Сақтандыру, соның ішінде жеке сақтандыру түсінігін зерттеу
Кіріспе 5
1 бөлім Жеке басты сақтандырудың теориялық аспектілері 7
1.1 Сақтандырудың экономикалық мәні және оның атқаратын қызметі 7
1.2 Жеке басты сақтандырудың даму кезеңдері, мәні және қажеттілігі 11
1.3 Жеке басты сақтандырудың қалыптасуы мен дамуының шетелдік тәжірибесі 16
2 бөлім Қазақстан Республикасының сақтандыру рыногы мен өмірді сақтандырудың даму жағдайын талдау 22
2.1 Қазақстан Республикасы сақтандыру рыногының қазіргі жағдайы 22
2.2 Жеке басты сақтандырудың жекелеген түрлеріне сипаттама 31
2.3 Жеке басты сақтандырудың қаржылық жағдайын талдау Ошибка! Закладка не определена.
("БТА" сақтандыру компаниясының мысалында) 39
3 бөлім Қазақстан Республикасындағы жеке басты сақтандыруды жетілдіру жолдары 51
Қорытынды 4
Қолданылған әдебиеттер тізімі 6
1 бөлім Жеке басты сақтандырудың теориялық аспектілері 7
1.1 Сақтандырудың экономикалық мәні және оның атқаратын қызметі 7
1.2 Жеке басты сақтандырудың даму кезеңдері, мәні және қажеттілігі 11
1.3 Жеке басты сақтандырудың қалыптасуы мен дамуының шетелдік тәжірибесі 16
2 бөлім Қазақстан Республикасының сақтандыру рыногы мен өмірді сақтандырудың даму жағдайын талдау 22
2.1 Қазақстан Республикасы сақтандыру рыногының қазіргі жағдайы 22
2.2 Жеке басты сақтандырудың жекелеген түрлеріне сипаттама 31
2.3 Жеке басты сақтандырудың қаржылық жағдайын талдау Ошибка! Закладка не определена.
("БТА" сақтандыру компаниясының мысалында) 39
3 бөлім Қазақстан Республикасындағы жеке басты сақтандыруды жетілдіру жолдары 51
Қорытынды 4
Қолданылған әдебиеттер тізімі 6
Сақтандыру - сақтандыру ұйымының өз активтері есебінен жүзеге асыратын, сақтандыру төлемін төлеу арқылы сақтандыру шартымен анықталған сақтандыру жағдайы немесе басқа да жағдай туындағанда жеке және заңды тұлғалардың заңды қызығушылықтарын мүліктік қорғау бойынша қатынастардың кешенін білдіреді.
Жеке сақтандыру бойынша сақтандыру обьектілері материалдық емес игіліктер - өмір, денсаулық, еңбекке қабілеттік және азаматтардың жеке тұлғасымен байланысты басқа да қызығушылықтары.
Әлемде тек екі нәрсе бар - өлім және салықтар. Салықтар осы және басқа түрінде әрқашан да болды, сәйкесінше өмірді сақтандыру да алғашқылардың бірі болып қалыптасып, үнемі дамып, өзінің қазіргі нысанын қабылдап отыр.
Сақтандырудың негізінде сақтандыру шарты жатыр. Сақтандыру шарты -бұл сақтандырушы мен сақтанушы арасындағы келісім, оның негізінде сақтандырушы сақтандыру жағдайы туындаған кезде сақтанушыға (немесе пайда иеленушіге) осы оқиғаның нәтижесінде пайда болған зиянның орнын толтыруға немесе сақтандыру сомасын төлеуге міндеттенеді, ал сақтанушы, өз кезегінде, белгіленген мерзімде сақтандыру төлемдерін төлеуге міндетті болады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, егер мемлекет сақтандырушы компаниялармен бірлесіп жұмыс жасаса, тиімді құрылған сақтандыру ісі экономиканың дамуына және әлеуметтік проблемаларды шешуге әсерін тигізеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты сақтандыру, соның ішінде жеке сақтандыру түсінігін зерттеу, жеке сақтандырудың дамуының шетелдік тәжірибесін және Қазақстан Республикасы сақтандыру нарығының қазіргі заманғы жағдайын зерттеу болып табылады.
Мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
- «сақтандыру», «сақтандыру қатынастары» және «жеке сақтандыру» түсініктерінің теориялық ерекшеліктерін негіздеу;
- жеке сақтандырудың қалыптасуы және даму кезеңдерін анықтау;
- жеке сақтандыруды сипаттайтын ерекшеліктерін ашу;
- жеке сақтандырудың шетелдік тәжірибесін оқу және талдау;
- республикадағы өмірді сақтандырудың қолданылып жүрген механизмін зерттеу;
- Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығын кешенді талдау;
- Республикадағы жеке сақтандырудың даму жолдарын анықтау.
Жеке сақтандыру бойынша сақтандыру обьектілері материалдық емес игіліктер - өмір, денсаулық, еңбекке қабілеттік және азаматтардың жеке тұлғасымен байланысты басқа да қызығушылықтары.
Әлемде тек екі нәрсе бар - өлім және салықтар. Салықтар осы және басқа түрінде әрқашан да болды, сәйкесінше өмірді сақтандыру да алғашқылардың бірі болып қалыптасып, үнемі дамып, өзінің қазіргі нысанын қабылдап отыр.
Сақтандырудың негізінде сақтандыру шарты жатыр. Сақтандыру шарты -бұл сақтандырушы мен сақтанушы арасындағы келісім, оның негізінде сақтандырушы сақтандыру жағдайы туындаған кезде сақтанушыға (немесе пайда иеленушіге) осы оқиғаның нәтижесінде пайда болған зиянның орнын толтыруға немесе сақтандыру сомасын төлеуге міндеттенеді, ал сақтанушы, өз кезегінде, белгіленген мерзімде сақтандыру төлемдерін төлеуге міндетті болады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, егер мемлекет сақтандырушы компаниялармен бірлесіп жұмыс жасаса, тиімді құрылған сақтандыру ісі экономиканың дамуына және әлеуметтік проблемаларды шешуге әсерін тигізеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты сақтандыру, соның ішінде жеке сақтандыру түсінігін зерттеу, жеке сақтандырудың дамуының шетелдік тәжірибесін және Қазақстан Республикасы сақтандыру нарығының қазіргі заманғы жағдайын зерттеу болып табылады.
Мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
- «сақтандыру», «сақтандыру қатынастары» және «жеке сақтандыру» түсініктерінің теориялық ерекшеліктерін негіздеу;
- жеке сақтандырудың қалыптасуы және даму кезеңдерін анықтау;
- жеке сақтандыруды сипаттайтын ерекшеліктерін ашу;
- жеке сақтандырудың шетелдік тәжірибесін оқу және талдау;
- республикадағы өмірді сақтандырудың қолданылып жүрген механизмін зерттеу;
- Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығын кешенді талдау;
- Республикадағы жеке сақтандырудың даму жолдарын анықтау.
1. Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы. Алматы, 2001 ж.
2. Қазақстан Республикасының "Сақтандыру қызметі туралы" 18.12.2000 ж.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі. Алматы.//Жеті жарғы, 2000 ж.
4. «Страховое дело». Б.Ю. Сербиновский, В.Н. Гарькуша, Ростов-на-Дону, 2000 ж.
5. Сухоруков А.Б. «Современное состояние и развитие страхового дела в России». Журнал «Финансы». №3, 2004 ж.
6. Маянлаева Г.И. Организация страхового дела в Республике Казахстан. Алматы: 2000 ж.
7. Основы страхования.Учебное пособие /С.К.Казанцев. Екатеринбург: изд. ИПК УГТУ.-1998 ж-Збет.
8. Лукинов «Функционирование единого страхового рынка ЕС». Журнал «Страховое ревю», №6, 2004 ж.
9. Зернов «Государственное регулирование страхового рынка в США». Журнал «Страховое дело», №5, 2002 ж.
10. Ю.С.Фишер, Р. Дорнбуш, Р.Шмалензи. Экономика. Пер.с анг. -М: "Дело", 1997 ж.
11. И.Сплетухов А.Б. «Механизм регулирование страхового рынка». Журнал «Страховое ревю». №2, 2002 ж.
12. Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын қадағалау агенттігінің мәліметі//Журнал "РЦБ" №1, 2007 ж.
13. Зубец А.Н. Страховой маркетинг. Москва, 1998 ж.
14. 3убец А.Н., Зернов А.А. «Управление деятельностью страховой компании» Москва, 1999 ж.
15. Жуйриков К.К. и др. Страхование: теория, практика и зарубежный опыт. - Алматы: 2000 ж.
16. Гостенко Л.Н. Страхование: учебное пособие. -Алматы: 2003 ж.
17. «Страхование от А до Я». Под ред., Корчевской Л.И., и Трубиной К.Е. Москва: 1996 ж.
18. Страховое дело: учебник // Под. ред. проф. Рейтмана Л.И. - М.:
1992 ж.
19. "БТА" сақтандыру компаниясының жылдық есебі 2008 ж.
20. 2004-2006 жылдарға арналған Қазакстан Республикасының сақтандыру рыногын дамыту Бағдарламасы. №729, 01.07.2004 ж.
21. Силласте Г. Единый страховой рынок СНГ: реальности и перспективы, социологический анализ. // Страховое ревю. №12, 2003 ж.
22. www.afn.kz
23. www.google.kz
24. Уманов Б.Г. Страховой рынок Республики Казахстан: проблемы и перспективы // Специальный выпуск журнала «Рынок ценных бумаг Казахстана».- 2004. –С.54-55.
25. Global Non-Life Insurance in a Time of Capacity Shortage // Swiss Re. Sigma.- 2002.- №4. –С.24.
26. Will Insurers Chash? // Time. 21.10.2002. –С.3.
27. Выступление Президента Республики Казахстан Назарбаева Н.А. на III Конгрессе финансистов // III Конгресс финансистов Казахстана (специальный выпуск).- 2003. апрель. –С.8.
28. ҚРҰБ статистикалық бюллетені, 2008.- № 9. –С.18.
29. Постановление Правительства Республики Казахстан «О Программе развития страхового рынка Республики Казахстан на 2004-2006 годы» от 1 июля 2004 года № 729.
30. Нурмуханбетов Е. Пути и возможности использования в Казахстане опыта зарубежных стран в области пенсионного страхования // Рынок ценных бумаг Казахстана.- 2003.- №2. –С.26-33.
31. Кричевский Н.А., Волжанин Д.А. Проблемы и перспективы развития страховой инвестиционной деятельности // Финансы.- 2004.- №11. –С.50-53.
32. www.afn.kz. Сақтандыру компанияларының қаржы-экономикалық көрсеткіштері.
33.
34. Узбаканова Л. Финансовые аспекты деятельности страховых организаций // Транзитная экономика.- 2003.- №5. –С.96-99.
35. Global Financial Stability Report. International Monetary Fund. September 2003. –С.4.
36. Жуйриков К.К., Раимов С.Р. Корпоративные финансы, Учебник. – Алматы: Алматинская академия экономики и статистики, 2004. – С.120-125.
37. Постановление Правительства Республики Казахстан «О Программе развития страхового рынка Республики Казахстан на 2007-2009 годы» от 1 июля 2004 года № 729.
2. Қазақстан Республикасының "Сақтандыру қызметі туралы" 18.12.2000 ж.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі. Алматы.//Жеті жарғы, 2000 ж.
4. «Страховое дело». Б.Ю. Сербиновский, В.Н. Гарькуша, Ростов-на-Дону, 2000 ж.
5. Сухоруков А.Б. «Современное состояние и развитие страхового дела в России». Журнал «Финансы». №3, 2004 ж.
6. Маянлаева Г.И. Организация страхового дела в Республике Казахстан. Алматы: 2000 ж.
7. Основы страхования.Учебное пособие /С.К.Казанцев. Екатеринбург: изд. ИПК УГТУ.-1998 ж-Збет.
8. Лукинов «Функционирование единого страхового рынка ЕС». Журнал «Страховое ревю», №6, 2004 ж.
9. Зернов «Государственное регулирование страхового рынка в США». Журнал «Страховое дело», №5, 2002 ж.
10. Ю.С.Фишер, Р. Дорнбуш, Р.Шмалензи. Экономика. Пер.с анг. -М: "Дело", 1997 ж.
11. И.Сплетухов А.Б. «Механизм регулирование страхового рынка». Журнал «Страховое ревю». №2, 2002 ж.
12. Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын қадағалау агенттігінің мәліметі//Журнал "РЦБ" №1, 2007 ж.
13. Зубец А.Н. Страховой маркетинг. Москва, 1998 ж.
14. 3убец А.Н., Зернов А.А. «Управление деятельностью страховой компании» Москва, 1999 ж.
15. Жуйриков К.К. и др. Страхование: теория, практика и зарубежный опыт. - Алматы: 2000 ж.
16. Гостенко Л.Н. Страхование: учебное пособие. -Алматы: 2003 ж.
17. «Страхование от А до Я». Под ред., Корчевской Л.И., и Трубиной К.Е. Москва: 1996 ж.
18. Страховое дело: учебник // Под. ред. проф. Рейтмана Л.И. - М.:
1992 ж.
19. "БТА" сақтандыру компаниясының жылдық есебі 2008 ж.
20. 2004-2006 жылдарға арналған Қазакстан Республикасының сақтандыру рыногын дамыту Бағдарламасы. №729, 01.07.2004 ж.
21. Силласте Г. Единый страховой рынок СНГ: реальности и перспективы, социологический анализ. // Страховое ревю. №12, 2003 ж.
22. www.afn.kz
23. www.google.kz
24. Уманов Б.Г. Страховой рынок Республики Казахстан: проблемы и перспективы // Специальный выпуск журнала «Рынок ценных бумаг Казахстана».- 2004. –С.54-55.
25. Global Non-Life Insurance in a Time of Capacity Shortage // Swiss Re. Sigma.- 2002.- №4. –С.24.
26. Will Insurers Chash? // Time. 21.10.2002. –С.3.
27. Выступление Президента Республики Казахстан Назарбаева Н.А. на III Конгрессе финансистов // III Конгресс финансистов Казахстана (специальный выпуск).- 2003. апрель. –С.8.
28. ҚРҰБ статистикалық бюллетені, 2008.- № 9. –С.18.
29. Постановление Правительства Республики Казахстан «О Программе развития страхового рынка Республики Казахстан на 2004-2006 годы» от 1 июля 2004 года № 729.
30. Нурмуханбетов Е. Пути и возможности использования в Казахстане опыта зарубежных стран в области пенсионного страхования // Рынок ценных бумаг Казахстана.- 2003.- №2. –С.26-33.
31. Кричевский Н.А., Волжанин Д.А. Проблемы и перспективы развития страховой инвестиционной деятельности // Финансы.- 2004.- №11. –С.50-53.
32. www.afn.kz. Сақтандыру компанияларының қаржы-экономикалық көрсеткіштері.
33.
34. Узбаканова Л. Финансовые аспекты деятельности страховых организаций // Транзитная экономика.- 2003.- №5. –С.96-99.
35. Global Financial Stability Report. International Monetary Fund. September 2003. –С.4.
36. Жуйриков К.К., Раимов С.Р. Корпоративные финансы, Учебник. – Алматы: Алматинская академия экономики и статистики, 2004. – С.120-125.
37. Постановление Правительства Республики Казахстан «О Программе развития страхового рынка Республики Казахстан на 2007-2009 годы» от 1 июля 2004 года № 729.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 5
1 бөлім Жеке басты сақтандырудың теориялық аспектілері 7
1.1 Сақтандырудың экономикалық мәні және оның атқаратын қызметі 7
1.2 Жеке басты сақтандырудың даму кезеңдері, мәні және қажеттілігі 11
1.3 Жеке басты сақтандырудың қалыптасуы мен дамуының шетелдік тәжірибесі
16
2 бөлім Қазақстан Республикасының сақтандыру рыногы мен өмірді
сақтандырудың даму жағдайын талдау 22
2.1 Қазақстан Республикасы сақтандыру рыногының қазіргі жағдайы 22
2.2 Жеке басты сақтандырудың жекелеген түрлеріне сипаттама 31
2.3 Жеке басты сақтандырудың қаржылық жағдайын талдау Ошибка!
Закладка не определена.
("БТА" сақтандыру компаниясының мысалында) 39
3 бөлім Қазақстан Республикасындағы жеке басты сақтандыруды жетілдіру
жолдары 51
Қорытынды 4
Қолданылған әдебиеттер тізімі 6
Кіріспе
Сақтандыру - сақтандыру ұйымының өз активтері есебінен жүзеге асыратын,
сақтандыру төлемін төлеу арқылы сақтандыру шартымен анықталған сақтандыру
жағдайы немесе басқа да жағдай туындағанда жеке және заңды тұлғалардың
заңды қызығушылықтарын мүліктік қорғау бойынша қатынастардың кешенін
білдіреді.
Жеке сақтандыру бойынша сақтандыру обьектілері материалдық емес игіліктер
- өмір, денсаулық, еңбекке қабілеттік және азаматтардың жеке тұлғасымен
байланысты басқа да қызығушылықтары.
Әлемде тек екі нәрсе бар - өлім және салықтар. Салықтар осы және басқа
түрінде әрқашан да болды, сәйкесінше өмірді сақтандыру да алғашқылардың
бірі болып қалыптасып, үнемі дамып, өзінің қазіргі нысанын қабылдап отыр.
Сақтандырудың негізінде сақтандыру шарты жатыр. Сақтандыру шарты -бұл
сақтандырушы мен сақтанушы арасындағы келісім, оның негізінде сақтандырушы
сақтандыру жағдайы туындаған кезде сақтанушыға (немесе пайда иеленушіге)
осы оқиғаның нәтижесінде пайда болған зиянның орнын толтыруға немесе
сақтандыру сомасын төлеуге міндеттенеді, ал сақтанушы, өз кезегінде,
белгіленген мерзімде сақтандыру төлемдерін төлеуге міндетті болады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, егер мемлекет сақтандырушы компаниялармен
бірлесіп жұмыс жасаса, тиімді құрылған сақтандыру ісі экономиканың дамуына
және әлеуметтік проблемаларды шешуге әсерін тигізеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты сақтандыру, соның ішінде жеке сақтандыру
түсінігін зерттеу, жеке сақтандырудың дамуының шетелдік тәжірибесін және
Қазақстан Республикасы сақтандыру нарығының қазіргі заманғы жағдайын
зерттеу болып табылады.
Мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
- сақтандыру, сақтандыру қатынастары және жеке сақтандыру
түсініктерінің теориялық ерекшеліктерін негіздеу;
- жеке сақтандырудың қалыптасуы және даму кезеңдерін анықтау;
- жеке сақтандыруды сипаттайтын ерекшеліктерін ашу;
- жеке сақтандырудың шетелдік тәжірибесін оқу және талдау;
- республикадағы өмірді сақтандырудың қолданылып жүрген механизмін
зерттеу;
- Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығын кешенді талдау;
- Республикадағы жеке сақтандырудың даму жолдарын анықтау.
Зерттеудің объектісі - Қазақстан Республикасының жеке сақтандыру
нарығы болып табылады.
Зерттеудің пәні - өмірді сақтандырудағы сақтандыру қорын қалыптастыру
және пайдалану бойынша ұйымдық-экономикалык қатынастар болып табылады.
Диплом жұмысының теориялық-әдістемелік негізі - сақтандыру мәселелері
бойынша отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері, ҚР заңнамалық-
нормативтік актілері, статистикалық ақпараттар және қаржы рыногы мен қаржы
ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігінің есептік мәліметтері болып
табылады.
Қазақстан Республикасында сақтандыру нарығына деген қызығушылық жоғары.
Бірақ жеке сақтандыру жинақталатын сыйақылар көлемі бойынша сақтандырудың
басқа да салаларының ішінде бірінші орынды иеленбейді. Жеке сақтандырудың
дамуына қажет барлық алғышарттар қалыптасуда.Қазақстан Республикасында
сақтандыруды дамытудың мемлекеттік бағдарламасы жүзеге асуда, заң шығарушы
база жетілдірілуде. Одан басқа, жеке сақтандырудың дамуына сақтандыру
компаниялары белсенді түрде қатысуда. Оны АҚ "БТА" сақтандыру
компаниясының ерікті медициналық сақтандыру бағдарламасынан көруге болады.
Бірақ, жеке сақтандырудың жемісті дамуына қажет заң шығаруға, сонымен
қатар сақтандыру жүйесіне қатысты шараларды кабылдау керек.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен және қортындыдан тұрады. Бірінші
бөлімде, сақтандырудың, оның ішінде жеке сақтандырудың теориялық
аспектілері, жеке сақтандырудың экономикалық мәні және оның қалыптасуының
шетелдік тәжірибесі қарастырылады. Екінші бөлімде - АҚ "БТА" сақтандыру
компаниясының ерікті медициналық сақтандыру бағдарламасының мысалындағы
жеке сақтандырудың тәжірибесі. Үшінші бөлімде, өмірді сақтандырудың
жетілдіру жолдары қарастырылады.
1 бөлім Жеке басты сақтандырудың теориялық аспектілері
1.1 Сақтандырудың экономикалық мәні және оның атқаратын қызметі
Нарықтық қатынастарға негізделген айналымда сақтандыру маңызды орынға ие.
Қатысушыларының мүмкін болатын мүліктік ысыраптарын азайта отырып, бұл
институт олардың қызығушылықтарын қорғаудың маңызды құқықтық кепілі ретінде
қызмет етеді. Сонымен бірге, сақтандыру ірі ақша қаражатарын шоғырландыру
және кейіннен пайдалану әдісі ретінде қаржылық сферадағы кәсіпкерлік
қызметтің бір түрі болып табылады.
Сақтандыру ерекше қатынастардың пайда болуымен байланысты күрделі ерекше
қатынастардың жиынтығы ретінде көрініс табады. Олар, өз кезегінде,
сақтандыруға қатысушылардың түрлі сақтык қызыгушылықтарының пайда болуымен,
сақтандыруға жататын обьектілердің әртүрлілігімен, сақтандырумен қамтылатын
сақтандыру жағдайларының бар болуымен және басқа да факторлармен
байланысты.
Сақтандыру адамдарды, олардың істерін түрлі қауіптерден сақтық қорғаумен
қамтамасыз ететін экономикалық қатынастардың ерекше түрі болып табылады.
Сақтық қорғауды табиғи, техногендік, экономикалық, әлеуметтік,
экологиялық және басқа да сипаттағы мүмкін болатын қауіптерге адамның екі
жақты реакциясы ретінде түсіндіруге болады. Бір жағынан сақтық қорғау жеке
және заңды тұлғалардың іс-әрекетінің түрлі жақтарымен байланысты өзінің
мүліктік мүдделерін қорғаудағы объективтік қажеттілікпен түсіндіріледі.
Екінші жағынан Бұл қажеттілік көрсетілетін мүдделерді қамтамасыз етудегі
адамдардың қабілетін сипаттайды.
Егер сақтануға деген қажеттілік қорқыныштан туса, ол қорғануға деген
қабілеттілік натуралды және ақшалай қорларды құрып, олардың көмегімен
адамдардың мүліктік, жеке басқа да мүдделерінің сақталуын қамтамасыз етуге
болатынын ұғынудан туындаса, онда сақтық қорғау іске асады деп айтуға
болады.
Сонымен, сақтық қорғауды жеке және заңды тұлғалардың мүлігін,
денсаулығын, еңбекке қабілеттілігін және жеке табысын қаппына келтіру үшін
арнаулы сақтандыру қорларын құрудағы ұсынылған қажеттілігі деп анықтауға
болады.
Қоғамдық тәжірибе ұзақ уақыттың ішінде сақтандыру қорын ұйымдастырудың үш
негізгі нысанын әзірледі: [1;Б. 38]
Бюджеттік және басқа да мемлекеттік қаражаттар есебінен құрылатын
орталықтанған сақтандыру (резервтік) қорлары. Мұндай қорлардың қалыптасуы
натуралды және ақшалай нысанда жүзеге асырылады. Мемлекеттік сақтандыру
қорлары үкіметтің қарауында болады.
Өзін-өзі сақтандыру шаруашылық жүргізуші субъектілер мен адамдардың
сақтандыру қорларын құру және пайдалану жүйесі ретінде. Бұл орталықтанбаған
сақтандыру қорлары натуралды және ақшалай нысанда құрылады. Мұндай қорлар
нақты тауар өндірушілердің немесе адамдардың қызметіндегі уақытша
қиындықтардан өтуге арналған. Орталықтанбаған сақтандыру қорларының
қалыптасу көзі: кәсіпорындардың немесе жекелеген адамдардың табысы.
Сақтандыру сақтандыруға мүдделілік білдіретін тараптардың сақтандыру
жарналарының есебінен сақтандыру ұйымдарын құру және пайдалану жүйесі
ретінде. Бұл қорлардың қаражаттарын пайдалану сақтандырудың шарты мен
ережелеріне сай пайда болған ысыраптың орнын толтыру үшін жүзеге асырылады.
Сонымен, сақтандырудың экономикалық мәні сақтандыруға мүдделік білдіретін
тараптардың жарналары есебінен қорды құруға қатысатын тұлғалар ысырабын
жабуға арналған ақша қорларын құруда. Мүмкін болатын зиян (немесе
сақтандыру тәуекелі) ықтималдылық сипатқа ие болғандықтан, кеңістікте және
уақыт аралығында сақтандыру қорының қайта бөлінуі жүргізіледі. Зиян шеккен
адамның зардабын өтеу сақтандыру қорының құрылуына қатысқандардың жарнасы
есебінен жүзеге асырылады.
Сақтандырудың қазіргі заманғы анықтамасы 2000 жылдың 18 желтоқсанындағы №
126-И "Сақтандыру қызметі туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 4 бабында
берілген. Онда сақтандыру деп "сақтандыру ұйымының өз активтері есебінен
жүзеге асыратын, сақтандыру төлемін төлеу арқылы сақтандыру шартымен
анықталған сақтандыру жағдайы немесе басқада жағдай туындағанда жеке және
заңды тұлғалардың заңды қызығушылықтарын мүліктік қорғау бойынша
катынастардың кешені" аталынған [2;Б.60]. Сақтандыруда қорғау қалыптасқан
ақша қорларынан белгілі бір ақша сомасын төлеу нысанында көрініс табады.
Сақтандыру жүргізілген жағдайлар туындаған кезде олардың кездейсоқтық,
ықтималдық белгілері болуы керек (ҚР АК 817 бап Зп (ерекше бөлім)).
[3;Б.67]
Яғни, айтып өткендей, сақтандыру жағдайы кездейсоқтық немесе ықтималдық
белгісіне ие болуы керек.
Сонымен бірге сақтандырудың мынадай түрлері бар:
– міндеттілік дәрежесіне байланысты: ерікті және міндетті;
– сақтандыру объектісіне байланысты: жеке және мүліктік.
"Сақтандыру қызметі туралы" Заңға сәйкес Қазақстан Республикасында
сақтандыру ұйымдарының сақтандыру қызметі "өмірді сақтандыру" саласы және
"жалпы сақтандыру" саласы бойынша жүзеге асырылады.
"Өмірді сақтандыру" саласы сақтандырудың ерікті нысанындағы мынадай
сыныптарды қамтиды:
1) өмірді сақтандыру;
2) аннуитеттік сақтандыру.
"Жалпы сақтандыру" саласы сақтандырудың ерікті нысанындағы мынадай
сыныптарды қамтиды:
1) жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру;
2) медициналық сақтандыру;
3) автомобиль көлігін сақтандыру;
4) темір жол көлігін сақтандыру;
5) әуе көлігін сақтандыру;
6) су көлігін сақтандыру;
7) жүкті сақтандыру;
осы тармақтың 3)-7) тармақшаларында аталған сыныптарды қоспағанда, мүлікті
сақтандыру;
8) автомобиль көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру;
9) әуе көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
10) су көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
осы тармақтың 10)-14) тармақшаларында аталған сыныптарды қоспағанда, зиян
келтіргені үшін азаматтык-құқыктық жауапкершілікті сақтандыру;
11) заемдарды сақтандыру;
12) ипотекалық сақтандыру;
13) кепілгер мен кепілдікті сақтандыру;
14) басқа қаржылық шығындардан сақтандыру;
15) сот шығындарын сақтандыру.
Сақтандыру қатынастарының заңды түрде бекітілген анықтамасы қазіргі
заманғы сақтандырудың түсініктеріне толығымен сай келеді. Бірақ, Ю.Б.
Фогельсонның айтуы бойынша "мүліктік мүдделердің сипаты туралы талаптар"
бір жағынан анхронизм болып табылады. Мүліктік мүдделер - бұл тұлғалардың
заттар мен мүліктік құқықтарға қатысты мүдделері. Бұрын азаматтық құқық
негізінен мүлік айналымын реттеді, сәйкесінше тек қана мүлік азаматтық
құқықтың обьектісіне жатты. Gombling Act атымен белгілі 1774 жылы
қабылданған өмірді сақтандыру туралы 1774) қызығушы тұлғаға тек
қана ақшамен бағаланатын зиян бойынша сақтандыру шартын жасасуға
рұқсат берді. [4;Б.158]
Қазіргі заманғы заң жүйелері азаматтық құқықтың обьектілеріне материалды
емес игіліктерді де қосады - өмір, денсаулық және т.б. Сәйкесінше сақтық
қорғау осы игіліктермен байланысты мүдделерге де таратылады. Сондықтан,
жеке сақтандыру - Бұл сақтандырудың негізгі және дәстүрлі салаларының бірі.
Сақтандыру қазіргі заманғы нарықтық қоғамда маңызды орынды иеленеді.
Сақтандыру категориясының қоғамдық арналымын сипаттайтын негізгі
функциялары:
1. Инвестициялық қызмет. Сақтандыру қорының уақытша бос ақша
қаражаттарының есебінен экономиканы қаржыландыру жүзеге асырылады.
Сақтандыру компанияларында зиянды өтеуге арналған ақша-кдражаттарының үлкен
сомасы жинақталатындықтан, сақтандыру жағдайлары пайда болғанға дейін олар
түрлі бағалы қағаздарға, жылжымайтын мүлікке және басқа да бағыттарға
уақытша инвестициялану мүмкін.
Өмірді сақтандыру компаниялары (зейнетақы қорларымен бірге) экономиканың
тапшылықтық және ұзақ мерзімді капиталға деген қажеттілігінің басым бөлігін
қанағаттандырады. Сондықтан өмірді сақтандыру компанияларының инвестициялық
мүмкіндіктері олардың капитал нарығындағы жағдайын ерекше етеді. Бұл
ерекшеліктің себептері мынада:
- өмірді сақтандыру компаниялары басқа қаржылық иституттарға
қарағанда сақтанушының бос қаражаттарын төмен пайызбен тарту мүмкіндігіне
ие, өйткені ол сақтық қорғауды қамтамасыз ету негізінде тартылады;
- өмірді сақтандыру шарттары ұзақ мерзімге жасалады, өтемақы
бойынша міндеттемелер уақыты алыстатылған, оларды үлкен ықтималдылықпен
болжауға болады.
Мысалы, Францияда 1999 жылы 701 млрд евро көлеміндегі сақтандырушылардың
жалпы инвестицияларының 610 млрд евросы немесе 87%-і өмірді сақтандыру
кұрды. Өмірді сақтандыру бойынша жиналымдар 122 млрд евро мөлшеріндегі
сыйақылардың жалпы жиналымдар көлемінің 65%-ін құрады.
2. Алдын алушылық қызмет. Сақтандыру қоры қаражаттарының бір
бөлігінің есебінен сақтандыру тәуекелін төмендету бойынша шаралар
қаржыландырылады. Мысалы, өрттен сақтандыруға жинақталған
қаражаттардың бір бөлігінің есебінен өртке қарсы шаралар, сонымен бірге
өрттен мүмкін болатын зиянды азайтуға бағытталған шаралар
қаржыландырылады. Ал жеке сақтандыруда сауықтыру кешендерін салумен
байланысты шаралар қаржыландырылады.
3. Жинақтаушылық қызмет. Өмірді сақтандыруда сақтандыру
категориясы несие категориясына жақын болады, өйткені сақтандыру шарты
бойынша белгілі бір сақтандыру сомасының жинақталуы жүзеге асады, яғни
сақтандыру жинақтаушылық қызметін де атқарады.
4. Бақылау қызметі. Сақтандыру қорлары қаражаттарының қатаң
мақсатта қалыптасуы және қолданылуы. Бұл қызмет жоғарыда көрсетілген үш
қызметтің нәтижесінде туындайды және нақты сақтандыру қатынастары
кезінде, сақтандыру шартында пайда болады. Бақылау қызметіне сай заң
актілері мен инструктивті құжаттардың негізінде сақтандыру операцияларының
дүрыс жүргізілуіне каржылық сақтандырушылық бақылау жүзеге асырылады.
Қазіргі заманғы мемлекет сақтандыру категорияларын әлеуметтік сақтандыру
және зейнетақылық қамтамасыз нысанында ауыру, еңбекке қаблеттілігін жоғалту
(соның ішінде жасы бойынша), асыраушының өлімі, қайтыс болу жағдайларында
азаматтарды қоғамдық сақтық қорғау үшін қолданылады.
Сонымен, сақтандыру коммпанияларының әлеуметтік проблемаларды шешуде және
жеке сақтандырудың дамуы азаматтар үшін мынадай көмек алуға мүмкіндік
береді:
- қосымша зейнетақымен қамтамасыз ету;
- жоғары сапалы медициналық қызмет көрсету;
- асыраушысынан айрылғанда немесе мүгедектік жағдайына байланысты
қосымша әлеуметтік кепілдіктер.
Мемлекет үшін:
- бюджеттегі жүктемені төмендетуге;
- инвестициялық ресурстарды тартуға;
- асырауында болуды жоюға;
- қоғамда әлеуметтік тұрақтылықты құруға;
- кәсіпорындағы салық жүктемесн төмендетуге.
Берілген дипломдық жұмыста қолданылатын түсініктер қатарына тоқталып
өтейік - Бұл: сақтандыру тәуекелі, сақтандыру жағдайы, сақтандыру сомасы,
сонымен бірге жеке сақтандыру түрлерінің анықтамаларын келтіреміз.
Сақтандыру тәуекелі туындаған жағдайында сақтандыру жүзеге асырылатын,
мүмкін болатын оқиға болып табылады.
Сақтандыру жағдайы - туындау жағдайында сақтандыру шарты ысыраптың орнын
толтыруды қарастыратын жағдай. Міндетті сақтандыру бойынша сақтандыру
жағдайларының түрлері міндетті сақтандыру бойынша заң актілерімен
анықталады, ал ерікті сақтандыру бойынша - тараптардың келісімімен (ҚР АК
817 б., п.1. (ерекше бөлім)).
Сақтандыру сомасы - сақтандыру объектісі сақтандырылатын және сақтандыру
жағдайы туындаған кезде сақтандырушы жауапкершілігінің шекті көлемін
білдіретін ақша сомасы (ҚР АК 817 б., п.1. (ерекше бөлім)).
Экономиканың нарықтық қатынастарға көшуі, кәсіпкерлік қызметтің дамуы,
тауар мен айырбас шеңберінің, шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы
өзара келісімшарт міндеттемелерінің кеңеюі сақтандыру арқылы болатын
кепілдіктердің берік жүйесін талап етеді. Тек сақтандыру негізінде ғана
материалдық игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну процесінде
пайда болатын қоғамдық және жеке мүдделерді қорғау мүмкін болады.
Сақтандырудың экономикальқ мәні барлық қатысушылардың төлемдері есебінен
оқыс оқиғаға ұшырағанға көмек көрсетілетіндігінде. Демек, сақтандыру -
қолайсыз құбылыстар мен күтпеген оқиғалар болған кезде жеке және заңды
тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау және оларға материалдық
зиянды төлеу үшін мақсатты ақша қорларын құру және пайдалану
жөніндегі қайта бөлгіштік қатынастардың айрықша сферасы.
1.2 Жеке басты сақтандырудың даму кезеңдері, мәні және қажеттілігі
Өмірді сақтандыру алғашқылардың бірі болып қалыптасты. Б.э.д. 5 ғасырда
ежелгі Римде жерлеу рәсімдеріне байланысты коллегиялар болған. Олар өзара
сақтандыру қоғамдары ретінде қызмет етті. Бұл коллегиялардың жұмыс жасау
мәні мынада: коллегия мүшелерінің өзінің жерлеу рәсімдеріне
қажет қаражаттарды жинау мүмкіндігі болмады, бірақ олар бірігіп және
жарналарын енгізу арқылы кейіннен үлкен капитал жинақтады. Коллегия өз
атынан оны пайызға өсіруге орналастырды және осындай коллегия мүшелерінің
әрқайсысының өлімі кезінде оның жерлеу рәсімін жанұясы емес, коллегия
көтеріп алған.
Кейіннен осындай коллегиялардың қызметі күрделене түсті - олар белгілі
бір ақша сомасын тек қана сақтанушы тұлғаның өлімі жағдайында емес, сонымен
бірге оның белгілі бір жасқа жетуі кезінде де төледі. Бұл төлемдер бір рет
және тұрақты сипатта төленіп отырды. Тұрақты төлемдер латынның "annus"
(жыл) сөзінен аннуитет (жыл сайынгы) деген атауға ие болды.
Орта ғасырларда қаржыгерлер аннуитет механизмін шіркеулер салған
шіркеудің шектеуін айналып өту үшін (шіркеу ақшаны пайызға орналастыруды
жеті күнәнің бірі деп жариялады және христиандарға оны жүзеге асыруға тиым
салды) пайдаланды. Аннуитет механизмін пайдалану арқылы ақша қарызға емес,
қайтарымсыз негізде берілді және пайыздың орнына аннуитет төленді,
шаруашылық операциялардан пайда табу сақталып отырды. Бұл сақтандыруды
өзінің тікелей арналымынан тыс қолданудың алғаш мысалы болды.
11-13 ғасырларда көптеген елдер мен ерікті қалалардың үкіметтері
сақтандырудың осындай нысанының тиімділігін түсінді. Мемлекет оны бір
жағынан өз қаражаттарын толықтыру үшін, екінші жағынан еңбекке қабілеті
жоқтарды ұстау ауыртпалығын өзінен түсіру үшін пайдаланды.
Кейбір қалаларда аннуитетті кейінен төлеу шартымен мемлекеттік қазынаға
аударымдар аудару міндетті болды.
16-17 ғасырларда өмірді сақтандыру күрделене түсті. Төлемдер мен
жарналарды енгізу сызбасын анықтағанда жас топтары ескеріле бастады. Өлу
деңгейі кестесі жасалынып, оның негізінде қаржылық есептер құрылды. Бірак,
барлық қаржылық жоспарлардың мағынасы бір болды - адам белгілі бір уақытта
немесе тұрақты түрде белгіленген ақша сомасын аударып отырды, ал ол адам
белгілі бір жасқа жеткен соң немесе оның өлімі жағдайында оған не болмаса
оның балаларына белгілі бір уақытта немесе тұрақты түрде белгіленген сома
төленіп отырды.
Италияда сақтандырудың Бұл нысаны "montes pietatis" ("monte di pieta"
италиан тілінен аударганда "ломбард" деген мағынаны білдіреді) деп аталды.
Қызының тұрмыс құру жағдайында төленетін "montes" түрі "montesdelli doti"
деп аталды. Қыз бала өмірге келгенде әкесі ортақ кассаға белгілі бір соманы
аударды, ал қызы 18 жасқа толғаннан кейін және тұрмысқа шыққаннан кейін он
есе артық соманы алды. Егер қыз тұрмысқа шықпаса немесе 18 жасқа жетпей
қаза болса, салым кассаның меншігінде қалды.
Германияда 16 ғасырдың ортасында осындай кассаның негізінде екі қаржылық
жоспар жасалынды - Нюрнбергтің бургомистрі Бертольд Гольтцшуэрмен және
профессор Георг Обрехтпен. Оның идеясы белгілі бір топтың барлық балаларын
міндетті сақтандыруда болды. Бала өмірге келген кезде әкесі белгілі бір
соманы мемлекеттік қазынаға аударуға міндетті болды, ал бала белгілі бір
жасқа толғанда оның әкесі салған сомадан бірнеше есе артық соманы иеленді.
Баланың өлімі жағдайында салым мемлекеттің меншігіне айналды. Бірақ, Бұл
жобалар жүзеге аспады.
Францияға эмиграцияланған Неополитандық дәрігер Лоренцо Тонти өзінің
атымен "тонтиндық қарыз" деп аталған жобаны әзірледі. Бұл жоба 17 ғасырдың
ортасында Францияда кеңінен тарады, бірнеше мемлекеттік тонтиндер құрылды.
Тонтиндік қарыздар қазіргі заманғы өмірді сақтандырудың бастамасы болып
табылады, яғни сақтандыру жағдайларының статистикасы негізінде сақтандыру
жарналарын есептеу.
Одан әрі қарай жаңа нәрселер ойланып шығарылмады. Тек кана статистика
нақтылана және күрделене түсті, есептеу үшін арнаулы математикалық
модельдер құрылды, сақтандырудың бұл түрін құқықтық реттеу күшейе түсті.
Ресейде өмірді сақтандыру барынша жай дамыды. Тек 1835 жылы "Капитал мен
табыстардың Ресейлік сақтандыру қоғамы" құрылды. [5;Б.44] Бұл қоғамға 20
жыл ішінде өмірді сақтандырумен айналысты және барлық салықтардан
босатылды. 19 ғасырдың аяғында Ресейде өмірді сақтандырумен 6 ресейлік
сақтандыру компаниялары айналысты: "Российское", "Санкт-Петербургское",
"Коммерческое", "Якорь", "Россия", және "Заботливость", 2 американдық "Нью-
Йорк", және "Эвитейль" және 1 француздық "Урбэн".
Жеке сақтандырудың кездейсоқ оқиғалар мен аурулардан сақтандыру сияқты
шарт нысаны, біріншіден, жұмысшылардың түрлі өндірістік жарақат алуы
кезінде олардың мүдделерін қорғау ретінде дами бастады. 1541 жылғы Висби
теңіздік құқығына сай кеменің иесі теңіздегі кездейсоқ оқиғадан капитанның
өмірін сақтандыруға міндетті болды. 1665 жылы Голландияда әскерге
жалданушының денесінің түрлі бөліктерін жоғалту жағдайында сыйақы табелін
қолданды. Мамандығына байланысты сақтандыру жарнасындағы айырмашылық алғаш
рет Германияда пайда болды. Неміс сақтандыру қоғамдары барлық мамандықтарды
қауіптілік дәрежесіне қарай 12 сыныпқа бөлді. 1-ші сыныпқа оқытушылар
жатқызылды, ал 12-ші сыныпқа жарылғыш заттарды әзірлеумен айналысатын
жұмысшылар жатқызылды. 18 ғасырдың басында Германияда қолдың немесе аяқтың
сынуы жағдайында өзара көмек одақтары өмір сүрді. Алғашында жалданушы еңбек
әлсіз дамығандықтан, мүшелері қолөнершілер, көпестер болған цехтік ұйымдар,
гильдиялар алғашқы кәсіби бірлестіктер болды және сақтандыру өзара келісім
негізінде құрылды. Жалданушы еңбектің дамуына байланысты өндірістік
жұмысшылардың кәсіби одақтары пайда болды. Бұл бірлестіктер өз мүшелерінің
мүдделерін қорғау үшін, яғни өзара сақтандыру қағидаларының негізінде
сақтандыру кассаларын құра бастады.
Сақтандырудың бұл түрі 18 ғасырдың соңында дами түсті, себебі бұл уақытта
жалданушы жұмысшылар өздерінің құқықтары үшін, соның ішінде өндірістік
жарақат алу жағдайларында, уақытша еңбекке қабілеттілігін жоғалтқан кезде
өтемақылар алу үшін күресті. Сақтандырудың осы түрі міндетті түрге айналды
және міндетті сақтандырудың тарихы осыдан басталды. 1880 жылы Англияда
кәсіпкерлердің азаматтық жауапкершілігі туралы Акт қабылданды, ал 1871 жылы
Германияда жұмыс берушілердің азаматтық жауапкершілігі туралы империялдық
Заң қабылданды.
Ресейде 1861 жылы 6-шы наурыздағы заңмен барлық қазынылық тау-кен
зауттарында сақтандыру кассасын міндетті ұйымдастыру енгізілді. Кассаға
жұмысшылардың аударымдары олардың жалақысынан 2-3% құрады. Касса жұмысын
басқару жұмысшылардың қолына шоғырланды. 1888 жылы осыған ұқсас жүйе темір
жолдарға да енгізілді. 1903 жылғы 2-ші маусымындағы заңмен мұндай кассалар
жүйесі жалданушы еңбекті қолданатын барлық кәсіпорындарға да таратылды.
Революцияға дейінгі Ресей Бұл процестің аяқталуы жұмыс берушілердің
өздерінің жұмысшыларын сақтандыруға міндеттеген 1912 жылғы 23-ші
маусымындағы заңның шығуы болды, яғни сол заманда Европада болған жүйеге
жақын жүйе енгізілді. Сақтандыру жарналарын енгізу енді жұмыс берушілерге
жүктелгендіктен, сақтандыру кассалары коммерциялық негізде жұмыс істейтін
мекемелерге айналды.
Жеке сақтандыру оны мынадай топтарға бөлетін өзінің ерекшеліктеріне ие:
1) Өмірді сақтандыру сақтанушының өлімі немесе оның сақтану мерзімінің
аяқталуына дейін немесе сақтандыру шартымен анықталған жасқа дейін өмір
сүру жағдайларында сақтандыру төлемін төлеуді жүзеге асыруды қарастыратын
жеке сақтандыру түрлерінің жиынтығын білдіреді.
2) Аннуитеттік сақтандыру сақтандырылған жеке табыстың төмендеуіне немесе
жоғалуына әкелетін сақтанушының белгілі бір жасқа жету, еңбек
қабілеттілігін жоғалту ( жасына байланысты, мүгедектігіне байланысты,
ауруға байланысты), асыраушының өлімі, жұмыссыздық және басқа да
жағдайларда зейнетақы немесе рента ретінде мерзімдік төленетін сақтандыру
түрлерінің жиынтығын білдіреді.
3) Кездейсоқ оқиғадан немесе аурудан сақтандыру сақтанушының өлімі, еңбек
қабілеттілігін жоғалту (толық немесе жартылай, жалпы немесе кәсіби)
немесе кездейсоқ оқиға мен ауру нәтижесінде сақтанушының денсаулығына
зиян келгенде сақтанушының қосымша шығындарын толық немесе жартылай
мөлшерде немесе тұрақты сомада сақтандыру төлемін төлеуді жүзеге асыруды
қарастыратын жеке сақтандыру түрінің жиынтығын білдіреді.
4) Медициналық сақтандыру сақтанушының медициналық сақтандыру
бағдарламасына енгізілген медициналық қызмет алуға медициналық мекемеге
қаралумен байланысты шығындарын толық немесе жартылай мөлшерде өтеу үшін
сақтандыру төлемін төлеуді жүзеге асыруды қарастыратын жеке сақтандыру
түрлерінің жиынтығын білдіреді.
Кейбір кездерде сақтандыру жағдайлары осындай жағдай болып табылмайды.
Мысалы, өмірді сақтандыру шартының іске асуы кезінде сақтанушының өлімі
мынадай жағдайлардың нәтижесінде туындаса, ол сақтандыру жағдайы болып
табылмайды:
- сақтанушының немесе өзін-өзі сақтандырушының сақтандыру
жағдайын туғызған қасақана әрекет жасауы;
- егер осы уақытқа дейін сақтандыру екі жылдан кем мерзімде іске
асса, сақтанушының өзін-өзі өлтіруі;
- сақтанушының алкогольден немесе есірткіден улануы.
ҚР АК-ның 806 бап, 3 п. сай "өз өмірін немесе денсаулығын сақтандыру
азаматтарға заң актілерімен немесе келісім-шартпен міндеттелмейді".
Өмірді сақтандыру келесі принциптерді қамтиды: компанияның пайдасына
катысудағы сақтандыру мүддесі, сақтандыру шарттарын сатып алу, өмірді
сақтандырудың айқындылығы. [6;Б.260]
Өмірді сақтандыру кешенді әлеуметтік-экономикалық проблемаларды шешуге
көмектеседі. Жеке сақтандыруға өмірді, денсаулықты, еңбек қабілеттілікті
және азаматтың жеке тулғасымен байланысты басқа да мүдделерін сақтандыру
жатады. Сондықтан, жеке сақтандыру мемлекет міндетті тәртіппен азаматтардың
жекелеген санаттарының өмірін және денсаулығын қорғауды қарастыратын
жағдайлардан басқалары ерікті болып табылады.
Сурет 1 - Өмірді сақтандырудың әлеуметтік- экономикалық негіздері*
Сонымен, жеке сақтандыру тек қана ерікті түрде жүргізіледі, егер мемлекет
жеке азаматтардың санаттарының өмірін және денсаулығын қорғау тәртібінде
міндетті сақтандыру түрін қарастырса, онда жеке сақтандырудың кейбір
түрлеріне міндетті сақтандыру жүргізіледі.
Елдегі жеке сақтандырудың дамуына қызығушылық тудыратын субъект мемлекет
болуы керек.
Біріншіден, мемлекеттік проблемаларды шешу үшін кажетті қаражаттарды
іздестіру проблемасы.
Екіншіден, жеке сақтандыру мемлекеттік әлуметтік кепілдіктердің
тапшылығын өтейді.
Үшіншіден, сақтандыру салаларының еңбек сиымдылығы мен ғылыми сиымдылықты
қажет ететін жеке сақтандырудың дамуы, жаңа жұмыс орнын
қалыптастыруға әкеледі.
1.3 Жеке басты сақтандырудың қалыптасуы мен дамуының шетелдік тәжірибесі
Қазіргі заманғы нарықтық қоғамды экономикалық катынастардың ерекше түрі
-сақтандырусыз анықтауға болмайды. Қоғамның әл-ауқатының деңгейі, нарықтық
қатынастардың даму дәрежесі және сақтандырудың даму деңгейінің арасында
тікелей байланыс бар. Әлеуметті және нарықтық катынастар облысындағы
әлемдік лидер болып табылатын елдерде (АҚШ, Жапония, европалық елдер және
басқалары) сақтандыру халық шаруашылығының ең түрақты және серпінді дамушы
салаларының бірі болып есептелінеді. Оны сақтандырудың түрлі елдерде
дамуының мына көрсеткіштерінен көруге болады.
Жеке сақтандыруға әрбір адамның өміріндегі мүмкін болатын жағдайлармен
байланысты сақтандырудың барлық түрлері жатады. Дамыған елдерде (АҚШ,
Германия, Жапония, Ұлыбритания) жинақталатын сыйақылар көлемі бойынша жеке
сақтандырудың басқа салаларының ішінен бірінші орынды иеленеді.
Сақтандырудың берілген түрлері маңызды әлеуметтік қызметті
атқарады, өйткені әрбір адамның мүдделерін қорғайды. Сондықтан барлық
елдерде жеке сақтандыруды дамытуға және қолдауға көп көңіл
бөлінеді.
1 Кесте – Түрлі елдерде сақтандырудың дамуын сипаттайтын негізгі
көрсеткіштер
Елдер Бір тұрғынға есептегендегі Жалпы ішкі өнімдегі
жинақталатын сақтандыру жарналарыньщсақтандырудың үлесі,
көлемі, мың. долл. %
Швейцария 2,9 8,6
Жапония 2,6 8,6
АҚШ 2,1 8,7
Люксембург 1,9 7,9
Ұлыбритания 1,8 11,4
Нидерланды 1,7 8,4
Франция 1,5 6,6
Германия 1,4 5,7
Швеция 1,3 -
Норвегия 1,3 -
Дания 1,3 4,8
Ирландия 1,2 9,1
Бельгия 1,1 5,0
1 кестенің жалғасы
Италия 0,6 3,0
Венгрия 0,08 2,1
Чехия 0,07 2,9
Словакия 0,05 2,3
Польша 0,04 1,4
Ресей 0,02 1,2
Ескерту – www.google.kz
Әлемдік тәжірибеде жақсы дамыған сақтандыру ісі экономиканың дамуына және
әлеуметтік проблемаларды шешуге белсенді түрде әсер ететіндігін көрсетеді.
Дағдарыстан шыққан постсоциолистік елдер (Венгрия, Польша, Чехия)
сақтандыруға жоғары қызығушылық көрсетуде.
Адамдардың жеке сақтандыруға деген мүдделері жоғары. Әлемде екі нақты
нәрсе ғана бар: өлім және салықтар. Бірақ ешбір адам өлетінін білмейді
(сондықтан 1984 ж. АҚШ-та өтелмеген сақтандыру сомасы 5,5 трлн. долл.
болды) немесе болашақта салықтардың қанша сомасын төлейтіндігін білмейді.
Адамның болашақка әсер ететін кез-келген әрекеті белгісіздік сипатқа ие.
Адам жинақтау шотына ақшасын салған кезде сол ақшаны кейіннен пайдаланғысы
келген уақытта оның сатып алушылық қабілеті қандай болатындығын білмейді,
себебі бұл мерзім арасындағы инфляция қарқыны белгісіз. Бүгін сатып алынған
акцияның болашақтағы құны белгісіз, сонымен бірге колледжде мамандықты
таңдай отырып, сіз оның келешектегі қаржылық қайтарымын білмейсіз. Мұнай
компаниясы скважинанын қанша мұнай бере алатынын білмейді. Жердің және
капиталдың құндылығы олардың болашақта әкелуі мүмкін табыстарына тәуелді
болғандықтан, капитал экономикасы тәуекел мен белгісіздіктің экономикалык
теориясымен өзара тығыз байланысты.
Негізінен адамдар тәуекелге барғысы келмейді және тәуекел ауыртпалығын
болдырмас үшін ақша төлеуге дайын.
Сақтандыру адамдар мен компаниялардың тәуекелдерін төмендетудің негізгі
әдістерінің бірі болып табылады.
Бүгінгі күні европалық елдерде өмірді ұзақ мерзімділік сақтандыруға
каржылық жеңілдіктер жүйесі барМысалы, кейбір елдерде бұл шарттар бойынша
сақтандыру өтемақыларын салынатын салық банк депозиттерінің пайызына
салынатын салықтан төмен, сақтанушыға шарт мерзімі аяқталғаннан кейін
немесе сақтанушының өлімі жағдайында төленетін сақтандыру сомасына салықтың
да мөлшері төмен, кейбір жағдайларда салық мүлдем салынбайды. Осыған орай
өмірді сақтандыру дамыған елдерде мұраға салынатын салықты төмендету үшін
қолданылады.[7;Б.37]
Барлық дамыған елдерде сақтандыру компаниялары ең бай қаржылық
институттар болып табылады. Олар ақшаларды көбірек шоғырландырады. Ірі
сақтандырушылардың резервтері жүздеген миллиард долларды құрайды. Әркім өз
өмірін қол жететін тәсілдермен сақтауға тырысады. Сондықтан өмірді
жинақтаушы сақтандыру - Батыс Европа, АҚШ және
Жапониядағы сақтандырудың ең көп тараған түрі. Әлемнің дамыған елдерінде
тұрғындардың 90%-і өмірді ұзақ мерзімді жинақтаушы сақтандыру полисіне ие.
Инвестициялық ресурстар көзінен басқа өмірді сақтандыру әлеуметтік
проблемаларды шешудің маңызды құралы болып табылады.
Барлық елдерде тұрғындарды қол жеткізген материалдық әл-ауқатының
нашарлауынан қорғаудың объективті әлеуметтік қажеттілігі бар. Бұл
қажеттілік мынадай нысанда қоғаммен қанағаттандырылуы мүмкін:
- Мемлекеттік әлеуметтік қамсыздандыру;
- Ерікті жеке сақтандыру.
Дамыған экономикалық жүйелердің өзінде дамыған және жан-жақты мемлекеттік
әлеуметтік қорғау жүйесімен қатар міндетті емес әлеуметтік сақтандыру
нарықтары қызмет етеді. Мысалы, Германияда өмірді ерікті сақтандыруға жыл
сайын ЖҰӨ-нің орташа есеппен 2,7%-і бағытталады, ал Францияда - 5,9%.
Европада сақтандырудың айтылған түрі бойынша резервтер 1,3 триллион евродан
асады.
Қазіргі уақытта сақтандыру компаниялары әлеуметтік кепілдер жүйесін
қалыптастыратын көптеген процестерге қатыспайды. Мысалы, зейнетақы
жүйелерінің зейнетақы реформаларына сақтандыру компанияларының қатысуы
қарастырылмайды. Францияда мемлекеттік емес зейнетақымен қамтамасыз ету
ролі толығымен өмірді сақтандыру компанияларына жүктелген. Зейнетақы
қорлары туралы Заңның қабылдауына қарамастан, бұл жүйе жұмыс жасамады.
Өйткені зейнетақы бағдарламасына сақтандырушылар тиімді және сапалы қызмет
етеді, оларға деген тұрғындардың сенімі жоғары.
Сақтандырушылар мен мемлекеттің серіктестік қатынастарын орнатуға
ұмтылуының нақты мақсаты бар. Елде әлеуметтік кепілдер жүйесінің реформасы
қалыптасты. Одан мемлекеттің әлеуметтік қорғауды қамтамасыз ету бойынша
жауапкершілігінің барлығын өзіне алмайтындығын көруге болады. Бұл жүйенің
екінші маңызды сегменті мемлекеттік емес жүйелер болуы керек.
Мұндай көзқарас әлемдік тэжірибемен де расталады. АҚШ-та, Финляндияда,
Канадада және басқа да елдерде корпоративті сақтандыру үлгісі тиімді жұмыс
жасауда, онда мемлекеттік емес сақтандырушылар белсенді рөл атқарады. Олар
азаматтардың өз жарналары бойынша, сонымен бірге жұмыс берушілердің
жарналары бойынша ұзақ мерзімді жеке сақтандыруды жүзеге асырады.
Мемлекеттік емес сақтандырушылардың сақтандыру резервтерін қалыптастырудың
жинақтаушы жүйесі инвестициялық айналымға азаматтардың ұзақ мерзімді
жинақтары мен жұмыс берушілердің қаражаттарын белсенді түрде тартуға жағдай
жасайды. Оның нәтижесінде адам әлеуметтік қорғаудың күшті құралына ие
болады және өзінің жеке жинақтарының өсуін қамтамасыз етеді.
Әлемнің, соның ішінде АҚШ-тың ірі сақтандыру компаниялары көп
функционалды қаржы-несие ұйымдары, холдингтер болып табылады. Олар еншілес
компаниялары арқылы сақтандырудан басқа несие беру, клиенттердің чектеріне
қызмет көрсету, есеп-айырысу, несие карточкаларын эмиссиялау, жылжымайтын
мүлікпен, бағалы қағаздармен операцияларды жүргізу, клиент тапсырысы
бойынша оның мүлкін немесе капиталын басқару қызметтерін жүзеге асырады.
Бұл шаралар сақтандырудың жеке түрлерінің немесе сақтандыру қызметінің
жағымсыз жағдайлары кезінде сақтандыру жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз
етуге бағытталған.
АҚШ сақтандыру компанияларының басты табыс көзі мыналар болып табылады:
- инвестициялық қызметтен алынатын табыстар;
- зейнетақы қорларының ірі қаражаттарын басқарудан алынатын табыстар
(басқарылатын сомадан 0,1%).
АҚШ сақтандыру компаниялары қызыметінің бұл бағыттары оларды өндірістік
корпорацияларға қатысы бойынша қаржылық басқарудың маңызды орталығына
айналдырды. Бұл жағдай сақтандыру компанияларының өкілдері американдық
өндірістік корпорациялар директорлар кеңесінің 27%-нің
қатысуымен көрсетіледі.
АҚШ-тағы әлеуметтік көмек бағдарламаларының және трансферттік
бағдарламалардың көп бөлігін реципиенті бойынша және көмектің түрі бойынша
сыныптауға болады.
АҚТТІ- халқында 258 млн. адам және 9133 сақтандыру компаниялары бар.
Олардың жан басына шаққандағы сақтандыру сыйақылары 2334 ЭКЮ-ге тең.
2 Кесте – АҚШ-тағы мемлекеттік әлеуметтік көмек және әлеуметтік
сақтандыру бағдарламасы
Алушылар Әлеуметтік сақтандыру Акшалай көмекНатуралды
нысандағы
жәрдемақы
Қарт адамдар Қарттарға және асыраушысынан Әлеуметтік Медикейд;**
жоғалтқан жанұялар қамсыздандыруАзық-тұлік
үшін әлеуметтік қамсыздандыру; жүйесінен талондары;
Зейнеткерлікке қосымша табысТұрғын-үй
шыққан мемлекеттік қызметкері
мекемелер және темір жол
қызметкерлері үшін әлеуметтік
қамсыздандыру; Медикейр***
Мүгедектер Мүгедектер үшін Әлеуметтік Медикейд
әлеуметтік қамсыздандьфу
қамсыздандыру; жүйесінен
Медикейр қосымша табыс
Басқалары Жұмыссыздық Кішкентай Медикейд;
бойынша балалары Азық-тұлік
сақтандыру; бар адамдаргаталондары;
Кездейсоқ оқиғаларға байланыстыкөмек; Жалпы Тұрғын-үй
жұмысшыларға өтемақылар төлеу көмек қызметкері
2 кестенің жалғасы
Ескерту – С.Фишер, Р. Дорнбуш, Р.Шмалензи. Экономика. Пер.с анг. -М:
"Дело", 1997 ж.
Медикейд -АКШ-ғы ақысыз немесе женілдікті медициналык көмектің мемлекеттік
бағдарламасының аталуы;
Медикейр -Қарт адамдарга акысыз медициналык көмек көрсетудің мемлекеттік
багдарламасыныц аталуы;
Вэлфердің (АҚШ-ң әлеуметтік көмек Бағдарламасы) реципиенттері ішінен
қарттар, мүгедектер және басқалары көрсетілген. Соңғы топ түрлі жағдайларға
байланысты түрлі қиындықтар көріп отырған тұлғалардың санынан қалыптасады.
Оған жұмыссыздар (жұмыссыздық бойынша сақтандыру өтемақыларын алатындар)
және кедей жанұялардың балалары кіреді.
АҚШ-тағы арнаулы сақтандыру көптеген адамдардың жеке жинақтарының көлемі
әлеуметтік қолайлы өмір сүру деңгейін қамтамасыз етуге жеткіліксіз екендігі
түсінілген кезде, яғни Ұлы депрессия кезеңдерінен басталады.
Ұлыбританияда 1986 жылғы қаржылық қызмет көрсету Заңның негізінде өмірді
жинақтаушы сақтандыру және жинақтардың ұзақ мерзімді зейнетақы жоспарлары
операцияларына маманданған сақтандырушыларға мемлекеттік реттеудің ерекше
түрі қолданылады. Жеке сақтандыру маманданған сақтандыру компанияларына,
зейнетақы қорларына, жылжымайтын мүлікті тұрғындарға сатуды жүзеге
асырылатын инвестициялық компанияларда (кұрлыс қоғамдарында) шоғырланған.
Бұл елдегі зейнетақы заңы еңбекке қабілетті тұрғындарды жеке зейнетақылық
сақтандыру полистерін сатып алуға ынталандырады.
Жеке сақтандырудың дамуына халықтың дәтүрлі басқа тәсіл жинақтарды
қолдану кері әсерін тудырады. (жылжымалы мүліктер, мүліктер, шетел
валютасын сатып алу), және бос қаражаттар түрақты құндылықтарға салынады.
Еуро Одақтарда сақтандыру сыйақылары ЖІӨ-ге шаққанда орташа 8,5% құрайды,
ал Қазақстанда Бұл көрсеткіш 0,65%. Ал, ЕО жеке сақтандыру бойынша
сақтандыру сыйақыларының үлесі 40-70%, ал Қазақстанда 1,5%. Ал, бұл жағдай
біздің мемлекетіміздің рыноктық экономикаға кеш көшкендігімізі дәлелдейді.
Сақтандыру қаржы кызметтерінің әбден интегралданған түрлеріне жатады.
Дүние жүзінің бүкіл ірі сақтандыру компаниялары қайта сақтандыру мен
сақтандырудың бірлескен түйіндерімен біріктірілген. Көптеген елдерде ұлттық
нарықтарға шетелдік сақтандыру компанияларының еркін кірулеріне рұқсат
етілген.
Мысалы: 1992 жылы Маастрокт келісім- шартына сәйкес Еуропа Одағы
елдеріндегі шетелдік капитал үшін шек қоюдың кез келген түрі алып тасталған
және Европада бірыңғай сақтандыру нарығының қалыптасуы бағытына бет алған.
Әрі сонда да қайсыбірі үшін қарым- катынасқа енгендерінің ұлттық сақтандыру
рыноктары белгілі ерекшеліктерін сақтайды.
3 Кесте – Халықаралық сақтандыру нарығының негізгі көрсеткіштері
Көрсеткіштер
Кесте мәліметінен көріп отырғанымыздай, Америка мен Жапония
мемлекеттерімен салыстырғанда біздің сақтандыру рыногының даму үстінде.
Егер осы мемлекеттердің жан басына шаққандағы сақтандыру сыйақыларын
қарастырсақ, онда Америкада бұл көрсеткіш 3665 доллар құрайды, ал біздің
мемлекетімізде бұл көрсеткіш 13,5 долларға тең. Егер,біздің мемлекетіміздің
жағдайымен шамалас мемлекеттердің статистикасына мән берсек, яғни Тунис,
Чили, Эквадор, онда сақтандыру нарығының дамымауы емес, бізде сақтандырудың
дамуына нарықта сақтандыру өнімдері мен қызмет көрсетулердің толық қанды
жұмыс істемеуі табылады. Бұған қадағалау органы жағынан барлық жағдайлар
жасау керектігі байқалады. [9;Б.45]
Сонымен, Батыста сақтандырудың дамуына мемлекет үлкен көңіл аударады
деген қортындыға келуге болады. Оны сақтандыру компанияларын мемлекеттік
реттеуден, сонымен бірге әлеуметтік сақтандырудың дамуынан көруге болады.
Қорыта айтатын болсақ, сақтандыру әртүрлі елдерде бірталай түрлілік
формаларын көрсетеді, әрі халықтың әлеуметтік және экономикалық өмір сүруі
жағдайларына бейімделеді.
2 бөлім Қазақстан Республикасының сақтандыру рыногы мен өмірді
сақтандырудың даму жағдайын талдау
2.1 Қазақстан Республикасы сақтандыру нарығының қазіргі жағдайы
Ұлттық сақтандыру нарығының бастапқы қалыптасу кезеңі Қазақстанның дербес
ел ретінде қалыптасуының күрделі жағдайларында жүзеге асырылды. Сол
жылдардың ішінде сақтандыру ұйымдары сақтандыру бойынша өзінің кәсіпкерлік
қызметін жүзеге асыруда біршама тәжірибе жинақтады.
Заң шығару базасының жетілдірілуі, соңғы жылдардың ішінде ЖІӨ-нің, жан
басына шаққандағы табыстың өсумен, валюталық нарықтың қатысты
тұрақтылығымен байланысты Республиканың жалпы экономикалық дамуы сақтандыру
рыногының дамуына әсер етті. Бұны мына суретте көрсетілген мәліметпен
дәлелдеуге болады.
Сурет 2 – сақтандыру ұйымдарының санының өзгерісі*
Сурет 3 - сақтандыру ұйымдарының санының өзгерісі*
2009 жылдың 1 қаңтардағы жағдайы бойыша Қазакстан Республикасының
сақтандыру нарығында 44 лицензияланған сақтандыру ұйымдары (оның ішінде: 8
- өмірді сақтандыру бойынша), 12 сақтандыру брокері, 56 актуарий өз
қызметтерін жүзеге асырды. [10]
4 Кесте – Сақтандыру секторының институционалды құрылымы
Көрсеткіш 2005 2006 2007 2008 2009
жыл. жыл. жыл.
Сақтандыру ұйымдарының саны, барлығы 36 37 40 41 44
Резидент есемтердің қатысуымен 6 4 6
Өмірді сақтандыру бойынша 2 3 5 7 8
Сақтандыру брокерлері 8 12 12 13 12
Актуарилер саны 27 30 33 44 56
Лицензиясы бар аудиторлык ұйымдар саны 34 36 36
Ескерту – Қаржы нарығы мен каржы ұйымдарын кадағалау агентігінің мәлімет
2009 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша есепті күнге 32 сақтандыру ұйымы
Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қоры АҚ- ның қатысушылары болып
табылды.
Кесте мәліметтерінде көріп отырғанымыздай, сақтандыру ұйымдарының жылдан
жылға өсіп отыр. Бұл фактор сақтандыру ұйымдарының тұрақты және бәсекеге
қабілетті нарықта қызмет атқара алатынын дәлелдейді. Оны жұмыс істеп жатқан
сақтандыру ұйымдарының берген есептік мәліметтеріне негіздай отырып,
Қазақстан Республикасының каржы нарығы және қаржы ұйымдарын реттеу мен
қадағалау Агенттігінің мәліметтері растап отыр.[11]
5 Кесте – Сақтандыру сыйақылары мен төлемдері (млн.тенге)
2005 2006 2007 жыл 2008ж. 2009
5 –кестеніің жалғасы
2.2. Ерікті түрде жеке сақтандыру (төлемдері)
Кестеде көріп отырғанымыздай 2005 - 2007 жылдар аралығында, сақтандыру
сыйақылары мен төлемдерінің көлемінің өсуі сақталуда. 2007 жылғы сақтандыру
сыйақыларының жалпы көлемі 2006 жылмен салыстырғанда 79,2%-ға өсті және
120265,9 млн. теңгені құрады, 2006 жылы бұл көрсеткіш 67123,1 млн. тенге
немесе 2005 жылмен салыстырғанда 1,6 есе өсті. Ал, осы сақтандыру
сыйақыларының жүргізілетін формаларына мән берсек, онда 2007 жылы
жүргізілген сыйақының жалпы көлеміндегі үлесі, сәйкесінше міндетті
сақтандыруда - 14,9%, ерікті түрде жеке сақтандыруда - 10,7%, ерікті түрде
мүліктік сақтандыруда - 74,4% құрады. Ерікті түрде жеке сақтандыру - сыйақы
түсімдерінің 42,6%) (5489,3 млн.тн.) жазатайым жағдайдан (оқыс жағдайлар)
сақтандыру бойынша, 28,6% (3691,1 млн.тн) ауру жағдайынан сақтандыру
бойынша, 19,9% (2558,4 млн.тн.) - өмірді сақтандыру бойынша, 8,9% (1144,4
млн.тн.) - аннуитетті сақтандыру бойынша. Бұл, жағдай ерікті түрде
жүргізілетін жеке сақтандырудың әлі толық қанды дамымауын көрсетеді. Мұны
былай түсінуге болады, яғни халықтың сақтандыруға деген мүдделерінің
жоқтығы және олардың табыс көздерінің аздығымен сипатталады.
Сақтандыру төлемдерінің жиынтық көлемі 2007 жылы төленген жалпы
сақтандыру төлемдері 14092,2 млн.теңгеге тең болды. Ол 2006 жылмен
салыстырғанда 30,8% артқан. Оның ішінде, 2007 жылғы жалпы сақтандыру
төлемдерінің 2006 жылмен салыстырғандағы үлесі сәйкесінше ерікті мүліктік
сақтандыру бойынша сақтандыру төлемдерінің көлемі ұлғайды - 23,3% және
7105,7 млн.тенгеге жетті, ал жеке сақтандыру бойынша 20,0% өсті.
Сақтандырудың міндетті түрлері бойынша төлемдер көлемі 49,5%-ке өсті,
ішінде автокөлік иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершіліктерін сақтандыру
бойынша 56,4% (2804,4 млн.тн.), 70,5% (1419,4 млн.тн.) төлемдер ауру
жағдайына байланысты, 48,2% (3424,5 млн.тн.) - басқа да қаржылық шығындарды
сақтандыру бойынша сақтандыру өтемдерін құрап отыр. Ерікті түрде жеке
сақтандыруда - 70,5% (1419,4 млн.тн.) төлемдер ауру жағдайына байланысты,
14,6% (293,8 млн.тн.) - жазатайым жағдайларды сақтандыру бойынша және 7,8%
(156,3 млн.тн.) - өмірді сақтандыру бойынша төленді. Ал енді сақтандыру
нарығының ағымдағы жағдайын қарастыратын болсақ,2008 жыл ішінде сақтандыру
ұйымдарының тікелей сақтандыру шарттары бойынша қабылдаған сақтандыру
сыйлықақыларының жиынтық көлемі өткен жылдың осыған ұқсас кезеңінде
жиналған көлемінен 9,4 %-ға азайып, 133,5 млрд. теңге блды. Міндетті
сақтандыру бойынша сақтандыру сыйлықақыларының көлемі өткен жылдың осындай
көрсеткішінен 52,5 %-ға өсіп, ерікті жеке сақтандыру бойынша ұлғаю 16,6 %-
ды, ерікті мүліктік сақтандыру бойынша кему – 24,1%-ды құрады. Сонымен,
əлемдік дағдарыс жағдайларында кредит (ең алдымен автомобиль мен тұрғын
үйге) берудің міндетті талабы сақтандыру болып табылатын банктік
сақтандыруды қысқару үрдісі, сондай-ақ сақтандырудың ерікті түрлері бойынша
сыйлықақылар көлемінің төмендеуі (өмірді корпоративтік сақтандыру
корпорациялар бюджеттерінің қысқаруына ілінгені) байқалып отыр. 2008 жылы
жасалған сақтандыру төлемдерінің жалпы көлемі өткен жылдағы Осындай
кезеңімен салыстырғанда 13,6 % өсіп, 55,9 млрд. теңге болды. Бұл ретте,
қайта сақтандыру ұйымдарынан қайта сақтандыру бойынша өтеу есебінен
сақтандыру төлемдерінің үлесі 12,9 % (7,2 млрд. теңге) болып отыр. 2009
жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша сақтандыру сыныптары бойынша жасалған
сақтандыру төлемдерін қарастырған кезде мынаны айта кетуге болады:
міндетті сақтандыруда – көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық
жауапкершілігін сақтандыру бойынша 46,2 % (4,2 млрд.теңге), қызметкердің
еңбек(қызметтік) міндеттерін атқарған кезде олардың өмірі мен денсаулығына
келтірілген зиян үшін жұмыс берушінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру бойынша төлемдер31,9 % (2,9 млрд. теңге), өсімдік шаруашылығын
сақтандыру бойынша 19,8 % жəне басқалар бойынша - 2,1 % болды;
ерікті жеке сақтандыруда – сақтандыру төлемдерінің 74,4 % (6,1 млрд. теңге)
аурулардан сақтандыру бойынша, жазатайым жағдайлардан сақтандыру бойынша –
12,2 %, аннуитеттік сақтандыру бойынша – 9,8 % (0,8 млрд. теңге) жəне
өмірді сақтандыру бойынша - 3,7 % (0,3 млрд. теңге) болды;
ерікті мүліктік сақтандыруда – 87,6 % (33,9 млрд. теңге) басқа да қаржылық
шығындардан сақтандыру бойынша, автомобиль көлігін сақтандыру бойынша – 5,9
% (2,3 млрд. теңге), мүлікті сақтандыру (автомобильді, əуе, теміржол, су
көлігін жəне жүкті сақтандыруды қоспағанда) бойынша – 2,6 %, басқалар
бойынша – 3,9 % болды.[12]
Сурет 4 – сақтандыру сыйақылары мен төлемдері*
6 Кесте – Сақтандыру салалары бойынша сақтандыру сыйақыларының түсімі
(млн.тн.)
Сақтандыру2005 жыл 2006 жыл 2007 жыл 2008 жыл 2009 жыл
салалары
бойынша
сыйақылард
ың
түсімі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 5
1 бөлім Жеке басты сақтандырудың теориялық аспектілері 7
1.1 Сақтандырудың экономикалық мәні және оның атқаратын қызметі 7
1.2 Жеке басты сақтандырудың даму кезеңдері, мәні және қажеттілігі 11
1.3 Жеке басты сақтандырудың қалыптасуы мен дамуының шетелдік тәжірибесі
16
2 бөлім Қазақстан Республикасының сақтандыру рыногы мен өмірді
сақтандырудың даму жағдайын талдау 22
2.1 Қазақстан Республикасы сақтандыру рыногының қазіргі жағдайы 22
2.2 Жеке басты сақтандырудың жекелеген түрлеріне сипаттама 31
2.3 Жеке басты сақтандырудың қаржылық жағдайын талдау Ошибка!
Закладка не определена.
("БТА" сақтандыру компаниясының мысалында) 39
3 бөлім Қазақстан Республикасындағы жеке басты сақтандыруды жетілдіру
жолдары 51
Қорытынды 4
Қолданылған әдебиеттер тізімі 6
Кіріспе
Сақтандыру - сақтандыру ұйымының өз активтері есебінен жүзеге асыратын,
сақтандыру төлемін төлеу арқылы сақтандыру шартымен анықталған сақтандыру
жағдайы немесе басқа да жағдай туындағанда жеке және заңды тұлғалардың
заңды қызығушылықтарын мүліктік қорғау бойынша қатынастардың кешенін
білдіреді.
Жеке сақтандыру бойынша сақтандыру обьектілері материалдық емес игіліктер
- өмір, денсаулық, еңбекке қабілеттік және азаматтардың жеке тұлғасымен
байланысты басқа да қызығушылықтары.
Әлемде тек екі нәрсе бар - өлім және салықтар. Салықтар осы және басқа
түрінде әрқашан да болды, сәйкесінше өмірді сақтандыру да алғашқылардың
бірі болып қалыптасып, үнемі дамып, өзінің қазіргі нысанын қабылдап отыр.
Сақтандырудың негізінде сақтандыру шарты жатыр. Сақтандыру шарты -бұл
сақтандырушы мен сақтанушы арасындағы келісім, оның негізінде сақтандырушы
сақтандыру жағдайы туындаған кезде сақтанушыға (немесе пайда иеленушіге)
осы оқиғаның нәтижесінде пайда болған зиянның орнын толтыруға немесе
сақтандыру сомасын төлеуге міндеттенеді, ал сақтанушы, өз кезегінде,
белгіленген мерзімде сақтандыру төлемдерін төлеуге міндетті болады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, егер мемлекет сақтандырушы компаниялармен
бірлесіп жұмыс жасаса, тиімді құрылған сақтандыру ісі экономиканың дамуына
және әлеуметтік проблемаларды шешуге әсерін тигізеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты сақтандыру, соның ішінде жеке сақтандыру
түсінігін зерттеу, жеке сақтандырудың дамуының шетелдік тәжірибесін және
Қазақстан Республикасы сақтандыру нарығының қазіргі заманғы жағдайын
зерттеу болып табылады.
Мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
- сақтандыру, сақтандыру қатынастары және жеке сақтандыру
түсініктерінің теориялық ерекшеліктерін негіздеу;
- жеке сақтандырудың қалыптасуы және даму кезеңдерін анықтау;
- жеке сақтандыруды сипаттайтын ерекшеліктерін ашу;
- жеке сақтандырудың шетелдік тәжірибесін оқу және талдау;
- республикадағы өмірді сақтандырудың қолданылып жүрген механизмін
зерттеу;
- Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығын кешенді талдау;
- Республикадағы жеке сақтандырудың даму жолдарын анықтау.
Зерттеудің объектісі - Қазақстан Республикасының жеке сақтандыру
нарығы болып табылады.
Зерттеудің пәні - өмірді сақтандырудағы сақтандыру қорын қалыптастыру
және пайдалану бойынша ұйымдық-экономикалык қатынастар болып табылады.
Диплом жұмысының теориялық-әдістемелік негізі - сақтандыру мәселелері
бойынша отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері, ҚР заңнамалық-
нормативтік актілері, статистикалық ақпараттар және қаржы рыногы мен қаржы
ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігінің есептік мәліметтері болып
табылады.
Қазақстан Республикасында сақтандыру нарығына деген қызығушылық жоғары.
Бірақ жеке сақтандыру жинақталатын сыйақылар көлемі бойынша сақтандырудың
басқа да салаларының ішінде бірінші орынды иеленбейді. Жеке сақтандырудың
дамуына қажет барлық алғышарттар қалыптасуда.Қазақстан Республикасында
сақтандыруды дамытудың мемлекеттік бағдарламасы жүзеге асуда, заң шығарушы
база жетілдірілуде. Одан басқа, жеке сақтандырудың дамуына сақтандыру
компаниялары белсенді түрде қатысуда. Оны АҚ "БТА" сақтандыру
компаниясының ерікті медициналық сақтандыру бағдарламасынан көруге болады.
Бірақ, жеке сақтандырудың жемісті дамуына қажет заң шығаруға, сонымен
қатар сақтандыру жүйесіне қатысты шараларды кабылдау керек.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен және қортындыдан тұрады. Бірінші
бөлімде, сақтандырудың, оның ішінде жеке сақтандырудың теориялық
аспектілері, жеке сақтандырудың экономикалық мәні және оның қалыптасуының
шетелдік тәжірибесі қарастырылады. Екінші бөлімде - АҚ "БТА" сақтандыру
компаниясының ерікті медициналық сақтандыру бағдарламасының мысалындағы
жеке сақтандырудың тәжірибесі. Үшінші бөлімде, өмірді сақтандырудың
жетілдіру жолдары қарастырылады.
1 бөлім Жеке басты сақтандырудың теориялық аспектілері
1.1 Сақтандырудың экономикалық мәні және оның атқаратын қызметі
Нарықтық қатынастарға негізделген айналымда сақтандыру маңызды орынға ие.
Қатысушыларының мүмкін болатын мүліктік ысыраптарын азайта отырып, бұл
институт олардың қызығушылықтарын қорғаудың маңызды құқықтық кепілі ретінде
қызмет етеді. Сонымен бірге, сақтандыру ірі ақша қаражатарын шоғырландыру
және кейіннен пайдалану әдісі ретінде қаржылық сферадағы кәсіпкерлік
қызметтің бір түрі болып табылады.
Сақтандыру ерекше қатынастардың пайда болуымен байланысты күрделі ерекше
қатынастардың жиынтығы ретінде көрініс табады. Олар, өз кезегінде,
сақтандыруға қатысушылардың түрлі сақтык қызыгушылықтарының пайда болуымен,
сақтандыруға жататын обьектілердің әртүрлілігімен, сақтандырумен қамтылатын
сақтандыру жағдайларының бар болуымен және басқа да факторлармен
байланысты.
Сақтандыру адамдарды, олардың істерін түрлі қауіптерден сақтық қорғаумен
қамтамасыз ететін экономикалық қатынастардың ерекше түрі болып табылады.
Сақтық қорғауды табиғи, техногендік, экономикалық, әлеуметтік,
экологиялық және басқа да сипаттағы мүмкін болатын қауіптерге адамның екі
жақты реакциясы ретінде түсіндіруге болады. Бір жағынан сақтық қорғау жеке
және заңды тұлғалардың іс-әрекетінің түрлі жақтарымен байланысты өзінің
мүліктік мүдделерін қорғаудағы объективтік қажеттілікпен түсіндіріледі.
Екінші жағынан Бұл қажеттілік көрсетілетін мүдделерді қамтамасыз етудегі
адамдардың қабілетін сипаттайды.
Егер сақтануға деген қажеттілік қорқыныштан туса, ол қорғануға деген
қабілеттілік натуралды және ақшалай қорларды құрып, олардың көмегімен
адамдардың мүліктік, жеке басқа да мүдделерінің сақталуын қамтамасыз етуге
болатынын ұғынудан туындаса, онда сақтық қорғау іске асады деп айтуға
болады.
Сонымен, сақтық қорғауды жеке және заңды тұлғалардың мүлігін,
денсаулығын, еңбекке қабілеттілігін және жеке табысын қаппына келтіру үшін
арнаулы сақтандыру қорларын құрудағы ұсынылған қажеттілігі деп анықтауға
болады.
Қоғамдық тәжірибе ұзақ уақыттың ішінде сақтандыру қорын ұйымдастырудың үш
негізгі нысанын әзірледі: [1;Б. 38]
Бюджеттік және басқа да мемлекеттік қаражаттар есебінен құрылатын
орталықтанған сақтандыру (резервтік) қорлары. Мұндай қорлардың қалыптасуы
натуралды және ақшалай нысанда жүзеге асырылады. Мемлекеттік сақтандыру
қорлары үкіметтің қарауында болады.
Өзін-өзі сақтандыру шаруашылық жүргізуші субъектілер мен адамдардың
сақтандыру қорларын құру және пайдалану жүйесі ретінде. Бұл орталықтанбаған
сақтандыру қорлары натуралды және ақшалай нысанда құрылады. Мұндай қорлар
нақты тауар өндірушілердің немесе адамдардың қызметіндегі уақытша
қиындықтардан өтуге арналған. Орталықтанбаған сақтандыру қорларының
қалыптасу көзі: кәсіпорындардың немесе жекелеген адамдардың табысы.
Сақтандыру сақтандыруға мүдделілік білдіретін тараптардың сақтандыру
жарналарының есебінен сақтандыру ұйымдарын құру және пайдалану жүйесі
ретінде. Бұл қорлардың қаражаттарын пайдалану сақтандырудың шарты мен
ережелеріне сай пайда болған ысыраптың орнын толтыру үшін жүзеге асырылады.
Сонымен, сақтандырудың экономикалық мәні сақтандыруға мүдделік білдіретін
тараптардың жарналары есебінен қорды құруға қатысатын тұлғалар ысырабын
жабуға арналған ақша қорларын құруда. Мүмкін болатын зиян (немесе
сақтандыру тәуекелі) ықтималдылық сипатқа ие болғандықтан, кеңістікте және
уақыт аралығында сақтандыру қорының қайта бөлінуі жүргізіледі. Зиян шеккен
адамның зардабын өтеу сақтандыру қорының құрылуына қатысқандардың жарнасы
есебінен жүзеге асырылады.
Сақтандырудың қазіргі заманғы анықтамасы 2000 жылдың 18 желтоқсанындағы №
126-И "Сақтандыру қызметі туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 4 бабында
берілген. Онда сақтандыру деп "сақтандыру ұйымының өз активтері есебінен
жүзеге асыратын, сақтандыру төлемін төлеу арқылы сақтандыру шартымен
анықталған сақтандыру жағдайы немесе басқада жағдай туындағанда жеке және
заңды тұлғалардың заңды қызығушылықтарын мүліктік қорғау бойынша
катынастардың кешені" аталынған [2;Б.60]. Сақтандыруда қорғау қалыптасқан
ақша қорларынан белгілі бір ақша сомасын төлеу нысанында көрініс табады.
Сақтандыру жүргізілген жағдайлар туындаған кезде олардың кездейсоқтық,
ықтималдық белгілері болуы керек (ҚР АК 817 бап Зп (ерекше бөлім)).
[3;Б.67]
Яғни, айтып өткендей, сақтандыру жағдайы кездейсоқтық немесе ықтималдық
белгісіне ие болуы керек.
Сонымен бірге сақтандырудың мынадай түрлері бар:
– міндеттілік дәрежесіне байланысты: ерікті және міндетті;
– сақтандыру объектісіне байланысты: жеке және мүліктік.
"Сақтандыру қызметі туралы" Заңға сәйкес Қазақстан Республикасында
сақтандыру ұйымдарының сақтандыру қызметі "өмірді сақтандыру" саласы және
"жалпы сақтандыру" саласы бойынша жүзеге асырылады.
"Өмірді сақтандыру" саласы сақтандырудың ерікті нысанындағы мынадай
сыныптарды қамтиды:
1) өмірді сақтандыру;
2) аннуитеттік сақтандыру.
"Жалпы сақтандыру" саласы сақтандырудың ерікті нысанындағы мынадай
сыныптарды қамтиды:
1) жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру;
2) медициналық сақтандыру;
3) автомобиль көлігін сақтандыру;
4) темір жол көлігін сақтандыру;
5) әуе көлігін сақтандыру;
6) су көлігін сақтандыру;
7) жүкті сақтандыру;
осы тармақтың 3)-7) тармақшаларында аталған сыныптарды қоспағанда, мүлікті
сақтандыру;
8) автомобиль көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру;
9) әуе көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
10) су көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
осы тармақтың 10)-14) тармақшаларында аталған сыныптарды қоспағанда, зиян
келтіргені үшін азаматтык-құқыктық жауапкершілікті сақтандыру;
11) заемдарды сақтандыру;
12) ипотекалық сақтандыру;
13) кепілгер мен кепілдікті сақтандыру;
14) басқа қаржылық шығындардан сақтандыру;
15) сот шығындарын сақтандыру.
Сақтандыру қатынастарының заңды түрде бекітілген анықтамасы қазіргі
заманғы сақтандырудың түсініктеріне толығымен сай келеді. Бірақ, Ю.Б.
Фогельсонның айтуы бойынша "мүліктік мүдделердің сипаты туралы талаптар"
бір жағынан анхронизм болып табылады. Мүліктік мүдделер - бұл тұлғалардың
заттар мен мүліктік құқықтарға қатысты мүдделері. Бұрын азаматтық құқық
негізінен мүлік айналымын реттеді, сәйкесінше тек қана мүлік азаматтық
құқықтың обьектісіне жатты. Gombling Act атымен белгілі 1774 жылы
қабылданған өмірді сақтандыру туралы 1774) қызығушы тұлғаға тек
қана ақшамен бағаланатын зиян бойынша сақтандыру шартын жасасуға
рұқсат берді. [4;Б.158]
Қазіргі заманғы заң жүйелері азаматтық құқықтың обьектілеріне материалды
емес игіліктерді де қосады - өмір, денсаулық және т.б. Сәйкесінше сақтық
қорғау осы игіліктермен байланысты мүдделерге де таратылады. Сондықтан,
жеке сақтандыру - Бұл сақтандырудың негізгі және дәстүрлі салаларының бірі.
Сақтандыру қазіргі заманғы нарықтық қоғамда маңызды орынды иеленеді.
Сақтандыру категориясының қоғамдық арналымын сипаттайтын негізгі
функциялары:
1. Инвестициялық қызмет. Сақтандыру қорының уақытша бос ақша
қаражаттарының есебінен экономиканы қаржыландыру жүзеге асырылады.
Сақтандыру компанияларында зиянды өтеуге арналған ақша-кдражаттарының үлкен
сомасы жинақталатындықтан, сақтандыру жағдайлары пайда болғанға дейін олар
түрлі бағалы қағаздарға, жылжымайтын мүлікке және басқа да бағыттарға
уақытша инвестициялану мүмкін.
Өмірді сақтандыру компаниялары (зейнетақы қорларымен бірге) экономиканың
тапшылықтық және ұзақ мерзімді капиталға деген қажеттілігінің басым бөлігін
қанағаттандырады. Сондықтан өмірді сақтандыру компанияларының инвестициялық
мүмкіндіктері олардың капитал нарығындағы жағдайын ерекше етеді. Бұл
ерекшеліктің себептері мынада:
- өмірді сақтандыру компаниялары басқа қаржылық иституттарға
қарағанда сақтанушының бос қаражаттарын төмен пайызбен тарту мүмкіндігіне
ие, өйткені ол сақтық қорғауды қамтамасыз ету негізінде тартылады;
- өмірді сақтандыру шарттары ұзақ мерзімге жасалады, өтемақы
бойынша міндеттемелер уақыты алыстатылған, оларды үлкен ықтималдылықпен
болжауға болады.
Мысалы, Францияда 1999 жылы 701 млрд евро көлеміндегі сақтандырушылардың
жалпы инвестицияларының 610 млрд евросы немесе 87%-і өмірді сақтандыру
кұрды. Өмірді сақтандыру бойынша жиналымдар 122 млрд евро мөлшеріндегі
сыйақылардың жалпы жиналымдар көлемінің 65%-ін құрады.
2. Алдын алушылық қызмет. Сақтандыру қоры қаражаттарының бір
бөлігінің есебінен сақтандыру тәуекелін төмендету бойынша шаралар
қаржыландырылады. Мысалы, өрттен сақтандыруға жинақталған
қаражаттардың бір бөлігінің есебінен өртке қарсы шаралар, сонымен бірге
өрттен мүмкін болатын зиянды азайтуға бағытталған шаралар
қаржыландырылады. Ал жеке сақтандыруда сауықтыру кешендерін салумен
байланысты шаралар қаржыландырылады.
3. Жинақтаушылық қызмет. Өмірді сақтандыруда сақтандыру
категориясы несие категориясына жақын болады, өйткені сақтандыру шарты
бойынша белгілі бір сақтандыру сомасының жинақталуы жүзеге асады, яғни
сақтандыру жинақтаушылық қызметін де атқарады.
4. Бақылау қызметі. Сақтандыру қорлары қаражаттарының қатаң
мақсатта қалыптасуы және қолданылуы. Бұл қызмет жоғарыда көрсетілген үш
қызметтің нәтижесінде туындайды және нақты сақтандыру қатынастары
кезінде, сақтандыру шартында пайда болады. Бақылау қызметіне сай заң
актілері мен инструктивті құжаттардың негізінде сақтандыру операцияларының
дүрыс жүргізілуіне каржылық сақтандырушылық бақылау жүзеге асырылады.
Қазіргі заманғы мемлекет сақтандыру категорияларын әлеуметтік сақтандыру
және зейнетақылық қамтамасыз нысанында ауыру, еңбекке қаблеттілігін жоғалту
(соның ішінде жасы бойынша), асыраушының өлімі, қайтыс болу жағдайларында
азаматтарды қоғамдық сақтық қорғау үшін қолданылады.
Сонымен, сақтандыру коммпанияларының әлеуметтік проблемаларды шешуде және
жеке сақтандырудың дамуы азаматтар үшін мынадай көмек алуға мүмкіндік
береді:
- қосымша зейнетақымен қамтамасыз ету;
- жоғары сапалы медициналық қызмет көрсету;
- асыраушысынан айрылғанда немесе мүгедектік жағдайына байланысты
қосымша әлеуметтік кепілдіктер.
Мемлекет үшін:
- бюджеттегі жүктемені төмендетуге;
- инвестициялық ресурстарды тартуға;
- асырауында болуды жоюға;
- қоғамда әлеуметтік тұрақтылықты құруға;
- кәсіпорындағы салық жүктемесн төмендетуге.
Берілген дипломдық жұмыста қолданылатын түсініктер қатарына тоқталып
өтейік - Бұл: сақтандыру тәуекелі, сақтандыру жағдайы, сақтандыру сомасы,
сонымен бірге жеке сақтандыру түрлерінің анықтамаларын келтіреміз.
Сақтандыру тәуекелі туындаған жағдайында сақтандыру жүзеге асырылатын,
мүмкін болатын оқиға болып табылады.
Сақтандыру жағдайы - туындау жағдайында сақтандыру шарты ысыраптың орнын
толтыруды қарастыратын жағдай. Міндетті сақтандыру бойынша сақтандыру
жағдайларының түрлері міндетті сақтандыру бойынша заң актілерімен
анықталады, ал ерікті сақтандыру бойынша - тараптардың келісімімен (ҚР АК
817 б., п.1. (ерекше бөлім)).
Сақтандыру сомасы - сақтандыру объектісі сақтандырылатын және сақтандыру
жағдайы туындаған кезде сақтандырушы жауапкершілігінің шекті көлемін
білдіретін ақша сомасы (ҚР АК 817 б., п.1. (ерекше бөлім)).
Экономиканың нарықтық қатынастарға көшуі, кәсіпкерлік қызметтің дамуы,
тауар мен айырбас шеңберінің, шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы
өзара келісімшарт міндеттемелерінің кеңеюі сақтандыру арқылы болатын
кепілдіктердің берік жүйесін талап етеді. Тек сақтандыру негізінде ғана
материалдық игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну процесінде
пайда болатын қоғамдық және жеке мүдделерді қорғау мүмкін болады.
Сақтандырудың экономикальқ мәні барлық қатысушылардың төлемдері есебінен
оқыс оқиғаға ұшырағанға көмек көрсетілетіндігінде. Демек, сақтандыру -
қолайсыз құбылыстар мен күтпеген оқиғалар болған кезде жеке және заңды
тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау және оларға материалдық
зиянды төлеу үшін мақсатты ақша қорларын құру және пайдалану
жөніндегі қайта бөлгіштік қатынастардың айрықша сферасы.
1.2 Жеке басты сақтандырудың даму кезеңдері, мәні және қажеттілігі
Өмірді сақтандыру алғашқылардың бірі болып қалыптасты. Б.э.д. 5 ғасырда
ежелгі Римде жерлеу рәсімдеріне байланысты коллегиялар болған. Олар өзара
сақтандыру қоғамдары ретінде қызмет етті. Бұл коллегиялардың жұмыс жасау
мәні мынада: коллегия мүшелерінің өзінің жерлеу рәсімдеріне
қажет қаражаттарды жинау мүмкіндігі болмады, бірақ олар бірігіп және
жарналарын енгізу арқылы кейіннен үлкен капитал жинақтады. Коллегия өз
атынан оны пайызға өсіруге орналастырды және осындай коллегия мүшелерінің
әрқайсысының өлімі кезінде оның жерлеу рәсімін жанұясы емес, коллегия
көтеріп алған.
Кейіннен осындай коллегиялардың қызметі күрделене түсті - олар белгілі
бір ақша сомасын тек қана сақтанушы тұлғаның өлімі жағдайында емес, сонымен
бірге оның белгілі бір жасқа жетуі кезінде де төледі. Бұл төлемдер бір рет
және тұрақты сипатта төленіп отырды. Тұрақты төлемдер латынның "annus"
(жыл) сөзінен аннуитет (жыл сайынгы) деген атауға ие болды.
Орта ғасырларда қаржыгерлер аннуитет механизмін шіркеулер салған
шіркеудің шектеуін айналып өту үшін (шіркеу ақшаны пайызға орналастыруды
жеті күнәнің бірі деп жариялады және христиандарға оны жүзеге асыруға тиым
салды) пайдаланды. Аннуитет механизмін пайдалану арқылы ақша қарызға емес,
қайтарымсыз негізде берілді және пайыздың орнына аннуитет төленді,
шаруашылық операциялардан пайда табу сақталып отырды. Бұл сақтандыруды
өзінің тікелей арналымынан тыс қолданудың алғаш мысалы болды.
11-13 ғасырларда көптеген елдер мен ерікті қалалардың үкіметтері
сақтандырудың осындай нысанының тиімділігін түсінді. Мемлекет оны бір
жағынан өз қаражаттарын толықтыру үшін, екінші жағынан еңбекке қабілеті
жоқтарды ұстау ауыртпалығын өзінен түсіру үшін пайдаланды.
Кейбір қалаларда аннуитетті кейінен төлеу шартымен мемлекеттік қазынаға
аударымдар аудару міндетті болды.
16-17 ғасырларда өмірді сақтандыру күрделене түсті. Төлемдер мен
жарналарды енгізу сызбасын анықтағанда жас топтары ескеріле бастады. Өлу
деңгейі кестесі жасалынып, оның негізінде қаржылық есептер құрылды. Бірак,
барлық қаржылық жоспарлардың мағынасы бір болды - адам белгілі бір уақытта
немесе тұрақты түрде белгіленген ақша сомасын аударып отырды, ал ол адам
белгілі бір жасқа жеткен соң немесе оның өлімі жағдайында оған не болмаса
оның балаларына белгілі бір уақытта немесе тұрақты түрде белгіленген сома
төленіп отырды.
Италияда сақтандырудың Бұл нысаны "montes pietatis" ("monte di pieta"
италиан тілінен аударганда "ломбард" деген мағынаны білдіреді) деп аталды.
Қызының тұрмыс құру жағдайында төленетін "montes" түрі "montesdelli doti"
деп аталды. Қыз бала өмірге келгенде әкесі ортақ кассаға белгілі бір соманы
аударды, ал қызы 18 жасқа толғаннан кейін және тұрмысқа шыққаннан кейін он
есе артық соманы алды. Егер қыз тұрмысқа шықпаса немесе 18 жасқа жетпей
қаза болса, салым кассаның меншігінде қалды.
Германияда 16 ғасырдың ортасында осындай кассаның негізінде екі қаржылық
жоспар жасалынды - Нюрнбергтің бургомистрі Бертольд Гольтцшуэрмен және
профессор Георг Обрехтпен. Оның идеясы белгілі бір топтың барлық балаларын
міндетті сақтандыруда болды. Бала өмірге келген кезде әкесі белгілі бір
соманы мемлекеттік қазынаға аударуға міндетті болды, ал бала белгілі бір
жасқа толғанда оның әкесі салған сомадан бірнеше есе артық соманы иеленді.
Баланың өлімі жағдайында салым мемлекеттің меншігіне айналды. Бірақ, Бұл
жобалар жүзеге аспады.
Францияға эмиграцияланған Неополитандық дәрігер Лоренцо Тонти өзінің
атымен "тонтиндық қарыз" деп аталған жобаны әзірледі. Бұл жоба 17 ғасырдың
ортасында Францияда кеңінен тарады, бірнеше мемлекеттік тонтиндер құрылды.
Тонтиндік қарыздар қазіргі заманғы өмірді сақтандырудың бастамасы болып
табылады, яғни сақтандыру жағдайларының статистикасы негізінде сақтандыру
жарналарын есептеу.
Одан әрі қарай жаңа нәрселер ойланып шығарылмады. Тек кана статистика
нақтылана және күрделене түсті, есептеу үшін арнаулы математикалық
модельдер құрылды, сақтандырудың бұл түрін құқықтық реттеу күшейе түсті.
Ресейде өмірді сақтандыру барынша жай дамыды. Тек 1835 жылы "Капитал мен
табыстардың Ресейлік сақтандыру қоғамы" құрылды. [5;Б.44] Бұл қоғамға 20
жыл ішінде өмірді сақтандырумен айналысты және барлық салықтардан
босатылды. 19 ғасырдың аяғында Ресейде өмірді сақтандырумен 6 ресейлік
сақтандыру компаниялары айналысты: "Российское", "Санкт-Петербургское",
"Коммерческое", "Якорь", "Россия", және "Заботливость", 2 американдық "Нью-
Йорк", және "Эвитейль" және 1 француздық "Урбэн".
Жеке сақтандырудың кездейсоқ оқиғалар мен аурулардан сақтандыру сияқты
шарт нысаны, біріншіден, жұмысшылардың түрлі өндірістік жарақат алуы
кезінде олардың мүдделерін қорғау ретінде дами бастады. 1541 жылғы Висби
теңіздік құқығына сай кеменің иесі теңіздегі кездейсоқ оқиғадан капитанның
өмірін сақтандыруға міндетті болды. 1665 жылы Голландияда әскерге
жалданушының денесінің түрлі бөліктерін жоғалту жағдайында сыйақы табелін
қолданды. Мамандығына байланысты сақтандыру жарнасындағы айырмашылық алғаш
рет Германияда пайда болды. Неміс сақтандыру қоғамдары барлық мамандықтарды
қауіптілік дәрежесіне қарай 12 сыныпқа бөлді. 1-ші сыныпқа оқытушылар
жатқызылды, ал 12-ші сыныпқа жарылғыш заттарды әзірлеумен айналысатын
жұмысшылар жатқызылды. 18 ғасырдың басында Германияда қолдың немесе аяқтың
сынуы жағдайында өзара көмек одақтары өмір сүрді. Алғашында жалданушы еңбек
әлсіз дамығандықтан, мүшелері қолөнершілер, көпестер болған цехтік ұйымдар,
гильдиялар алғашқы кәсіби бірлестіктер болды және сақтандыру өзара келісім
негізінде құрылды. Жалданушы еңбектің дамуына байланысты өндірістік
жұмысшылардың кәсіби одақтары пайда болды. Бұл бірлестіктер өз мүшелерінің
мүдделерін қорғау үшін, яғни өзара сақтандыру қағидаларының негізінде
сақтандыру кассаларын құра бастады.
Сақтандырудың бұл түрі 18 ғасырдың соңында дами түсті, себебі бұл уақытта
жалданушы жұмысшылар өздерінің құқықтары үшін, соның ішінде өндірістік
жарақат алу жағдайларында, уақытша еңбекке қабілеттілігін жоғалтқан кезде
өтемақылар алу үшін күресті. Сақтандырудың осы түрі міндетті түрге айналды
және міндетті сақтандырудың тарихы осыдан басталды. 1880 жылы Англияда
кәсіпкерлердің азаматтық жауапкершілігі туралы Акт қабылданды, ал 1871 жылы
Германияда жұмыс берушілердің азаматтық жауапкершілігі туралы империялдық
Заң қабылданды.
Ресейде 1861 жылы 6-шы наурыздағы заңмен барлық қазынылық тау-кен
зауттарында сақтандыру кассасын міндетті ұйымдастыру енгізілді. Кассаға
жұмысшылардың аударымдары олардың жалақысынан 2-3% құрады. Касса жұмысын
басқару жұмысшылардың қолына шоғырланды. 1888 жылы осыған ұқсас жүйе темір
жолдарға да енгізілді. 1903 жылғы 2-ші маусымындағы заңмен мұндай кассалар
жүйесі жалданушы еңбекті қолданатын барлық кәсіпорындарға да таратылды.
Революцияға дейінгі Ресей Бұл процестің аяқталуы жұмыс берушілердің
өздерінің жұмысшыларын сақтандыруға міндеттеген 1912 жылғы 23-ші
маусымындағы заңның шығуы болды, яғни сол заманда Европада болған жүйеге
жақын жүйе енгізілді. Сақтандыру жарналарын енгізу енді жұмыс берушілерге
жүктелгендіктен, сақтандыру кассалары коммерциялық негізде жұмыс істейтін
мекемелерге айналды.
Жеке сақтандыру оны мынадай топтарға бөлетін өзінің ерекшеліктеріне ие:
1) Өмірді сақтандыру сақтанушының өлімі немесе оның сақтану мерзімінің
аяқталуына дейін немесе сақтандыру шартымен анықталған жасқа дейін өмір
сүру жағдайларында сақтандыру төлемін төлеуді жүзеге асыруды қарастыратын
жеке сақтандыру түрлерінің жиынтығын білдіреді.
2) Аннуитеттік сақтандыру сақтандырылған жеке табыстың төмендеуіне немесе
жоғалуына әкелетін сақтанушының белгілі бір жасқа жету, еңбек
қабілеттілігін жоғалту ( жасына байланысты, мүгедектігіне байланысты,
ауруға байланысты), асыраушының өлімі, жұмыссыздық және басқа да
жағдайларда зейнетақы немесе рента ретінде мерзімдік төленетін сақтандыру
түрлерінің жиынтығын білдіреді.
3) Кездейсоқ оқиғадан немесе аурудан сақтандыру сақтанушының өлімі, еңбек
қабілеттілігін жоғалту (толық немесе жартылай, жалпы немесе кәсіби)
немесе кездейсоқ оқиға мен ауру нәтижесінде сақтанушының денсаулығына
зиян келгенде сақтанушының қосымша шығындарын толық немесе жартылай
мөлшерде немесе тұрақты сомада сақтандыру төлемін төлеуді жүзеге асыруды
қарастыратын жеке сақтандыру түрінің жиынтығын білдіреді.
4) Медициналық сақтандыру сақтанушының медициналық сақтандыру
бағдарламасына енгізілген медициналық қызмет алуға медициналық мекемеге
қаралумен байланысты шығындарын толық немесе жартылай мөлшерде өтеу үшін
сақтандыру төлемін төлеуді жүзеге асыруды қарастыратын жеке сақтандыру
түрлерінің жиынтығын білдіреді.
Кейбір кездерде сақтандыру жағдайлары осындай жағдай болып табылмайды.
Мысалы, өмірді сақтандыру шартының іске асуы кезінде сақтанушының өлімі
мынадай жағдайлардың нәтижесінде туындаса, ол сақтандыру жағдайы болып
табылмайды:
- сақтанушының немесе өзін-өзі сақтандырушының сақтандыру
жағдайын туғызған қасақана әрекет жасауы;
- егер осы уақытқа дейін сақтандыру екі жылдан кем мерзімде іске
асса, сақтанушының өзін-өзі өлтіруі;
- сақтанушының алкогольден немесе есірткіден улануы.
ҚР АК-ның 806 бап, 3 п. сай "өз өмірін немесе денсаулығын сақтандыру
азаматтарға заң актілерімен немесе келісім-шартпен міндеттелмейді".
Өмірді сақтандыру келесі принциптерді қамтиды: компанияның пайдасына
катысудағы сақтандыру мүддесі, сақтандыру шарттарын сатып алу, өмірді
сақтандырудың айқындылығы. [6;Б.260]
Өмірді сақтандыру кешенді әлеуметтік-экономикалық проблемаларды шешуге
көмектеседі. Жеке сақтандыруға өмірді, денсаулықты, еңбек қабілеттілікті
және азаматтың жеке тулғасымен байланысты басқа да мүдделерін сақтандыру
жатады. Сондықтан, жеке сақтандыру мемлекет міндетті тәртіппен азаматтардың
жекелеген санаттарының өмірін және денсаулығын қорғауды қарастыратын
жағдайлардан басқалары ерікті болып табылады.
Сурет 1 - Өмірді сақтандырудың әлеуметтік- экономикалық негіздері*
Сонымен, жеке сақтандыру тек қана ерікті түрде жүргізіледі, егер мемлекет
жеке азаматтардың санаттарының өмірін және денсаулығын қорғау тәртібінде
міндетті сақтандыру түрін қарастырса, онда жеке сақтандырудың кейбір
түрлеріне міндетті сақтандыру жүргізіледі.
Елдегі жеке сақтандырудың дамуына қызығушылық тудыратын субъект мемлекет
болуы керек.
Біріншіден, мемлекеттік проблемаларды шешу үшін кажетті қаражаттарды
іздестіру проблемасы.
Екіншіден, жеке сақтандыру мемлекеттік әлуметтік кепілдіктердің
тапшылығын өтейді.
Үшіншіден, сақтандыру салаларының еңбек сиымдылығы мен ғылыми сиымдылықты
қажет ететін жеке сақтандырудың дамуы, жаңа жұмыс орнын
қалыптастыруға әкеледі.
1.3 Жеке басты сақтандырудың қалыптасуы мен дамуының шетелдік тәжірибесі
Қазіргі заманғы нарықтық қоғамды экономикалық катынастардың ерекше түрі
-сақтандырусыз анықтауға болмайды. Қоғамның әл-ауқатының деңгейі, нарықтық
қатынастардың даму дәрежесі және сақтандырудың даму деңгейінің арасында
тікелей байланыс бар. Әлеуметті және нарықтық катынастар облысындағы
әлемдік лидер болып табылатын елдерде (АҚШ, Жапония, европалық елдер және
басқалары) сақтандыру халық шаруашылығының ең түрақты және серпінді дамушы
салаларының бірі болып есептелінеді. Оны сақтандырудың түрлі елдерде
дамуының мына көрсеткіштерінен көруге болады.
Жеке сақтандыруға әрбір адамның өміріндегі мүмкін болатын жағдайлармен
байланысты сақтандырудың барлық түрлері жатады. Дамыған елдерде (АҚШ,
Германия, Жапония, Ұлыбритания) жинақталатын сыйақылар көлемі бойынша жеке
сақтандырудың басқа салаларының ішінен бірінші орынды иеленеді.
Сақтандырудың берілген түрлері маңызды әлеуметтік қызметті
атқарады, өйткені әрбір адамның мүдделерін қорғайды. Сондықтан барлық
елдерде жеке сақтандыруды дамытуға және қолдауға көп көңіл
бөлінеді.
1 Кесте – Түрлі елдерде сақтандырудың дамуын сипаттайтын негізгі
көрсеткіштер
Елдер Бір тұрғынға есептегендегі Жалпы ішкі өнімдегі
жинақталатын сақтандыру жарналарыньщсақтандырудың үлесі,
көлемі, мың. долл. %
Швейцария 2,9 8,6
Жапония 2,6 8,6
АҚШ 2,1 8,7
Люксембург 1,9 7,9
Ұлыбритания 1,8 11,4
Нидерланды 1,7 8,4
Франция 1,5 6,6
Германия 1,4 5,7
Швеция 1,3 -
Норвегия 1,3 -
Дания 1,3 4,8
Ирландия 1,2 9,1
Бельгия 1,1 5,0
1 кестенің жалғасы
Италия 0,6 3,0
Венгрия 0,08 2,1
Чехия 0,07 2,9
Словакия 0,05 2,3
Польша 0,04 1,4
Ресей 0,02 1,2
Ескерту – www.google.kz
Әлемдік тәжірибеде жақсы дамыған сақтандыру ісі экономиканың дамуына және
әлеуметтік проблемаларды шешуге белсенді түрде әсер ететіндігін көрсетеді.
Дағдарыстан шыққан постсоциолистік елдер (Венгрия, Польша, Чехия)
сақтандыруға жоғары қызығушылық көрсетуде.
Адамдардың жеке сақтандыруға деген мүдделері жоғары. Әлемде екі нақты
нәрсе ғана бар: өлім және салықтар. Бірақ ешбір адам өлетінін білмейді
(сондықтан 1984 ж. АҚШ-та өтелмеген сақтандыру сомасы 5,5 трлн. долл.
болды) немесе болашақта салықтардың қанша сомасын төлейтіндігін білмейді.
Адамның болашақка әсер ететін кез-келген әрекеті белгісіздік сипатқа ие.
Адам жинақтау шотына ақшасын салған кезде сол ақшаны кейіннен пайдаланғысы
келген уақытта оның сатып алушылық қабілеті қандай болатындығын білмейді,
себебі бұл мерзім арасындағы инфляция қарқыны белгісіз. Бүгін сатып алынған
акцияның болашақтағы құны белгісіз, сонымен бірге колледжде мамандықты
таңдай отырып, сіз оның келешектегі қаржылық қайтарымын білмейсіз. Мұнай
компаниясы скважинанын қанша мұнай бере алатынын білмейді. Жердің және
капиталдың құндылығы олардың болашақта әкелуі мүмкін табыстарына тәуелді
болғандықтан, капитал экономикасы тәуекел мен белгісіздіктің экономикалык
теориясымен өзара тығыз байланысты.
Негізінен адамдар тәуекелге барғысы келмейді және тәуекел ауыртпалығын
болдырмас үшін ақша төлеуге дайын.
Сақтандыру адамдар мен компаниялардың тәуекелдерін төмендетудің негізгі
әдістерінің бірі болып табылады.
Бүгінгі күні европалық елдерде өмірді ұзақ мерзімділік сақтандыруға
каржылық жеңілдіктер жүйесі барМысалы, кейбір елдерде бұл шарттар бойынша
сақтандыру өтемақыларын салынатын салық банк депозиттерінің пайызына
салынатын салықтан төмен, сақтанушыға шарт мерзімі аяқталғаннан кейін
немесе сақтанушының өлімі жағдайында төленетін сақтандыру сомасына салықтың
да мөлшері төмен, кейбір жағдайларда салық мүлдем салынбайды. Осыған орай
өмірді сақтандыру дамыған елдерде мұраға салынатын салықты төмендету үшін
қолданылады.[7;Б.37]
Барлық дамыған елдерде сақтандыру компаниялары ең бай қаржылық
институттар болып табылады. Олар ақшаларды көбірек шоғырландырады. Ірі
сақтандырушылардың резервтері жүздеген миллиард долларды құрайды. Әркім өз
өмірін қол жететін тәсілдермен сақтауға тырысады. Сондықтан өмірді
жинақтаушы сақтандыру - Батыс Европа, АҚШ және
Жапониядағы сақтандырудың ең көп тараған түрі. Әлемнің дамыған елдерінде
тұрғындардың 90%-і өмірді ұзақ мерзімді жинақтаушы сақтандыру полисіне ие.
Инвестициялық ресурстар көзінен басқа өмірді сақтандыру әлеуметтік
проблемаларды шешудің маңызды құралы болып табылады.
Барлық елдерде тұрғындарды қол жеткізген материалдық әл-ауқатының
нашарлауынан қорғаудың объективті әлеуметтік қажеттілігі бар. Бұл
қажеттілік мынадай нысанда қоғаммен қанағаттандырылуы мүмкін:
- Мемлекеттік әлеуметтік қамсыздандыру;
- Ерікті жеке сақтандыру.
Дамыған экономикалық жүйелердің өзінде дамыған және жан-жақты мемлекеттік
әлеуметтік қорғау жүйесімен қатар міндетті емес әлеуметтік сақтандыру
нарықтары қызмет етеді. Мысалы, Германияда өмірді ерікті сақтандыруға жыл
сайын ЖҰӨ-нің орташа есеппен 2,7%-і бағытталады, ал Францияда - 5,9%.
Европада сақтандырудың айтылған түрі бойынша резервтер 1,3 триллион евродан
асады.
Қазіргі уақытта сақтандыру компаниялары әлеуметтік кепілдер жүйесін
қалыптастыратын көптеген процестерге қатыспайды. Мысалы, зейнетақы
жүйелерінің зейнетақы реформаларына сақтандыру компанияларының қатысуы
қарастырылмайды. Францияда мемлекеттік емес зейнетақымен қамтамасыз ету
ролі толығымен өмірді сақтандыру компанияларына жүктелген. Зейнетақы
қорлары туралы Заңның қабылдауына қарамастан, бұл жүйе жұмыс жасамады.
Өйткені зейнетақы бағдарламасына сақтандырушылар тиімді және сапалы қызмет
етеді, оларға деген тұрғындардың сенімі жоғары.
Сақтандырушылар мен мемлекеттің серіктестік қатынастарын орнатуға
ұмтылуының нақты мақсаты бар. Елде әлеуметтік кепілдер жүйесінің реформасы
қалыптасты. Одан мемлекеттің әлеуметтік қорғауды қамтамасыз ету бойынша
жауапкершілігінің барлығын өзіне алмайтындығын көруге болады. Бұл жүйенің
екінші маңызды сегменті мемлекеттік емес жүйелер болуы керек.
Мұндай көзқарас әлемдік тэжірибемен де расталады. АҚШ-та, Финляндияда,
Канадада және басқа да елдерде корпоративті сақтандыру үлгісі тиімді жұмыс
жасауда, онда мемлекеттік емес сақтандырушылар белсенді рөл атқарады. Олар
азаматтардың өз жарналары бойынша, сонымен бірге жұмыс берушілердің
жарналары бойынша ұзақ мерзімді жеке сақтандыруды жүзеге асырады.
Мемлекеттік емес сақтандырушылардың сақтандыру резервтерін қалыптастырудың
жинақтаушы жүйесі инвестициялық айналымға азаматтардың ұзақ мерзімді
жинақтары мен жұмыс берушілердің қаражаттарын белсенді түрде тартуға жағдай
жасайды. Оның нәтижесінде адам әлеуметтік қорғаудың күшті құралына ие
болады және өзінің жеке жинақтарының өсуін қамтамасыз етеді.
Әлемнің, соның ішінде АҚШ-тың ірі сақтандыру компаниялары көп
функционалды қаржы-несие ұйымдары, холдингтер болып табылады. Олар еншілес
компаниялары арқылы сақтандырудан басқа несие беру, клиенттердің чектеріне
қызмет көрсету, есеп-айырысу, несие карточкаларын эмиссиялау, жылжымайтын
мүлікпен, бағалы қағаздармен операцияларды жүргізу, клиент тапсырысы
бойынша оның мүлкін немесе капиталын басқару қызметтерін жүзеге асырады.
Бұл шаралар сақтандырудың жеке түрлерінің немесе сақтандыру қызметінің
жағымсыз жағдайлары кезінде сақтандыру жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз
етуге бағытталған.
АҚШ сақтандыру компанияларының басты табыс көзі мыналар болып табылады:
- инвестициялық қызметтен алынатын табыстар;
- зейнетақы қорларының ірі қаражаттарын басқарудан алынатын табыстар
(басқарылатын сомадан 0,1%).
АҚШ сақтандыру компаниялары қызыметінің бұл бағыттары оларды өндірістік
корпорацияларға қатысы бойынша қаржылық басқарудың маңызды орталығына
айналдырды. Бұл жағдай сақтандыру компанияларының өкілдері американдық
өндірістік корпорациялар директорлар кеңесінің 27%-нің
қатысуымен көрсетіледі.
АҚШ-тағы әлеуметтік көмек бағдарламаларының және трансферттік
бағдарламалардың көп бөлігін реципиенті бойынша және көмектің түрі бойынша
сыныптауға болады.
АҚТТІ- халқында 258 млн. адам және 9133 сақтандыру компаниялары бар.
Олардың жан басына шаққандағы сақтандыру сыйақылары 2334 ЭКЮ-ге тең.
2 Кесте – АҚШ-тағы мемлекеттік әлеуметтік көмек және әлеуметтік
сақтандыру бағдарламасы
Алушылар Әлеуметтік сақтандыру Акшалай көмекНатуралды
нысандағы
жәрдемақы
Қарт адамдар Қарттарға және асыраушысынан Әлеуметтік Медикейд;**
жоғалтқан жанұялар қамсыздандыруАзық-тұлік
үшін әлеуметтік қамсыздандыру; жүйесінен талондары;
Зейнеткерлікке қосымша табысТұрғын-үй
шыққан мемлекеттік қызметкері
мекемелер және темір жол
қызметкерлері үшін әлеуметтік
қамсыздандыру; Медикейр***
Мүгедектер Мүгедектер үшін Әлеуметтік Медикейд
әлеуметтік қамсыздандьфу
қамсыздандыру; жүйесінен
Медикейр қосымша табыс
Басқалары Жұмыссыздық Кішкентай Медикейд;
бойынша балалары Азық-тұлік
сақтандыру; бар адамдаргаталондары;
Кездейсоқ оқиғаларға байланыстыкөмек; Жалпы Тұрғын-үй
жұмысшыларға өтемақылар төлеу көмек қызметкері
2 кестенің жалғасы
Ескерту – С.Фишер, Р. Дорнбуш, Р.Шмалензи. Экономика. Пер.с анг. -М:
"Дело", 1997 ж.
Медикейд -АКШ-ғы ақысыз немесе женілдікті медициналык көмектің мемлекеттік
бағдарламасының аталуы;
Медикейр -Қарт адамдарга акысыз медициналык көмек көрсетудің мемлекеттік
багдарламасыныц аталуы;
Вэлфердің (АҚШ-ң әлеуметтік көмек Бағдарламасы) реципиенттері ішінен
қарттар, мүгедектер және басқалары көрсетілген. Соңғы топ түрлі жағдайларға
байланысты түрлі қиындықтар көріп отырған тұлғалардың санынан қалыптасады.
Оған жұмыссыздар (жұмыссыздық бойынша сақтандыру өтемақыларын алатындар)
және кедей жанұялардың балалары кіреді.
АҚШ-тағы арнаулы сақтандыру көптеген адамдардың жеке жинақтарының көлемі
әлеуметтік қолайлы өмір сүру деңгейін қамтамасыз етуге жеткіліксіз екендігі
түсінілген кезде, яғни Ұлы депрессия кезеңдерінен басталады.
Ұлыбританияда 1986 жылғы қаржылық қызмет көрсету Заңның негізінде өмірді
жинақтаушы сақтандыру және жинақтардың ұзақ мерзімді зейнетақы жоспарлары
операцияларына маманданған сақтандырушыларға мемлекеттік реттеудің ерекше
түрі қолданылады. Жеке сақтандыру маманданған сақтандыру компанияларына,
зейнетақы қорларына, жылжымайтын мүлікті тұрғындарға сатуды жүзеге
асырылатын инвестициялық компанияларда (кұрлыс қоғамдарында) шоғырланған.
Бұл елдегі зейнетақы заңы еңбекке қабілетті тұрғындарды жеке зейнетақылық
сақтандыру полистерін сатып алуға ынталандырады.
Жеке сақтандырудың дамуына халықтың дәтүрлі басқа тәсіл жинақтарды
қолдану кері әсерін тудырады. (жылжымалы мүліктер, мүліктер, шетел
валютасын сатып алу), және бос қаражаттар түрақты құндылықтарға салынады.
Еуро Одақтарда сақтандыру сыйақылары ЖІӨ-ге шаққанда орташа 8,5% құрайды,
ал Қазақстанда Бұл көрсеткіш 0,65%. Ал, ЕО жеке сақтандыру бойынша
сақтандыру сыйақыларының үлесі 40-70%, ал Қазақстанда 1,5%. Ал, бұл жағдай
біздің мемлекетіміздің рыноктық экономикаға кеш көшкендігімізі дәлелдейді.
Сақтандыру қаржы кызметтерінің әбден интегралданған түрлеріне жатады.
Дүние жүзінің бүкіл ірі сақтандыру компаниялары қайта сақтандыру мен
сақтандырудың бірлескен түйіндерімен біріктірілген. Көптеген елдерде ұлттық
нарықтарға шетелдік сақтандыру компанияларының еркін кірулеріне рұқсат
етілген.
Мысалы: 1992 жылы Маастрокт келісім- шартына сәйкес Еуропа Одағы
елдеріндегі шетелдік капитал үшін шек қоюдың кез келген түрі алып тасталған
және Европада бірыңғай сақтандыру нарығының қалыптасуы бағытына бет алған.
Әрі сонда да қайсыбірі үшін қарым- катынасқа енгендерінің ұлттық сақтандыру
рыноктары белгілі ерекшеліктерін сақтайды.
3 Кесте – Халықаралық сақтандыру нарығының негізгі көрсеткіштері
Көрсеткіштер
Кесте мәліметінен көріп отырғанымыздай, Америка мен Жапония
мемлекеттерімен салыстырғанда біздің сақтандыру рыногының даму үстінде.
Егер осы мемлекеттердің жан басына шаққандағы сақтандыру сыйақыларын
қарастырсақ, онда Америкада бұл көрсеткіш 3665 доллар құрайды, ал біздің
мемлекетімізде бұл көрсеткіш 13,5 долларға тең. Егер,біздің мемлекетіміздің
жағдайымен шамалас мемлекеттердің статистикасына мән берсек, яғни Тунис,
Чили, Эквадор, онда сақтандыру нарығының дамымауы емес, бізде сақтандырудың
дамуына нарықта сақтандыру өнімдері мен қызмет көрсетулердің толық қанды
жұмыс істемеуі табылады. Бұған қадағалау органы жағынан барлық жағдайлар
жасау керектігі байқалады. [9;Б.45]
Сонымен, Батыста сақтандырудың дамуына мемлекет үлкен көңіл аударады
деген қортындыға келуге болады. Оны сақтандыру компанияларын мемлекеттік
реттеуден, сонымен бірге әлеуметтік сақтандырудың дамуынан көруге болады.
Қорыта айтатын болсақ, сақтандыру әртүрлі елдерде бірталай түрлілік
формаларын көрсетеді, әрі халықтың әлеуметтік және экономикалық өмір сүруі
жағдайларына бейімделеді.
2 бөлім Қазақстан Республикасының сақтандыру рыногы мен өмірді
сақтандырудың даму жағдайын талдау
2.1 Қазақстан Республикасы сақтандыру нарығының қазіргі жағдайы
Ұлттық сақтандыру нарығының бастапқы қалыптасу кезеңі Қазақстанның дербес
ел ретінде қалыптасуының күрделі жағдайларында жүзеге асырылды. Сол
жылдардың ішінде сақтандыру ұйымдары сақтандыру бойынша өзінің кәсіпкерлік
қызметін жүзеге асыруда біршама тәжірибе жинақтады.
Заң шығару базасының жетілдірілуі, соңғы жылдардың ішінде ЖІӨ-нің, жан
басына шаққандағы табыстың өсумен, валюталық нарықтың қатысты
тұрақтылығымен байланысты Республиканың жалпы экономикалық дамуы сақтандыру
рыногының дамуына әсер етті. Бұны мына суретте көрсетілген мәліметпен
дәлелдеуге болады.
Сурет 2 – сақтандыру ұйымдарының санының өзгерісі*
Сурет 3 - сақтандыру ұйымдарының санының өзгерісі*
2009 жылдың 1 қаңтардағы жағдайы бойыша Қазакстан Республикасының
сақтандыру нарығында 44 лицензияланған сақтандыру ұйымдары (оның ішінде: 8
- өмірді сақтандыру бойынша), 12 сақтандыру брокері, 56 актуарий өз
қызметтерін жүзеге асырды. [10]
4 Кесте – Сақтандыру секторының институционалды құрылымы
Көрсеткіш 2005 2006 2007 2008 2009
жыл. жыл. жыл.
Сақтандыру ұйымдарының саны, барлығы 36 37 40 41 44
Резидент есемтердің қатысуымен 6 4 6
Өмірді сақтандыру бойынша 2 3 5 7 8
Сақтандыру брокерлері 8 12 12 13 12
Актуарилер саны 27 30 33 44 56
Лицензиясы бар аудиторлык ұйымдар саны 34 36 36
Ескерту – Қаржы нарығы мен каржы ұйымдарын кадағалау агентігінің мәлімет
2009 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша есепті күнге 32 сақтандыру ұйымы
Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қоры АҚ- ның қатысушылары болып
табылды.
Кесте мәліметтерінде көріп отырғанымыздай, сақтандыру ұйымдарының жылдан
жылға өсіп отыр. Бұл фактор сақтандыру ұйымдарының тұрақты және бәсекеге
қабілетті нарықта қызмет атқара алатынын дәлелдейді. Оны жұмыс істеп жатқан
сақтандыру ұйымдарының берген есептік мәліметтеріне негіздай отырып,
Қазақстан Республикасының каржы нарығы және қаржы ұйымдарын реттеу мен
қадағалау Агенттігінің мәліметтері растап отыр.[11]
5 Кесте – Сақтандыру сыйақылары мен төлемдері (млн.тенге)
2005 2006 2007 жыл 2008ж. 2009
5 –кестеніің жалғасы
2.2. Ерікті түрде жеке сақтандыру (төлемдері)
Кестеде көріп отырғанымыздай 2005 - 2007 жылдар аралығында, сақтандыру
сыйақылары мен төлемдерінің көлемінің өсуі сақталуда. 2007 жылғы сақтандыру
сыйақыларының жалпы көлемі 2006 жылмен салыстырғанда 79,2%-ға өсті және
120265,9 млн. теңгені құрады, 2006 жылы бұл көрсеткіш 67123,1 млн. тенге
немесе 2005 жылмен салыстырғанда 1,6 есе өсті. Ал, осы сақтандыру
сыйақыларының жүргізілетін формаларына мән берсек, онда 2007 жылы
жүргізілген сыйақының жалпы көлеміндегі үлесі, сәйкесінше міндетті
сақтандыруда - 14,9%, ерікті түрде жеке сақтандыруда - 10,7%, ерікті түрде
мүліктік сақтандыруда - 74,4% құрады. Ерікті түрде жеке сақтандыру - сыйақы
түсімдерінің 42,6%) (5489,3 млн.тн.) жазатайым жағдайдан (оқыс жағдайлар)
сақтандыру бойынша, 28,6% (3691,1 млн.тн) ауру жағдайынан сақтандыру
бойынша, 19,9% (2558,4 млн.тн.) - өмірді сақтандыру бойынша, 8,9% (1144,4
млн.тн.) - аннуитетті сақтандыру бойынша. Бұл, жағдай ерікті түрде
жүргізілетін жеке сақтандырудың әлі толық қанды дамымауын көрсетеді. Мұны
былай түсінуге болады, яғни халықтың сақтандыруға деген мүдделерінің
жоқтығы және олардың табыс көздерінің аздығымен сипатталады.
Сақтандыру төлемдерінің жиынтық көлемі 2007 жылы төленген жалпы
сақтандыру төлемдері 14092,2 млн.теңгеге тең болды. Ол 2006 жылмен
салыстырғанда 30,8% артқан. Оның ішінде, 2007 жылғы жалпы сақтандыру
төлемдерінің 2006 жылмен салыстырғандағы үлесі сәйкесінше ерікті мүліктік
сақтандыру бойынша сақтандыру төлемдерінің көлемі ұлғайды - 23,3% және
7105,7 млн.тенгеге жетті, ал жеке сақтандыру бойынша 20,0% өсті.
Сақтандырудың міндетті түрлері бойынша төлемдер көлемі 49,5%-ке өсті,
ішінде автокөлік иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершіліктерін сақтандыру
бойынша 56,4% (2804,4 млн.тн.), 70,5% (1419,4 млн.тн.) төлемдер ауру
жағдайына байланысты, 48,2% (3424,5 млн.тн.) - басқа да қаржылық шығындарды
сақтандыру бойынша сақтандыру өтемдерін құрап отыр. Ерікті түрде жеке
сақтандыруда - 70,5% (1419,4 млн.тн.) төлемдер ауру жағдайына байланысты,
14,6% (293,8 млн.тн.) - жазатайым жағдайларды сақтандыру бойынша және 7,8%
(156,3 млн.тн.) - өмірді сақтандыру бойынша төленді. Ал енді сақтандыру
нарығының ағымдағы жағдайын қарастыратын болсақ,2008 жыл ішінде сақтандыру
ұйымдарының тікелей сақтандыру шарттары бойынша қабылдаған сақтандыру
сыйлықақыларының жиынтық көлемі өткен жылдың осыған ұқсас кезеңінде
жиналған көлемінен 9,4 %-ға азайып, 133,5 млрд. теңге блды. Міндетті
сақтандыру бойынша сақтандыру сыйлықақыларының көлемі өткен жылдың осындай
көрсеткішінен 52,5 %-ға өсіп, ерікті жеке сақтандыру бойынша ұлғаю 16,6 %-
ды, ерікті мүліктік сақтандыру бойынша кему – 24,1%-ды құрады. Сонымен,
əлемдік дағдарыс жағдайларында кредит (ең алдымен автомобиль мен тұрғын
үйге) берудің міндетті талабы сақтандыру болып табылатын банктік
сақтандыруды қысқару үрдісі, сондай-ақ сақтандырудың ерікті түрлері бойынша
сыйлықақылар көлемінің төмендеуі (өмірді корпоративтік сақтандыру
корпорациялар бюджеттерінің қысқаруына ілінгені) байқалып отыр. 2008 жылы
жасалған сақтандыру төлемдерінің жалпы көлемі өткен жылдағы Осындай
кезеңімен салыстырғанда 13,6 % өсіп, 55,9 млрд. теңге болды. Бұл ретте,
қайта сақтандыру ұйымдарынан қайта сақтандыру бойынша өтеу есебінен
сақтандыру төлемдерінің үлесі 12,9 % (7,2 млрд. теңге) болып отыр. 2009
жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша сақтандыру сыныптары бойынша жасалған
сақтандыру төлемдерін қарастырған кезде мынаны айта кетуге болады:
міндетті сақтандыруда – көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық
жауапкершілігін сақтандыру бойынша 46,2 % (4,2 млрд.теңге), қызметкердің
еңбек(қызметтік) міндеттерін атқарған кезде олардың өмірі мен денсаулығына
келтірілген зиян үшін жұмыс берушінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру бойынша төлемдер31,9 % (2,9 млрд. теңге), өсімдік шаруашылығын
сақтандыру бойынша 19,8 % жəне басқалар бойынша - 2,1 % болды;
ерікті жеке сақтандыруда – сақтандыру төлемдерінің 74,4 % (6,1 млрд. теңге)
аурулардан сақтандыру бойынша, жазатайым жағдайлардан сақтандыру бойынша –
12,2 %, аннуитеттік сақтандыру бойынша – 9,8 % (0,8 млрд. теңге) жəне
өмірді сақтандыру бойынша - 3,7 % (0,3 млрд. теңге) болды;
ерікті мүліктік сақтандыруда – 87,6 % (33,9 млрд. теңге) басқа да қаржылық
шығындардан сақтандыру бойынша, автомобиль көлігін сақтандыру бойынша – 5,9
% (2,3 млрд. теңге), мүлікті сақтандыру (автомобильді, əуе, теміржол, су
көлігін жəне жүкті сақтандыруды қоспағанда) бойынша – 2,6 %, басқалар
бойынша – 3,9 % болды.[12]
Сурет 4 – сақтандыру сыйақылары мен төлемдері*
6 Кесте – Сақтандыру салалары бойынша сақтандыру сыйақыларының түсімі
(млн.тн.)
Сақтандыру2005 жыл 2006 жыл 2007 жыл 2008 жыл 2009 жыл
салалары
бойынша
сыйақылард
ың
түсімі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz