Топырақ бонитеті

Мазмұны

Кіріспе . . . 4

1. Топырақ бонитетінің қысқаша тарихы . . . 6

2. Топырақ бонитетін анықтау әдістері мен тәсілдері . . . 11

2. 1 Топырақ бонитеті - Мемлекеттік жер кадастрының

маңызды бөлігі . . . 21

2. 2 Топырақ бонитетінің критерилері мен

негізгі принциптері . . . 30

3. Топырақ бонитетінің балдарын шығару тәсілдері . . . 36

3. 1 Бұрынғы Одақтағы және Қазақстандағы алғашқы

жерді бағалаудың принциптеріне қысқаша шолу . . . 45

3. 2 Тәуелсіз Қазақстандағы жер бағалаудың жаңа кезеңі . . . 50

3. 3 Топырақ бонитетінің (1979ж) Мемлекеттік

әдістемесі . . . 52

4. Қостанай облысының топырақтарының сапасын (бонитетін)

бағалау . . . 53

4. 1 Топырақ бонитировкасындағы және топырақ

зерттеудегі материалдардың жағдайы . . . 67

2. Топырақ бонитировкасын жүргізу жұмысындағы негізгі

көлемі, мерзімі және бағасы . . . 70

Қорытынды . . . 72

Қолданылған әдебиеттер . . . 73

Кіріспе

Топырақ дүние жүзіндегі тарихи кезеңдерде дамыған адамзат қоғамдары мен табиғи байлықтарының заттық (материалдық) негізі болып табылады. Ол үлкені-кішілі организмдердің Жер планетасындағы аналық жыныстармен өзара әрекеттесуінің арқасында түзіледі. Сондықтан топырақ тірі және өлі заттардың физико-химиялық күрделі бірігуінен пайда болған биосфераның литосфера деп аталатын биокосты бөлігіне кіреді.

Бонитеттеу (латынша bonitos - жақсы) , яғни ізгі сапалық деген мағына береді. Бонитеттеу топырақтарды бағалау, ауыл және орман шаруашылығында, өндірістік құрал тұрғысында, топырақтың сапасын салыстырмалы бағалау, ол топырақ қасиеттері мен өнім деңгейін есептеуге негізделген және санды көрсеткіштері мен (баллдар) белгіленеді. Ғалымдардың анықтауы мынадай: - Соболев С - «Бонитировка немесе топырақты сапалы бағалау деген түсінік - топырақтарды өнімділігі тұрғысынан арнаулы жіктеу; ол топырақтардың, ауылшаруашылық дақылдарының өсіп-дамуына оңтайлы және олардың орташа көпжылдық өніктілігіне сай (корреляция) келетін, ең маңызды белгілері мен қасиеттері негізін құрайды».

- Карманов И - «Бонитировка деген - ықтималды егіншіліктің қарқынды деңгейіндегі топырақтарды өнімділігі тұрғысынан салыстырмалы бағалау».

- Гаврилюк Ф - «Бонитировка деген өнімділік қабілетіне қарай топырақтардың қасиеттерін салыстырмалы бағалау; . . . ол деген топырақтарды тектік - өндірістік жіктеу; олардың құнарлығы балл арқылы есептеледі; топырақтар сапасының өнімділігі мен оңтайлылық көрсеткіші».

Мемлекеттік жер кадастры жерлік учаскелер туралы барлық мәліметтерді (информация) қамтиды.

Учаскелер болса мызғымайтын нысан (объект) - жерлік учаскеге меншіктік құқық, жерді пайдалануға құқығы (жерлік учаскелердің мөлшері мен сапалық күйі, құны, т. б. ) және нарықтық экономиканың тіршіліктік (функциялық) , сондай-ақ жер қорын нәтижелі басқару құралы болып саналады. Ол жерлік нарықты дамытуға, бағалауды жетілдіруге, дұрыс салық салуға және т. б. жер төлемдерін атқаруға, ипотектік (жерге қарыз алу) кредиттеуге және фискалдық (мемқазна ынтасы) саясатты іске асыруға себептеседі.

Топырақтарды бағалау жалпы мемлекеттік проблемаға айналып, жер кадастрдың (құжаттар жиынтығы) құрамдық бөлігі болып саналады.

Ал топырақтарды бағалау болса аталған жер кадастр мәселелерін шешуге керек құжат. Солардың бастығы- ауылшаруашылығы өндірісінің негізгі құралы - жер туралы деректермен жоспарлау мекемелерін қамтамасыздау, жерлік деректер болса ауыл шаруашылық өндірісінің жоспарлау, ұйымдастыру мәселелерін шешуге, ауыл шаруашылық кәсіпорындарының өндірістік әрекетінің нәтижелерін бағалауға, шаруашылық есептік қатынастар жүйесін, ауыл шаруашылық өнімдеріне мемлекеттік бағаларды, материалдық- техникалық қамтамасыздандыруды, салық салуды, кредиттеуді, т. б. реттеуге керек.

Бонитеттеудің мақсаты ауыл шаруашылық дақылдар және табиғи шөптесіндер мен ормандар өсіп-өнуіне ең қолайлы топырақтарды анықтау, оның материалдары аймақтық ғылыми негізделген, өндірістің топырақ - климаттық жағдайларын сәйкес қолданылатын, егіншілік жүйесін енгізуге, тыңайтқыштарды дұрыс және тиімді пайдалануға және -де басқа мелиоративтік - топырақ құнарлығын қайтаруға, тұрақтылауға және көтеруге бағытталған шараларды енгізуге керек. Жерді (топырақты) бағалау жұмыстарының топырақ жамылғысын бұзылудан, батпақтану, қайта сортандану мен ластанудан, т. б. құбылыстардан қорғауда маңызы зор., себебі жердің (топырақтың) пайдалануы мен күйін анықтау, оның саны мен сапасын қатал есептеу, яғни топырақтарды бағалау материалдары негізінде жүргізіледі. Сонымен қатар, топырақ бонитеті- топыраққа өндірістік тұрғыдан салыстырмалы баға беру. Мен осы дипломдық жұмысымның материалдарын 2006 жылдың ақпан айының 6-17 аралығындағы дипломдық практика кезінде ГОСПЦЗем орталығында және «Республикалық ауылшаруашылығы кітапханасында» жыйнадым.

1. Топырақ бонитетінің қысқаша тарихы

Топырақ бонитетін анықтайтын жұмыстар Ресейде ерте кезде жүргізілген. Бұл жиындағы мәліметтер XY-XYII ғ. ғ. қолжазба кітаптарда келтірілген: егістік, шабындық, орман, батпақтар, т. б. қоныстар аталған. Егістік топырақтарға сипаттама берілген, сапасына қарай олар жақсы, орташа, нашар және жарамсыз категорияларға бөлінген . Екінші кезеңдегі жер сапасын есептеу жұмыстарын 1833-1867 ж. ж. мемлекеттік мүлік Министрлігінің комиссиясы, кадастрлық жұмыстар мен байланысты жүргізген. Комиссия мүшелері топырақтар сапасы жайында мәліметтер жинап, әр топырақтан алынатын орташа өнімді анықтаған. Осы жұмыстар нәтижесінде, топырақ сапасын өнім арқылы анықтайтын, бонитеттеу шкаласы (кестесі) құрылған. Кадастрлық комиссия жұмыстарын В. Докучаев жоғары бағалаған, себебі оның есептерінде Ресей топырақтарының сапасы жайында көптеген қажетті материал келтірілген.

1861 жылғы реформадан кейін жердің сапалылығын айыратын жұмыстар жергілікті әкімшіліктерге беріліп, Ресей топырағын бонитеттеуде үшінші кезең басталды.

П. Костычев (1872) әртүрлі топырақтар сапасын салыстырғанда ерекше назарды олардың тегіне, өсетін дақылдар сипатына, топырақтардың орнына, қалыңдығына және астындағы жынысқа аударуды ұсынған.

Жергілікті әкімшілікте жерді бағалау жұмыстары әр әдіспен (сату мен жалдау бағалары, жер иесінің таза пайдасы т. б. тұрғыдан) жүргізіледі. Төменқала губерниясы топырағын зерттеу материалдарына сүйене отырып, В. Докучаевпен Н. Сибирцевтің қатысуымен, алғаш рет топырақты ғылыми бонитеттеу әдісін ұсынды, ол орыстың табиғи-тарихи бонитеттеу немесе топырақты Нижегород типті бағалау әдісі деп аталады. Ол бойынша топырақтарды немесе жердің сапасын бағалаудағы басты жағдайы болып олардың құнарлығын анықтайтын табиғи сапалары, яғни «табиғи құқықтық қабілеті» саналған. В. Докучаев бонитеттеуде- топырақтар құнарлығын анықтауда маңызы зор қасиеттерді негізге алған Ондай қасиеттер 4 топқа біріктірілген:

1. Геологиялық (аналық жыныс, қарашірінділі жиектің салыну жағдайлары мен қалыңдығы, ондағы гумус мөлшері) ;

2. Химиялық (миниралдық құрам және әр топырақ типіндегі қоректік элементтер мөлшері) ;

3. Топырақтың жұту қабілеті;

4. Физикалық қасиеттер

Көрсетілген қасиеттердің әр тобында

Жердің негізгі сапасын бағалайтын ең басты факторға В. Докучаев «Топырақтардың табиғи-құқықтық қабілетін», яғни олар құнарлығының кепілі-табиғи сапаларын жатқызған.

Топырақтарды бонитеттеу В. Докучаев пікірінше топырақ құнарлылығын анықтайтын көптеген қасиеттерді есепке алыну керек, олар: геологиялық (қарашірінді қабатының қалыңдағы, ондағы гумус мөлшері, аналық жыныс және жайласу жағдайлары, т. с. ) ; химиялық қасиеттер; оларды анықтау үшін әр топыраққа толық химиялық талдау жүргізілген: топырақты фторлы сутек қышқылы мен ыдыратып, минералдық құрамындағы негізгі қоректік элементтерді ( 10 және 1 процентті тұз қышқылы сүзіндісіндегі) анықтау; топырақтың сіңіру қабілеті физикалық қасиеттері. Көрсетілген қасиеттердің әр тобында ең жақсы топырақ 100 бал алған, сонымен салыстыра қалған топырақтар баллдардың анықтаған. Жоғарыдағы 4 көрсеткіштердің орташа балдары топырақтың соңғы бонитеттік бағасын құрған. Топырақтардың осындай бағалау деректерін өнім мен салаыстырғанда жақсы ұйқастығы көрінген.

Төменқала губерниясы топырағының толық бонитеттеу кестесін Н. Сибирцев құрастырған. Сонымен В. Докучаев пен Н. Сибирцев топырақты бонитеттеу теориясы мен практикасын дамытуға көп еңбек сіңірген.

Ғалымдардың пікірінше топырақ-табиғи-тарихи дене, сондықтан оны еңбек объектісі (орны) және ауылшаруашылық өндірісінің құралы сапасында білу үшін пайдалануға болады деген.

1кест- Ресейдің Төменгі губерниясы топырақтарын жалпы бағалаулық (бонитеттік) шкаласы (Докучаев, 1886) .

Төрт топтық көрсеткіштердің орташа санынан барып топырақтардың соңғы бағалауы жасалған. Бағалаулық баллдар мен өнім деректерін салыстырғанда жақсы ұйқастық байқалған. А. Константинов «Ауылшаруашылық жерлерін бағалау»(Саратов, 1901) атты еңбегінде топырақтар сапасын анықтаудағы бас белгіге гумус мөлшерін жатқызған. Сол бойынша топырақтарды 10 сыныпқа бөлген және оларды күздік дақылдар өнігі мен салыстырған (2-кесте) .

2 кест-Топырақтағы қарашірінді мөлшері мен күздік

дақылдар өніктілігі (Константинов, 1901)

С. Захаров (1916) «Қарашірінділі жиектің қалыңдығы және күңгірт түсінің қарқыны - қаратопырақты және оңтүстігіндегі аймақтар мен шөптесінің арасында анық ұйқастық бар» деп, ғалым кейін (1931) топырақ неғұрлым қалың (қарашірінділік жиегі- Т. Т. ) болса, соғұрлым өсімдік тамырларына кеңістік өсіп, ондағы қоректік заттар мөлшері артады. Сонымен топырақтарды а. ш-қ. Бағалауда олардың (кескінінің - Т. Т. ) қалыңдығы басты жағдайдың бірі болады деген. С. Захаров топырақтың өніктілігі мен гумус мөлшері арасында қатарластық барын айтқан.

Г. Тумин (1920) Тамбов облысы қаратопырағындағы қарашірінді мөлшері мен өнік арасындағы байланысты тапқан.

КСРО-да, жерге жеке меншік алынғаннан соң, топырақтарды бонитеттеу, жерді экономикалық бағалау мен жерлік кадастр (құжаттар жинағы) ғылыми-практикалық маңызын жоғалтқан болатын. Топырақтарды бағалау тек қана жерді сатып алу мен сатуға; рентаны (табыс) алуға керек деп саналған. «Топырақтарды бонитеттеу өзінің өндірістік маңызын жоғалтты» деп жазды. В. Вильямс. (1949) .

Тек қана 1953 жылғы СОКП Орталық Комитетінің Пленумінен кейін топырақтарды бонитеттеуге көп ғалымдар назарын аудара бастады да, ол жалпы мемлекеттік проблемаға айналды.

КСРО ҒА-қ Топырақ институтінің топырақтанушылар ұжымы (С. Соболевтың басшылығымен), біраз университеттер мен КСРО топырақтарын бонитеттеу мен агрохимиялық сипаттауға арналған Бүкілодақтық мәжіліс өткен.

Н. Благовидов (1960) 10 сыныпты топырақтарды бонитеттеудің шкаласын ұсынған: I ( 1-10 балл) -егіншілікте пайдаланбайтын жерлер; II-IV (11-40 балл) -нашар топырақтар; V-VII (41-70 балл) - сапасы орташа топырақтар; VIII-X (71-100 балл) - сапасы жақсы топырақтар.

1963 жылы КСРО Ауылшаруашылық министрлігі «КСРО топырақтарын бонитетнеудің бағдарламасы мен әдістемесін» бекіткен болатын, соған орай көптеген республикалар, өлкелер мен облыстарда топырақтарды бонитеттеу жұмыстары өрістері. С. Соболов пен М. Малышкин «КСРО-ң көтеріңкі тегістік (плакорлық) топырақтарын бастапқы бонитеттеу (бағалау) шкаласы мен түзетулік коэфициентиерін (топырақтар ерекшеліктерін көрсететін кебірлік пен бұзылулық деңгейіне, механикалық құрамына т. б. белгілеріне қарай) құрастырған (1965) .

Топырақтарды бағалау жұмыстары Латвия, Литва, Эстония, Белорусь, Украйна, Молдова, Өзбекстан, Қырғыстан жерлерінде, Ресей Федерациясының көптеген облыстарында өтелген болатын.

Қазақстанда топырақтарды бонтиеттеу жұмыстары соңғы төрт онжылдық уақытты қамтыған. Бұл жұмыстар Ақтөбе, Қостанай, Ақмола, Қарағанды, Көкшетау, Оңтүстік Қазақстан, Алматы облыстарында жүргізілген. (3-есте) .

ҚР-ң жер қорын басқару Агенттігі ғылыми-өндірістік жерлік орталығының облыстық бөлімшелері жеке әкімшілік облыстық, аудандар мен ауыл шаруашылық қожалықтар (фермерлер, т. б. ) жерлерінің топырақтарын бағалауда көп жұмыстар өтеді.

3 кест- ҚР-ң ауылшаруашылық қоныстар топырақтарының

орташа облыстық бағалаудың баллдары

2. Топырақ бонитетін анықтау әдістетемелері мен тәсілдері

Топырақты бонитеттеудегі кәзір қолданылатын әдістер В. Докучаев принциптеріне негізделген. Олар топырақ қасиеттері мен агроклиматтық жағдайлардың санды көрсеткіштерін байланыстырып біртұтас пайдалануға негізделген. Сондықтанг бұл көрсеткіштер ауылшаруашылық дақылдарының орташа көпжылдық өнімі мен тығыз корреляциялық байланыста болғаны керек, әсіресе қарқынды (интенсивті) егіншілікте. Топырақ көрсеткіштеріне оның тығыздылығы және қарашірінді жиегінің қалыңдығы, гумустілігі, қышқылдылығы, механикалық құрамы, негіздер сіңіру сиымдылығы жатады.

Агроклиматтық көрсеткіштер ішінде өнім мен тығыз байланыстыларға 10 ⁰ С-тан жоғары температура қосындысы, ылғалдану коэффициенті (Высокий мен Ивановша), климат континенталдығы (ызғарлығы) жатады. Бірнеше топырақ қасиеттері мен агроклиматтық деректерін пайдаланудың себебі біріншілер мен көпжылдық өнім арасындағы тығыз коррелятивтік байланыс тек белгілі экология-тектік топырақ қатарында (аймақтық сап, батпақтану қатарлары, сортандану, т. б. ) ғана байқалады, ал аймақтық басқа топырақтар үшін оны табуға болмайды. Мысалы, қара және күңгірт қарақоңыр топырақтарда өнім мен гумус мөлшері немесе оның қоры (т\га) арасында жақсы сәйкестік бар, бірақта бұл көрсеткіш солар арасындағы кебір топыраққа жарамсыз. Кебір сапасын кебірлі қабат тереңдігі мен кескінінің физика-химиялық қасиеттерін ескере бағалайды. Солтүстік Кавказда гумустік жиек қалындығы және қарашірінді қоры мен өнім сәйкес келсе, Еділ бойында олар нашар корреляцияда екен.

Ауылшаруашылық дақылдарының өнімі топырақтардың мына физика-химиялық қасиеттері және морфологиялық (сыртқы) белгілерімен корреляциялық байланыста екені байқалады: ылғал мен қамтамасызданған егістік сұр ормандық топырақта жыртылатын қабаттағы гумус мөлшері, механикалық құрамдағы физикалық балшық пен тозаңды бөлшектер мөлшері, тұз сүзіндісінің рН көрсеткіші, гидролитикалық қышқылдылық, сіңірілген негіздер қосындысы және негіздермен қанығу дәрежесі.

Ылғал мен жеткіліксіз қамтамасыз етілген орманды-дала, дала, құрғақ дала және шөл-дала аймақтарындағы егіншілікте пайдаланатын топырақтарды: жыртылатын қабаттағы гумус мөлшері, гумус жиегінің қалыңдығы және ондағы (0-20, 0-50, 0-100 см) қарашірінді қоры (т\га), физикалық балшық пен тозаңды бөлшектер тобының мөлшері және сіңіру сыйымдылығы. Сұр ормандық және күлгінденген қара топырақтарда дақылдар өнімі гидролитикалық қышқылдылық және негіздермен қанығу дәрежесімен, ал кебірленген топырақтарда-сіңірілген натриймен, сортанданған топырақтарда-жеңіл еритін тұздар мөлшерімен корреляциялық байланыста болғаны байқалады. Ал топырақтың құнарлығын анықтайтын біраз маңызды қасиеттерін, айталық шабындылықты, саздылықты, сумен шайылу, желмен ұшырылу дәрежелерін, санды есептеу мүмкін емес. Сондықтан олар санды-сапалы әдіспен сәл, орташа, күшті атау жүйесі мен анықталады. Топырақты бонитеттеуде аталған қасиеттердің өнімге әсерін (баллын) сәйкесті шығарылатын түзету коэффициенттері көмегімен есептейді.

Агроклиматтық көрсеткіштерді агроклиматтық картадан немесе деректі кітаптан (справочник) алуға болады. Табиғи шөптер өнімі (шабындық, жайылым) тиісті топырақ түріне сәйкес анықталады, ал бағалау баллдары - әлі шешілмеген мәселе. Ауылшаруашылық дақылдарының өнімі жайлы негізгі мәліметтерге жеке шаруашылықтар өнімі, тәжірибелік стансалар мен сорт учаскелерінің деректері, немесе егіс танаптарында тікелей есептелген сандар жатады. Осы мәліметтер әр 5, 7, 10 жылдарда анықталып жиналады.

Шаруашылықта егіс бір топырақты жерде орналасу сирек, көбінесе жақын (70 процент) немесе бірнеше түршелерде орналасуы мүмкін. Сондықтан бірінші жағдайда өнім жыйынтығы бір топырақ түршесіне сәйкес келсе, екінші жағдайда алабы артық топырақтағы өнімге сәйкес келеді; ал бір біріне ұқсамайтын түрлі топырақтық жағдайда өнім мөлшерін арнаулы есеп жүйесімен шығарады. Сонымен әр топырақ түрлеріне сәйкес көпжылдық өнім деректері жыйылады. Олар қырқынды егіншілік деңгейіне және әр топырақ түріне сәйкес топталады. Әр деңгей келесі агротехникалық және агроэкономикалық орташа көрсеткіштермен сипатталады: нақтылы деңгейдегі шаруашылықта 1 га егістікке келетін ауылшаруашылық машиналар (жүк машиналарын қоса), сол алапқа берілетін тыңайтқыштар, тиімді заттарға шыққандағы 1га егіс бағасы және орташа жұмысшы күшімен қамтамасыздану. Барлық топырақ қасиеттері мен ауылшаруашылық дақылдар өнімінің деректері математикалық өңдеуге салынады. Алдағыда бонитеттеу шкаласын құрауға керек материалдар 3 әдіспен жөнделеді:

1) бонитеттеуге екі қатарлы шкалалар құрады, оның біреуі өніммен корреляциядағы (сәйкес) топырақ қасиеттері, ал екіншісі тікелей өнімге негізделген. Біріншісін негізгі, ал екіншісін бақылау үшін қабылдайды (Гаврилюк, Фатьянов, Тюменцев) ;

2) бір шкаланы топырақ қасиеттері мен өнімді қоса құрады, бірақ орташа бонитетті топырақтан алынған өнім арқылы, бірақта осы топтағы топырақтар бонитетін ескере, анықтайды (Шувалов) ;

3) топырақтар бонитеттерін өнім арқылы есептейді де, топыроақ қасиеттерін шкаланы тексеруге, топырақтар жіктеуі мен топтауын анықтауға, пайдаланады (Кузмичев) . Осы көрсетілген 3 әдіс бонитеттік шкала құруға қолданылады, бірақта жинақты боғандықтан екіншісі дұрыс келеді. Есеп жұмыстары ЭЕМ-де регрессия теңдеместігін пайдаланып шығырылады.

ТМД-да негізінен 100 баллды бағалау шкаласы қолданылады. Оны екі - «жабық» және «ашық» қайталамада құрады. Ашық шкалада ең көп тараған топыраққа 100 немесе 50 балл береді, қалған топырақтар сапасына қарай аталған баллдардан жоғары бағаланады немесе жабық шкалада ең жақсы топыраққа 100, жамандарына төмен балл береді. Бонитеттік шкалалар немесе бағалау кестелерін Мемлекеттік жерге орналастру - жобалау мен сондай ғылыми-зерттеу институттары және жоғары оқу орындарының топырақтану кафедралары жасаған. Ең көп тараған бонитеттік шкала әдістерін Н. Благовидов, А. Фатьянов пен Ф. Гаврилюк түзген. Олардың мәні «Топырақтанудан практикум» атты нұсқауда келтірілген (Мәскеу, 1980), Өнделген шкалалар Башқұртстан, Балтық маңы елдері, Украина, Беларусь және Орта Азия республикалар мен ҚР-на арнап құрылған. Соңғы жылдары топырақтарды бонитеттеу жұмыстары Украина, Беларусь, Молдавия, Эстонияда, Латвия, Литвада аяқталған болса, Ресей Федерациясы, Қазақстан және Орталық Азия республикаларында әлі жүргізілуде. Кәзіргі кезде көптеген бонитеттерді есептеу технологиясы дамып, қайта өңделген санды-сапалы материалдар, топырақтар қасиеттері мен шаруашылықтық өнімге орай толықтырылып, бонитеттері математикалық әдіспен шығарылуда.

В. Докучаев атындағы Топырақ институты ТМД-лық негізгі топырақтарға арналған аймақтық бонитеттік шкала жасаған. Бұл шкаланың негізін С. Соболев, М. Малышкин, Н. Розов, С. Шувалов және И. Кармановтар салған. Кәзіргі кезде И. Карманов бір қатар негізгі ауылшаруашылық дақылдарына арналған жалпы ТМД-лық бонитет шкаласын құрған.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс