Топырақ бонитеті

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4

1.Топырақ бонитетінің қысқаша тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6

2. Топырақ бонитетін анықтау әдістері мен тәсілдері ... ... ... ... ... ... 11
2.1 Топырақ бонитеті . Мемлекеттік жер кадастрының
маңызды бөлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.2 Топырақ бонитетінің критерилері мен
негізгі принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30

3. Топырақ бонитетінің балдарын шығару тәсілдері ... ... ... ... ... ... 36
3.1 Бұрынғы Одақтағы және Қазақстандағы алғашқы
жерді бағалаудың принциптеріне қысқаша шолу ... ... ... ... ... ... ... ..45
3.2 Тәуелсіз Қазақстандағы жер бағалаудың жаңа кезеңі ... ...50
3.3 Топырақ бонитетінің (1979ж) Мемлекеттік
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52

4. Қостанай облысының топырақтарының сапасын (бонитетін)
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
4.1 Топырақ бонитировкасындағы және топырақ
зерттеудегі материалдардың жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
4.2 Топырақ бонитировкасын жүргізу жұмысындағы негізгі
көлемі, мерзімі және бағасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72

Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73

Кіріспе

Топырақ дүние жүзіндегі тарихи кезеңдерде дамыған адамзат қоғамдары мен табиғи байлықтарының заттық (материалдық) негізі болып табылады. Ол үлкені-кішілі организмдердің Жер планетасындағы аналық жыныстармен өзара әрекеттесуінің арқасында түзіледі. Сондықтан топырақ тірі және өлі заттардың физико-химиялық күрделі бірігуінен пайда болған биосфераның литосфера деп аталатын биокосты бөлігіне кіреді.
Бонитеттеу (латынша bonitos – жақсы) , яғни ізгі сапалық деген мағына береді. Бонитеттеу топырақтарды бағалау, ауыл және орман шаруашылығында, өндірістік құрал тұрғысында, топырақтың сапасын салыстырмалы бағалау, ол топырақ қасиеттері мен өнім деңгейін есептеуге негізделген және санды көрсеткіштері мен (баллдар) белгіленеді. Ғалымдардың анықтауы мынадай: -Соболев С – «Бонитировка немесе топырақты сапалы бағалау деген түсінік - топырақтарды өнімділігі тұрғысынан арнаулы жіктеу; ол топырақтардың, ауылшаруашылық дақылдарының өсіп-дамуына оңтайлы және олардың орташа көпжылдық өніктілігіне сай (корреляция) келетін, ең маңызды белгілері мен қасиеттері негізін құрайды».
- Карманов И – «Бонитировка деген – ықтималды егіншіліктің қарқынды деңгейіндегі топырақтарды өнімділігі тұрғысынан салыстырмалы бағалау».
- Гаврилюк Ф – «Бонитировка деген өнімділік қабілетіне қарай топырақтардың қасиеттерін салыстырмалы бағалау; ...ол деген топырақтарды тектік - өндірістік жіктеу; олардың құнарлығы балл арқылы есептеледі; топырақтар сапасының өнімділігі мен оңтайлылық көрсеткіші».
Мемлекеттік жер кадастры жерлік учаскелер туралы барлық мәліметтерді (информация) қамтиды.
Учаскелер болса мызғымайтын нысан (объект) – жерлік учаскеге меншіктік құқық, жерді пайдалануға құқығы (жерлік учаскелердің мөлшері мен сапалық күйі, құны, т.б.) және нарықтық экономиканың тіршіліктік (функциялық) , сондай-ақ жер қорын нәтижелі басқару құралы болып саналады. Ол жерлік нарықты дамытуға, бағалауды жетілдіруге, дұрыс салық салуға және т.б. жер төлемдерін атқаруға, ипотектік (жерге қарыз алу) кредиттеуге және фискалдық (мемқазна ынтасы) саясатты іске асыруға себептеседі.
Топырақтарды бағалау жалпы мемлекеттік проблемаға айналып, жер кадастрдың (құжаттар жиынтығы) құрамдық бөлігі болып саналады.
Ал топырақтарды бағалау болса аталған жер кадастр мәселелерін шешуге керек құжат. Солардың бастығы- ауылшаруашылығы өндірісінің негізгі құралы – жер туралы деректермен жоспарлау мекемелерін қамтамасыздау, жерлік деректер болса ауыл шаруашылық өндірісінің жоспарлау, ұйымдастыру мәселелерін шешуге, ауыл шаруашылық кәсіпорындарының өндірістік әрекетінің нәтижелерін бағалауға, шаруашылық есептік қатынастар жүйесін, ауыл шаруашылық өнімдеріне мемлекеттік бағаларды, материалдық- техникалық қамтамасыздандыруды, салық салуды, кредиттеуді, т.б.реттеуге керек.
Бонитеттеудің мақсаты ауыл шаруашылық дақылдар және табиғи шөптесіндер мен ормандар өсіп-өнуіне ең қолайлы топырақтарды анықтау, оның материалдары аймақтық ғылыми негізделген, өндірістің топырақ – климаттық жағдайларын сәйкес қолданылатын, егіншілік жүйесін енгізуге, тыңайтқыштарды дұрыс және тиімді пайдалануға және –де басқа мелиоративтік – топырақ құнарлығын қайтаруға, тұрақтылауға және көтеруге бағытталған шараларды енгізуге керек. Жерді (топырақты) бағалау жұмыстарының топырақ жамылғысын бұзылудан, батпақтану, қайта сортандану мен ластанудан, т.б. құбылыстардан қорғауда маңызы зор., себебі жердің (топырақтың) пайдалануы мен күйін анықтау, оның саны мен сапасын қатал есептеу, яғни топырақтарды бағалау материалдары негізінде жүргізіледі.Сонымен қатар, топырақ бонитеті- топыраққа өндірістік тұрғыдан салыстырмалы баға беру. Мен осы дипломдық жұмысымның материалдарын 2006 жылдың ақпан айының 6-17 аралығындағы дипломдық практика кезінде ГОСПЦЗем орталығында және «Республикалық ауылшаруашылығы кітапханасында» жыйнадым.

Қолданылған әдебиеттер

1. Оспанов Бақыт, Жамалбеков Есбол. «Қазақстан жер қорлары, оларды бағалау және тиімді пайдалану». Қаз. Ұлттық унив-ті. Алматы: 2005ж.
2. Тазабеков Тілепбай «Топырақтарды жақсарту, бағалау және қорғау». Алматы: Қазұлтагру, 2004ж.
3. Жамалбеков Е.У., Білдебаева Р Н. «Жалпы топырақтану және топырақ географиясы». Алматы: Қазақ унив-ті 1997ж.
4. Тазабеков Т.Т. «Топырақ географиясы». Қазақ мемлекеттік Аграрлық унив-ті , Алматы: 2000ж.
5. Давлятшин И.Д. «Принципы и критерии бонитировки почв. Алма-Ата: КазНИИНКИ. 1990г.
6. Антропов, Виктор Николаевич, Каржанов Курмангали Д. «Бонитировка и экономическая оценка земель». Алма-Ата: Наука, 1987г.
7. Родомакин, Александр Федорович и Федорин Ю.В. «Качественная оценка земель». Алма-Ата, «Қайнар» , 1970г.
8. Ю.Г.Евстифеев. «Почвы казакской ССР выпуск 6 Кустанайская область». Академия наук Казахской ССР. Алма-Ата 1966г.

Пән: Геология, Геофизика, Геодезия
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 68 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4

1.Топырақ бонитетінің қысқаша
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6

2. Топырақ бонитетін анықтау әдістері мен
тәсілдері ... ... ... ... ... ... 11
2.1 Топырақ бонитеті - Мемлекеттік жер кадастрының
маңызды
бөлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .21
2.2 Топырақ бонитетінің критерилері мен
негізгі
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...30

3. Топырақ бонитетінің балдарын шығару
тәсілдері ... ... ... ... ... ... 36
3.1 Бұрынғы Одақтағы және Қазақстандағы алғашқы
жерді бағалаудың принциптеріне қысқаша
шолу ... ... ... ... ... ... ... ..4 5
3.2 Тәуелсіз Қазақстандағы жер бағалаудың жаңа
кезеңі ... ...50
3.3 Топырақ бонитетінің (1979ж) Мемлекеттік
әдістемесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
... ... ... ... ..52

4. Қостанай облысының топырақтарының сапасын (бонитетін)

бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 53
4.1 Топырақ бонитировкасындағы және топырақ
зерттеудегі материалдардың
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
2. Топырақ бонитировкасын жүргізу жұмысындағы негізгі
көлемі, мерзімі және
бағасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 72

Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73

Кіріспе

Топырақ дүние жүзіндегі тарихи кезеңдерде дамыған адамзат қоғамдары
мен табиғи байлықтарының заттық (материалдық) негізі болып табылады. Ол
үлкені-кішілі организмдердің Жер планетасындағы аналық жыныстармен өзара
әрекеттесуінің арқасында түзіледі. Сондықтан топырақ тірі және өлі
заттардың физико-химиялық күрделі бірігуінен пайда болған биосфераның
литосфера деп аталатын биокосты бөлігіне кіреді.
Бонитеттеу (латынша bonitos – жақсы) , яғни ізгі сапалық деген мағына
береді. Бонитеттеу топырақтарды бағалау, ауыл және орман шаруашылығында,
өндірістік құрал тұрғысында, топырақтың сапасын салыстырмалы бағалау, ол
топырақ қасиеттері мен өнім деңгейін есептеуге негізделген және санды
көрсеткіштері мен (баллдар) белгіленеді. Ғалымдардың анықтауы мынадай:
-Соболев С – Бонитировка немесе топырақты сапалы бағалау деген түсінік -
топырақтарды өнімділігі тұрғысынан арнаулы жіктеу; ол топырақтардың,
ауылшаруашылық дақылдарының өсіп-дамуына оңтайлы және олардың орташа
көпжылдық өніктілігіне сай (корреляция) келетін, ең маңызды белгілері мен
қасиеттері негізін құрайды.
- Карманов И – Бонитировка деген – ықтималды егіншіліктің
қарқынды деңгейіндегі топырақтарды өнімділігі тұрғысынан салыстырмалы
бағалау.
- Гаврилюк Ф – Бонитировка деген өнімділік қабілетіне қарай
топырақтардың қасиеттерін салыстырмалы бағалау; ...ол деген топырақтарды
тектік - өндірістік жіктеу; олардың құнарлығы балл арқылы есептеледі;
топырақтар сапасының өнімділігі мен оңтайлылық көрсеткіші.
Мемлекеттік жер кадастры жерлік учаскелер туралы барлық
мәліметтерді (информация) қамтиды.
Учаскелер болса мызғымайтын нысан (объект) – жерлік учаскеге
меншіктік құқық, жерді пайдалануға құқығы (жерлік учаскелердің мөлшері мен
сапалық күйі, құны, т.б.) және нарықтық экономиканың тіршіліктік
(функциялық) , сондай-ақ жер қорын нәтижелі басқару құралы болып саналады.
Ол жерлік нарықты дамытуға, бағалауды жетілдіруге, дұрыс салық салуға және
т.б. жер төлемдерін атқаруға, ипотектік (жерге қарыз алу) кредиттеуге және
фискалдық (мемқазна ынтасы) саясатты іске асыруға себептеседі.
Топырақтарды бағалау жалпы мемлекеттік проблемаға айналып, жер
кадастрдың (құжаттар жиынтығы) құрамдық бөлігі болып саналады.
Ал топырақтарды бағалау болса аталған жер кадастр мәселелерін шешуге
керек құжат. Солардың бастығы- ауылшаруашылығы өндірісінің негізгі құралы –
жер туралы деректермен жоспарлау мекемелерін қамтамасыздау, жерлік деректер
болса ауыл шаруашылық өндірісінің жоспарлау, ұйымдастыру мәселелерін
шешуге, ауыл шаруашылық кәсіпорындарының өндірістік әрекетінің нәтижелерін
бағалауға, шаруашылық есептік қатынастар жүйесін, ауыл шаруашылық
өнімдеріне мемлекеттік бағаларды, материалдық- техникалық
қамтамасыздандыруды, салық салуды, кредиттеуді, т.б.реттеуге керек.
Бонитеттеудің мақсаты ауыл шаруашылық дақылдар және табиғи шөптесіндер
мен ормандар өсіп-өнуіне ең қолайлы топырақтарды анықтау, оның материалдары
аймақтық ғылыми негізделген, өндірістің топырақ – климаттық жағдайларын
сәйкес қолданылатын, егіншілік жүйесін енгізуге, тыңайтқыштарды дұрыс және
тиімді пайдалануға және –де басқа мелиоративтік – топырақ құнарлығын
қайтаруға, тұрақтылауға және көтеруге бағытталған шараларды енгізуге керек.
Жерді (топырақты) бағалау жұмыстарының топырақ жамылғысын бұзылудан,
батпақтану, қайта сортандану мен ластанудан, т.б. құбылыстардан қорғауда
маңызы зор., себебі жердің (топырақтың) пайдалануы мен күйін анықтау, оның
саны мен сапасын қатал есептеу, яғни топырақтарды бағалау материалдары
негізінде жүргізіледі.Сонымен қатар, топырақ бонитеті- топыраққа өндірістік
тұрғыдан салыстырмалы баға беру. Мен осы дипломдық жұмысымның материалдарын
2006 жылдың ақпан айының 6-17 аралығындағы дипломдық практика кезінде
ГОСПЦЗем орталығында және Республикалық ауылшаруашылығы кітапханасында
жыйнадым.

1.Топырақ бонитетінің қысқаша тарихы

Топырақ бонитетін анықтайтын жұмыстар Ресейде ерте кезде
жүргізілген. Бұл жиындағы мәліметтер XY-XYII ғ. ғ. қолжазба кітаптарда
келтірілген: егістік, шабындық, орман, батпақтар, т. б. қоныстар аталған.
Егістік топырақтарға сипаттама берілген, сапасына қарай олар жақсы, орташа,
нашар және жарамсыз категорияларға бөлінген .Екінші кезеңдегі жер сапасын
есептеу жұмыстарын 1833-1867 ж.ж. мемлекеттік мүлік Министрлігінің
комиссиясы, кадастрлық жұмыстар мен байланысты жүргізген. Комиссия мүшелері
топырақтар сапасы жайында мәліметтер жинап, әр топырақтан алынатын орташа
өнімді анықтаған. Осы жұмыстар нәтижесінде, топырақ сапасын өнім арқылы
анықтайтын, бонитеттеу шкаласы (кестесі) құрылған. Кадастрлық комиссия
жұмыстарын В. Докучаев жоғары бағалаған, себебі оның есептерінде Ресей
топырақтарының сапасы жайында көптеген қажетті материал келтірілген.
1861 жылғы реформадан кейін жердің сапалылығын айыратын жұмыстар
жергілікті әкімшіліктерге беріліп, Ресей топырағын бонитеттеуде үшінші
кезең басталды.
П.Костычев (1872) әртүрлі топырақтар сапасын салыстырғанда ерекше
назарды олардың тегіне, өсетін дақылдар сипатына, топырақтардың орнына,
қалыңдығына және астындағы жынысқа аударуды ұсынған.
Жергілікті әкімшілікте жерді бағалау жұмыстары әр әдіспен
(сату мен жалдау бағалары, жер иесінің таза пайдасы т.б. тұрғыдан)
жүргізіледі. Төменқала губерниясы топырағын зерттеу материалдарына сүйене
отырып, В.Докучаевпен Н. Сибирцевтің қатысуымен, алғаш рет топырақты ғылыми
бонитеттеу әдісін ұсынды, ол орыстың табиғи-тарихи бонитеттеу немесе
топырақты Нижегород типті бағалау әдісі деп аталады.Ол бойынша топырақтарды
немесе жердің сапасын бағалаудағы басты жағдайы болып олардың құнарлығын
анықтайтын табиғи сапалары, яғни табиғи құқықтық қабілеті саналған.
В.Докучаев бонитеттеуде- топырақтар құнарлығын анықтауда маңызы зор
қасиеттерді негізге алған Ондай қасиеттер 4 топқа біріктірілген:
1. Геологиялық (аналық жыныс, қарашірінділі жиектің салыну
жағдайлары мен қалыңдығы, ондағы гумус мөлшері);
2. Химиялық (миниралдық құрам және әр топырақ типіндегі қоректік
элементтер мөлшері);
3. Топырақтың жұту қабілеті;
4. Физикалық қасиеттер
Көрсетілген қасиеттердің әр тобында
Жердің негізгі сапасын бағалайтын ең басты факторға В.Докучаев
Топырақтардың табиғи-құқықтық қабілетін, яғни олар құнарлығының кепілі-
табиғи сапаларын жатқызған.
Топырақтарды бонитеттеу В.Докучаев пікірінше топырақ құнарлылығын
анықтайтын көптеген қасиеттерді есепке алыну керек, олар: геологиялық
(қарашірінді қабатының қалыңдағы, ондағы гумус мөлшері, аналық жыныс және
жайласу жағдайлары, т.с.); химиялық қасиеттер; оларды анықтау үшін әр
топыраққа толық химиялық талдау жүргізілген: топырақты фторлы сутек қышқылы
мен ыдыратып, минералдық құрамындағы негізгі қоректік элементтерді ( 10
және 1 процентті тұз қышқылы сүзіндісіндегі) анықтау; топырақтың сіңіру
қабілеті физикалық қасиеттері. Көрсетілген қасиеттердің әр тобында ең жақсы
топырақ 100 бал алған, сонымен салыстыра қалған топырақтар баллдардың
анықтаған. Жоғарыдағы 4 көрсеткіштердің орташа балдары топырақтың соңғы
бонитеттік бағасын құрған. Топырақтардың осындай бағалау деректерін өнім
мен салаыстырғанда жақсы ұйқастығы көрінген.
Төменқала губерниясы топырағының толық бонитеттеу кестесін Н.
Сибирцев құрастырған. Сонымен В.Докучаев пен Н. Сибирцев топырақты
бонитеттеу теориясы мен практикасын дамытуға көп еңбек сіңірген.

Ғалымдардың пікірінше топырақ-табиғи-тарихи дене, сондықтан оны
еңбек объектісі (орны) және ауылшаруашылық өндірісінің құралы сапасында
білу үшін пайдалануға болады деген.

1кест- Ресейдің Төменгі губерниясы топырақтарын жалпы бағалаулық
(бонитеттік) шкаласы (Докучаев,1886).
Топырақтар Бонитеттік баллдар
1 2
Қаратопырақ көтеріңкі тегістіктегі 100-80
Қаратопырақ өзен аңғарлық 100-90
Күңгірт-күрең құмбалшық 80-70
Сұр- күрең құмбалшық 65
Сұр ормандық құмбалшық 55
Күшті күлгінденген құмбалшық 35
Егістік алювилік құмбалшық 50-45
Шоқормандық (борлық) құмбалшық 20-15

Төрт топтық көрсеткіштердің орташа санынан барып топырақтардың соңғы
бағалауы жасалған. Бағалаулық баллдар мен өнім деректерін салыстырғанда
жақсы ұйқастық байқалған. А.Константинов Ауылшаруашылық жерлерін
бағалау(Саратов,1901) атты еңбегінде топырақтар сапасын анықтаудағы бас
белгіге гумус мөлшерін жатқызған. Сол бойынша топырақтарды 10 сыныпқа
бөлген және оларды күздік дақылдар өнігі мен салыстырған (2-кесте).

2 кест-Топырақтағы қарашірінді мөлшері мен күздік
дақылдар өніктілігі (Константинов, 1901)
Сынып Топырақтар Гумус,% өніктілік, ц\га
1 2 3 4
II Қаратопырақ көпгумусты 10 14,8-16,0
IV Қаратопырақ орташагумусты 8 11,5-13,0
VII Қаратопырақ азгумусты 6 6,6-8,2
VIII Азгумысты топырақ 6 5,0-6,6
X Тым азгумысты топырақ 3 2,5-3,0

С. Захаров (1916) Қарашірінділі жиектің қалыңдығы және күңгірт
түсінің қарқыны – қаратопырақты және оңтүстігіндегі аймақтар мен шөптесінің
арасында анық ұйқастық бар деп, ғалым кейін (1931) топырақ неғұрлым қалың
(қарашірінділік жиегі- Т.Т.) болса, соғұрлым өсімдік тамырларына кеңістік
өсіп, ондағы қоректік заттар мөлшері артады. Сонымен топырақтарды а.ш-қ.
Бағалауда олардың (кескінінің – Т.Т.) қалыңдығы басты жағдайдың бірі болады
деген. С.Захаров топырақтың өніктілігі мен гумус мөлшері арасында
қатарластық барын айтқан.
Г.Тумин (1920) Тамбов облысы қаратопырағындағы қарашірінді мөлшері
мен өнік арасындағы байланысты тапқан.
КСРО-да, жерге жеке меншік алынғаннан соң, топырақтарды бонитеттеу
, жерді экономикалық бағалау мен жерлік кадастр (құжаттар жинағы) ғылыми-
практикалық маңызын жоғалтқан болатын. Топырақтарды бағалау тек қана жерді
сатып алу мен сатуға; рентаны (табыс) алуға керек деп саналған.
Топырақтарды бонитеттеу өзінің өндірістік маңызын жоғалтты деп жазды.
В.Вильямс.(1949).
Тек қана 1953 жылғы СОКП Орталық Комитетінің Пленумінен кейін
топырақтарды бонитеттеуге көп ғалымдар назарын аудара бастады да, ол жалпы
мемлекеттік проблемаға айналды.
КСРО ҒА-қ Топырақ институтінің топырақтанушылар ұжымы (С.Соболевтың
басшылығымен), біраз университеттер мен КСРО топырақтарын бонитеттеу мен
агрохимиялық сипаттауға арналған Бүкілодақтық мәжіліс өткен.
Н.Благовидов (1960) 10 сыныпты топырақтарды бонитеттеудің шкаласын
ұсынған: I ( 1-10 балл)-егіншілікте пайдаланбайтын жерлер; II-IV (11-40
балл)-нашар топырақтар; V-VII (41-70 балл) – сапасы орташа топырақтар; VIII-
X (71-100 балл) – сапасы жақсы топырақтар.
1963 жылы КСРО Ауылшаруашылық министрлігі КСРО топырақтарын
бонитетнеудің бағдарламасы мен әдістемесін бекіткен болатын, соған орай
көптеген республикалар, өлкелер мен облыстарда топырақтарды бонитеттеу
жұмыстары өрістері.С.Соболов пен М. Малышкин КСРО-ң көтеріңкі тегістік
(плакорлық) топырақтарын бастапқы бонитеттеу (бағалау) шкаласы мен
түзетулік коэфициентиерін (топырақтар ерекшеліктерін көрсететін кебірлік
пен бұзылулық деңгейіне, механикалық құрамына т.б. белгілеріне қарай)
құрастырған (1965).
Топырақтарды бағалау жұмыстары Латвия, Литва, Эстония, Белорусь,
Украйна, Молдова, Өзбекстан, Қырғыстан жерлерінде, Ресей Федерациясының
көптеген облыстарында өтелген болатын.

Қазақстанда топырақтарды бонтиеттеу жұмыстары соңғы төрт онжылдық
уақытты қамтыған. Бұл жұмыстар Ақтөбе, Қостанай, Ақмола, Қарағанды,
Көкшетау, Оңтүстік Қазақстан, Алматы облыстарында жүргізілген. (3-есте).
ҚР-ң жер қорын басқару Агенттігі ғылыми-өндірістік жерлік
орталығының облыстық бөлімшелері жеке әкімшілік облыстық, аудандар мен ауыл
шаруашылық қожалықтар (фермерлер, т.б.) жерлерінің топырақтарын бағалауда
көп жұмыстар өтеді.

3 кест- ҚР-ң ауылшаруашылық қоныстар топырақтарының
орташа облыстық бағалаудың баллдары

Облыстар Баллдық бағалау
N\N біріктірілмеу-ден
бұрынғы
егістік шабын- дық жайы- лым
суармалы суарыл-
майтын
1 2 3 4 5 6
1 Ақтөбе 90 44 35 23
2 Алматы 116 49 50 31
3 Шығыс Қазақстан 136 68 62 59
4 Атырау 84 28 26 15
5 Жамбыл 126 54 33 27
6 Жезқазған 98 40 39 18
7 Қарағанды 95 44 41 24
8 Қызылорда 84 28 18 15
9 Көкшетау 134 67 45 35
10 Қостанай 120 60 45 39
11 Маңғыстау - - - 14
12 Павлодар 90 45 53 28

1 2 3 4 5 6
13 Солтүстік 144 75 49 48
Қазақстан
14 Семей 110 50 46 32
15 Талдықорған 114 57 53 22
16 Торғай 91 43 30 29
17 Батыс Қазақстан 101 46 45 25
18 Ақмола 104 52 43 21
19 Оңтүстік 125 56 49 23
Қазақстан

2.Топырақ бонитетін анықтау әдістетемелері мен тәсілдері

Топырақты бонитеттеудегі кәзір қолданылатын әдістер В.Докучаев
принциптеріне негізделген. Олар топырақ қасиеттері мен агроклиматтық
жағдайлардың санды көрсеткіштерін байланыстырып біртұтас пайдалануға
негізделген. Сондықтанг бұл көрсеткіштер ауылшаруашылық дақылдарының орташа
көпжылдық өнімі мен тығыз корреляциялық байланыста болғаны керек, әсіресе
қарқынды (интенсивті) егіншілікте. Топырақ көрсеткіштеріне оның тығыздылығы
және қарашірінді жиегінің қалыңдығы, гумустілігі, қышқылдылығы, механикалық
құрамы, негіздер сіңіру сиымдылығы жатады.
Агроклиматтық көрсеткіштер ішінде өнім мен тығыз
байланыстыларға 100 С-тан жоғары температура қосындысы, ылғалдану
коэффициенті (Высокий мен Ивановша), климат континенталдығы (ызғарлығы)
жатады. Бірнеше топырақ қасиеттері мен агроклиматтық деректерін
пайдаланудың себебі біріншілер мен көпжылдық өнім арасындағы тығыз
коррелятивтік байланыс тек белгілі экология-тектік топырақ қатарында
(аймақтық сап, батпақтану қатарлары,сортандану, т.б.) ғана байқалады, ал
аймақтық басқа топырақтар үшін оны табуға болмайды. Мысалы, қара және
күңгірт қарақоңыр топырақтарда өнім мен гумус мөлшері немесе оның қоры
(т\га) арасында жақсы сәйкестік бар, бірақта бұл көрсеткіш солар арасындағы
кебір топыраққа жарамсыз. Кебір сапасын кебірлі қабат тереңдігі мен
кескінінің физика-химиялық қасиеттерін ескере бағалайды. Солтүстік Кавказда
гумустік жиек қалындығы және қарашірінді қоры мен өнім сәйкес келсе, Еділ
бойында олар нашар корреляцияда екен.
Ауылшаруашылық дақылдарының өнімі топырақтардың мына физика-химиялық
қасиеттері және морфологиялық (сыртқы) белгілерімен корреляциялық
байланыста екені байқалады: ылғал мен қамтамасызданған егістік сұр ормандық
топырақта жыртылатын қабаттағы гумус мөлшері, механикалық құрамдағы
физикалық балшық пен тозаңды бөлшектер мөлшері, тұз сүзіндісінің рН
көрсеткіші, гидролитикалық қышқылдылық, сіңірілген негіздер қосындысы және
негіздермен қанығу дәрежесі.
Ылғал мен жеткіліксіз қамтамасыз етілген орманды-дала, дала, құрғақ
дала және шөл-дала аймақтарындағы егіншілікте пайдаланатын топырақтарды:
жыртылатын қабаттағы гумус мөлшері, гумус жиегінің қалыңдығы және ондағы (0-
20, 0-50, 0-100 см) қарашірінді қоры (т\га), физикалық балшық пен тозаңды
бөлшектер тобының мөлшері және сіңіру сыйымдылығы. Сұр ормандық және
күлгінденген қара топырақтарда дақылдар өнімі гидролитикалық қышқылдылық
және негіздермен қанығу дәрежесімен, ал кебірленген топырақтарда-сіңірілген
натриймен, сортанданған топырақтарда-жеңіл еритін тұздар мөлшерімен
корреляциялық байланыста болғаны байқалады. Ал топырақтың құнарлығын
анықтайтын біраз маңызды қасиеттерін, айталық шабындылықты, саздылықты,
сумен шайылу, желмен ұшырылу дәрежелерін, санды есептеу мүмкін емес.
Сондықтан олар санды-сапалы әдіспен сәл, орташа, күшті атау жүйесі мен
анықталады. Топырақты бонитеттеуде аталған қасиеттердің өнімге әсерін
(баллын) сәйкесті шығарылатын түзету коэффициенттері көмегімен есептейді.
Агроклиматтық көрсеткіштерді агроклиматтық картадан немесе деректі
кітаптан (справочник) алуға болады. Табиғи шөптер өнімі (шабындық, жайылым)
тиісті топырақ түріне сәйкес анықталады, ал бағалау баллдары - әлі
шешілмеген мәселе. Ауылшаруашылық дақылдарының өнімі жайлы негізгі
мәліметтерге жеке шаруашылықтар өнімі, тәжірибелік стансалар мен сорт
учаскелерінің деректері, немесе егіс танаптарында тікелей есептелген сандар
жатады. Осы мәліметтер әр 5,7,10 жылдарда анықталып жиналады.
Шаруашылықта егіс бір топырақты жерде орналасу сирек, көбінесе
жақын (70 процент) немесе бірнеше түршелерде орналасуы мүмкін. Сондықтан
бірінші жағдайда өнім жыйынтығы бір топырақ түршесіне сәйкес келсе, екінші
жағдайда алабы артық топырақтағы өнімге сәйкес келеді; ал бір біріне
ұқсамайтын түрлі топырақтық жағдайда өнім мөлшерін арнаулы есеп жүйесімен
шығарады. Сонымен әр топырақ түрлеріне сәйкес көпжылдық өнім деректері
жыйылады. Олар қырқынды егіншілік деңгейіне және әр топырақ түріне сәйкес
топталады. Әр деңгей келесі агротехникалық және агроэкономикалық орташа
көрсеткіштермен сипатталады: нақтылы деңгейдегі шаруашылықта 1 га егістікке
келетін ауылшаруашылық машиналар (жүк машиналарын қоса), сол алапқа
берілетін тыңайтқыштар, тиімді заттарға шыққандағы 1га егіс бағасы және
орташа жұмысшы күшімен қамтамасыздану. Барлық топырақ қасиеттері мен
ауылшаруашылық дақылдар өнімінің деректері математикалық өңдеуге салынады.
Алдағыда бонитеттеу шкаласын құрауға керек материалдар 3 әдіспен жөнделеді:
1) бонитеттеуге екі қатарлы шкалалар құрады, оның біреуі өніммен
корреляциядағы (сәйкес) топырақ қасиеттері, ал екіншісі тікелей өнімге
негізделген. Біріншісін негізгі, ал екіншісін бақылау үшін қабылдайды
(Гаврилюк, Фатьянов, Тюменцев);
2) бір шкаланы топырақ қасиеттері мен өнімді қоса құрады, бірақ
орташа бонитетті топырақтан алынған өнім арқылы, бірақта осы топтағы
топырақтар бонитетін ескере, анықтайды (Шувалов);
3) топырақтар бонитеттерін өнім арқылы есептейді де, топыроақ
қасиеттерін шкаланы тексеруге, топырақтар жіктеуі мен топтауын анықтауға,
пайдаланады (Кузмичев). Осы көрсетілген 3 әдіс бонитеттік шкала құруға
қолданылады, бірақта жинақты боғандықтан екіншісі дұрыс келеді. Есеп
жұмыстары ЭЕМ-де регрессия теңдеместігін пайдаланып шығырылады.
ТМД-да негізінен 100 баллды бағалау шкаласы қолданылады. Оны екі –
жабық және ашық қайталамада құрады. Ашық шкалада ең көп тараған
топыраққа 100 немесе 50 балл береді, қалған топырақтар сапасына қарай
аталған баллдардан жоғары бағаланады немесе жабық шкалада ең жақсы
топыраққа 100, жамандарына төмен балл береді. Бонитеттік шкалалар немесе
бағалау кестелерін Мемлекеттік жерге орналастру – жобалау мен сондай ғылыми-
зерттеу институттары және жоғары оқу орындарының топырақтану кафедралары
жасаған. Ең көп тараған бонитеттік шкала әдістерін Н.Благовидов,
А.Фатьянов пен Ф. Гаврилюк түзген. Олардың мәні Топырақтанудан практикум
атты нұсқауда келтірілген (Мәскеу, 1980), Өнделген шкалалар Башқұртстан,
Балтық маңы елдері, Украина, Беларусь және Орта Азия республикалар мен ҚР-
на арнап құрылған. Соңғы жылдары топырақтарды бонитеттеу жұмыстары Украина,
Беларусь, Молдавия, Эстонияда, Латвия, Литвада аяқталған болса, Ресей
Федерациясы, Қазақстан және Орталық Азия республикаларында әлі жүргізілуде.
Кәзіргі кезде көптеген бонитеттерді есептеу технологиясы дамып, қайта
өңделген санды-сапалы материалдар, топырақтар қасиеттері мен шаруашылықтық
өнімге орай толықтырылып, бонитеттері математикалық әдіспен шығарылуда.
В.Докучаев атындағы Топырақ институты ТМД-лық негізгі топырақтарға
арналған аймақтық бонитеттік шкала жасаған. Бұл шкаланың негізін С.Соболев,
М.Малышкин, Н. Розов, С.Шувалов және И. Кармановтар салған. Кәзіргі кезде
И.Карманов бір қатар негізгі ауылшаруашылық дақылдарына арналған жалпы ТМД-
лық бонитет шкаласын құрған.
Бонитет баллдар мен жанамалы өнімділік, ТМД-ға дәнді дақылдар
өсірілетін, ең жақсы топыраққа – сәл сілтілі Кавказ алдының қара топырағына
қарасты есептелген. Осы топырақтың бонитет баллын шығарғанда 100 баллдан
төмен және жоғары деңгей, ал өнімге 1-ден төмен деңгей коэффициенті
алынған. Кәдімгі деңгей, ал өнімге 1-ден төмен деңгей коэффициенті алынған.
Кәдімгі және оңтүстік қара топырақта өнім өсуі (құрғақ далада) нағыз қара
топырақтан төмендеу: б. КСРО-ның Еуропа бөлігінде ол 2.4-2.1 есе болса, ал
Сібір мен Қазақстан бөлігінде 2.1-1.8 есе (25-кесте) ғана болған. Ішкі
аймақты топырақтарға арналған бонитеттер түзету коэффициенттер көмегімен
шығарылады. Ең бірінші түзету коэффициенттерін Н. Качинский (механикалық
құрамы -0,42-1,00) мен С. Соболев (эрозиялану дәрежесі -0,42-1,00)
шығарған. Түзету коэффициенттерін кейін И. Курманов, С. Шувалов пен Д.
Булгаков басты ауылшаруашылық дақылдары тілегіне сай жетілдірген.
Суармалы егіншілік топырақтарына бонитеттік шкала бөлек жасалынады,
онда аталған топырақ қасиеттерімен қатар, мелиоративтік (суару мен құрғату)
тәртібі ескеріледі, себебі олар климат жағдайларымен қосыла, өнім мөлшерін
анықтайды. Ең маңызды қасиеттерге тұрақты су-физикалық көрсеткіштер жатады,
ал оңтүстік өңірде, азда болса, қайта сортандану мүмкіндігі есепке
алынады.
Өнік пен топырақтағы қарашірінді қоры арасында тар байланысты
П.Адерихин мен В. Попов Белгород облысы, И. Крупников Молдавия,
топырақтарын бонитеттегкенде тапқан (1968). Ф. Гаврилюк Ростов облысы
топырақтарындағы қарашірінді қорының және дәнді дақылдардың көпжылдық
өнігінің (1954-1964) салыстырмалы кестелерін (картаграммаларын)
құрастырған. (1966). Олардың деректерін математикалық өңдеу арқылы А+В1
жиек қалыңдығы мен дәнді дақылдар өніктілігі, қарашірінді қоры мен өнік
арасындағы кореляциялық коэфициенттерін (сәйкес ч+0,96; ч+0,93) тапқан.
Сондай-ақ биік кореляциялық коэфициенттер (тұрақты сандар) мына жерлерде
табылған:
а) гумустық жиек қалыңдығы мен өніктілік арасында: Краснодар
өлкесінде –ч=0,96 0,98 (Гаврилюк, 1970); оңтүстік Орал мен Еділден арғы
өңірде –ч=0,800,96 (Тайчинов, 1971); Батыс Қазақстан –ч= 0,64 0,75
(Дәулятшин, 1969);
б) Қаратопырақтың тамыртараған қабатындағы гумус қоры мен өніктілік
арасында: Краснодар мен Ставрополь өлкелерінде – сәйкес = 0,87 мен 0,98;
Батыс Қазақстан = 0,830,90. Бұл жағдай В. Докучаевтың топырақ құнарлығы
мен ондағы қарашірінді мөлшері жалпы топырақ құрайтын кешенді айқындайды
деген пікіріне сай келеді.
Сонымен топырақтарды бонитеттеудің қазіргі әдістеме негізінен
топырақтық, экологиялық немесе климаттық және экономикалық белгілер
(критерилер) – факторлар салынған.
І. Топырақтың белгі сапасында В. Докучаевше топырақтардың табиғи
қасиеттері пайдаланады. Оларға топырақта немесе оның дақылдану
(окультуривание) процесінде пайда болған өсімдіктердің өсіп-дамуына ең
маңызды морфологиялық (сырт белгілік) және (агродақыл) мен фито-(табиғи
өсімдік ценоздардың топтар) көпжылдық өніктілігі мен тар байланысты
көрсеткіштері жатады.
ІІ. Топырақтық қасиеттер өсімдіктер үшін өзара алмастырылмайды және
әр қайсысы өзінің маңыздылығы тұрғысынан әр роль атқарады. Біреуі
қасиеттерге жататындар: жоғарыда аталған қарашірінділік жиектің қалыңдығы
және ондағы гумус мөлшері (қоры).
ІІІ. Қазақстандағы жыртылатын (игерілген) топырақтардың бонитеттік
шкаласын (бағалаулық цифрлар қатарын) құрастырғанда топырақтарды бонитеттеу
критерилері (белгілері) екі топқа бөлінген: негізгілер мен қосымшалар
(Дэулэтшин И., 1990).
Топырақты бонитеттеу жұмысы дайындық –камералды кезең, далалық кезең
және камералды-аналитикалық кезеңдерге бөлінеді.
Дайындық-камералды кезеңдегі негізгі мақсат облыс пен өлкеге алдын-
ала бонитет шкаласын жасау болып табылады. Ол үшін көптеген облыстың табиғи-
экономикалық сипаттамасын, топырақтың-картографиялық және агрохимиялық
материалдарын, климаттық көрсеткіштерін, топырақ пен климаттық
көрсеткіштерге арналған әдебиеттер, жер бағалау туралы мағлұматтар,
шаруашылық пен тұқым және тәжірибе шаруашылықтарының көп жылдық өнімдерінің
орташа көрсеткіштерін, мемлекеттік жерді тіркеу материалдарын топтастырады.
Осы жиналған материалдар негізінде, топырақтың қасиеті мен
өнімдерінің бонитет көрсеткіш бойынша бонитет шкаласы құрастырылады.
Топырақ қасиеттері бойынша бонитет шкаласын құру үшін ең бірінші
кезекте топырақ бонитетінің негізін қалайтын басты диагностикалық қасиет
пен топырақ белгісін анықтауымыз керек. Осы мақсат үшін әрбір топырақ
түршесіне арналған облыс топырақ тізімінен барлық шаруашылық топырақтарының
морфологиялық, агрохимиялық және бонитеттің басқа диагностикалық
белгілеріне керек болатын мағлұматтарын жинақтап жазып, олардың орталық
көрсеткішін шығарады. Одан кейін әрбір топырақ түршесінің диагностикалық
белгісі мен нышандарын бонитировкалауда мына формуламен есептейді.

Б = 3н3м * 100; (І)

Мұнда Б-топырақ баллы; 3н-әрбір белгінің нақтылы көрсеткіші (Гумус
қоры, гумус қабатының қалыңдығы, механикалық құрам және т.б.); 3м-белгінің
максимальды немесе оптимальды көрсеткіші, 100 баллға теңелген.
Бұл жағдайда 100 баллға облыстағы, өлкедегі өнімділік пен топырақ
белгісі және қасиеті жағына ең жақсы топырақ көрсеткіші алынады.
Сонымен қатар облыс бойынша өнімділіктің бонитет шкаласы жасалынады.
Ол үшін әрбір шаруашылықтағы, сорт бақылау, ғылыми зерттеу мекемелеріндегі
әрбір топырақ түршелеріне жылдық есеп кітапшасынан негізгі ауылшаруашылық
дақылдарының соңғы 10 жылдық өнімділігінің көрсеткішін жинақтайды.
Одан кейін ауылшаруашылық дақылдарының көпжылдық өнімділігінің
орташа өлшемін есептеп, оны әрбір топырақ түршесіне сай салыстырмалы түрде
орташа өнімділікті анықтайды. Облыстық шкаладан республикалық шкалаға көшу
үшін,100 баллға шартты түрде қабылдайды, шаруашылықтарда дәнді дақылдардың
өнімділігі үшін 15 цга, ал мемлекеттік тұқым шаруашылықтары мен алдыңғы
қатардағы шаруашылықтар үшін 30цга теңеп алады.
Топырақтың жеке белгілері мен қасиеттері бойынша алынған бонитет
боллдарын бір-бірімен және осы топырақтағы өнімділікпен салыстырып,одан
кейін топырақ бонитетінің диагностикасы ретінде тек өнімділікпен тұрақты
коррелятивті байланысы бар топырақ белгілері мен қасиеттерін іріктеп алады.
Іріктеп алынған топырақ қасиеттері бойынша облыс пен өлкенің осы
өнімділіктің бонитет шкаласы жасалынады. Осы екі шкалалары бір-бірімен
салыстыра байланыстырып, алдын-ала облыс пен өлкенің бонитеттеу (бағалау)
шкаласын дайындайды.
Далалық кезеңде топырақ бонитетінің жүргізілуін, алдын –ала
тәжірибе жасалған облыстың топырақ бонитет шкаласының дұрыстығын тексереді,
шкалаға енгізілген түзету коэффициентінің құжаттарын жинап, оны тексеріп
және оның сәйкестігін, одан басқа аз көлемде кездесетін топырақ
бонитеттерін жасап, оның өнімділіктерін анықтайды. Ол үшін шаруашылықта
кездесетін әртүрлі деңгейдегі батпақталған, кебірленген, тұздалған,
шайылған, әртүрлі тереңдікте тұзданған ыза сулары бар топырақтағы ауыл
шаруашылық дақылдары мен табиғи жем шөп өнімдерінің көрсеткіштерін
жинақтайды. Осы жер бөлімшелерінде топырақ кескінін салып, одан топырақ
үлгісін алып, оның агрофизикалық, агрохимиялық қасиеттерін зерттеп,
өнімділікпен байланысын анықтайды. Далалық кезеңде тікелей зерттеу мен
анықтау арқылы шабындықтар мен жайылымдардың өнімділігін анықтап, сол
арқылы табиғи шаруашылықта игерілген жерлердің һөнімділігінің бонитет
шкаласын жасайды. Бұл кезде өнімділікті 1 га центнер немесе 1 гектардағы
жемдік бірлік өлшеммен белгілейді; 100 баллға соңғы табиғи шабындық пен
жайлымдағы орташа өнімділік алынады.
Соңғы камералды-аналитикалық кезеңде топырақ бонитеті жұмысына
далалық және лабораториялық топырақ пен өнімділік зерттеу нәтижесі
мағлұматтарына баға беріп, сол арқылы бонитет шкаласының соңғы нұсқасын,
ауылшаруашылық өнімділігімен тығыз коррелятивті байланысы бар топырақ
белгілерінің тізімін жасап, сонымен қатар зерттелген территориядағы топырақ
бонитетін жүргізу тәсілінің қысқаша нұсқасын береді.
Қазақстанда топырақ жамылғысы мен оның диогностикалық белгілерінің
әртүрлі болуына байланысты, топырақ бонитет шкаласын жасау әртүрлі, соған
байланысты топырақ бонитетінің әртүрлі тәсілдері мен шкалалары қолданылады.

Топырақ бонитетінің мысалы ретінде орманды дала аймағында
Н.Ф.Тюменцев тәсілі (Томск облыс топырағына жасалған), дала мен құрғақ дала
аймағында Ф.Я.Гаврилюк тәсілі (Дон мен Солтүстік Кавказ топырағына
жасалған) алынды.
Бонитет шкаласын жасау үшін топырақтардың физикалық-химиялық және
басқа да қасиеттерін анықтайтын сапалы топырақтық, топырақтық мелиоративті,
топырақтың эрозиялық зерттеу жұмыстары нәтижелерін толық қолдану керек.
Аналитикалық мағлұматтарға егістік пен басқа да жерге салынған
кескін деректерін пайдаланады. Кейбір аналитикалық мағлұматтардың нәтижесін
тексеру үшін, оны Стьюденттің 95% сенім деңгейіндегі статистикалық өңдеуден
өткізіп барып сұрыптау керек.
Топырақ сапа деңгейін бағалайтын көрсеткіштерге:
а) 0-50 см қабаттағы гумустың пайызбен берілген мөлшері;
б) 0-50 см қабаттағы сіңірілген натрийдің жалпы сіңген негіздердің
пайызымен есептелген орта өлшемдік мөлшері;
в) 0-50 см қабаттағы сіңірілген магнийдің, жалпы сіңген негіздері
пайызымен есептелген орта өлшемдік мөлшері;
г) 0-50 см қабаттағы орта өлшемдік тұздану типі және орта өлшемдік
пайызымен берілген тұздар мөлшері;
д) қиыршықтастылық;
с) тастылығы;
ж) гидроморфтылық деңгейлер жатады.
Әрбір топырақ түршесінің негізгі балл бонитетін жартымерлік топырақ
қабатындағы гумустың пайыз мөлшерімен, ал басқа қасиеттерін түзету
коэффициентін қолдану арқылы шығырады.
Топырақтың жарты метрлік қабатындағы гумус мөлшерін есептеу үшін
график тәсілін қолданады, ал ол үшін миллиметрлік қағазға график құрады,
онда ординат бойында үлгі алу тереңдігі, ал абсциссада гумустың пайыздық
мөлшері аналитикалық жолмен анықталып, үлгі алу ортанғы тереңдікке сәйкес
келтіріледі.
Мысалы, лабороториялық талдаулар бойынша гумустың мөлшері
төмендегідей болды делік, яғни:

Тереңдік, см гумус,%

0-10 3,23
10-20 2,74
20-30 2,15

График сызуға және гумустың 0-50 см қабатындағы орта пайыздық
мөлшерін есептеу үшін гумустың эксперименттік жолмен алынған мағлұматтарын
үлгі алудың ортаңғы дәрежесіне келтіреміз, соның нәтижесінде мынандай
мағлұмат аламыз:

тереңдік,см гумус,%

5 3,23
15 2,74
25 2,15

Осы мағлұматтар бойынша график сызамыз, графиктегі белгіленген
нүктелерді сызықпен қосамыз.11111
Осындай түсірілімнің арқасында біз қисық сызық аламыз, соның
негізінде топырақ қабатындағы гумустың мөлшерін есептейміз.
Біздің жағдайда, топырақтың үлгі алу тереңдігі 35 см шектелген, ал
есептеу үшін 50 см қалыңдық керек. Қисық сызықты эксперимент мағлұматынан
ары қарай жалғастыру үшін тереңдіктегі гумустың мөлшері белгіленген қалыпты
дағдайда нөлге тең нүктені алып, оны эксперименттің мағлұматтарымен
қосамыз, сонда алынған шектелген көп бұрыш сызығы арқылы, кескіннің кез
келген нүктесіндегі гумустың мөлшерін график арқылы тауып аламыз.
Көп жағдайда нөл нүктесі үшін топырақ кескінінің төменгі шекарасын
алады. Бұл жерде нөл нүктесі белгілі мөлшерде шартты түрде алынатынын атап
өткен жөн, себебі көптеген әдебиеттік мағлұматтар бойынша аналық жыныстың
өзінде де белгілі мөлшерде гумус кездеседі және ол әр түрлі тереңдікте
орналасқан.
Жоғарыда келтірілген график көрсеткіштері бойынша 0-50 см қабаттағы
орта арифметикалық гумус мөлшерін анықтаймыз.

Г0-50=а1+а2+а3+а4+а55=z. (ІІ)

Мұнда, а1- әрбір 10 см қабаттағы гумустың көрсеткіші,%;
5 – жалпы алынған қабат саны;
z – гумустың орташа мөлшері, %.

шкаласын жасайды. жайылымдардың өнімділігін анықтап, сол арқылы табиғи
шаруашыл
2.1 Топырақ бонитеті Мемлекеттік жер кадастрының маңызды бөлігі

Еліміздің топырақ қоры - халық байлығы. Оны дұрыс пайдалану, санды-
сапалы ғылыми негізде жүргізу санақсыз мүмкін емес. Бұған жер кадастрын
жасау мен жүргізуге арналған жұмыстар жатады. Бұған Кадастр француз тілінде
cadastre – регистрация, тіркеу деген ұғым. Жер кадастры-жердің табиғаттық,
шаруашылық және құқықтық жағдайлары туралы нақтылы және керек мәліметтер
жинағы. Мемлекеттік жер кадастрының деректері жерді тиімді пайдалануға
және оны қорғауға, халық шаруашылығын жоспарлауға, ауылшаруашылық өндірісін
орналастру мен мамандандыруға, жерді мелиорациялауға және ауылшаруашылығын
(бей) химияландыруға, тағы басқа халық шаруашылық шараларын іске асыруға
керек (қара-Республикалық жер заңы негіздерін).
Ең бірінші топырақ санағы біздің дәуірден 300 жыл бұрын Египетте
жүргізілген. XVIII-XIX ғасырларда жер кадастры Франция, Италия, Германия
және Еуропаның басқа елдерінде жасалған. Ресейде топырақтардың санды және
сапалы санағы XV ғасырда бағынышты елдерден салық жию үшін жасалған.
Топырақтану ғылымы дамуына орай санақ әдістері-де жаңғырып отырған. XIX
ғасырда В. Докучаев Нижегород (Төменқала) губерниясының топырақ жамылғысын
зерттей келе, алғашқы топырақты сапалы санақ жүргізу әдісінің негізін
салған. 1917 жылға дейін Ресейде, басқа Еуропа мемлекеттеріндегідей,жер
санағы жүргізудің ең басты мақсаты салық салуға және топырақ сапасына қарай
әдеттегідей жердің өлшемдік бөлігінен алатын таза пайданы шығаруға
арналған. Топырақтар санағының негізгі түрін көрсететін құжат-ірі масштабы
топырақ картасы, картограммасы және оларды сипаттайтын қолжазбалар мен
химиялық мәліметтер.
Топырақтарды сапалы бағалаудағы ең басты жұмыстарға топырақтарды
агроөндірістік топтау және оларды бонитеттеу (бағалау) жатады. Қазіргі
нарықтық экономика жағдайында топырақтарды санды-сапалы санау
ауылшаруашылығына-жеке шаруашылықтардан бастап бригадаларға дейін-өте
қажетті материал.
Агроөндірістік топтау деп топырақтарды бірыңғай агрономиялық
қасиеттері мен экологиялық жағдайлары жақын, құнарлық деңгейі мен сапалық
ерекшеліктері ұқсас, сондай-ақ бір типті өңдеуге қажет агротехникалық және
мелиорациялық шаралары жақын топырақ түрлері мен түршелерін агроөндірістік
топтарға біріктіруді айтады. Бұл жұмыс материалдары әдеттегіде топырақ
қорын санауға және жерді бағалауға пайдаланылады; ауылшаруашылық дақылдарды
дұрыс орналастыру мен ауыспалы егістерді мамандандыруға, агротехникалық
және мелиоративті шараларды белгілеуге қажет.
Агроөндірістік топырақ топтауының жалпы біріккен одақтық, аймақтық
және шаруашылықтық түрлері болады.
Жалпы біріккен одақтық топырақ топтарын құрғанда құрлықтағы
топырақтардың сапалық және сандық есебін алған, агрономиялық топырақ
қасиеттерінің ұқсастығын және ерекшелігін қалыптастыратын аймақтық және
өлкелік (провинциялық) табиғи жағдайларын ескерген. Алынған есептік
деректер, көлемі бүкіл елдік ауылшаруашылық қоныстар есебіне кіреді.
Бұрынғы КСРО топтары 350 санды топтарға, ал олар механикалық құрамына қарай
өз алдына кіші топшаларға бөлінген. Аймақтық кешенді агроөндірістік топырақ
топтары да (республикалық, аймақтық, облыстық) аталған принциптерде
құрылады. Жалпы біріккен одақтық есептегі топырақ топтары қатал түрде
сақталып қалған мен, оларға аймақтық ауылшаруашылық ерекшеліктері жайында
қосымша кіші бөлімдер ескере енгізіледі. Арнаулы аймақтық топтардың
ауылшаруашылық өндірісіне үлкен маңызы бар, өйткені, оларға және бонитеттеу
материалдарына сүйене отырып дақылдарды дұрыс орналаструға, ауыспалы
егістікті құруға және тыңайтқыштарды қажетті бөлуге болады. Шаруашылық
агроөндірістік топырақтар топтары агрономиялық дәлелденудің формасына және
шаруашылық территориясындағы ірі масштабы топырақ зерттеулерінің нақтылы
қортындысына жатады, бұлар кешенді және мамандандырылған түрлеріне
бөлінеді. Шаруашылықтағы кешенді агроөндірістік топырақ топтары
ауылшаруашылық дақылдарының біркелкілігіне және агромелиоративтік шаралар
бір тұтастығына қарай бөлінеді.
Топырақтарды топтарға бөлгенде мынандай критериялық принциптерге
сүйенеді; топырақтардың тектік негізімен агрономиялық қасиеттерінің
ұқсастығы; топырақтарды пайдаланудағы жер бедерінің біртұтастығы;
топырақтар жамылғысы құрамының біркелкілігі.
Топырақтар белгілерін ұқсас біріктіргенде мына көрсеткіштерді есепке
алады: ылғал-ауалық, жел-жылылық қасиеттері мен механикалық құрамына
негізделген гумустық қабаттың қалыңдығына; геоморфологиялық,
гидрогеологиялық жағдайлардың біркелкілігі; топырақтың ұқсас қоректік
құбылымына сүйене отырып, тыңайтқыштарды тиімді қолдану-азот, фосфор мен
калийдің жылжымалы түрлерінің жеткіліктігі; топырақ гумустілігі, ортасының
қолайлы реакциясы және ондағы микроэлементтер мөлшері; топырақтардың өңдеу
ерекшеліктері мен түрлері ара қатынасының бірқалыптылығы (топырақтың
иеленгіштігі, байланыстылығы мен қабыршақтанулығы және өңдеуге пісіп
жетілу мезгілі, жырту қабатын тереңдету мүмкіндігі). Аталған қасиеттер
біркелкілігін ең алдымен топырақтың механикалық құрамына, құрлысына,
гумустік жиек қалыңдығына, кебірлігіне және эрозияға ұшырау дәрежесіне
қарай анықтайды; қажетті мелиоративтік шараларды белгілегенде ең алдымен
топырақтың механикалық құрамын, батпақтану дәрежесін, кебірлігін және кебір
құрылысын ( жиек қалыңдығы, карбонаттар мен ғаныш жатқан тереңдік),
сортандылығы жәнеортаның реакциясы негізге алынады. Осылармен қатар жердің
гидрогеологиялық тәртібі, ызаның тереңдігі мен сапасы және топырақ
құрамындағы өсімдікке зиянды заттар мөлшері (сортаңдылығы, саздылығы)
ескеріледі; эрозиясының түрі мен қарқыны анықталады.
Келтірілген белгілер мен қасиеттер негізінде шаруашылық
территориясында бөлінген агроөндірістік топырақ топтары жалпы одақтық және
өңірлік топтаудағы санды топырақ топтарын әр қашан қайталамайды, себебі
аймақтық топырақ типшелері мен типтерінің шекарасы, агроклиматтық
жағдайлары ұқсас болғандықтан, бірінен-біріне өтіп тұрады және оларға
жақындау агрономиялық сипаттама тән. Қазіргі уақытта шаруашылық ішіндегі
агроөндірістік топырақтар топтауы әр шаруашынықтағы ірі масштабты топырақ
ізденістері материалдарын жалпылаудағы соңғы кезең болып саналады.
Топтауды құрғанда-топырақтарды бөлуде мына ретте басшылыққа алуға
болады:
Бірінші этапта (рет) топырақтарды 2 топқа бөледі: арнаулы
агротехникалық және мелиоративтік шараларды тілемейтін, осы аймаққа сәйкес
дақылдарды, нормативті аймақтық агротехника қолданып, өсіруге болатын
топырақтар: арнаулы агротехникалық және мелиоративтік шараларды тілейтін
(тастақ, кебір, бұзылған, батпақты, сортаңдагған) топырақтар.
Екінші ретте бірінші топтаы топырақтарды механикалық құрамына қарай
екі бөлшекке-балшықты мен құмбалшықты және құмайт пен құмды топырақтарға
айырады, себебі агрономиялық қасиеттері мен пайдалану жағдайлары
тұрғысынан олардың үлкен айырмашылығы бар.
Үшінші ретте, арнаулы агротехникалық және мелиоративтік шараларды
тілемейтін топырақтардыт топтағанда, олардың аймақтық ерекшеліктері
ескеріледі, мысалы, қара топырақтарды топтағанда олардың күлгіндену,
сілтісіздену дәрежесі, нағыз және кәдімгі типшелері негіз болады.
Соңғы реттегі бөлу топырақтардың түрлік айырмашылығына, тектік
жиектердің қарашірінділігіне, кебір үстіндегі қабық қалыңдығына, олардың
химиялық ерекшелігіне (жылжымалы азот, фосфор, калий т.с.) негізделеді.
Арнаулы агротехникалық және мелиоративтік шараларды тілейтін
топырақтарды топтағанда әдеттегіде оларды кескін құрлысына, шаралар қарқыны
(интенсивтік) және қаржылық шығын көлеміне байланысты келесі 4 топқа
біріктіру орынды: шаралар қарқынына және оларды жүргізу үшін арнаулы
агротехника арқылы жақсартылатын; жеңіл (ғаныштау, әктеу т. б.) және ауыр
мелиорациялар (топрырақты, құрғату, тұшылау, кебірсіздендіру, тастарды жию,
т.б.) арқылы жақсартылатын және практикада жақсартуға келмейтін топырақтар.
Бір агроөндірістік топқа біріктірілген топырақтардың ауылшаруашылығында
пайдалану бағыты (мысалы көкөністік ауыспалы егіс және басқа үдемелі
дақылдарға ) ауылшаруашылық дақылдарын өсіру технологиясы (жасыл тыңайту,
әктеу), эрозияға қарсы немесе мелиоративтік шаралар кешенін қолдану жолы
бір болады.
Агрономиялық жұмыстар практикасында жеке топырақтарды бағалауда
өндірістік учаскелердегі топырақ жамылғысының алалығын (комплекстігін)
ескерген өте қажет, ол топырақ жамылғысының құрылымын (ТЖҚ) талдау
негізінде жүргізіледі. ТЖҚ-на агрономиялық баға беру бір жағынан
көрсеткіштер кешенінің, кескін құрылысы мен құрамын, қасиеттерін,
құбылымын,екінші жағынан алалық тобын талдай (комбинация түрлері,
арасалмағы, элементарлық топырақ алаңы) бағалауға негізделген. Осындай
бағалау жұмыстары агрономиялық тұрғысынан топырақтардың біртектілігі мен
үйлесімділігі туралы мәселелерді шешуге мүмкіндік береді.
Агрономиялық көзқарастар бойынша топырақтар жамылғысы құрылымының
негізгі үш типін боледі: агрономиялық біртекті типтес учаскелерде (ауыспалы
егіс танаптары, т.б.) осы ТЖҚ-ң комбинациясына кіретін топырақты, біркелкі
агротехникалық және мелиоративтік әдістер қолданып, егіс егу мен өнім
жинау жұмыстарын бір оптималды мезгілде жүргізіп, жақын мөлшерде өнім алуға
болады; агрономиялық бір тектес ТЖҚ әрқашан бір танап құрамына жатқызылады.
Бұндай құрылым түрлі варияциялар, алаңдар мен дақтардан тұрады;
агрономиялық үйлесімді, бірақ біртекті емес құрылымға, пайдаланғанда аз
ғана агромелиоративтік шаралар (жалпы бір типті) тілейтін территориялар
жатады. Бұнда далалық жұмыстар мезгілі жақындау болса да, алынатын өнімде
аздап айырмашылық болуы мүмкін. Осындай ТЖҚ-ы бір өндірістік массивке,
мысалы, дақты және кешенді ала құрылымды шайылмаған немесе сәл шайылған,
топырақтар жатады. Агрономиялық үйлесімсіз ТЖҚ-ы сапалы түрлі
агротехникалық және мелиоративтік шараларды тілейді және де онда далалық
жұмыстарды бір мезгілде жүргізбейді. Мұндай жерлерді біртұтас танапқа
кіргізбей, бөлшектеп арнаулы ауыспалы егістік және т.б.(қопыраққорғайтын,
мал жайылымы т.б.) жерлерге жатқызады. Топырақты тиімді пайдалану үшін,
агроөндірістік топтаумен қатар жерді кластарға бөлу жұмыстарын жүргізеді
(Федорин 1976, 1981). Жерге белгілі территорияның топырағы мен табиғи
жағдайлар кешені жатады.
Жерлерді жіктеу деп, оларды ауылшаруашылығына жарамдылығы тұрғысынан
бөлуді айтады.Ол үшін жерлерді кешенді зерттеу яғни жер бедерін,
топыраққұраушы жыныстарды, топырақтық құрамы мен ылғалдану жағдайын білу
керек. Жиналған мәліметтерге сүйеніп жерлерді категориялар мен кластарға
бөледі. Жер класына табиғи және шаруашылық қасиеттері бір-біріне жақын,
біркелкі өңдеуді тілейтін және топырақты бұзылудан қорғау талабы бір жерлер
(алаң, талап) тобы жатады.
Жалпы жерлер төмендегі сипатталған 7 категория мен 37 класқа
бөлінеді. I категория – егістікке жарамды, 14 класқа бөлінген топырағы
мәдениеленген жерлер; 2-дренделген-су (ағынды) айрықтар мен сәл білінген
беткейлі жерлер (20 градусқа дейін), карбонатсыз құмбалшық және жеңіл
құмбалшық топырақты; 3-дренделген –су ағынды айрықтар мен сәл айқындалған
беткейлер, топырағы құмбалшықты және жеңіл құмбалшықты карбонатты; 4-
дренделген су айрықпен сәл ылдыйлау беткейдің (20-ке дейінгі) топырағы
құмды және құмайтты; 5-дренді су аймақтармен сәл ылдыйлау беткейлердегі
топырағы балшықты және тұтасқан; 6-дренді су айрықтармен сәл айқындалған
беткейлердің қатты жыныстары мен қойтасы, малта тасты салындылары бар,
құмбалшық топырақты, 7-сәл дренді қысқа мезгіл мол ылғалданатын балшықты,
құмбалшықты, карбонатсыз топырақты; 8-солар, бірақ карбонат топырақты; 9-
сәл дренді қысқа мезгіл мол ылғалданатын балшықтар мен құмбалшықты,
құмайтты және құмды топырақты; 10-сәл эрозиялық қауіпті ылдыйлы (2-50)
беткейлердің қопсынды жыныстарында қалыптасқан балшықты және құмбалшықты,
аздап шайылған, топырақты; 11-сол топырақтар, тек құмдақ түрше топырағы
бар; 12-эрозиялық қауыпты ылдый (5-100) беткейлердің балшықты,
құмбалшықты, қопсынды жыныстарда қалыптасып шайылған топырақты; 12-солар
тек құмайт түршелі топырағы бар; 14-эрозиялық көтеріңкі қауіпті, тік ылдый
(2-100) беткейлерде, қатты жыныстарда қалыптасып шайылған топырақты;
II категория- басым шабындыққа жарамды жерлер 4 класқа бөлінген: 1-
жайылмалық шабынды-балшықты және құмбалшықты топырақты; 2-сондай, бірақ
құмайт және құм топырақты; 3- жайылмадан тыс шабынды-балшық және құмбалшық
топырақты; 4-солар, бірақ құмайт және құм топырақты.
III категория- жайылымдық, бірақ жақсарту арқылы басқа
ауылшаруашылық қоныстарға пайдалануға болатын жерлер, оның кластары: 1-
батпақтанған, мол ылғалданған топырақты; 2-кебір және тұтасқан автоморфты
топырақты, оның жамылғысы-орташа және тым алаланған; 3-кебір және тұтасқан
жартылай гидроморфты топырағы бар, оның жамылғысы орташа және көп
алаланған; 4-кебір және гидроморфты топырағы бар, жамылғысы орташа және көп
алаланған; 5-эрозиялық аса қауіпті тік беткейде (100) орналасқан, топырағы
шайылған; 6-жұқа қабатты топырағы бар, тым тасты және қиыршықтасты; 7-
шымданған құмдар.
IY категория- ауылшаруашылығына күрделі жақсартудан кейін жарамды
жерлер -6кластан тұрады: 1-ойпанды (низинное) және өтпелі (переходное)
шымтезекті батпақтар; 2-ойпанды және өтпелі минералдық батпақтар; 3-күшті
және тым сортанданған жерлер; 4-тақырлар; 5-сай-жыралы алаланған жерлер; 6-
өсімдіксіз (жылжымалы) құмдар.
Y категория – ауылшаруашылығына шамалы жарамды қоныстағы жерлер екі
класқа бөлінеді : 1- жоғары (верховое) батпақтар; 2-малта тасты, шашыранды,
қырлы тасты жерлер.
YI категория- ауылшаруашылығына жарамсыз тік, тас жынысты жерлер.
YII категория- бұзылған жерлер: екі класқа бөлінеді: шымтезекті
(торф) және тау-кен өндірісі дамыған және терриконды (сатылы төбелі)
жерлер. Сонымен жерлерді жіктеу нақтылы табиғи – ауылшаруашылықтық аудандау
болып саналады.
ТМД мемлекеттерінде жер қорларын тиімді пайдалану үшін жер кадастры
жүргізіледі, оған әрбір мемлекеттік жер иеленушілердің өз жерін тіркеуі,
жердің сандық есебін,сапалық бағасын, жерді бонитеттеу және жерге
экономикалық баға беру жұмыстары жатады.
Мемлекеттік жер иеленушілердің жерлерін тіркеуді, ауылшаруашылық
министрлігі мен департаментіне қарайтын жерге орналастру мекемелері
атқарады, онда жерді пайдалану құқығы заң жүзінде тіркеліп, арнайы
құжаттармен қамтамасыз етіледі.
Жердің сандық есебінде жерді пайдаланушылар мен жерді иеленушілердің
жер көлемі есебі мен жіктеуін қарастырады. Бұл мағлұматтар шаруашылық пен
әкімшіліктің (ұжым шаруашылығы, аудан) жерді – есептеп тіркеу құжатына
жазылады.
Жердің сапалық есебінде пайдаланатын жерлердің түрлерін (егістік,
тыңайған жер, шабындық, жайылым, көп жылдық ағаштар) қамтиды. Мұнда ерекше
суғару жүйесі дұрыс немесе жөндеуді керек ететін суармалы жерлерді бөледі.
Жердің сапалық бағасында оның өндірістік маңызын анықтайтын белгілеріне,
яғни топырақ жамылғысына, өсімдігіне, бедеріне, эрозияға бейімділігіне,
нұсқасына, батпақтануына және т.б. қасиеттеріне сипаттама береді. Бұл жер
кадастрының маңызды құрылымдары мемлекеттік жерге орналастыру мекемесінің
тіркеуінен өтеді.
Топырақты бонитеттеу жер кадастрының маңызды бір бөлігі болып
саналады және өсімдіктер өмір сүретін орта ретінде топыраққа салыстырмалы
түрде сапалық баға береді. Бұл жұмыс топырақтанушылар арқылы агроном мен
экономистердің қатысуымен жерге орналастыру мекемелері арқылы жүргізіледі.
Жерге экономикалық баға беру дегеніміз ол жерді ауылшаруашылық
өндіріс құралы ретінде бағалау болып саналады. Оны топырақтардың қасиеттері
(бонитеті бойынша) мен экономикалық көрсеткіштері арқылы жүргізеді.
Экономикалық бағалау жердің пайдалану деңгейі анықталып, абсолютті
(теңгемен) немесе салыстырмалы (балмен) көрсеткіштермен белгіленеді.
Экономикалық бағалауда сапалық жағынан әртүрлі жер бөлімшелеріндегі негізгі
қорлардың тиімділігін және нақтылы жоспарлауға ауылшаруашылық өндірісінің
шаруашылық ұйымдастыру мен талдау мағлұматтарын анықтауға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар бұл көрсеткіш арқылы талғамды нарық пен рентілі өтем және
ауылшаруашылық өнімдерінің талғамды сатып алу құнына пайдалануға болады.
Жер кадастрының негізгі құжаты болып жерді иеленуге құқық беретін
акт, яғни кадастрлы жер картасы мен кадастрлы қатталған жер кітапшасы
саналады.Кадастрлы жер картасы – жер бөлімшесінің негізгі жоспары –
картографиялық құжаты, мұнда жер кадастры туралы жерді пайдалану шекарасы,
гидрографиясы, бедері, топырағы, ауылшаруашылығына пайдаланатын жерлері, ел
мекендері, жол тораптары мағлұматтары ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.