы ірі түркі қалаларының бірі болған.
Оның іргетасы ертеде салынып, осы ұлы жол бойындағы тарихта белгілі ірі
қалалармен бірге дүниеге келген. Біраз әдеби, тарихи деректерде Баласағұн
Қарахан әулеті кезінде пайда болып, оның басты астанасы болғаны баяндалады.
Соған негізделе отырып, Баласағұнды іздеушілер оны ІХ-ХІІ ғғ. жатқызып, сол
ғасырға тура келетін археологиялық мәдениетті айтады. Біздіңше, Баласағұнды
сәулелендіретін ортағасырлық қала бірнеше қабатты археологиялық
ескерткіштер болуы тиіс. Оның астында антикалық, үстінде ортағасырлық
қабаттар болуы керек. Ол қабаттардың ең үстінде Қарахан дәуірінің мәдениеті
жайласқан. Яғни, ІХ-ХІІ ғғ. мәдениеті. Баласағұнның ең гүлденген,
өркендеген уақыты осы Қарахан әулеттерінің кезі. Олардың алдында өмір
сүрген түргештердің (сары үйсіндердің), қарлүқтардың мәдениеті де
Баласағұннан орын алған. Бірақ, ол кездің мәдениеті төменгі қабаттарында
жатыр. Баласағұн қаласы антикалық, ортағасырлық мәдениетті өзінің бойында
сақтаған ұлы археологиялық ескерткіш ретінде қараған жөн. Ол Қарахан әулеті
кезінде гүлденген. Гурхан тұсында қираған. Өйткені бұл қала олардың тұсында
да ірі экономикалық және мәдени орталық болған. Міне, осы пікірлерді көп
жылдар бойы зерттеліп келе жатқан Ақтөбеден табуға болады. Баласағұн
Самарқанд, Ташкент, Испиджаб (Сайрам), Тараз сияқты калалардың замандасы.
Олардың тарихы 2000 жылдан асады.
Кезекті қазба жұмысы кезінде Ақтөбеден (Баласағұннан) құнды бай деректер
табылды. Цитадельден хан тұрған сарай бөлмелері, оның алаңы, шығыс монша,
сарайға кіретін тас жолдар табылса, шахристаннан қолөнер, кәсіп орталығы,
тұрғын үйлердің бөлмелері, ақша шығаратын және зергерлер сарайы, 5000
Қарахан дәуірінің теңгесі сияқты бұйымдар жиналыпты. Рабадтан - жер астымен
тартылған құбырлар, тұрақты мекендер, хауыз (бассейн) және т.б. шығыпты.
Бұрана осы күнде Тоқмақ қаласының оңтүстігінде 15 шақырым, жоғарыда
көрсетілгендей, Ақбешімнен 5 км жерде Бұрана өзенінің екі жағын алып жатқан
ойпатта, Донарық селосының шығыс жағына орналасқан. Бұрана қаласының
солтүстік-батыс қабырғасының ұзындығы - 570 м, оңтүстігі - 600 м, шығысы -
500 м. Қоныс ормен қоршалған. Сыртқы ордың жалпы ұзындығы - 11 шақырым.
Ордың жалпы ұзындығы - небары 15 шақырым.
Оның үстіне белгілі ғұлама Бұрананы көріп, онымен танысып, Бұрана
естелігінің қарахандар дәуірінде салынғанын айта келіп, Баласағұнның
орналасқан жері жоғарыдағы тоқталған В.В. Бартольдтің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz