Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншіктің бірдей мойындалуының және қорғалуының конституциялық құқықтық негіздері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ...3
1. Қазақстан Республикасында жеке меншік, оның қорғалуы және мойындалуының конституциялық құқықтық негіздері
1.1 Қазақстан Республикасында жеке меншіктің жалпы сипаттамасы...9
1.2 Қазақстан Республикасында жеке меншіктің қорғалуы және мойындалуының конституциялық құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ..68
2. Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік, оның қорғалуы және мойындалуының конституциялық құқықтық негіздері
2.1 Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншіктің жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ..87
2.2 Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншіктің қорғалуы және мойындалуының конституциялық құқықтық негіздері ... ... ... ... ... 114
Қорытынды ... ... ... ... ... ... 121
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... .127
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... .130
1. Қазақстан Республикасында жеке меншік, оның қорғалуы және мойындалуының конституциялық құқықтық негіздері
1.1 Қазақстан Республикасында жеке меншіктің жалпы сипаттамасы...9
1.2 Қазақстан Республикасында жеке меншіктің қорғалуы және мойындалуының конституциялық құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ..68
2. Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік, оның қорғалуы және мойындалуының конституциялық құқықтық негіздері
2.1 Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншіктің жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ..87
2.2 Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншіктің қорғалуы және мойындалуының конституциялық құқықтық негіздері ... ... ... ... ... 114
Қорытынды ... ... ... ... ... ... 121
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... .127
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... .130
Қазақстан Республикасында тәуелсіздіктің алынуымен отанымызда қалыптасқан демократиялық, құқықтық мемлекет пен нарықтық қатынастар және мемлекет тарапынан қабылданған заңды шешімдер еліміздің экономикасын дамытуға өз үлесін қосып отыр. Бұл заңды шешімдердің бірі конституциямен кепілдік берілген меншік құқығы.
АК-тың 188-бабына сәйкес меншік құқығы дегеніміз субъектінің заң құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы.
Осындай үстемдікке қол жеткізу арқылы меншік иесі заттың табиғат берген қасиеттерінің бәрін пайдаланып, оны өзгертуге, өңдеуге, билік етуге, тіпті бөтен біреуге беруге, егер заң талаптары және заңмен қорғалатын басқа тұлғалардың құқықтары мен мүдделері бұзылмаса меншігіндегі затты жойып жіберуіне де толық құқығы бар.
Елімізде жеке меншік ұғымы 1991 жылы маусым айының 1-жұлдызындағы КСРО-ның «Мемлекет иелігінен алу және жекешелендірудің бастапқы негіздері туралы» заңы мен 1991 жылғы маусым айының 22-жұлдызындағы Қазақ КСР-нің «Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру туралы» заңына байланысты қалыптасып, сол кезеңдегі бағдарламалар арқылы жалғасын тапты.
Жеке меншікке анықтама беретін болсақ, ҚР АК-нің 191-бабы жеке меншік азаматтардың және мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен олардың бірлестіктерінің меншігі ретінде көрінеді деп көрсеткен.
ҚР АК-нің 188-бабына сәйкес меншік құқығы дегеніміз субъектінің заң құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы.
АК-тың 188-бабына сәйкес меншік құқығы дегеніміз субъектінің заң құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы.
Осындай үстемдікке қол жеткізу арқылы меншік иесі заттың табиғат берген қасиеттерінің бәрін пайдаланып, оны өзгертуге, өңдеуге, билік етуге, тіпті бөтен біреуге беруге, егер заң талаптары және заңмен қорғалатын басқа тұлғалардың құқықтары мен мүдделері бұзылмаса меншігіндегі затты жойып жіберуіне де толық құқығы бар.
Елімізде жеке меншік ұғымы 1991 жылы маусым айының 1-жұлдызындағы КСРО-ның «Мемлекет иелігінен алу және жекешелендірудің бастапқы негіздері туралы» заңы мен 1991 жылғы маусым айының 22-жұлдызындағы Қазақ КСР-нің «Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру туралы» заңына байланысты қалыптасып, сол кезеңдегі бағдарламалар арқылы жалғасын тапты.
Жеке меншікке анықтама беретін болсақ, ҚР АК-нің 191-бабы жеке меншік азаматтардың және мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен олардың бірлестіктерінің меншігі ретінде көрінеді деп көрсеткен.
ҚР АК-нің 188-бабына сәйкес меншік құқығы дегеніміз субъектінің заң құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы.
Нормативтік құқықтық актілер
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995 жыл
2. Қазақстан Республикасы азаматтық кодексі (Жалпы және ерекше бөлімдер): 2001 жылғы 15 қаңтарға дейінгі өзгертулер мен толықтырулар енгізілген,-Алматы: Баспа,2001
3. Қазақстан Республикасының «Нормативтік құқықтық актілер» туралы Заң 24 наурыз 1998 жыл
4. Азаматтық кодекстің (жалпы бөлім) күшіне ендіру туралы Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінің қаулысы. 27 желтоқсан 1994 жыл
5. Қазақстан Республикасының Жер кодексі 20 маусым 2003 жыл
6. Қазақстан Республикасының «Бағалы қағаздар рыногы » туралы Заңы 2 шілде 2003 жыл
7. «Қазақстан Республикасындағы вексель айналымы туралы» Заң 28 сәуір 1997 жыл
8. Қазақстан Республикасының Президентінің «Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы» Жарлығы 22 желтоқсан 1995 жыл
9. «Қазақстан Республикасындағы Азаматтық туралы» Қазақстан Республикасының Заңы 20 желтоқсан 1991 жыл
10. Қазақстан Республикасының Президентінің заң күші бар Жарлығы «Шет ел азаматтарының Қазақстан Республикасыны құқықтық жағдайы» 19 маусым 1995 жыл
11. Қазақстан Республикасының «Жеке кәсіпкерлікті қолдау және қорғау туралы» Заңы 4 шілде 1992 жыл
12. Қазақстан Республикасының «Жеке кәсіпкерлік туралы» Заң 19 шілде 1997 жыл
13. «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы» Қазақстан Республикасының Заңы 22 көкек 1998 жыл
14. Қазақстан Республикасының «Бакроттық туралы » Заң 21 қаңтар 1997 жыл
15. Қазақстан Республикасының «Инвестиция туралы заңы» 8 қаңтар 2003 жыл
16. Қазақстан Республикасының Президентінің «Шаруашылық серіктестіктері туралы» Жарлығы 2 мамыр 1995 жыл
17. Қазақстан Республикасының «Мемлекеттік кәсіпорындар туралы» Заңы 19 шілде 1995 жыл
18. Қазақстан Республикасының «Акционерлік қоғам туралы» Заңы 13 мамыр 2003 жыл
19. Қазақстан Республикасының «Өндірістік кооператив туралы» Заңы 5 қазан 1995 жыл
20. Қазақстан Республикасының «Арам ниетті кәсіпкерлік» Заңы 9 шілде 1998 жыл
21. Қозғалмайтын мүлік ипотекасы туралы Заңы
22. Қазақстан Республикасының «Ноториаттық туралы» Заңы 14 шілде 1997 жыл
Негізгі әдебиеттер
23. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы: Оқулық. Сапарғалиев Ғ. -Алматы: Жеті жарғы, 1998
24. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі (жалпы бөлім). Комментарий. Жауапты ред. М.К. Сүлейменов, Ю.Г. Басин. Алматы, Жеті жарғы 2000.
25. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы. Ғ.Төлеуғалиев.-Алматы: ҚазМЗА, 2001
26. Азаматтық құқық. І том. Жауапты ред. М.К. Сүлейменов, Ю.Г. Басин. Алматы. ҚазГЗУ 2003
27. Қазақстан Респбликасының Конституциясы. Түсініктеме. Ред. басқарған Ғ.Сапарғалиев.-ауд. С.Бақтыгерейұлы.-Алматы, Жеті арғы
28. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы. Оқу құралы. Батырбаев Н.М. Түркістан, 2007
29. Мелекет және құқық теориясы Өзбекұлы С., Қопабаев Ө. Оқулық.-Алматы: Жеті жарғы, 2006
30. Гражданское право ч. 1 Под ред. Сергеева А.П., Толстого Ю.К., М.., Проспект, 2007
31. Гражданское право. Том І Общая часть. Под ред. Суханов Е.А. М., Волтерс Клувер, 2005
32. Гражданское право (общая часть). Учебное пособие. Под ред. Диденко А.Г., Алматы, 2003
33. Гражданское право: Учебник /Под ред. С.П.Гришаева.-М.: Юрист, 2000
34. Басин Ю.Г. Избранные труды по гражднскому праву. Алматы, 2003
35. Диденко А.Г. Избранное (Постсоветский период) Алматы 2004
36. Брагинский М.И., Витрянский В.В. Договорное право. Книга 1: Общие положения-М., «СТАТУТ», 1998
37. Сборники «Гражданское законодательство». Статьи. Коментарии. Практика. Выпуски 1-22. Алматы, 1997-2005
Қосымша әдебиеттер
38. Сулейменов М.К Вещные права в Республике Казахстан. 1999
39. Сулейменов М.К. Право и собственность:-Алматы: Жеті жарғы, 1998
40. Осипов Е.Б. Защита гражданских прав. Учеб. и практич. пособие.- Алматы: КазГЮА, 2000
41. Покровский Б.В. Избранные труды по гражданскому праву/Предисловие Сулейменов М.К., Алиханова Г.А., Ихсанов Е.У. Сост. Сулейменов М.К.-Алматы: НИИ частного права КазГЮУ, 2003. (Серия Классика казахстанской цивилистики).
42. Иоффе О.С. Правоотношение по советскому гражданскому праву. 1949
43. Халфина Р.О. Общее учение о правоотношении. М., 1974
44. Каудыров Т. Гражданско-правовая охрана объектов промышленной собственности в Республике Казахстан. Алматы, 2001
45. Ильясова К. Регистрация прав на недвижимость в Республике Казахстан. Основные концептуальные положения. Алматы, 2000
46. Карагусов Ф. Ценные бумаги и деньги как объекты гражданских прав. Алматы, 2001
47. Климкин С.И. Юридические лица по законодательству Республики Казахстан. Общие положения. Алматы, 2001
48. Юридические лица. Практикум. Под ред. Климкина С.И. Алматы, 2003
49. Климкин С.И. Юридические лица (сборник статей). Алматы, 2003
50. Климкин С.И. Хозяйственные товарищества по законодательству Республики Казахстан. Алматы, 1996
51. Басин Ю.Г. Сделки. Алматы, 1996
52. Скловский К.И. Собственность в гражданском праве. 2000
53. Диденко А.Г. Обеспечение исполнения договоров. Астана, 2002
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995 жыл
2. Қазақстан Республикасы азаматтық кодексі (Жалпы және ерекше бөлімдер): 2001 жылғы 15 қаңтарға дейінгі өзгертулер мен толықтырулар енгізілген,-Алматы: Баспа,2001
3. Қазақстан Республикасының «Нормативтік құқықтық актілер» туралы Заң 24 наурыз 1998 жыл
4. Азаматтық кодекстің (жалпы бөлім) күшіне ендіру туралы Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінің қаулысы. 27 желтоқсан 1994 жыл
5. Қазақстан Республикасының Жер кодексі 20 маусым 2003 жыл
6. Қазақстан Республикасының «Бағалы қағаздар рыногы » туралы Заңы 2 шілде 2003 жыл
7. «Қазақстан Республикасындағы вексель айналымы туралы» Заң 28 сәуір 1997 жыл
8. Қазақстан Республикасының Президентінің «Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы» Жарлығы 22 желтоқсан 1995 жыл
9. «Қазақстан Республикасындағы Азаматтық туралы» Қазақстан Республикасының Заңы 20 желтоқсан 1991 жыл
10. Қазақстан Республикасының Президентінің заң күші бар Жарлығы «Шет ел азаматтарының Қазақстан Республикасыны құқықтық жағдайы» 19 маусым 1995 жыл
11. Қазақстан Республикасының «Жеке кәсіпкерлікті қолдау және қорғау туралы» Заңы 4 шілде 1992 жыл
12. Қазақстан Республикасының «Жеке кәсіпкерлік туралы» Заң 19 шілде 1997 жыл
13. «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы» Қазақстан Республикасының Заңы 22 көкек 1998 жыл
14. Қазақстан Республикасының «Бакроттық туралы » Заң 21 қаңтар 1997 жыл
15. Қазақстан Республикасының «Инвестиция туралы заңы» 8 қаңтар 2003 жыл
16. Қазақстан Республикасының Президентінің «Шаруашылық серіктестіктері туралы» Жарлығы 2 мамыр 1995 жыл
17. Қазақстан Республикасының «Мемлекеттік кәсіпорындар туралы» Заңы 19 шілде 1995 жыл
18. Қазақстан Республикасының «Акционерлік қоғам туралы» Заңы 13 мамыр 2003 жыл
19. Қазақстан Республикасының «Өндірістік кооператив туралы» Заңы 5 қазан 1995 жыл
20. Қазақстан Республикасының «Арам ниетті кәсіпкерлік» Заңы 9 шілде 1998 жыл
21. Қозғалмайтын мүлік ипотекасы туралы Заңы
22. Қазақстан Республикасының «Ноториаттық туралы» Заңы 14 шілде 1997 жыл
Негізгі әдебиеттер
23. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы: Оқулық. Сапарғалиев Ғ. -Алматы: Жеті жарғы, 1998
24. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі (жалпы бөлім). Комментарий. Жауапты ред. М.К. Сүлейменов, Ю.Г. Басин. Алматы, Жеті жарғы 2000.
25. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы. Ғ.Төлеуғалиев.-Алматы: ҚазМЗА, 2001
26. Азаматтық құқық. І том. Жауапты ред. М.К. Сүлейменов, Ю.Г. Басин. Алматы. ҚазГЗУ 2003
27. Қазақстан Респбликасының Конституциясы. Түсініктеме. Ред. басқарған Ғ.Сапарғалиев.-ауд. С.Бақтыгерейұлы.-Алматы, Жеті арғы
28. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы. Оқу құралы. Батырбаев Н.М. Түркістан, 2007
29. Мелекет және құқық теориясы Өзбекұлы С., Қопабаев Ө. Оқулық.-Алматы: Жеті жарғы, 2006
30. Гражданское право ч. 1 Под ред. Сергеева А.П., Толстого Ю.К., М.., Проспект, 2007
31. Гражданское право. Том І Общая часть. Под ред. Суханов Е.А. М., Волтерс Клувер, 2005
32. Гражданское право (общая часть). Учебное пособие. Под ред. Диденко А.Г., Алматы, 2003
33. Гражданское право: Учебник /Под ред. С.П.Гришаева.-М.: Юрист, 2000
34. Басин Ю.Г. Избранные труды по гражднскому праву. Алматы, 2003
35. Диденко А.Г. Избранное (Постсоветский период) Алматы 2004
36. Брагинский М.И., Витрянский В.В. Договорное право. Книга 1: Общие положения-М., «СТАТУТ», 1998
37. Сборники «Гражданское законодательство». Статьи. Коментарии. Практика. Выпуски 1-22. Алматы, 1997-2005
Қосымша әдебиеттер
38. Сулейменов М.К Вещные права в Республике Казахстан. 1999
39. Сулейменов М.К. Право и собственность:-Алматы: Жеті жарғы, 1998
40. Осипов Е.Б. Защита гражданских прав. Учеб. и практич. пособие.- Алматы: КазГЮА, 2000
41. Покровский Б.В. Избранные труды по гражданскому праву/Предисловие Сулейменов М.К., Алиханова Г.А., Ихсанов Е.У. Сост. Сулейменов М.К.-Алматы: НИИ частного права КазГЮУ, 2003. (Серия Классика казахстанской цивилистики).
42. Иоффе О.С. Правоотношение по советскому гражданскому праву. 1949
43. Халфина Р.О. Общее учение о правоотношении. М., 1974
44. Каудыров Т. Гражданско-правовая охрана объектов промышленной собственности в Республике Казахстан. Алматы, 2001
45. Ильясова К. Регистрация прав на недвижимость в Республике Казахстан. Основные концептуальные положения. Алматы, 2000
46. Карагусов Ф. Ценные бумаги и деньги как объекты гражданских прав. Алматы, 2001
47. Климкин С.И. Юридические лица по законодательству Республики Казахстан. Общие положения. Алматы, 2001
48. Юридические лица. Практикум. Под ред. Климкина С.И. Алматы, 2003
49. Климкин С.И. Юридические лица (сборник статей). Алматы, 2003
50. Климкин С.И. Хозяйственные товарищества по законодательству Республики Казахстан. Алматы, 1996
51. Басин Ю.Г. Сделки. Алматы, 1996
52. Скловский К.И. Собственность в гражданском праве. 2000
53. Диденко А.Г. Обеспечение исполнения договоров. Астана, 2002
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 129 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 129 бет
Таңдаулыға:
Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншіктің бірдей
мойындалуының және қорғалуының конституциялық құқықтық негіздері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Қазақстан Республикасында жеке меншік, оның қорғалуы және
мойындалуының конституциялық құқықтық негіздері
1. Қазақстан Республикасында жеке меншіктің жалпы сипаттамасы...9
2. Қазақстан Республикасында жеке меншіктің қорғалуы және
мойындалуының конституциялық құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ..68
2. Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік, оның қорғалуы және
мойындалуының конституциялық құқықтық негіздері
1. Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншіктің жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 87
2. Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншіктің қорғалуы және
мойындалуының конституциялық құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... 114
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 121
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...127
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 130
Кіріспе
Қазақстан Республикасында тәуелсіздіктің алынуымен отанымызда
қалыптасқан демократиялық, құқықтық мемлекет пен нарықтық қатынастар және
мемлекет тарапынан қабылданған заңды шешімдер еліміздің экономикасын
дамытуға өз үлесін қосып отыр. Бұл заңды шешімдердің бірі конституциямен
кепілдік берілген меншік құқығы.
АК-тың 188-бабына сәйкес меншік құқығы дегеніміз субъектінің заң
құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз
қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы.
Осындай үстемдікке қол жеткізу арқылы меншік иесі заттың табиғат
берген қасиеттерінің бәрін пайдаланып, оны өзгертуге, өңдеуге, билік етуге,
тіпті бөтен біреуге беруге, егер заң талаптары және заңмен қорғалатын басқа
тұлғалардың құқықтары мен мүдделері бұзылмаса меншігіндегі затты жойып
жіберуіне де толық құқығы бар.
Елімізде жеке меншік ұғымы 1991 жылы маусым айының 1-жұлдызындағы КСРО-
ның Мемлекет иелігінен алу және жекешелендірудің бастапқы негіздері
туралы заңы мен 1991 жылғы маусым айының 22-жұлдызындағы Қазақ КСР-нің
Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру туралы заңына байланысты
қалыптасып, сол кезеңдегі бағдарламалар арқылы жалғасын тапты.
Жеке меншікке анықтама беретін болсақ, ҚР АК-нің 191-бабы жеке меншік
азаматтардың және мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен олардың
бірлестіктерінің меншігі ретінде көрінеді деп көрсеткен.
ҚР АК-нің 188-бабына сәйкес меншік құқығы дегеніміз субъектінің заң
құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз
қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-бабының бірінші тармағында
мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылатындығы және бірдей қорғалатындығы
айқын белгіленген. ҚР азаматтық кодексі меншіктің екі нысанын-жеке (АК-тің
191-бабы) және мемлекеттік (АК-тің 192-бабы) деп жеке-жеке қарастырған. Бұл
жерде мемлекеттік меншікке тоқталатын болсақ меншік субъектісі мемлекет
болса, онда мемлекеттік меншік болып танылады. Азаматтық заңдарға сәйкес
мемлекет азаматтық-құқықтық қатынастарда өзіндік егемендік иммунитетін
көрсетпейді, қайта ол азаматтық заңдармен реттелетін қатынастардың өзге
қатысушыларымен тең негіздерде қатысады.
Мемлекеттік меншік қатынасы теңдікті жариялай отырып, бірақ белгілі
бір ерекшеліктерге ие:
1) мемлекет егеменді биліктің иесі, ол осыған орай
заңдар қабылдап, әкімшілік актілерін шығарады;
2) мемлекет заңды тұлға болып табылмайды,
сондықтан да оның атынан өкімет билігі мен басқару
органдары әрекет етеді, олар өздерінің құзыреті шегінде белгіленген заңдар
мен ережелер шеңберінде әрекет етеді;
3) мемлекеттік меншіктің аумағы зор, ол кез келген
мүлікті, оның ішінде айналымнан алынған немесе
шектелгендерін де иелене алады;
мүлікті меншікке алуда әртүрлі тәсілдер қолданады, айталық салық, баж
салығы, жинау және т.б. бар;
мемлекеттік меншік негізінде әлеуметтік міндеттер жүзеге асады, яғни
тұрғындарды күнкөріске қажеттілікпен қамтамасыз етеді;
мемлекет меншік субъектісі ретінде өзінің органдары арқылы әрекет етеді.
Мемлекеттік меншік құқығы субъективтік мағынада мүлікті иелену,
пайдалану және билік ету жөнінде мемлекеттің өкілеттігіне жататын
құқықтардан тұрады, мемлекет оны Қазақстан халқының мүддесі жолында өз
қалауы бойынша жүзеге асырады.
Мемлекет азаматтық кодекстің 192-бабы негізінде мемлекеттік мүліктің
біртұтас меншік иесі болып табылады. Оның иелену, пайдалану және билік ету
сияқты құқықтық өкілеттіктеріне ешкім де ешқашан шек қоя алмайды.
Мемлекеттік меншік республикалық және коммуналдық болып бөлінеді.
Мемлекет өкілеттігін жүзеге асырған кезде өзіне тиесілі мүліктерді
қарауындағы органдары мен мемлекеттік заңды тұлғалары арқылы басқарып
отырады. Мемлекет Қазақстан Республикасының азаматтық заңдарымен реттелетін
барлық қатынастарға басқа субъектілермен тең негіздерде қатыса алады.
Республикалық меншік мемлекеттік қазынадан және заң құжаттарына сәйкес
мемлекеттік республикалық заңды тұлғаларға бекітіліп берілген мүліктерден
тұрады.
Коммуналдық меншік жергілікті қазынадан және заң құжаттарына сәйкес
коммуналдық заңды тұлғаларға бекітіліп берілген мүліктен тұрады.
Мемлекеттік мүлікті мемлекеттік меншіктің бір түрінен екіншісіне беру
Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейтін тәртіппен жүзеге асырылады.
Мемлекет өз меншігін мемлекеттік заңды тұлғалар арқылы басқарады.
Жалпы меншік құқығының мазмұны меншік иесіне тиесілі иелену, пайдалану
және оған билік ету элементтерінен тұрады.
Иелену құқығы мүлікті нақты иелену мүмкіндігін заң жағынан толықтай
қатамасыз етуді жүзеге асырады. Ол меншік иесіне затқа іс жүзінде үстемдік
етуге мүмкіндік береді.
Мемлекеттің иелену құқығы бұл-өзіне тиесілі заңмен қорғалатын
мемлекеттік мүліктерді мемлекеттік органдарға немесе кейбір бөліктерін
кәсіпорындар мен мекемелердің шаруашылық жүргізу және оралымды басқару
құқықтарына берген жағдайдада өз құзыретінде болады. Мемлекет өзінің
кәсіпорындарында, сондай-ақ қазыналық кәсіпорындар мен мекемелерге мүлікті
иелену құқығын бергенімен, мемлекет өзі меншік иесі ретінде иелену құқығын
сақтайды. Өйткені, мемлекеттік заңды тұлғалардың құқықтық өкілеттікті
иеленуі мемлекет иелігін жоққа шығармайды, ол көлемі бойынша да, мақсаты
бойынша да бір-біріне сай келмейді. Мемлекет заңды тұлғалардың иелену
құқығы мемлекеттік иелену құқығымен салыстырғанда, оның бір бөлшегі, тұтас
нәрсенің бір бөлігіндей ғана болады. Мемлекеттік кәсіпорын, қазыналық
кәсіпорын және мекемелер салалық мүліктік кешен ретінде мемлекеттік
меншіктің объектісі болып табылады, демек оның иелігінде болады.
Пайдалану құқығы дегеніміз мүліктен оның пайдалы қасиеттерін алудың,
сондай-ақ одан пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз етілуі. Пайда кіріс,
өсім, жеміс, төл алу және өзге нысандарында болуы мүмкін.
Мемлекеттің пайдалану құқығы бұл-мемлекеттік мүліктен мемлекет пен
жалпы қоғам мүддесі үшін пайданың барлығын алуға байланысты мемлекеттің
өзіне тән мүмкіндігі.
Билік ету құқығы дегініміз мүліктің заң жүзіндегі тағдырын белгілеудің
заңмен қамтамасыз етілуі (АК-тің 188-бабы, 2-тармағы).
Мемлекеттің билік ету құқығы бұл-мемлекеттік мүлікті иелену мен
пайдалану, мүлікті иеліктен шығару және тиімді әдістерді белгілеу, сол
арқылы мемлекеттік меншікті басқаруды тиісті дәрежесінде жүзеге асыру болып
табылады.
Мемлекеттік меншік құқығының субъектілері мен объектілерінде
қарастырып өтейік.
Мемлекеттік меншік құқығының субъектісі мемлекет
болып табылады. Мемлекеттік меншікті басқару және
меншік иесінің құқықтық өкілеттігін жүзеге асыру
мемлекеттік билік органдары арқылы жүзеге асады. Заңда көрсетілген немесе
Қазақстан Республикасы тапсырмасы болған ретте оның атынан басқа
мемлекеттік органдар, заңды тұлғалар мен азаматтар әрекет етеді.
Конституцияның 66-бабының 4-тармақшасына сәйкес ҚР
Үкіметіне мемлекеттік меншікті басқаруды ұйымдастыру
жүктелген. Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылы 18-желтоқсанда
қабылдаған "Қазақстан
Республикасының Үкіметі туралы" конституциялық заң
күші бар Жарлығының 9-бабының 8-тармағына сәйкес
Үкімет мемлекеттік меншікті басқаруды ұйымдастырады, оны
пайдалану жөніндегі шараларды жасап, әрі жүзеге асырады, Қазақстан
Республикасы аумағында мемлекеттік меншіктің құқығын қорғауды қамтамасыз
етеді. Қазақстан Республикасы Үкіметіне мемлекеттік меншік құқығының
субъектісі ретіндегі міндеті жүктелген. Үкімет мемлекеттік мүлікке қатысты
кез келген әрекетті жасай алады, ҚР Үкіметіне конституциялық бекітілген
өкілеттілігіне орай өзіне мемлекеттік меншікті басқаруды ұйымдастыру
тапсырылғандықтан, оны өзі немесе өкілетті органдары арқылы жүзеге асырады,
осыған орай мемлекеттік меншікті иелену, пайдалану және билік ету
мәселелерін шешеді.
"Мемлекеттік кәсіпорындар туралы" заң күші бар Жарлықтың 1-бабы
негізінде мемлекеттік кәсіпорындар мынадай түрге бөлінеді:
1) республикалық меншіктегі-республикалық мемлекеттік
кәсіпорындар;
2) коммуналдық меншіктегі-коммуналдық мемлекеттік кәсіпорындар.
Республикалық мемлекеттік кәсіпорындарға байланысты мемлекеттік
меншік субъектісі министрліктер, мемлекеттік комитеттер, ведомстволар,
министрліктердің бірқатар департаменттері және басқа өкілетті органдар,
оған өкілдік ете алатын әкімдер болып есептеледі. Коммуналдық мемлекеттік
кәсіпорындардың тізбесін "Мемлекеттік кәсіпорындар туралы" заң күші бар
Жарлықтың 2-бабына сәйкес республикалық мемлекеттік кәсіпорындардың атаулы
тізбесін Қазақстан Республикасының Үкіметі ал коммуналдық мемлекеттік
кәсіпорындардың атаулы тізбесін тиісті жергілікті атқарушы органдар
бекітеді.
Мемлекеттік меншік құқығының объектілеріне тоқталсақ олар:
1) қозғалмалы және қозғалмайтын заттар; 2) ақша, шетелдік валюта; 3)
бағалы қағаздар; 4) міндеттемелік және басқалай заттық құқықтар мен
міндеттер.
Мемлекеттік меншік республикалық мемлекеттік меншік және коммуналдық
мемлекеттік меншік болып бөлінеді.
ҚР азаматтық кодексінің 192-бабының 2-тармағына сәйкес республикалық
мемлекеттік меншіктің объектісіне жататындар: республикалық меншік
республикалық қазынадан және заң құжаттарына сәйкес мемлекеттік
республикалық заңды тұлғаларға бекітіліп берілген мүліктен тұрады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік қазынасына республикалық бюджет
қаражаты, алтын-валюта қоры және алмас қоры, мемлекеттік меншіктің ҚР АК-
нің 193-бабында аталған объектілері (жер, оның қойнауы, су, жануарлар
дүниесі, басқа да табиғи ресурстар) және мемлекеттік заңды тұлғаларға
бекітіліп берілмеген өзге де мемлекеттік мүлік жатады.
Заң республикалық кәсіпорындарға мүлікке шаруашылық жүргізу құқығын, ал
қазыналық кәсіпорындарға, мемлекеттік мекемелерге оралымды басқару құқығын
бекіткен.
ҚР азаматтық кодексінің 192-бабының 3-тармағына сәйкес коммуналдық
меншік жергілікті қазынадан және заң құжаттарына сәйкес коммуналдық заңды
тұлғаларға бекітіліп берілген мүліктен тұрады.
Жергілікті бюджет қаражаты мемлекеттік заңды тұлғаларға бекітіліп
берілмеген өзге де коммуналдық мүлік жергілікті қазынаны құрайды.
Коммуналдық меншіктің ерекшелігі оның қызметінің жергілікті мәселелерге
арналып, белгілі мақсатқа жұмылдырылатындығымен ерекшеленеді.
Жалпы мемлекеттік меншік халықтың игілігі мен мүддесі үшін тұғыры
биіктен көрініп, мемлекеттік қадірін жоғалтпай егемен елімізге қызметі арта
берсін.
1. Қазақстан Республикасында жеке меншік, оның қорғалуы және
мойындалуының конституциялық құқықтық негіздері
1.1 Қазақстан Республикасында жеке меншіктің жалпы сипаттамасы
Құқықтық институт ретінде меншік құқығы құқық нормаларының жиынтығы
болып табылады, ол материалдық игіліктің белгілі бір адамға берілгендік
жағдайын бекітеді, реттейді және қорғайды.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-бабының бірінші тармағында
мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылатындығы және бірдей қорғалатындығы
белгіленген[1;7б.]. Қазақстан қоғамының экономикалық негізін меншіктің екі
нысаны: мемлекеттік және жеке меншік құрайды, сондықтан тақырыпқа орай жеке
меншікті қарастырайық.
Елімізде жеке меншік ұғымы 1991 жылы маусым айының 1-жұлдызындағы КСРО-
ның Мемлекет иелігінен алу және жекешелендірудің бастапқы негіздері
туралы заңы мен 1991 жылғы маусым айының 22-жұлдызындағы Қазақ КСР-нің
Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру туралы заңына байланысты
қалыптасып, сол кезеңдегі бағдарламалар арқылы жалғасын тапты.
Жеке меншікке анықтама беретін болсақ, ҚР АК-нің 191-бабы жеке меншік
азаматтардың және мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен олардың
бірлестіктерінің меншігі ретінде көрінеді деп көрсеткен.
ҚР АК-нің 188-бабына сәйкес меншік құқығы дегеніміз субъектінің заң
құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз
қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы[2;72,73б.].
Меншік иесі осы мүмкіндікке қол жеткізу арқылы заттың қасиеттерін
пайдаланып, оны өзгертуге, өңдеуге, билік етуге, тіпті бөтен біреуге
беруге, егер заң талаптары және заңмен қорғалатын басқа тұлғалардың
құқықтары мен мүдделері бұзылмаса меншігіндегі затты жойып жіберуіне де
толық құқығы бар.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-бабының екінші тармағында
меншік міндет жүктейді, оны пайдалану сонымен қатар қоғам игілігіне де
қызмет етуге тиіс[1;13б.]. Меншік субъектілері мен объектілері, меншік
иелерінің өз құқықтарын жүзеге асыру көлемі мен шектері, оларды қорғау
кепілдіктері заңмен белгіленеді деп мүлікті дұрыс пайдалану мен қорғаудың
конституциялық талабы мемлекетпен бірге азаматқа да қатысты екендігін айқын
көрсеткен.
Меншік қандай да бір затты иеленуге байланысты қатынас болғандықтан
иеленуге байланысты құқық нормаларымен реттелген қатынас меншік құқығы
болып табылады. Меншік қатынасындағы субъектінің иелену, пайдалану және
билік ету құқықтары мынандай ерекшеліктермен сипатталады:
1) бұл құқықтар заң актілері арқылы танылуы тиіс;
2) заң актілері бұл құқықтарды қорғауы тиіс;
3) меншік иесінің өз мүліктік құқықтарын өз қалауы бойынша жүеге асыру
мүмкіндігі;
4) меншік иесінің өз мүліктік құқықтарын сол өзіне тиесілі мүлкіне
байланысты жүзеге асыруы.
Меншік құқығының мазмұнын-меншік иесіне тиесілі иелену, пайдалану және
билік ету элементтері құрайды.
Иелену құқығы мүлікті нақты иелену мүмкіндігін заң жағынан толықтай
қатамасыз етуді жүзеге асырады. Ол меншік иесіне затқа іс жүзінде үстемдік
етуге мүмкіндік беріп, затты пайдалану үшін маңызды алғы шарт
жасайды[38;21,75б.].
Заң иеленуді заңды, заңсыз, адал ниетті және арам ниетті деп бөледі.
Егер мүлікті иелену заңды негізде жасалса, онда ол заңды иелену болып
табылады. Меншік құқығы заң негізінде жүзеге асырылуы тиіс. Затты заңсыз
иелену егер оны зорлықпен немесе заңнан жасырын жасалса, немесе заңсыз
иеленуші затты кездейсоқ иеленіп, оны қайтару жөніндегі талапты орындамаса,
бұл да заң бұзу болып есептеледі. Егер затты иеленуші иеленген затының
заңсыз екендігін білсе, білуге тиісті болса, онда ол арам ниетті иеленуші
болады[23;79б.].
Пайдалану құқығы дегеніміз мүліктен оның пайдалы қасиеттерін алудың,
сондай-ақ одан пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз етілуі. Пайда кіріс,
өсім, жеміс, төл алу және өзге нысандарында болуы мүмкін.
Меншік иесі өзінің пайдаланудың өкілеттік құқығын қалай жүзеге асыруды
өзі шешеді. Бірақ, меншік иесінің өз құқығын жүзеге асыруы басқа тұлғалар
мен мемлекеттің құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделеріне нұқсан
келтірмеуі тиіс. Демек, меншікті пайдалану қоғамдық игілікке зиян әкелмеуі
керек. Жалпы қоғамдық маңызы бар объектіні пайдаланғанда меншік иесі тек
өзінің ғана емес, қоғамның да мүддесін ойлауы тиіс.
ҚР АК-нің 188-бабында көрсетілгендей билік ету құқығы дегініміз
мүліктің заң жүзіндегі тағдырын белгілеудің заңмен қамтамасыз етілуі.
Билік етудің өкілеттігі меншік құқығының объектілеріне қатысты заңды
мәмілелер жасауға өкілетті. Меншік иесі өзінің меншік құқығын өзгеге беріп,
кепілдік құқық жасап, жалға беруді жүзеге асырса, онда ол билік құқығын
жүзеге асырғаны болып табылады. Билік ету құқығы арқылы мәмілелелр жасалған
кезде меншік иесінің құқығы өзгеге толықтай не жекелеген түрде өтеді. Билік
етудің өкілеттігін жүзеге асырудың маңызды түрі меншік иесінің мүлікті өз
иелігінен шығарып, басқа адамдарға беруі болып табылады.
Билікті қалай жүзеге асыруды меншік тиесілі тұлға өзі шешеді. Бірақ
бұл жағдайда заң бұзылмауы тиіс. Заңдық негіздерге байланысты меншік
иесінің билік ету құқығы алынуы не тоқтатылуы мүмкін. Белгілі бір
жағдайларда билік ету құқығы тек тиісті тұлғаның (мемлекеттік органның)
келісімімен жүзеге асады[39;17,70б.].
Меншік құқығы мемлекет таныған шектерде ғана жүзеге асырылады. Бұл
меншік құқығының шексіздігі заңдармен кейбір жағдайларда ғана шектелуі
мүмкін деген сөз. Меншік құқығын шектеу мүліктің ерекше құқықтық режиміне
байланысты болады. Мысалы азаматтық құқықтың кейбір объектілерінің
азаматтық айналымы шектелуі немесе айналымнан алынып тасталуы мүмкін.
Меншік иесінің еркіндігін шектеу меншік иесінің өз өкілеттілігін
жүзеге асыруы басқа тұлғалар мен мемлекеттің құқықтарын және заңмен
қорғалатын мүдделерін бұзбауға тиіс міндеттен туындайды. Демек, меншік
иесінің өз өкілеттілігін жүзеге асыруы басқа тұлғалар мен мемлекеттің
құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін бұзбауға тиіс. Құқықтар мен
заңды мүдделерді бұзушылық басқа нысандармен қатар, меншік иесінің өзінің
монполиялық және өзге де басымдық жағдайын пайдаланып қиянат жасауынан
көрінуі мүмкін. Бұл жағдайлар бәсекелестікті реттейтін заңдармен
белгіленеді.
Меншік иесі өз құқығын жүзеге асырған кезде азаматтардың денсаулығы
мен айналадағы ортаға келтірілуі мүмкін зардаптарға жол бермеу шараларын
қолдануға міндетті. Бұл шаралар қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарда
қарастырылады[21;102б.].
Меншік құқығының мерзімі шексіз болады. Қазақстан Республикасы
Конституциясының 26-бабының үшінші тармағында соттың шешімінсіз ешкімді де
өз мүлкінен айыруға болмайды. Заңмен көзделген ерекеше жағдайларда мемлекет
мұқтажы үшін мүліктен күштеп айыру оның құны тең бағамен өтелген кезде
жүргізілуі мүмкін. Мүлікке меншік құқығы азаматтық заңдарда белгіленген
негіздер бойынша ғана ықтиярсыз тоқтатылуы мүмкін.
Азаматтардың меншік құқықғы жеке меншік құқығы түрлерінің бірі болып
табылады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-бабының бірінші тармағына
сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтары заңды түрде алған қандай да
болсын мүлкін жеке меншігінде ұстай алады[1;7,26б.]. Азаматтардың
меншіктері жеке дара иемдену тұрғысынан алғанда қоғамдық қатынастар болып
табылады. Азаматтардың меншіктері экономикалық санат ретінде жеке дара
иемденудің барлық формаларын қамтиды. Азаматтық заңнама мүлікті азаматтар
меншігіне айналдыру олардың, олардың бұл мүлікті иемдену, пайдалану, оған
билік ету және сол мүлікті қорғау жөніндегі қатынастарды реттейді.
Қатынастардың бұл түрін реттейтін нормалар жиынтығы азаматтардың меншік
құқығын құрайды, бұл-объективті мағынадағы меншік құқығы. Субъективтік
мағынадағы меншік құқығы ол-азаматтың өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша
иемдену, пайдалану және оған билік ету жөніндегі, заңнамамен танылған және
қорғалған құқығы[29;173б.].
Жалпы меншік субъектіге қарай айқындалады, егер субъекті мемлекеттік
емес заңды тұлға немесе азаматтар деп танылса онда жеке меншік болып
табылады. Зерттеу тақырыбымды осы субъектілердің меншік құқығына анықтама
берумен жалғастырамын.
Азаматтардың меншік құқықғы-дегеніміз материалдық игіліктерді жеке
дара иемдену тұрғысынан алғандағы құқық нормаларымен реттелген қоғамдық
қатынастар.
Заңды тұлғаның меншік құқығы дегеніміз заңды тұлғаның өзіне тиесілі
мүлікті өз қалауынша иемдену, пайдалану және оған билік ету жөніндегі заң
құжаттарында танылған және қорғалатын құқығы.
Заттық құқық деп белгілі бір тұлғаның өз қарамағындағы жеке заттарға
үстемдік (қожалық) етуін айтады. Әдетте адамның затқа қатынасы әртүрлі
болады, біріншіден, ол сол заттың меншік иесі, екіншіден, оны иеленуші,
үшіншіден, өзгенің затын меншіктену құқығын еншілей алады [9;72,73б.].
Заттық құқық уәкілетті тұлғаның үстемдігіндегі тиісті затқа тікелей әсер
ету арқылы мүддесін қанағаттандыруды қамтамасыз ететін субъективтік құқық.
Заттық құқық - құқық иеленушіде үш түрлі құқықтық өкілеттіктің болуымен
сипатталады: иелену, пайдалану және билік ету. Бұл құқықтардың үшеуі де
немесе кейбіреулері, толық немесе жартылай да болуы мүмкін. Заттық құқықтың
объектісі тек қана жеке анықталған зат бола алады. Материалдық емес
құндылықтар мен ұқсастық белгілеріне байланысты анықталатын заттар заттық
құқықтың объектісі бола алмайды.
Азаматтық кодекс жүйесінде қүқықтың өзі меншік қүқығы және басқа да
заттық құқық болып бөлінеді. Оның соңғысына жерді пайдалану құқығы,
шаруашылық жүргізу құқығы, оралымды басқару құқығы және басқа да заттық
құқықтар (мысалы, сервитуттар) жатады.
Азаматтық кодексте меншік қүқығы заттык қүқықтың жалпы жүйесіндегі
негізгі құқық институты бола тұрса да, түптеп келгенде ол заттық құқықтың
бірі болып саналады.
Сонымен, заттық құқық дегеніміз - өкілетті жақтың немесе өзге жақтардың
заң актілері арқылы танылатын және қорғалатын белгілі бір жаққа немесе
(жақтардын жиынтығына) тиесілі әртүрлі заттарға өз қалауы бойынша тікелей
үстемдік (қожалық) ету құқығы болып табылады. Заттық құқықтар жөніндегі
тиісті нормалардың бірқатар ерекшеліктері бар. Олар: заңда бекітілген
заттық құқықтың шектелген шеңбері; заттық құқықтардың щексіздігі
(абсолюттік құқық); затқа тікелей үстемдік ету; затпен үздіксіз байланыс
жасау.
Заттық құқық шексіз (абсолюттік) құқық түрінде сипатталады. Демек,
бұл барлық басқа субъектілердің аталған құқық өкілеттілігін жүзеге асыруына
бөгет жасамау міндетін алға тартады. Шексіз (абсолюттік) құқыққа мазмұны
жағынан қарама-қарсы тұрған міндеттемелік құқық. Бұл құқық бойынша міндетті
болатын бір ғана жақ немесе бірнеше жақтар. Мүліктік құқықтарды заттық және
міндеттемелік деп бөлуді рим заңгерлерінің материалдары негізінде
кейінгі кезеңдердегі ғалымдар жүргізді. Егер тұлға өзіне тиесілі затқа
тікелей әсер ете алатын құқығы бар болса, ол заттық құқық, егер тұлға ол
затқа тікелей әсер ете алатын құқығы болмай, ол затты өзіне беруге талап
ете алатын құқығы болса, онда ол міндеттемелік құқық болады. Заттық құқықта
уәкілетті тұлғаның мүддесін қанағаттандыруда оның өзінің әрекеті шешуші
маңызға ие, ал міндеттемелік құқықта өкілетті тұлғаның мүддесінің орындалуы
оның алдында міндетті жақтың әрекетінің нәтижесіне
байланысты[28;115,193б.].
Заттық құқықтың маңызды белгісі оның затқа тікелей үстемдік етуі болып
табылады. Мұның өзі құкық объектісі араға үшінші бір адамды салып үстемдік
етпейді дегенді білдіреді. Бұл арада затқа үстемдік толық күйінде болуы
мүмкін, ал кейде заттық құқықтың шектелуіне орай шектелген түрінде де
кездеседі.
Заттық құқықтың тағы бір ерекшелігі заттың иесі мүлкін басқа біреуге
берген кезде өзінің құқығы иеленуші ретінде сақталып қалатындығы деуге
болады. Азаматтық кодекстің 188-бабына сәйкес меншік иесі өзіне тиесілі
мүлікке қатысты өз калауы бойынша кез келген әрекеттер жасауына, соның
ішінде мүлкін баска адамдардың меншігіне беріп, иелігінен шығаруға, бірақ
өзі меншік иесі болып қала беруіне құқылы. Басқаша айтқанда, мүлікке меншік
құқығы сақталады[24;7,112б.].
Заттық құқық екі үлкен топқа бөлінеді. Олар, меншік құқығы және меншік
иесі болып табылмайтын тұлғаның заттық құқығы. АК-тің 195-бабында заттық
күқықтың негізгі түрлері көрсетілген. Бұл бапта заттық құқыққа меншік
құқығымен қатар жерді пайдалану құқығы, шаруашылық жүргізу қүқығы, оралымды
басқару қүқығы және АК-те немесе өзге заң актілерінде көзделген басқа да
заттық құқықтардың жататындығы көрсетілген. Басқа да заттық құқықтарға
сенімді басқару қүқығы; жеке меншіктегі жер учаскесін уақытша пайдалану
құқығы; жер қойнауын пайдалану құқығы; сервитут; кепіл және басқалар
жатады. Заң актілері бойынша меншік кұкығынан келіп туындайтын басқа да
заттық құқықтар қарастырылуы мүмкін.
Жер пайдалану құқығы заттық құқық болып табылады. Жер Кодексіне немесе
заттық құқықтың мәніне қайшы келмейтіндіктен, жер пайдалану құқығына меншік
құқығы туралы нормалар қолданылады (Жер Кодексінің 28-бабы).
Сервитут заттық құқық ретінде бөгденің мүлкін шектеулі пайдалану болып
табылады. Жер құқығында сервитут кең қамтылған.
Заттық құқықтың ерекшелігі оның меншік құқығынан келіп (туындайтынында)
шығатынында. Осыған байланысты заттық құқықтарға, егер заңдарда өзгеше
көзделмесе немесе осы заттық құқықтың табиғатына қайшы келмесе, меншік
кұқығы туралы нормалар қолданылады[39;12,83б.]..
Заттық құқықтың міндетті белгілерінің бірі құқықтың сақталуы мен
құкықтың басымдығы. Демек, бірінші жағдайда заттық құқықты иеленуші тиісті
затқа меншік құқығы ауысқанымен (Мысалы, шаруашылық жүргізу құқығы мен
оралымды басқару құқығындағы заттарға мемлекеттің заттық құқығының
сақталуы, кепілге салынған мүлікке меншік құқығы пайда болғанымен ол заттың
иесінің меншік құқығы сақталады) оның иеленушісі меншік иесі болып қала
алуы мен заттық құқық пен міндеттемелік құқық бәсекеде болғанда заттық
құқыққа басымдық берілетіндігін айтуға болады.
Меншік құқығы азаматтық құқықтағы ең күрделі институттарының бірі.
АК-тің 188-бабына сәйкес меншік құқығы дегеніміз субъектінің заң
құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз
қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы[2;72,73б.].
Осындай үстемдікке қол жеткізу арқылы меншік иесі заттың табиғи
қасиеттерінің бәрін пайдаланып, оны өзгертуге, өңдеуге, билік етуге, тіпті
бөтен біреуге беруге, егер заң талаптары және заңмен қорғалатын басқа
тұлғалардың құқықтары мен мүдделері бұзылмаса меншігіндегі затты жойып
жіберуіне де толық құқығы бар. Затқа заң арқылы үстемдікті тану заң
құжаттарында көрсетілген шекте жүзеге асады, өйткені затқа үстемдікті
шектеу меншік иесінің еркіндігіне белгілі бір дәрежеде ықпал тигізеді,
демек, затқа меншік иесінің билігі шексіз болуы мүмкін емес. Сондықтан да
АК-тің 188-бабындағы меншік құкығын шектеу мұндай құқықтың шексіз еместігін
көрсетеді, сол себепті де тұлғаның өз иелігіндегі затты иелену, пайдалану
және билік ету құқығы заң арқылы айқындалады.
Меншік қандай да бір затты иеленуге байланысты қатынас. Иеленуге
байланысты құқық нормаларымен реттелген қатынас меншік құқығы болып
табылады. Меншік қатынасындағы субъектінің иелену, пайдалану және билік ету
құқықтары мынандай ерекшеліктермен сипатталады:
1) бұл құқықтар заң актілері арқылы танылуы тиіс;
2) заң актілері бұл құқықтарды қорғауы тиіс;
меншік иесінің мүліктік құқықтарын өз қалауы бойынша жүзеге асыру
мүмкіндігі;
меншік иесінің өз мүліктік құқықтарын сол өзіне тиесілі мүлкіне байланысты
жүзеге асыруы.
Меншік құқығының мазмұнын - меншік иесіне тиесілі иелену, пайдалану және
билік ету тәрізді өкілеттіктер (элементтер) құрайды. Бұл өкілеттіктердің
әрқайсысы меншік құқығының қажетті элементтері болып табылады. Меншік иесі
аталғандардың қай-қайсысын да үшінші бір тұлғаға бере алады, тіпті үш
өкілеттіктің бәрін де беріп, өзі меншік иесі болып қала алады.
Иелену құқығы мүлікті нақты иелену мүмкіндігін заң жағынан толықтай
қамтамасыз етуді жүзеге асырады. Ол меншік иесіне затқа іс жүзінде үстемдік
етуге мүмкіндік беріп, затты пайдалану үшін маңызды алғышарт жасайды. Заң
иеленуді заңды, заңсыз, адал ниетті және арам ниетті деп бөледі. Егер
мүлікті иелену заңды негізде жасалса, онда ол заңды иелену болып табылады.
Құқық негізінде меншік құқығы жүзеге асырылуы тиіс. Затты заңсыз-иелену
егер оны зорлықпен немесе заңнан жасырын жасалса, немесе заңсыз иеленуші
затты кездейсоқ иеленіп, оны қайтару жөніндегі талапты орындамаса, бұл да
заң бұзу болып есептеледі. Егер затты иеленуші иеленген затының заңсыз
екендігін білсе, білуге тиісті болса, онда ол арам ниетті иеленуші
болады[26;374,581б.].
Пайдалану құқығы дегеніміз дегеніміз мүліктен оның пайдалы қасиеттерін
алудың, сондай-ақ одан пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз етілуі. Пайда
кіріс, өсім, жеміс, төл алу және өзге нысандарында болуы мүмкін.
Меншік иесі өзінің пайдаланудың өкілеттік құқығын қалай жүзеге асыруды
өзі шешеді. Бірақ, ол заңдарға қайшы келмеуі тиіс, яғни меншікті пайдалану
қоғамдық игілікке қарсы келмеуі керек. Демек, қоғамдық маңызы бар объектіні
пайдаланғанда меншік иесі тек өзінің ғана емес, қоғамның да мүддесін
ойлануына тура келеді. Меншік иесі басқа тұлғаға өзінің пайдалану құқығын
беруіне құқылы.
Билік ету құқығы дегеніміз мүліктің заң жүзіндегі тағдырын белгілеудің
заңмен қамтамасыз етілуі (АК-тің 188-бабы, 2-тар).
Билік етудің өкілеттігі меншік құқығының объектілеріне қатысты заңды
мәмілелер жасауға өкілетті. Мысалы, меншік иесі өзінің меншік құқығын
өзгеге беріп, кепілдік құқық жасап, жалға беруді жүзеге асырса, оңда ол
билік құқығын жүзеге асырғаны болып табылады. Билік ету құқығы арқылы
мәмілелер жасалған кезде меншік иесінің құқығы өзгеге толықтай не жекелеген
түрде өтеді. Билік етудің өкілеттігін жүзеге асырудың маңызды түрі меншік
иесінің мүлікті өз иелігінен шығарып, басқа адамдарға беруі болып
табылады[33;96,123б.].
Билікті қалай жүзеге асыруды меншік тиесілі тұлға өзі шешеді. Бірақ бұл
жағдайда заң бұзылмауы тиіс. Заңдық негіздерге байланысты меншік иесінің
билік ету құқығы алынуы не тоқтатылуы мүмкін. Белгілі бір жағдайларда билік
ету құқығы тек тиісті тұлғаның (мемлекеттік органның) келісімімен жүзеге
асады. Меншік құқығы мемлекет таныған шектерде ғана жүзеге асырылады.
Меншік құқығының шексіздігі заңдармен кейбір жағдайларда шектелуі мүмкін.
Меншік құқығын шектеу мүліктің ерекше құқықтық режиміне байланысты болады.
Мәселен, азаматтық құқықтың кейбір объектілерінің азаматтық айналымы
шектелуі немесе айналымнан алынып тасталуы мүмкін..
Меншік иесінің еркіндігін шектеу меншік иесінің өз өкілеттілігін жүзеге
асыруы басқа тұлғалар мен мемлекеттің құқықтарын және заңмен қорғалатын
мүдделерін бұзбауға тиіс міндеттен туындайды. Демек, меншік иесінің өз
өкілеттігін жүзеге асыруы басқа тұлғалар мен мемлекеттің құқықтарын және
заңмен қорғалатын мүдделерін бұзбауға тиіс. Құқықтар мен заңды мүдделерді
бұзушылық басқа нысандармен қатар, меншік иесінің өзінің монополиялық және
өзге де басымдық жағдайын пайдаланып қиянат жасауынан көрінуі мүмкін. Бұл
жағдайлар бәсекелестікті реттейтін заңдармен белгіленеді.
Меншік иесі өз құқығын жүзеге асырған кезде азаматтардың денсаулығы мен
айналадағы ортаға келтірілуі мүмкін зардаптарға жол бермеу шараларын
қолдануға міндетті. Бұл шаралар қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарда
қарастырылады.
Меншік құқығының мерзімі шексіз болады. Мүлікке меншік құқығы азаматтық
кодексте көзделген негіздер бойынша ғана ықтиярсыз тоқтатылуы
мүмкін[25;175,299б.].
Меншік құқығының нысандары мен түрлері. Қазақстан Республикасының
Конституциясының 6-бабының бірінші тармағында мемлекеттік меншік пен жеке
меншік танылатындығы және бірдей қорғалатындығы айтылған. Азаматтық кодекс
меншіктің екі нысанын - жеке (АК-тің 191-бабы) және мемлекеттік (АК-тің 192-
бабы) деп бөліп қарастырады[2;72,94б.].
Меншік субъектісі мемлекет болса, онда ол мемлекеттік меншік, ал субъект
мемлекеттік емес заңды тұлға немесе азаматтар болса ол онда жеке меншік
болып табылады.
Меншіктің субъектілері мемлекет, әкімшілік-аумақтық бөліністер, заңды
тұлғалар мен азаматтар бола алады.
Мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен азаматтар өздеріне қарасты барлық
мүліктің меншік иесі болып, табылады. Меншік иесінің құқығын жүзеге асыру,
оның иелік етуі, пайдалану және билік етуі мүліктің мүддесі мен мақсатына
орай заңға сәйкес шектелуі мүмкін. Мысалы Қазақстан Республикасының "Тұрғын
үй қатынасы туралы" заңы бойынша меншік иесінің үй-жайды, ортақ мүлікке
қауіп төндіретін немесе оны нашарлататын жұмыстар жүргізуімен байланысты
өзгертуіне, соның ішінде қайта жоспарлауына және қайта жабдықтауына тыйым
салынады.
Жеке меншіктің ерекше түріне кондоминиум меншігі де жатады. Кондоминиум
- үй-жай жеке, заңды тұлғалардың, мемлекеттің бөлек (жеке-дара) меншігінде
болатын, ал ортақ мүлік оларға ортақ үлесті меншік құқығымен тиесілі
болатын жағдайда бірыңғай мүліктік кешен ретіндегі жылжымайтын мүлікке
меншіктің ерекше нысаны. Үй-жайлардың екі және одан да көп меншік иелеріне
тиесілі тұрғын үйлерде меншіктін ерекше нысаны - кондоминиум құрылады. Бұл
жерде үй-жайға тұрғын жайдағы жеке ішкі кеңістік жатады.
Үй-жай меншік иелерінің әрқайсысы өзіне бөлек (жеке-дара) меншік құқығы
бойынша тиесілі үй-жайды өз қалауы бойынша иеленуге, пайдалануға, және оған
билік етуге құқылы[38;13,85б.]..
Үйдің бөлек (өзіндік) меншікке жатпайтын бөліктері (кіреберіс,
баспалдақтар, лифтілер, төбелер, шатырлар, подвалдар пәтерден тыс не үйге
ортақ инженерлік жүйелер мен жабдықтар, жер учаскісі, оның ішінде
көріктендіру элементтері және ортақтасып пайдаланылатын басқа да
мүліктер) үй-жай меншік иелеріне ортақ меншік құқығы бойынша тиесілі
болады. Сонымен қатар тұрғын үй іргесіндегі жер учаскесі де үй-жай меншік
иелеріне жерді ортақтасып пайдалану құқығы бойынша тиесілі болуы мүмкін.
Үй-жайдың әрбір меншік иесінің ортақ мүліктегі (ортақ меншіктегі) үлесі
оған тиесілі үй-жайға бөлек (өзіндік) меншіктен бөлінбейді. Үлестің
мөлшері, егер меншік иелерінің келісімінде өзгеше көзделмесе, бөлек
(өзіндік) меншіктегі тұрғын үй-жайлардың немесе тұрғын емес үй-жайлардың
пайдалы алаңының бүкіл үйдің жалпы алаңына қатынасымен анықталады. Мұндай
үлесті заттай бөліп беруге болмайды[30;312,456б.].
Азаматтық Кодекстің 209-бабына сәйкес екі немесе бірнеше адамның
меншігіндегі мүлік оларға ортақ меншік қүқығымен тиесілі болады[2;72,73б.].
Меншік құқығына және өзге де заттық құқықтарға ие болу негіздері.
Меншік құқығы әртүрлі негіздер арқылы пайда болады. Сол негіздерді
саралай отырып, олардың пайда болу ерекшеліктеріне байланысты оларды
бастапқы және туынды деп бөліп қарастыруға болады. Бастапқы негіз бойынша
ол затқа бұрын ешқандай меншік құқығы болмаған және алғаш рет меншік құқығы
пайда болып отырған жағдайлар жатады. Ал туынды негіз бойынша пайда болган
меншік құқығына ол заттың бұрын меншік құқығы бастапқыда болған, бірақ әр
түрлі құқықтық қатынастарға байланысты меншік құқығының өзгеруі
жатады[52;17,53б.]..
Меншік құқығына ие болудың бастапқы негіздеріне мыналар жатады: жаңадан
жасалып жатқан қозғалмайтын мүлікке меншік құқығының пайда болуы (236-бап,
1-тармақ); өңдеу (237-бап); иелену мерзімі (240-бап); олжа (245-бап);
қараусыз жануарлар (246-бап); меншік иесінен алынған мүлікті иелену (247-
бап).
Меншік құқығының пайда болуының туынды негіздеріне мыналар жатады:
шарттар (сатып алу-сату, заем, несие және т.б.); мұрагерлік (заң және өсиет
бойынша); мүлікті тәркілеуге (АК-тің 249-бабы 4-тармақшасы); жекешелендіру
(АК-тің 249-бабы 3-тармағы); реквизициялау (АК-тің 249-бабы 3-тармағы); жер
учаскесін алып қоюға байланысты қозғалмайтын мүлікті иеліктен айыру (АК-тің
249-бабы 5-тармақшасы) және заңда көзделген басқа да жағдайлар.
Егер шартта немесе заңдарда өзгеше көзделмесе, жаңа затқа меншік құқығы
оны дайындаған немесе жасаған тұлғаға тиеді (АК-тің 235-бабы). Бұл баптағы
норма ұсынбалы мазмұнда. Мәселен, затты дайындаған немесе жасаған тұлғаға,
ал егер өзара шартта немесе заңда көрсетілсе, ол затқа меншік құқығы басқа
тұлғаға, оның ішінде тапсырыс берген тұлғаға тиесілі болуы мүмкін.
АК-тің 236-бабына сәйкес салынып жатқан үйлерге, құрылыстарға, өзге де
мүлік кешендеріне, сондай-ақ өзге де жаңадан жасалып жатқан қозғалмайтын
мүлікке меншік құқығы осы мүлікті жасау аяқталған кезден бастап пайда
болады. Егер заң құжаттарында немесе шартта құрылысы аяқталған объектілерді
қабылдап алу көзделген болса, онда тиісті мүлікті жасау осылайша қабылдап
алынған кезден бастап аяқталған болып есептеледі. Қозғалмайтын мүлік
мемлекеттік тіркелуге тиіс болған реттерде, оған меншік құқығы осылайша
тіркелген кезден бастап пайда болады[26;374,581б.].
Салынайын деп жатқан үйлерге, құрылыстарға, өзге де мүліктік
кешендеріне, өзге де жаңадан жасалайын деп жатқан қозғалмайтын мүліктерге
архитектуралық-құрылыстың ережелерінің талаптары қатаң сақталуы және тиісті
өкілетті органдардың келісімі міндетті. Бұл талаптар мен тиісті ережелер
арнайы заңмен реттеледі.
Мемлекеттік архитектуралық инспекция құрылысты
жүргізетін ұйымның, тапсырыс беруші мен жобаны
жасаушылардың өкілдерінің қатысуымен құрылыстың
сапасын тексереді. Тексеру барысында мынандай
мәселелер анықталады: бекітілген жобаға мемлекеттік
сараптаманың (немесе басқа да сараптама жүргізуге
мемлекеттік лицензиясы бар заңды және жеке
тұлғалардың) оң қорытындысының болуы; құрылыс-
монтаждау жұмыстарын жүргізуге тиісті рұқсаттарының
болуы; құрылыс-монтаждау жұмыстарының орындалуының және
пайдаланылған материалдардың сапалылығының сәйкестігі мен тиісті
нормативтік талаптардың сақталуы.
Аяқталмаған құрылыс объектілері мен мемлекеттік тіркеуден өтпеген
жылжымайтын мүліктер құрылыс материалдары ретінде қарастырылады және бұл
материалдарға меншік құқығы материалдың меншік иесіне тиесілі.
Қозғалмайтын мүлікті жасау аяқталғанға дейін, ал тиісті жағдайларда-оны
мемлекеттік тіркеуден өткізгенге дейін мүлік қозғалмайтын мүлік жасалатын
материалдармен басқа мүлікке меншік құқығы туралы ережелер
қолданылады[33;96,123б.].
Заң бастапқы негіздерге мүлікті пайдалану нәтижесінде алынған
жемістерді, өнімді, табысты жатқызады (АК-тің 235-бабы 1-тармағы). Жемістер
табиғи болуы мүмкін (ол табиғат не адам күшімен өндіріледі), сондай-ақ оны
таза табиғи өнеркәсіп өнімі деп бөледі (бұйым, өнім және т.б.) немесе
табыстар көзі болып табылады (мысалы, жалға ақы төлеу немесе пайыздар және
т.б.). АК-тің 123-бабына сәйкес мүліктерді пайдалану нәтижесінде алынған
түсім (жемістер, өнімдер, табыстар), егер заңдарда немесе бұл мүлікті
пайдалану туралы шартта өзгеше көзделмесе, осы мүлікті заңды негізде
пайдаланушы адамға тиесілі болады.
Меншік құқығының пайда болуының бастапқы негіздеріне өнімді жинауға,
балық, аң аулауға арналған көпшілік қолды заттарды меншікке айналдыру да
жатады. Заңдармен жергілікті әдет-ғұрыпқа немесе меншік иесі берген жалпы
рұқсатқа сәйкес ормандарда, бөгендерде немесе басқа аумақта жидек теруге,
балық аулауға, аң аулауға басқа нәрселерді жинауға немесе аулауға жол
берілген ретте, тиісті заттарға меншік қүқығын оларды жинауды және аулауды
жүзеге асырған адам алады (АК-тің 241-бабы).
Меншік құқығының пайда болуының бастапқы негіздерінің келесі түрі -
өңдеу.
Шартта өзгеше көзделмегендіктен, адам өзіне тиесілі емес материалды
өңдеу арқылы дайындаған жаңа қозғалатын затқа меншік құқығын материалдардын
меншік иесі алады. Егер өңдеу құны материалдардын құнынан едәуір асып
кетсе, өңдеуді өзі үшін жүзеге асырған адам алады. Егер шартта өзгеше
көзделмесе, өз материалдарынан дайындалған затқа меншік құқығын алған
материалдардың меншік иесі ол затты өңдеуді жүзеге асырған адамға оның
құнын өтеуге, ал ол адам жаңа затқа меншік құқығын алған ретте соңғысы
материалдардың меншік иесіне олардың құнын қайтаруға міндетті (АК-тің 237-
бабының 1, 2-тармақтары).
Бұл жағдайды профессор Ғ.Төлеуғалиев нақты былай тұжырымдайды: "өз
материалдарынан дайындалған затқа меншік құқығын алған материалдардың
меншік иесі ол затты өңдеуді жүзеге асырған адамға оның құнын өтеуге, ал ол
адам жаңа затқа меншік құқығын алған ретте соңғысы материалдардың меншік
иесіне олардың құнын қайтаруға міндетті"[25;175,299б.].
Өңдеуді жүзеге асырған адамның ықылассыз әрекеттерінің нәтижесінде
материалынан айырылған меншік иесі жаңа затты өз меншігіне беруді және
өзіне келтірілген залалдардың орнын толтыруды талап етуге құқылы (АК-тің
237-бабының 3-тармағы).
Меншік құқығының пайда болуының бастапқы негіздерінің келесі түрі -
иелену мерзімі.
АК-тің 240-бабына сәйкес мүліктің меншік иесі болып табылмайтын, бірақ
өзінің жеке қозғалмайтын мүлкіндей он бес жыл бойы, не өзге мүлікті кем
дегенде бес жыл адал, ашық және ұдайы иеленген азамат немесе заңды тұлға ол
мүлікке меншік құқығын (иелену мерзімін) алады. Мемлекеттік тіркеуге
жататын қозғалмайтын және өзге де мүлікке меншік құқығы бұл мүлікті иелену
мерзіміне сәйкес алған тұлғада осындай тіркеу кезінен бастап пайда болады.
Иелену мерзіміне қарағанда, АК-тің 240-бабына қарағанда иесіз заттарға (АК-
тің 242-бабы), меншік иесі бас тартқан жылжымалы заттарға (АК-тің 243-
бабы), олжаға (АК-тің 245-бабы), қараусыз жануарларға (АК-тің 246- бабы),
көмбеге (АК-тің 247-бабы) меншік құқығын иелену басымдықта болады. Өйткені
бұл жағдайларда ол заттың меншік иесінің бар немесе жоқ екендігі алғашқы
сәттен белгілі болады[24;3,112б.].
Сондықтан да иелену мерзімі бойынша меншік құқығын алуда тиісті тұлға
затты адал иеленуі қажет, яғни ол сол затқа өзінің меншік құқығының жоқ
екендігін білмеуі тиіс.
Мүлікке меншік құқығын алғанға дейін оларды өз мүлкіндей иеленуші азамат
немесе заңды тұлға өз иелігін мүліктің меншік иелері болып табылмайтын,
сондай-ақ заң құжаттарында немесе шартта көзделген өзге де негіздерге
сәйкес оларды иеленуге құқығы жоқ үшінші жақтардан қорғауға құқылы.
Меншік иесі жоқ немесе меншік иесі белгісіз зат, не иесі оның меншік
құқығынан бас тартқан зат иесіз болып табылады. Егер меншік иесі бас
тартқан заттарға меншік құқығын алу туралы (АК-тің 243-бабы), олжа туралы
(АК-тің 245-бабы), қараусыз жануарлар туралы (АК-тің 246-бабы), және көмбе
(АК-тің 247-бабы) туралы ережелер теріске шығармаса, иелену мерзіміне (АК-
тің 240-бабы) сәйкес иесіз қозғалмалы заттарға меншік алынуы мүмкін.
Иесіз қозғалмайтын заттарды олар табылған аумақтағы жергілікті атқарушы
органның мәлімдеуі бойынша қозғалмайтын мүлікті мемлекеттік тіркеуді жүзеге
асыратын орган есепке алады. Коммуналдык меншікті басқаруға уәкілдік
берілген орган иесіз қозғалмайтын заттарды есепке алған күннен
бастап бір жыл өткеннен кейін бұл затты коммуналдық меншікке түсті деп тану
туралы талап қойып сотқа жүгіне алады.
Сот шешімі бойынша коммуналдық меншікке түсті деп танылмаған иесіз
қозғалмайтын зат оны тастап кеткен меншік иесінің иелігіне, пайдалануына
және билік етуіне қайта қабылдануы, не иелену мерзіміне орай меншікке
алынуы мүмкін.
Меншік құқығынан бас тарту мақсатымен меншік иесі тастап кеткен немесе
қалдырып кеткен жылжымалы заттар АК-тің 243-бабы 2-тармағына сәйкес басқа
тұлғаның меншігіне өтуі мүмкін. Тұлға өзінің иелігіндегі не пайдалануындағы
жер учаскесінде жатқан заттарды, тіпті оның құны жиырма айлық есептік
көрсеткішінен кем бола тұрса да, ол тасталған металл сынықтары болсын,
жарамсыз өнім болсын, оны өзінің меншігіне айналдыра алады.
Меншік құқығын алудың бастапқы негіздерінің келесі түрі - олжа. Олжа деп
біреудің меншігіндегі, иелігіндегі жоғалған заттың екінші бір адамның тауып
алуын айтады. Олжа туралы АК-тің 245-бабында тиянақты көрсетілген.
Жоғалған затты тауып алушы бұл туралы оны жоғалтқан адамға немесе заттың
меншік иесіне немесе оны алуға құқығы бар өзіне белгілі басқа адамдардың
біреуіне дереу хабарлауға және табылған затты оған қайтаруға міндетті. Егер
зат үй-жайдың ішінде немесе көлікте табылған болса, ол сол үй-жайдың немесе
көліктің иесі болып табылатын адамға тапсырылуға тиіс. Мұңдай ретте осы
иеленуші затты тапқан адамның құқықтарын иеленіп, оның міндеттерін мойнына
алады. Олжа меншік иесі жоғалтып алған немесе есінең шығып қалдырып кеткен
жылжымалы зат больщ табылады. Олжаның иесіз заттардан айырмашылығы сонда,
оның заңды меншік иесі бар, белгілі, тек ол өз затын жоғалтып алған
болады[39;12,75б.]..
Егер табылған затты алуға құқығы бар адамның өзі немесе оның тұрған жері
белгісіз болса, затты тауып алушы олжа туралы полицияға немесе жергілікті
атқару органына мәлімдеуге міндетті. Затты тауып алушы оны өзінде сақтауға
не полицияның, жергілікті атқарушы органның немесе олар көрсеткен адамның
сақтауына тапсыруға құқылы. Тез бұзылатын затты немесе сақтауға кететін
шығындар оның құнына сәйкес келмейтін затты тауып алушы түсім сомасын
растайтын жазбаша дәлелдемелер алып, сата алады. Табылған затты сатудан
түскен ақша сақталуға және затты алуға заңды құқығы бар адамға қайтарылуға
немесе бұл заттың өзі үшін белгіленген тәртіп пен жағдайларда басқа
адамдардың меншігіне берілуге тиіс. Затты тауып алушы оның жоғалтқаны немес
бүлдіргені үшін өзінің жасыру ниеті болған немесе өрескел абайсыздық
жасаған ретте ғана және сол заттың құны шегінде жауапты
болады[28;115,193б.].
Егер олжа туралы полицияға немесе жергілікті атқару органына мәлімделген
кезден бастап алты ай еткенше жоғалған затты алуға заңды құқығы бар адам
анықталмаса және затқа өзінің құқығы туралы оны тапқан адамға не полицияға
немесе жергілікті атқару органына мәлімделмесе, затты тауып алушы оған
меншік құқығын алады. Затты тауып алушы тапқан затын меншігіне алудан бас
тартса, ол коммуналдық меншікке өтеді. Затты тауып алушы затты алуға заңды
құқығы бар адамнан зат кұнының отыз проценті мөлшерінде сыйакы алуға
кұкылы. Егер табылған зат оны алуға заңды құқығы бар адам үшін ғана құнды
болса, сыйақының мөлшері тараптар есептеп шығарған баға бойынша
белгіленеді.
Көмбе, яғни жерге көмілген немесе басқа әдіспен жасырылған, меншік иесін
анықтау мүмкін болмайтын не заңдарға сәйкес оларға құқығынан айырылған ақша
немесе өзге де бағалы заттар көмбе жасырылған жер учаскесі иесінің немесе
қозғалмайтын затты меншіктенушінің және көмбені тапқан адамның, егер
олардың арасындағы шартта өзгеше белгіленбесе, меншігіне тең мөлшерде
түседі. Көмбе жасырылған жер учаскесін пайдаланушының немесе қозғалмайтын
мүлікті меншіктенушінің келісімінсіз қазған немесе бағалы заттар
іздестірген адам көмбені тауып алған жағдайда көмбе сол меншік иесіне
берілуге тиіс.
Көмбенің олжадан айырмашылығы сонда, оның меншік иесі белгісіз немесе
заңдарға сәйкес оған меншік құқығы өз күшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
мойындалуының және қорғалуының конституциялық құқықтық негіздері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Қазақстан Республикасында жеке меншік, оның қорғалуы және
мойындалуының конституциялық құқықтық негіздері
1. Қазақстан Республикасында жеке меншіктің жалпы сипаттамасы...9
2. Қазақстан Республикасында жеке меншіктің қорғалуы және
мойындалуының конституциялық құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ..68
2. Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік, оның қорғалуы және
мойындалуының конституциялық құқықтық негіздері
1. Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншіктің жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 87
2. Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншіктің қорғалуы және
мойындалуының конституциялық құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... 114
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 121
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...127
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 130
Кіріспе
Қазақстан Республикасында тәуелсіздіктің алынуымен отанымызда
қалыптасқан демократиялық, құқықтық мемлекет пен нарықтық қатынастар және
мемлекет тарапынан қабылданған заңды шешімдер еліміздің экономикасын
дамытуға өз үлесін қосып отыр. Бұл заңды шешімдердің бірі конституциямен
кепілдік берілген меншік құқығы.
АК-тың 188-бабына сәйкес меншік құқығы дегеніміз субъектінің заң
құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз
қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы.
Осындай үстемдікке қол жеткізу арқылы меншік иесі заттың табиғат
берген қасиеттерінің бәрін пайдаланып, оны өзгертуге, өңдеуге, билік етуге,
тіпті бөтен біреуге беруге, егер заң талаптары және заңмен қорғалатын басқа
тұлғалардың құқықтары мен мүдделері бұзылмаса меншігіндегі затты жойып
жіберуіне де толық құқығы бар.
Елімізде жеке меншік ұғымы 1991 жылы маусым айының 1-жұлдызындағы КСРО-
ның Мемлекет иелігінен алу және жекешелендірудің бастапқы негіздері
туралы заңы мен 1991 жылғы маусым айының 22-жұлдызындағы Қазақ КСР-нің
Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру туралы заңына байланысты
қалыптасып, сол кезеңдегі бағдарламалар арқылы жалғасын тапты.
Жеке меншікке анықтама беретін болсақ, ҚР АК-нің 191-бабы жеке меншік
азаматтардың және мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен олардың
бірлестіктерінің меншігі ретінде көрінеді деп көрсеткен.
ҚР АК-нің 188-бабына сәйкес меншік құқығы дегеніміз субъектінің заң
құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз
қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-бабының бірінші тармағында
мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылатындығы және бірдей қорғалатындығы
айқын белгіленген. ҚР азаматтық кодексі меншіктің екі нысанын-жеке (АК-тің
191-бабы) және мемлекеттік (АК-тің 192-бабы) деп жеке-жеке қарастырған. Бұл
жерде мемлекеттік меншікке тоқталатын болсақ меншік субъектісі мемлекет
болса, онда мемлекеттік меншік болып танылады. Азаматтық заңдарға сәйкес
мемлекет азаматтық-құқықтық қатынастарда өзіндік егемендік иммунитетін
көрсетпейді, қайта ол азаматтық заңдармен реттелетін қатынастардың өзге
қатысушыларымен тең негіздерде қатысады.
Мемлекеттік меншік қатынасы теңдікті жариялай отырып, бірақ белгілі
бір ерекшеліктерге ие:
1) мемлекет егеменді биліктің иесі, ол осыған орай
заңдар қабылдап, әкімшілік актілерін шығарады;
2) мемлекет заңды тұлға болып табылмайды,
сондықтан да оның атынан өкімет билігі мен басқару
органдары әрекет етеді, олар өздерінің құзыреті шегінде белгіленген заңдар
мен ережелер шеңберінде әрекет етеді;
3) мемлекеттік меншіктің аумағы зор, ол кез келген
мүлікті, оның ішінде айналымнан алынған немесе
шектелгендерін де иелене алады;
мүлікті меншікке алуда әртүрлі тәсілдер қолданады, айталық салық, баж
салығы, жинау және т.б. бар;
мемлекеттік меншік негізінде әлеуметтік міндеттер жүзеге асады, яғни
тұрғындарды күнкөріске қажеттілікпен қамтамасыз етеді;
мемлекет меншік субъектісі ретінде өзінің органдары арқылы әрекет етеді.
Мемлекеттік меншік құқығы субъективтік мағынада мүлікті иелену,
пайдалану және билік ету жөнінде мемлекеттің өкілеттігіне жататын
құқықтардан тұрады, мемлекет оны Қазақстан халқының мүддесі жолында өз
қалауы бойынша жүзеге асырады.
Мемлекет азаматтық кодекстің 192-бабы негізінде мемлекеттік мүліктің
біртұтас меншік иесі болып табылады. Оның иелену, пайдалану және билік ету
сияқты құқықтық өкілеттіктеріне ешкім де ешқашан шек қоя алмайды.
Мемлекеттік меншік республикалық және коммуналдық болып бөлінеді.
Мемлекет өкілеттігін жүзеге асырған кезде өзіне тиесілі мүліктерді
қарауындағы органдары мен мемлекеттік заңды тұлғалары арқылы басқарып
отырады. Мемлекет Қазақстан Республикасының азаматтық заңдарымен реттелетін
барлық қатынастарға басқа субъектілермен тең негіздерде қатыса алады.
Республикалық меншік мемлекеттік қазынадан және заң құжаттарына сәйкес
мемлекеттік республикалық заңды тұлғаларға бекітіліп берілген мүліктерден
тұрады.
Коммуналдық меншік жергілікті қазынадан және заң құжаттарына сәйкес
коммуналдық заңды тұлғаларға бекітіліп берілген мүліктен тұрады.
Мемлекеттік мүлікті мемлекеттік меншіктің бір түрінен екіншісіне беру
Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейтін тәртіппен жүзеге асырылады.
Мемлекет өз меншігін мемлекеттік заңды тұлғалар арқылы басқарады.
Жалпы меншік құқығының мазмұны меншік иесіне тиесілі иелену, пайдалану
және оған билік ету элементтерінен тұрады.
Иелену құқығы мүлікті нақты иелену мүмкіндігін заң жағынан толықтай
қатамасыз етуді жүзеге асырады. Ол меншік иесіне затқа іс жүзінде үстемдік
етуге мүмкіндік береді.
Мемлекеттің иелену құқығы бұл-өзіне тиесілі заңмен қорғалатын
мемлекеттік мүліктерді мемлекеттік органдарға немесе кейбір бөліктерін
кәсіпорындар мен мекемелердің шаруашылық жүргізу және оралымды басқару
құқықтарына берген жағдайдада өз құзыретінде болады. Мемлекет өзінің
кәсіпорындарында, сондай-ақ қазыналық кәсіпорындар мен мекемелерге мүлікті
иелену құқығын бергенімен, мемлекет өзі меншік иесі ретінде иелену құқығын
сақтайды. Өйткені, мемлекеттік заңды тұлғалардың құқықтық өкілеттікті
иеленуі мемлекет иелігін жоққа шығармайды, ол көлемі бойынша да, мақсаты
бойынша да бір-біріне сай келмейді. Мемлекет заңды тұлғалардың иелену
құқығы мемлекеттік иелену құқығымен салыстырғанда, оның бір бөлшегі, тұтас
нәрсенің бір бөлігіндей ғана болады. Мемлекеттік кәсіпорын, қазыналық
кәсіпорын және мекемелер салалық мүліктік кешен ретінде мемлекеттік
меншіктің объектісі болып табылады, демек оның иелігінде болады.
Пайдалану құқығы дегеніміз мүліктен оның пайдалы қасиеттерін алудың,
сондай-ақ одан пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз етілуі. Пайда кіріс,
өсім, жеміс, төл алу және өзге нысандарында болуы мүмкін.
Мемлекеттің пайдалану құқығы бұл-мемлекеттік мүліктен мемлекет пен
жалпы қоғам мүддесі үшін пайданың барлығын алуға байланысты мемлекеттің
өзіне тән мүмкіндігі.
Билік ету құқығы дегініміз мүліктің заң жүзіндегі тағдырын белгілеудің
заңмен қамтамасыз етілуі (АК-тің 188-бабы, 2-тармағы).
Мемлекеттің билік ету құқығы бұл-мемлекеттік мүлікті иелену мен
пайдалану, мүлікті иеліктен шығару және тиімді әдістерді белгілеу, сол
арқылы мемлекеттік меншікті басқаруды тиісті дәрежесінде жүзеге асыру болып
табылады.
Мемлекеттік меншік құқығының субъектілері мен объектілерінде
қарастырып өтейік.
Мемлекеттік меншік құқығының субъектісі мемлекет
болып табылады. Мемлекеттік меншікті басқару және
меншік иесінің құқықтық өкілеттігін жүзеге асыру
мемлекеттік билік органдары арқылы жүзеге асады. Заңда көрсетілген немесе
Қазақстан Республикасы тапсырмасы болған ретте оның атынан басқа
мемлекеттік органдар, заңды тұлғалар мен азаматтар әрекет етеді.
Конституцияның 66-бабының 4-тармақшасына сәйкес ҚР
Үкіметіне мемлекеттік меншікті басқаруды ұйымдастыру
жүктелген. Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылы 18-желтоқсанда
қабылдаған "Қазақстан
Республикасының Үкіметі туралы" конституциялық заң
күші бар Жарлығының 9-бабының 8-тармағына сәйкес
Үкімет мемлекеттік меншікті басқаруды ұйымдастырады, оны
пайдалану жөніндегі шараларды жасап, әрі жүзеге асырады, Қазақстан
Республикасы аумағында мемлекеттік меншіктің құқығын қорғауды қамтамасыз
етеді. Қазақстан Республикасы Үкіметіне мемлекеттік меншік құқығының
субъектісі ретіндегі міндеті жүктелген. Үкімет мемлекеттік мүлікке қатысты
кез келген әрекетті жасай алады, ҚР Үкіметіне конституциялық бекітілген
өкілеттілігіне орай өзіне мемлекеттік меншікті басқаруды ұйымдастыру
тапсырылғандықтан, оны өзі немесе өкілетті органдары арқылы жүзеге асырады,
осыған орай мемлекеттік меншікті иелену, пайдалану және билік ету
мәселелерін шешеді.
"Мемлекеттік кәсіпорындар туралы" заң күші бар Жарлықтың 1-бабы
негізінде мемлекеттік кәсіпорындар мынадай түрге бөлінеді:
1) республикалық меншіктегі-республикалық мемлекеттік
кәсіпорындар;
2) коммуналдық меншіктегі-коммуналдық мемлекеттік кәсіпорындар.
Республикалық мемлекеттік кәсіпорындарға байланысты мемлекеттік
меншік субъектісі министрліктер, мемлекеттік комитеттер, ведомстволар,
министрліктердің бірқатар департаменттері және басқа өкілетті органдар,
оған өкілдік ете алатын әкімдер болып есептеледі. Коммуналдық мемлекеттік
кәсіпорындардың тізбесін "Мемлекеттік кәсіпорындар туралы" заң күші бар
Жарлықтың 2-бабына сәйкес республикалық мемлекеттік кәсіпорындардың атаулы
тізбесін Қазақстан Республикасының Үкіметі ал коммуналдық мемлекеттік
кәсіпорындардың атаулы тізбесін тиісті жергілікті атқарушы органдар
бекітеді.
Мемлекеттік меншік құқығының объектілеріне тоқталсақ олар:
1) қозғалмалы және қозғалмайтын заттар; 2) ақша, шетелдік валюта; 3)
бағалы қағаздар; 4) міндеттемелік және басқалай заттық құқықтар мен
міндеттер.
Мемлекеттік меншік республикалық мемлекеттік меншік және коммуналдық
мемлекеттік меншік болып бөлінеді.
ҚР азаматтық кодексінің 192-бабының 2-тармағына сәйкес республикалық
мемлекеттік меншіктің объектісіне жататындар: республикалық меншік
республикалық қазынадан және заң құжаттарына сәйкес мемлекеттік
республикалық заңды тұлғаларға бекітіліп берілген мүліктен тұрады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік қазынасына республикалық бюджет
қаражаты, алтын-валюта қоры және алмас қоры, мемлекеттік меншіктің ҚР АК-
нің 193-бабында аталған объектілері (жер, оның қойнауы, су, жануарлар
дүниесі, басқа да табиғи ресурстар) және мемлекеттік заңды тұлғаларға
бекітіліп берілмеген өзге де мемлекеттік мүлік жатады.
Заң республикалық кәсіпорындарға мүлікке шаруашылық жүргізу құқығын, ал
қазыналық кәсіпорындарға, мемлекеттік мекемелерге оралымды басқару құқығын
бекіткен.
ҚР азаматтық кодексінің 192-бабының 3-тармағына сәйкес коммуналдық
меншік жергілікті қазынадан және заң құжаттарына сәйкес коммуналдық заңды
тұлғаларға бекітіліп берілген мүліктен тұрады.
Жергілікті бюджет қаражаты мемлекеттік заңды тұлғаларға бекітіліп
берілмеген өзге де коммуналдық мүлік жергілікті қазынаны құрайды.
Коммуналдық меншіктің ерекшелігі оның қызметінің жергілікті мәселелерге
арналып, белгілі мақсатқа жұмылдырылатындығымен ерекшеленеді.
Жалпы мемлекеттік меншік халықтың игілігі мен мүддесі үшін тұғыры
биіктен көрініп, мемлекеттік қадірін жоғалтпай егемен елімізге қызметі арта
берсін.
1. Қазақстан Республикасында жеке меншік, оның қорғалуы және
мойындалуының конституциялық құқықтық негіздері
1.1 Қазақстан Республикасында жеке меншіктің жалпы сипаттамасы
Құқықтық институт ретінде меншік құқығы құқық нормаларының жиынтығы
болып табылады, ол материалдық игіліктің белгілі бір адамға берілгендік
жағдайын бекітеді, реттейді және қорғайды.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-бабының бірінші тармағында
мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылатындығы және бірдей қорғалатындығы
белгіленген[1;7б.]. Қазақстан қоғамының экономикалық негізін меншіктің екі
нысаны: мемлекеттік және жеке меншік құрайды, сондықтан тақырыпқа орай жеке
меншікті қарастырайық.
Елімізде жеке меншік ұғымы 1991 жылы маусым айының 1-жұлдызындағы КСРО-
ның Мемлекет иелігінен алу және жекешелендірудің бастапқы негіздері
туралы заңы мен 1991 жылғы маусым айының 22-жұлдызындағы Қазақ КСР-нің
Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру туралы заңына байланысты
қалыптасып, сол кезеңдегі бағдарламалар арқылы жалғасын тапты.
Жеке меншікке анықтама беретін болсақ, ҚР АК-нің 191-бабы жеке меншік
азаматтардың және мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен олардың
бірлестіктерінің меншігі ретінде көрінеді деп көрсеткен.
ҚР АК-нің 188-бабына сәйкес меншік құқығы дегеніміз субъектінің заң
құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз
қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы[2;72,73б.].
Меншік иесі осы мүмкіндікке қол жеткізу арқылы заттың қасиеттерін
пайдаланып, оны өзгертуге, өңдеуге, билік етуге, тіпті бөтен біреуге
беруге, егер заң талаптары және заңмен қорғалатын басқа тұлғалардың
құқықтары мен мүдделері бұзылмаса меншігіндегі затты жойып жіберуіне де
толық құқығы бар.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-бабының екінші тармағында
меншік міндет жүктейді, оны пайдалану сонымен қатар қоғам игілігіне де
қызмет етуге тиіс[1;13б.]. Меншік субъектілері мен объектілері, меншік
иелерінің өз құқықтарын жүзеге асыру көлемі мен шектері, оларды қорғау
кепілдіктері заңмен белгіленеді деп мүлікті дұрыс пайдалану мен қорғаудың
конституциялық талабы мемлекетпен бірге азаматқа да қатысты екендігін айқын
көрсеткен.
Меншік қандай да бір затты иеленуге байланысты қатынас болғандықтан
иеленуге байланысты құқық нормаларымен реттелген қатынас меншік құқығы
болып табылады. Меншік қатынасындағы субъектінің иелену, пайдалану және
билік ету құқықтары мынандай ерекшеліктермен сипатталады:
1) бұл құқықтар заң актілері арқылы танылуы тиіс;
2) заң актілері бұл құқықтарды қорғауы тиіс;
3) меншік иесінің өз мүліктік құқықтарын өз қалауы бойынша жүеге асыру
мүмкіндігі;
4) меншік иесінің өз мүліктік құқықтарын сол өзіне тиесілі мүлкіне
байланысты жүзеге асыруы.
Меншік құқығының мазмұнын-меншік иесіне тиесілі иелену, пайдалану және
билік ету элементтері құрайды.
Иелену құқығы мүлікті нақты иелену мүмкіндігін заң жағынан толықтай
қатамасыз етуді жүзеге асырады. Ол меншік иесіне затқа іс жүзінде үстемдік
етуге мүмкіндік беріп, затты пайдалану үшін маңызды алғы шарт
жасайды[38;21,75б.].
Заң иеленуді заңды, заңсыз, адал ниетті және арам ниетті деп бөледі.
Егер мүлікті иелену заңды негізде жасалса, онда ол заңды иелену болып
табылады. Меншік құқығы заң негізінде жүзеге асырылуы тиіс. Затты заңсыз
иелену егер оны зорлықпен немесе заңнан жасырын жасалса, немесе заңсыз
иеленуші затты кездейсоқ иеленіп, оны қайтару жөніндегі талапты орындамаса,
бұл да заң бұзу болып есептеледі. Егер затты иеленуші иеленген затының
заңсыз екендігін білсе, білуге тиісті болса, онда ол арам ниетті иеленуші
болады[23;79б.].
Пайдалану құқығы дегеніміз мүліктен оның пайдалы қасиеттерін алудың,
сондай-ақ одан пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз етілуі. Пайда кіріс,
өсім, жеміс, төл алу және өзге нысандарында болуы мүмкін.
Меншік иесі өзінің пайдаланудың өкілеттік құқығын қалай жүзеге асыруды
өзі шешеді. Бірақ, меншік иесінің өз құқығын жүзеге асыруы басқа тұлғалар
мен мемлекеттің құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделеріне нұқсан
келтірмеуі тиіс. Демек, меншікті пайдалану қоғамдық игілікке зиян әкелмеуі
керек. Жалпы қоғамдық маңызы бар объектіні пайдаланғанда меншік иесі тек
өзінің ғана емес, қоғамның да мүддесін ойлауы тиіс.
ҚР АК-нің 188-бабында көрсетілгендей билік ету құқығы дегініміз
мүліктің заң жүзіндегі тағдырын белгілеудің заңмен қамтамасыз етілуі.
Билік етудің өкілеттігі меншік құқығының объектілеріне қатысты заңды
мәмілелер жасауға өкілетті. Меншік иесі өзінің меншік құқығын өзгеге беріп,
кепілдік құқық жасап, жалға беруді жүзеге асырса, онда ол билік құқығын
жүзеге асырғаны болып табылады. Билік ету құқығы арқылы мәмілелелр жасалған
кезде меншік иесінің құқығы өзгеге толықтай не жекелеген түрде өтеді. Билік
етудің өкілеттігін жүзеге асырудың маңызды түрі меншік иесінің мүлікті өз
иелігінен шығарып, басқа адамдарға беруі болып табылады.
Билікті қалай жүзеге асыруды меншік тиесілі тұлға өзі шешеді. Бірақ
бұл жағдайда заң бұзылмауы тиіс. Заңдық негіздерге байланысты меншік
иесінің билік ету құқығы алынуы не тоқтатылуы мүмкін. Белгілі бір
жағдайларда билік ету құқығы тек тиісті тұлғаның (мемлекеттік органның)
келісімімен жүзеге асады[39;17,70б.].
Меншік құқығы мемлекет таныған шектерде ғана жүзеге асырылады. Бұл
меншік құқығының шексіздігі заңдармен кейбір жағдайларда ғана шектелуі
мүмкін деген сөз. Меншік құқығын шектеу мүліктің ерекше құқықтық режиміне
байланысты болады. Мысалы азаматтық құқықтың кейбір объектілерінің
азаматтық айналымы шектелуі немесе айналымнан алынып тасталуы мүмкін.
Меншік иесінің еркіндігін шектеу меншік иесінің өз өкілеттілігін
жүзеге асыруы басқа тұлғалар мен мемлекеттің құқықтарын және заңмен
қорғалатын мүдделерін бұзбауға тиіс міндеттен туындайды. Демек, меншік
иесінің өз өкілеттілігін жүзеге асыруы басқа тұлғалар мен мемлекеттің
құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін бұзбауға тиіс. Құқықтар мен
заңды мүдделерді бұзушылық басқа нысандармен қатар, меншік иесінің өзінің
монполиялық және өзге де басымдық жағдайын пайдаланып қиянат жасауынан
көрінуі мүмкін. Бұл жағдайлар бәсекелестікті реттейтін заңдармен
белгіленеді.
Меншік иесі өз құқығын жүзеге асырған кезде азаматтардың денсаулығы
мен айналадағы ортаға келтірілуі мүмкін зардаптарға жол бермеу шараларын
қолдануға міндетті. Бұл шаралар қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарда
қарастырылады[21;102б.].
Меншік құқығының мерзімі шексіз болады. Қазақстан Республикасы
Конституциясының 26-бабының үшінші тармағында соттың шешімінсіз ешкімді де
өз мүлкінен айыруға болмайды. Заңмен көзделген ерекеше жағдайларда мемлекет
мұқтажы үшін мүліктен күштеп айыру оның құны тең бағамен өтелген кезде
жүргізілуі мүмкін. Мүлікке меншік құқығы азаматтық заңдарда белгіленген
негіздер бойынша ғана ықтиярсыз тоқтатылуы мүмкін.
Азаматтардың меншік құқықғы жеке меншік құқығы түрлерінің бірі болып
табылады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-бабының бірінші тармағына
сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтары заңды түрде алған қандай да
болсын мүлкін жеке меншігінде ұстай алады[1;7,26б.]. Азаматтардың
меншіктері жеке дара иемдену тұрғысынан алғанда қоғамдық қатынастар болып
табылады. Азаматтардың меншіктері экономикалық санат ретінде жеке дара
иемденудің барлық формаларын қамтиды. Азаматтық заңнама мүлікті азаматтар
меншігіне айналдыру олардың, олардың бұл мүлікті иемдену, пайдалану, оған
билік ету және сол мүлікті қорғау жөніндегі қатынастарды реттейді.
Қатынастардың бұл түрін реттейтін нормалар жиынтығы азаматтардың меншік
құқығын құрайды, бұл-объективті мағынадағы меншік құқығы. Субъективтік
мағынадағы меншік құқығы ол-азаматтың өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша
иемдену, пайдалану және оған билік ету жөніндегі, заңнамамен танылған және
қорғалған құқығы[29;173б.].
Жалпы меншік субъектіге қарай айқындалады, егер субъекті мемлекеттік
емес заңды тұлға немесе азаматтар деп танылса онда жеке меншік болып
табылады. Зерттеу тақырыбымды осы субъектілердің меншік құқығына анықтама
берумен жалғастырамын.
Азаматтардың меншік құқықғы-дегеніміз материалдық игіліктерді жеке
дара иемдену тұрғысынан алғандағы құқық нормаларымен реттелген қоғамдық
қатынастар.
Заңды тұлғаның меншік құқығы дегеніміз заңды тұлғаның өзіне тиесілі
мүлікті өз қалауынша иемдену, пайдалану және оған билік ету жөніндегі заң
құжаттарында танылған және қорғалатын құқығы.
Заттық құқық деп белгілі бір тұлғаның өз қарамағындағы жеке заттарға
үстемдік (қожалық) етуін айтады. Әдетте адамның затқа қатынасы әртүрлі
болады, біріншіден, ол сол заттың меншік иесі, екіншіден, оны иеленуші,
үшіншіден, өзгенің затын меншіктену құқығын еншілей алады [9;72,73б.].
Заттық құқық уәкілетті тұлғаның үстемдігіндегі тиісті затқа тікелей әсер
ету арқылы мүддесін қанағаттандыруды қамтамасыз ететін субъективтік құқық.
Заттық құқық - құқық иеленушіде үш түрлі құқықтық өкілеттіктің болуымен
сипатталады: иелену, пайдалану және билік ету. Бұл құқықтардың үшеуі де
немесе кейбіреулері, толық немесе жартылай да болуы мүмкін. Заттық құқықтың
объектісі тек қана жеке анықталған зат бола алады. Материалдық емес
құндылықтар мен ұқсастық белгілеріне байланысты анықталатын заттар заттық
құқықтың объектісі бола алмайды.
Азаматтық кодекс жүйесінде қүқықтың өзі меншік қүқығы және басқа да
заттық құқық болып бөлінеді. Оның соңғысына жерді пайдалану құқығы,
шаруашылық жүргізу құқығы, оралымды басқару құқығы және басқа да заттық
құқықтар (мысалы, сервитуттар) жатады.
Азаматтық кодексте меншік қүқығы заттык қүқықтың жалпы жүйесіндегі
негізгі құқық институты бола тұрса да, түптеп келгенде ол заттық құқықтың
бірі болып саналады.
Сонымен, заттық құқық дегеніміз - өкілетті жақтың немесе өзге жақтардың
заң актілері арқылы танылатын және қорғалатын белгілі бір жаққа немесе
(жақтардын жиынтығына) тиесілі әртүрлі заттарға өз қалауы бойынша тікелей
үстемдік (қожалық) ету құқығы болып табылады. Заттық құқықтар жөніндегі
тиісті нормалардың бірқатар ерекшеліктері бар. Олар: заңда бекітілген
заттық құқықтың шектелген шеңбері; заттық құқықтардың щексіздігі
(абсолюттік құқық); затқа тікелей үстемдік ету; затпен үздіксіз байланыс
жасау.
Заттық құқық шексіз (абсолюттік) құқық түрінде сипатталады. Демек,
бұл барлық басқа субъектілердің аталған құқық өкілеттілігін жүзеге асыруына
бөгет жасамау міндетін алға тартады. Шексіз (абсолюттік) құқыққа мазмұны
жағынан қарама-қарсы тұрған міндеттемелік құқық. Бұл құқық бойынша міндетті
болатын бір ғана жақ немесе бірнеше жақтар. Мүліктік құқықтарды заттық және
міндеттемелік деп бөлуді рим заңгерлерінің материалдары негізінде
кейінгі кезеңдердегі ғалымдар жүргізді. Егер тұлға өзіне тиесілі затқа
тікелей әсер ете алатын құқығы бар болса, ол заттық құқық, егер тұлға ол
затқа тікелей әсер ете алатын құқығы болмай, ол затты өзіне беруге талап
ете алатын құқығы болса, онда ол міндеттемелік құқық болады. Заттық құқықта
уәкілетті тұлғаның мүддесін қанағаттандыруда оның өзінің әрекеті шешуші
маңызға ие, ал міндеттемелік құқықта өкілетті тұлғаның мүддесінің орындалуы
оның алдында міндетті жақтың әрекетінің нәтижесіне
байланысты[28;115,193б.].
Заттық құқықтың маңызды белгісі оның затқа тікелей үстемдік етуі болып
табылады. Мұның өзі құкық объектісі араға үшінші бір адамды салып үстемдік
етпейді дегенді білдіреді. Бұл арада затқа үстемдік толық күйінде болуы
мүмкін, ал кейде заттық құқықтың шектелуіне орай шектелген түрінде де
кездеседі.
Заттық құқықтың тағы бір ерекшелігі заттың иесі мүлкін басқа біреуге
берген кезде өзінің құқығы иеленуші ретінде сақталып қалатындығы деуге
болады. Азаматтық кодекстің 188-бабына сәйкес меншік иесі өзіне тиесілі
мүлікке қатысты өз калауы бойынша кез келген әрекеттер жасауына, соның
ішінде мүлкін баска адамдардың меншігіне беріп, иелігінен шығаруға, бірақ
өзі меншік иесі болып қала беруіне құқылы. Басқаша айтқанда, мүлікке меншік
құқығы сақталады[24;7,112б.].
Заттық құқық екі үлкен топқа бөлінеді. Олар, меншік құқығы және меншік
иесі болып табылмайтын тұлғаның заттық құқығы. АК-тің 195-бабында заттық
күқықтың негізгі түрлері көрсетілген. Бұл бапта заттық құқыққа меншік
құқығымен қатар жерді пайдалану құқығы, шаруашылық жүргізу қүқығы, оралымды
басқару қүқығы және АК-те немесе өзге заң актілерінде көзделген басқа да
заттық құқықтардың жататындығы көрсетілген. Басқа да заттық құқықтарға
сенімді басқару қүқығы; жеке меншіктегі жер учаскесін уақытша пайдалану
құқығы; жер қойнауын пайдалану құқығы; сервитут; кепіл және басқалар
жатады. Заң актілері бойынша меншік кұкығынан келіп туындайтын басқа да
заттық құқықтар қарастырылуы мүмкін.
Жер пайдалану құқығы заттық құқық болып табылады. Жер Кодексіне немесе
заттық құқықтың мәніне қайшы келмейтіндіктен, жер пайдалану құқығына меншік
құқығы туралы нормалар қолданылады (Жер Кодексінің 28-бабы).
Сервитут заттық құқық ретінде бөгденің мүлкін шектеулі пайдалану болып
табылады. Жер құқығында сервитут кең қамтылған.
Заттық құқықтың ерекшелігі оның меншік құқығынан келіп (туындайтынында)
шығатынында. Осыған байланысты заттық құқықтарға, егер заңдарда өзгеше
көзделмесе немесе осы заттық құқықтың табиғатына қайшы келмесе, меншік
кұқығы туралы нормалар қолданылады[39;12,83б.]..
Заттық құқықтың міндетті белгілерінің бірі құқықтың сақталуы мен
құкықтың басымдығы. Демек, бірінші жағдайда заттық құқықты иеленуші тиісті
затқа меншік құқығы ауысқанымен (Мысалы, шаруашылық жүргізу құқығы мен
оралымды басқару құқығындағы заттарға мемлекеттің заттық құқығының
сақталуы, кепілге салынған мүлікке меншік құқығы пайда болғанымен ол заттың
иесінің меншік құқығы сақталады) оның иеленушісі меншік иесі болып қала
алуы мен заттық құқық пен міндеттемелік құқық бәсекеде болғанда заттық
құқыққа басымдық берілетіндігін айтуға болады.
Меншік құқығы азаматтық құқықтағы ең күрделі институттарының бірі.
АК-тің 188-бабына сәйкес меншік құқығы дегеніміз субъектінің заң
құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз
қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы[2;72,73б.].
Осындай үстемдікке қол жеткізу арқылы меншік иесі заттың табиғи
қасиеттерінің бәрін пайдаланып, оны өзгертуге, өңдеуге, билік етуге, тіпті
бөтен біреуге беруге, егер заң талаптары және заңмен қорғалатын басқа
тұлғалардың құқықтары мен мүдделері бұзылмаса меншігіндегі затты жойып
жіберуіне де толық құқығы бар. Затқа заң арқылы үстемдікті тану заң
құжаттарында көрсетілген шекте жүзеге асады, өйткені затқа үстемдікті
шектеу меншік иесінің еркіндігіне белгілі бір дәрежеде ықпал тигізеді,
демек, затқа меншік иесінің билігі шексіз болуы мүмкін емес. Сондықтан да
АК-тің 188-бабындағы меншік құкығын шектеу мұндай құқықтың шексіз еместігін
көрсетеді, сол себепті де тұлғаның өз иелігіндегі затты иелену, пайдалану
және билік ету құқығы заң арқылы айқындалады.
Меншік қандай да бір затты иеленуге байланысты қатынас. Иеленуге
байланысты құқық нормаларымен реттелген қатынас меншік құқығы болып
табылады. Меншік қатынасындағы субъектінің иелену, пайдалану және билік ету
құқықтары мынандай ерекшеліктермен сипатталады:
1) бұл құқықтар заң актілері арқылы танылуы тиіс;
2) заң актілері бұл құқықтарды қорғауы тиіс;
меншік иесінің мүліктік құқықтарын өз қалауы бойынша жүзеге асыру
мүмкіндігі;
меншік иесінің өз мүліктік құқықтарын сол өзіне тиесілі мүлкіне байланысты
жүзеге асыруы.
Меншік құқығының мазмұнын - меншік иесіне тиесілі иелену, пайдалану және
билік ету тәрізді өкілеттіктер (элементтер) құрайды. Бұл өкілеттіктердің
әрқайсысы меншік құқығының қажетті элементтері болып табылады. Меншік иесі
аталғандардың қай-қайсысын да үшінші бір тұлғаға бере алады, тіпті үш
өкілеттіктің бәрін де беріп, өзі меншік иесі болып қала алады.
Иелену құқығы мүлікті нақты иелену мүмкіндігін заң жағынан толықтай
қамтамасыз етуді жүзеге асырады. Ол меншік иесіне затқа іс жүзінде үстемдік
етуге мүмкіндік беріп, затты пайдалану үшін маңызды алғышарт жасайды. Заң
иеленуді заңды, заңсыз, адал ниетті және арам ниетті деп бөледі. Егер
мүлікті иелену заңды негізде жасалса, онда ол заңды иелену болып табылады.
Құқық негізінде меншік құқығы жүзеге асырылуы тиіс. Затты заңсыз-иелену
егер оны зорлықпен немесе заңнан жасырын жасалса, немесе заңсыз иеленуші
затты кездейсоқ иеленіп, оны қайтару жөніндегі талапты орындамаса, бұл да
заң бұзу болып есептеледі. Егер затты иеленуші иеленген затының заңсыз
екендігін білсе, білуге тиісті болса, онда ол арам ниетті иеленуші
болады[26;374,581б.].
Пайдалану құқығы дегеніміз дегеніміз мүліктен оның пайдалы қасиеттерін
алудың, сондай-ақ одан пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз етілуі. Пайда
кіріс, өсім, жеміс, төл алу және өзге нысандарында болуы мүмкін.
Меншік иесі өзінің пайдаланудың өкілеттік құқығын қалай жүзеге асыруды
өзі шешеді. Бірақ, ол заңдарға қайшы келмеуі тиіс, яғни меншікті пайдалану
қоғамдық игілікке қарсы келмеуі керек. Демек, қоғамдық маңызы бар объектіні
пайдаланғанда меншік иесі тек өзінің ғана емес, қоғамның да мүддесін
ойлануына тура келеді. Меншік иесі басқа тұлғаға өзінің пайдалану құқығын
беруіне құқылы.
Билік ету құқығы дегеніміз мүліктің заң жүзіндегі тағдырын белгілеудің
заңмен қамтамасыз етілуі (АК-тің 188-бабы, 2-тар).
Билік етудің өкілеттігі меншік құқығының объектілеріне қатысты заңды
мәмілелер жасауға өкілетті. Мысалы, меншік иесі өзінің меншік құқығын
өзгеге беріп, кепілдік құқық жасап, жалға беруді жүзеге асырса, оңда ол
билік құқығын жүзеге асырғаны болып табылады. Билік ету құқығы арқылы
мәмілелер жасалған кезде меншік иесінің құқығы өзгеге толықтай не жекелеген
түрде өтеді. Билік етудің өкілеттігін жүзеге асырудың маңызды түрі меншік
иесінің мүлікті өз иелігінен шығарып, басқа адамдарға беруі болып
табылады[33;96,123б.].
Билікті қалай жүзеге асыруды меншік тиесілі тұлға өзі шешеді. Бірақ бұл
жағдайда заң бұзылмауы тиіс. Заңдық негіздерге байланысты меншік иесінің
билік ету құқығы алынуы не тоқтатылуы мүмкін. Белгілі бір жағдайларда билік
ету құқығы тек тиісті тұлғаның (мемлекеттік органның) келісімімен жүзеге
асады. Меншік құқығы мемлекет таныған шектерде ғана жүзеге асырылады.
Меншік құқығының шексіздігі заңдармен кейбір жағдайларда шектелуі мүмкін.
Меншік құқығын шектеу мүліктің ерекше құқықтық режиміне байланысты болады.
Мәселен, азаматтық құқықтың кейбір объектілерінің азаматтық айналымы
шектелуі немесе айналымнан алынып тасталуы мүмкін..
Меншік иесінің еркіндігін шектеу меншік иесінің өз өкілеттілігін жүзеге
асыруы басқа тұлғалар мен мемлекеттің құқықтарын және заңмен қорғалатын
мүдделерін бұзбауға тиіс міндеттен туындайды. Демек, меншік иесінің өз
өкілеттігін жүзеге асыруы басқа тұлғалар мен мемлекеттің құқықтарын және
заңмен қорғалатын мүдделерін бұзбауға тиіс. Құқықтар мен заңды мүдделерді
бұзушылық басқа нысандармен қатар, меншік иесінің өзінің монополиялық және
өзге де басымдық жағдайын пайдаланып қиянат жасауынан көрінуі мүмкін. Бұл
жағдайлар бәсекелестікті реттейтін заңдармен белгіленеді.
Меншік иесі өз құқығын жүзеге асырған кезде азаматтардың денсаулығы мен
айналадағы ортаға келтірілуі мүмкін зардаптарға жол бермеу шараларын
қолдануға міндетті. Бұл шаралар қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарда
қарастырылады.
Меншік құқығының мерзімі шексіз болады. Мүлікке меншік құқығы азаматтық
кодексте көзделген негіздер бойынша ғана ықтиярсыз тоқтатылуы
мүмкін[25;175,299б.].
Меншік құқығының нысандары мен түрлері. Қазақстан Республикасының
Конституциясының 6-бабының бірінші тармағында мемлекеттік меншік пен жеке
меншік танылатындығы және бірдей қорғалатындығы айтылған. Азаматтық кодекс
меншіктің екі нысанын - жеке (АК-тің 191-бабы) және мемлекеттік (АК-тің 192-
бабы) деп бөліп қарастырады[2;72,94б.].
Меншік субъектісі мемлекет болса, онда ол мемлекеттік меншік, ал субъект
мемлекеттік емес заңды тұлға немесе азаматтар болса ол онда жеке меншік
болып табылады.
Меншіктің субъектілері мемлекет, әкімшілік-аумақтық бөліністер, заңды
тұлғалар мен азаматтар бола алады.
Мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен азаматтар өздеріне қарасты барлық
мүліктің меншік иесі болып, табылады. Меншік иесінің құқығын жүзеге асыру,
оның иелік етуі, пайдалану және билік етуі мүліктің мүддесі мен мақсатына
орай заңға сәйкес шектелуі мүмкін. Мысалы Қазақстан Республикасының "Тұрғын
үй қатынасы туралы" заңы бойынша меншік иесінің үй-жайды, ортақ мүлікке
қауіп төндіретін немесе оны нашарлататын жұмыстар жүргізуімен байланысты
өзгертуіне, соның ішінде қайта жоспарлауына және қайта жабдықтауына тыйым
салынады.
Жеке меншіктің ерекше түріне кондоминиум меншігі де жатады. Кондоминиум
- үй-жай жеке, заңды тұлғалардың, мемлекеттің бөлек (жеке-дара) меншігінде
болатын, ал ортақ мүлік оларға ортақ үлесті меншік құқығымен тиесілі
болатын жағдайда бірыңғай мүліктік кешен ретіндегі жылжымайтын мүлікке
меншіктің ерекше нысаны. Үй-жайлардың екі және одан да көп меншік иелеріне
тиесілі тұрғын үйлерде меншіктін ерекше нысаны - кондоминиум құрылады. Бұл
жерде үй-жайға тұрғын жайдағы жеке ішкі кеңістік жатады.
Үй-жай меншік иелерінің әрқайсысы өзіне бөлек (жеке-дара) меншік құқығы
бойынша тиесілі үй-жайды өз қалауы бойынша иеленуге, пайдалануға, және оған
билік етуге құқылы[38;13,85б.]..
Үйдің бөлек (өзіндік) меншікке жатпайтын бөліктері (кіреберіс,
баспалдақтар, лифтілер, төбелер, шатырлар, подвалдар пәтерден тыс не үйге
ортақ инженерлік жүйелер мен жабдықтар, жер учаскісі, оның ішінде
көріктендіру элементтері және ортақтасып пайдаланылатын басқа да
мүліктер) үй-жай меншік иелеріне ортақ меншік құқығы бойынша тиесілі
болады. Сонымен қатар тұрғын үй іргесіндегі жер учаскесі де үй-жай меншік
иелеріне жерді ортақтасып пайдалану құқығы бойынша тиесілі болуы мүмкін.
Үй-жайдың әрбір меншік иесінің ортақ мүліктегі (ортақ меншіктегі) үлесі
оған тиесілі үй-жайға бөлек (өзіндік) меншіктен бөлінбейді. Үлестің
мөлшері, егер меншік иелерінің келісімінде өзгеше көзделмесе, бөлек
(өзіндік) меншіктегі тұрғын үй-жайлардың немесе тұрғын емес үй-жайлардың
пайдалы алаңының бүкіл үйдің жалпы алаңына қатынасымен анықталады. Мұндай
үлесті заттай бөліп беруге болмайды[30;312,456б.].
Азаматтық Кодекстің 209-бабына сәйкес екі немесе бірнеше адамның
меншігіндегі мүлік оларға ортақ меншік қүқығымен тиесілі болады[2;72,73б.].
Меншік құқығына және өзге де заттық құқықтарға ие болу негіздері.
Меншік құқығы әртүрлі негіздер арқылы пайда болады. Сол негіздерді
саралай отырып, олардың пайда болу ерекшеліктеріне байланысты оларды
бастапқы және туынды деп бөліп қарастыруға болады. Бастапқы негіз бойынша
ол затқа бұрын ешқандай меншік құқығы болмаған және алғаш рет меншік құқығы
пайда болып отырған жағдайлар жатады. Ал туынды негіз бойынша пайда болган
меншік құқығына ол заттың бұрын меншік құқығы бастапқыда болған, бірақ әр
түрлі құқықтық қатынастарға байланысты меншік құқығының өзгеруі
жатады[52;17,53б.]..
Меншік құқығына ие болудың бастапқы негіздеріне мыналар жатады: жаңадан
жасалып жатқан қозғалмайтын мүлікке меншік құқығының пайда болуы (236-бап,
1-тармақ); өңдеу (237-бап); иелену мерзімі (240-бап); олжа (245-бап);
қараусыз жануарлар (246-бап); меншік иесінен алынған мүлікті иелену (247-
бап).
Меншік құқығының пайда болуының туынды негіздеріне мыналар жатады:
шарттар (сатып алу-сату, заем, несие және т.б.); мұрагерлік (заң және өсиет
бойынша); мүлікті тәркілеуге (АК-тің 249-бабы 4-тармақшасы); жекешелендіру
(АК-тің 249-бабы 3-тармағы); реквизициялау (АК-тің 249-бабы 3-тармағы); жер
учаскесін алып қоюға байланысты қозғалмайтын мүлікті иеліктен айыру (АК-тің
249-бабы 5-тармақшасы) және заңда көзделген басқа да жағдайлар.
Егер шартта немесе заңдарда өзгеше көзделмесе, жаңа затқа меншік құқығы
оны дайындаған немесе жасаған тұлғаға тиеді (АК-тің 235-бабы). Бұл баптағы
норма ұсынбалы мазмұнда. Мәселен, затты дайындаған немесе жасаған тұлғаға,
ал егер өзара шартта немесе заңда көрсетілсе, ол затқа меншік құқығы басқа
тұлғаға, оның ішінде тапсырыс берген тұлғаға тиесілі болуы мүмкін.
АК-тің 236-бабына сәйкес салынып жатқан үйлерге, құрылыстарға, өзге де
мүлік кешендеріне, сондай-ақ өзге де жаңадан жасалып жатқан қозғалмайтын
мүлікке меншік құқығы осы мүлікті жасау аяқталған кезден бастап пайда
болады. Егер заң құжаттарында немесе шартта құрылысы аяқталған объектілерді
қабылдап алу көзделген болса, онда тиісті мүлікті жасау осылайша қабылдап
алынған кезден бастап аяқталған болып есептеледі. Қозғалмайтын мүлік
мемлекеттік тіркелуге тиіс болған реттерде, оған меншік құқығы осылайша
тіркелген кезден бастап пайда болады[26;374,581б.].
Салынайын деп жатқан үйлерге, құрылыстарға, өзге де мүліктік
кешендеріне, өзге де жаңадан жасалайын деп жатқан қозғалмайтын мүліктерге
архитектуралық-құрылыстың ережелерінің талаптары қатаң сақталуы және тиісті
өкілетті органдардың келісімі міндетті. Бұл талаптар мен тиісті ережелер
арнайы заңмен реттеледі.
Мемлекеттік архитектуралық инспекция құрылысты
жүргізетін ұйымның, тапсырыс беруші мен жобаны
жасаушылардың өкілдерінің қатысуымен құрылыстың
сапасын тексереді. Тексеру барысында мынандай
мәселелер анықталады: бекітілген жобаға мемлекеттік
сараптаманың (немесе басқа да сараптама жүргізуге
мемлекеттік лицензиясы бар заңды және жеке
тұлғалардың) оң қорытындысының болуы; құрылыс-
монтаждау жұмыстарын жүргізуге тиісті рұқсаттарының
болуы; құрылыс-монтаждау жұмыстарының орындалуының және
пайдаланылған материалдардың сапалылығының сәйкестігі мен тиісті
нормативтік талаптардың сақталуы.
Аяқталмаған құрылыс объектілері мен мемлекеттік тіркеуден өтпеген
жылжымайтын мүліктер құрылыс материалдары ретінде қарастырылады және бұл
материалдарға меншік құқығы материалдың меншік иесіне тиесілі.
Қозғалмайтын мүлікті жасау аяқталғанға дейін, ал тиісті жағдайларда-оны
мемлекеттік тіркеуден өткізгенге дейін мүлік қозғалмайтын мүлік жасалатын
материалдармен басқа мүлікке меншік құқығы туралы ережелер
қолданылады[33;96,123б.].
Заң бастапқы негіздерге мүлікті пайдалану нәтижесінде алынған
жемістерді, өнімді, табысты жатқызады (АК-тің 235-бабы 1-тармағы). Жемістер
табиғи болуы мүмкін (ол табиғат не адам күшімен өндіріледі), сондай-ақ оны
таза табиғи өнеркәсіп өнімі деп бөледі (бұйым, өнім және т.б.) немесе
табыстар көзі болып табылады (мысалы, жалға ақы төлеу немесе пайыздар және
т.б.). АК-тің 123-бабына сәйкес мүліктерді пайдалану нәтижесінде алынған
түсім (жемістер, өнімдер, табыстар), егер заңдарда немесе бұл мүлікті
пайдалану туралы шартта өзгеше көзделмесе, осы мүлікті заңды негізде
пайдаланушы адамға тиесілі болады.
Меншік құқығының пайда болуының бастапқы негіздеріне өнімді жинауға,
балық, аң аулауға арналған көпшілік қолды заттарды меншікке айналдыру да
жатады. Заңдармен жергілікті әдет-ғұрыпқа немесе меншік иесі берген жалпы
рұқсатқа сәйкес ормандарда, бөгендерде немесе басқа аумақта жидек теруге,
балық аулауға, аң аулауға басқа нәрселерді жинауға немесе аулауға жол
берілген ретте, тиісті заттарға меншік қүқығын оларды жинауды және аулауды
жүзеге асырған адам алады (АК-тің 241-бабы).
Меншік құқығының пайда болуының бастапқы негіздерінің келесі түрі -
өңдеу.
Шартта өзгеше көзделмегендіктен, адам өзіне тиесілі емес материалды
өңдеу арқылы дайындаған жаңа қозғалатын затқа меншік құқығын материалдардын
меншік иесі алады. Егер өңдеу құны материалдардын құнынан едәуір асып
кетсе, өңдеуді өзі үшін жүзеге асырған адам алады. Егер шартта өзгеше
көзделмесе, өз материалдарынан дайындалған затқа меншік құқығын алған
материалдардың меншік иесі ол затты өңдеуді жүзеге асырған адамға оның
құнын өтеуге, ал ол адам жаңа затқа меншік құқығын алған ретте соңғысы
материалдардың меншік иесіне олардың құнын қайтаруға міндетті (АК-тің 237-
бабының 1, 2-тармақтары).
Бұл жағдайды профессор Ғ.Төлеуғалиев нақты былай тұжырымдайды: "өз
материалдарынан дайындалған затқа меншік құқығын алған материалдардың
меншік иесі ол затты өңдеуді жүзеге асырған адамға оның құнын өтеуге, ал ол
адам жаңа затқа меншік құқығын алған ретте соңғысы материалдардың меншік
иесіне олардың құнын қайтаруға міндетті"[25;175,299б.].
Өңдеуді жүзеге асырған адамның ықылассыз әрекеттерінің нәтижесінде
материалынан айырылған меншік иесі жаңа затты өз меншігіне беруді және
өзіне келтірілген залалдардың орнын толтыруды талап етуге құқылы (АК-тің
237-бабының 3-тармағы).
Меншік құқығының пайда болуының бастапқы негіздерінің келесі түрі -
иелену мерзімі.
АК-тің 240-бабына сәйкес мүліктің меншік иесі болып табылмайтын, бірақ
өзінің жеке қозғалмайтын мүлкіндей он бес жыл бойы, не өзге мүлікті кем
дегенде бес жыл адал, ашық және ұдайы иеленген азамат немесе заңды тұлға ол
мүлікке меншік құқығын (иелену мерзімін) алады. Мемлекеттік тіркеуге
жататын қозғалмайтын және өзге де мүлікке меншік құқығы бұл мүлікті иелену
мерзіміне сәйкес алған тұлғада осындай тіркеу кезінен бастап пайда болады.
Иелену мерзіміне қарағанда, АК-тің 240-бабына қарағанда иесіз заттарға (АК-
тің 242-бабы), меншік иесі бас тартқан жылжымалы заттарға (АК-тің 243-
бабы), олжаға (АК-тің 245-бабы), қараусыз жануарларға (АК-тің 246- бабы),
көмбеге (АК-тің 247-бабы) меншік құқығын иелену басымдықта болады. Өйткені
бұл жағдайларда ол заттың меншік иесінің бар немесе жоқ екендігі алғашқы
сәттен белгілі болады[24;3,112б.].
Сондықтан да иелену мерзімі бойынша меншік құқығын алуда тиісті тұлға
затты адал иеленуі қажет, яғни ол сол затқа өзінің меншік құқығының жоқ
екендігін білмеуі тиіс.
Мүлікке меншік құқығын алғанға дейін оларды өз мүлкіндей иеленуші азамат
немесе заңды тұлға өз иелігін мүліктің меншік иелері болып табылмайтын,
сондай-ақ заң құжаттарында немесе шартта көзделген өзге де негіздерге
сәйкес оларды иеленуге құқығы жоқ үшінші жақтардан қорғауға құқылы.
Меншік иесі жоқ немесе меншік иесі белгісіз зат, не иесі оның меншік
құқығынан бас тартқан зат иесіз болып табылады. Егер меншік иесі бас
тартқан заттарға меншік құқығын алу туралы (АК-тің 243-бабы), олжа туралы
(АК-тің 245-бабы), қараусыз жануарлар туралы (АК-тің 246-бабы), және көмбе
(АК-тің 247-бабы) туралы ережелер теріске шығармаса, иелену мерзіміне (АК-
тің 240-бабы) сәйкес иесіз қозғалмалы заттарға меншік алынуы мүмкін.
Иесіз қозғалмайтын заттарды олар табылған аумақтағы жергілікті атқарушы
органның мәлімдеуі бойынша қозғалмайтын мүлікті мемлекеттік тіркеуді жүзеге
асыратын орган есепке алады. Коммуналдык меншікті басқаруға уәкілдік
берілген орган иесіз қозғалмайтын заттарды есепке алған күннен
бастап бір жыл өткеннен кейін бұл затты коммуналдық меншікке түсті деп тану
туралы талап қойып сотқа жүгіне алады.
Сот шешімі бойынша коммуналдық меншікке түсті деп танылмаған иесіз
қозғалмайтын зат оны тастап кеткен меншік иесінің иелігіне, пайдалануына
және билік етуіне қайта қабылдануы, не иелену мерзіміне орай меншікке
алынуы мүмкін.
Меншік құқығынан бас тарту мақсатымен меншік иесі тастап кеткен немесе
қалдырып кеткен жылжымалы заттар АК-тің 243-бабы 2-тармағына сәйкес басқа
тұлғаның меншігіне өтуі мүмкін. Тұлға өзінің иелігіндегі не пайдалануындағы
жер учаскесінде жатқан заттарды, тіпті оның құны жиырма айлық есептік
көрсеткішінен кем бола тұрса да, ол тасталған металл сынықтары болсын,
жарамсыз өнім болсын, оны өзінің меншігіне айналдыра алады.
Меншік құқығын алудың бастапқы негіздерінің келесі түрі - олжа. Олжа деп
біреудің меншігіндегі, иелігіндегі жоғалған заттың екінші бір адамның тауып
алуын айтады. Олжа туралы АК-тің 245-бабында тиянақты көрсетілген.
Жоғалған затты тауып алушы бұл туралы оны жоғалтқан адамға немесе заттың
меншік иесіне немесе оны алуға құқығы бар өзіне белгілі басқа адамдардың
біреуіне дереу хабарлауға және табылған затты оған қайтаруға міндетті. Егер
зат үй-жайдың ішінде немесе көлікте табылған болса, ол сол үй-жайдың немесе
көліктің иесі болып табылатын адамға тапсырылуға тиіс. Мұңдай ретте осы
иеленуші затты тапқан адамның құқықтарын иеленіп, оның міндеттерін мойнына
алады. Олжа меншік иесі жоғалтып алған немесе есінең шығып қалдырып кеткен
жылжымалы зат больщ табылады. Олжаның иесіз заттардан айырмашылығы сонда,
оның заңды меншік иесі бар, белгілі, тек ол өз затын жоғалтып алған
болады[39;12,75б.]..
Егер табылған затты алуға құқығы бар адамның өзі немесе оның тұрған жері
белгісіз болса, затты тауып алушы олжа туралы полицияға немесе жергілікті
атқару органына мәлімдеуге міндетті. Затты тауып алушы оны өзінде сақтауға
не полицияның, жергілікті атқарушы органның немесе олар көрсеткен адамның
сақтауына тапсыруға құқылы. Тез бұзылатын затты немесе сақтауға кететін
шығындар оның құнына сәйкес келмейтін затты тауып алушы түсім сомасын
растайтын жазбаша дәлелдемелер алып, сата алады. Табылған затты сатудан
түскен ақша сақталуға және затты алуға заңды құқығы бар адамға қайтарылуға
немесе бұл заттың өзі үшін белгіленген тәртіп пен жағдайларда басқа
адамдардың меншігіне берілуге тиіс. Затты тауып алушы оның жоғалтқаны немес
бүлдіргені үшін өзінің жасыру ниеті болған немесе өрескел абайсыздық
жасаған ретте ғана және сол заттың құны шегінде жауапты
болады[28;115,193б.].
Егер олжа туралы полицияға немесе жергілікті атқару органына мәлімделген
кезден бастап алты ай еткенше жоғалған затты алуға заңды құқығы бар адам
анықталмаса және затқа өзінің құқығы туралы оны тапқан адамға не полицияға
немесе жергілікті атқару органына мәлімделмесе, затты тауып алушы оған
меншік құқығын алады. Затты тауып алушы тапқан затын меншігіне алудан бас
тартса, ол коммуналдық меншікке өтеді. Затты тауып алушы затты алуға заңды
құқығы бар адамнан зат кұнының отыз проценті мөлшерінде сыйакы алуға
кұкылы. Егер табылған зат оны алуға заңды құқығы бар адам үшін ғана құнды
болса, сыйақының мөлшері тараптар есептеп шығарған баға бойынша
белгіленеді.
Көмбе, яғни жерге көмілген немесе басқа әдіспен жасырылған, меншік иесін
анықтау мүмкін болмайтын не заңдарға сәйкес оларға құқығынан айырылған ақша
немесе өзге де бағалы заттар көмбе жасырылған жер учаскесі иесінің немесе
қозғалмайтын затты меншіктенушінің және көмбені тапқан адамның, егер
олардың арасындағы шартта өзгеше белгіленбесе, меншігіне тең мөлшерде
түседі. Көмбе жасырылған жер учаскесін пайдаланушының немесе қозғалмайтын
мүлікті меншіктенушінің келісімінсіз қазған немесе бағалы заттар
іздестірген адам көмбені тауып алған жағдайда көмбе сол меншік иесіне
берілуге тиіс.
Көмбенің олжадан айырмашылығы сонда, оның меншік иесі белгісіз немесе
заңдарға сәйкес оған меншік құқығы өз күшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz