Қазақтың мақал-мәтелдері мен жұмбақтары
Қазақ халқы, басқа халықтар секілді, жазу-сызу өнері болмаған кездің өзінде-ақ ауыз әдебиетінің әр түрлі үлгілерін тудырып, солар арқылы тұрмыс-тіршілігінің әр алуан жақтарын суреттеген; қоғамдық өмірін, дүниеге көзқарасын, таптық күресін, арман-мүддесін, т. б. бейнелеп көрсеткен. Осы негізде туған және ауыз әдебиетінің күрделі бір түрі деп халықтың мақал-мәтел, жұмбақтарын атаймыз.
Мақал-мәтел, жұмбақтар бір ғасырдың ғана жемісі емес. Олардың алғашқы үлгілері есте қалмаған, ерте заманда туып, өзінің қалыптасу, даму, өсу процесінде талай ғасырмен бірге жасасқан, бұл жолда әр түрлі қоғамдық, таптық тілектерге сәйкес өзгеріп, жаңарып отырған.
Қазақтың мақал-мәтелдері мен жұмбақтарының ел арасынан жиналуы, хатқа түсуі, баспа бетіне шығуы XIX ғасырдың екінші жартысынан басталады. Бұлардың кейбір үлгілерін ертеректе ел арасынан жинап жазып алғандар Ш. Уәлиханов, В. Радлов болғанын білеміз. Бұлардан кейін, революцияға дейін қазақтың мақал-мәтелдерін, жұмбақтарын жинап, баспа жүзіне шығаруда айтарлықтай еңбек еткендер: Ш. Ибрагимов, Л. В. Васильев, Ш. М. Мелиоранский, Ф. Плотников, В. В. Катаринский, Ә. Диваев, Сабыржан Садықов, Мейрам Ысқақов т. б. болды. Аталған адамдар қазақтың мақал-мәтелдері мен жұмбақтарының кейбір үлгілерін жинап жазып алды да, сол кезде орталықта және Омбы, Орынбор қалаларында шығатын газет-журналдарға бастырды, жеке кітапша етіп шығарды. Мәеелен, Ш. Ибрагимов қазақтың мақал-мәтелдерін 1874 жылы Орынборда, А. Васильев 1892 жылы Орынборда, В. Катаринский 1899 жылы Орынборда, Ф. Плотников Омбыда бастырды. П. Мелиоранский жинаған мақал-мәтелдер археология коғамының Шығыс бөлімінің Шібектерінде (1893 ж.) жарияланды. М. Искаков жинаған мақал-мәтелдер 1914 жылы Қазан қаласында өз алдына кітапша болып шықты. С. Садықовтың «Жұмбақ» деген жинағы 1902 жылы Қазан қаласында басылды. Ә. Диваев жинаған мақал-мәтелдер «Туркестанские ведомства» дейтін газетте жиі жарияланып тұрды.
Қазақтың мақал-мәтелдері, жұмбақтары советтік дәуірде мол жиналумен қатар, баспа жүзінде шығып, ел арасына тарап отырды. Мәселен, «Мың бір мақал» дейтін жинақ 1925 жылы басылды. 1935 жылы Өтебай Тұрманжанов төрт мыңнан астам мақалмен мәтел енгізіп «Қазақтың мақалдары мен мәтелдері» деген атпен үлкен жинақ шығарды. Бұл қазақ мақалдарынан құралған көлемді жинақтың бірі болатын. 1950 жылы Казақтың Ғылым академиясында қазақ мақалдарының Б. Ақмұқанова құрастырған жинағы жарық көрді. Советтік дәуірде қазақтың жұмбақтары да бірнеше рет жинақ болып басылды. Бұлардың ішінде көңіл аударарлық жинақ 1940 жылы шықты; оны кұрастырған профессор С. Аманжолов, ал сөз басын жазып, редакциясын басқарған профессор М. Әуезов еді.
Сөйтіп, қазақ халқының мақал-мәтелдері, жұмбақтары ел арасынан XIX ғасырдың екінші жартысынан бергі жерде ғана жинала бастағанын көреміз. Ал оларды ғылыми жолмен зерттеу ісі революцияға дейін де, онан кейін де өрістеп кетпегенін ескерту қажет. Рас, соңғы жылдары бұл іске біраз көңіл аударылып келеді; мақал-мәтел, жұмбақтар жайында жазылған ұсақ мақалалар, айтылған пікірлер бар. Бірақ олар монографиялық көлемде жазылған ғылыми зерттеулер болып табылмақ емес, тек болашақта жазылатын үлкен еңбектердің алғашқы барлаушысы; бастамасы деуге болады. Осы жағдайларды еске ала отырып, біздің бұл еңбекте алдымызға қойған мақсатымыз: қазақ халқының тарихында ерте заманнан келе жатқан мақал-мәтелдерімен, жұмбақтарымен шолу түрінде танысу, олардың халықтық және әдебиеттік сипатын байқау.
Мақал-мәтел, жұмбақтар бір ғасырдың ғана жемісі емес. Олардың алғашқы үлгілері есте қалмаған, ерте заманда туып, өзінің қалыптасу, даму, өсу процесінде талай ғасырмен бірге жасасқан, бұл жолда әр түрлі қоғамдық, таптық тілектерге сәйкес өзгеріп, жаңарып отырған.
Қазақтың мақал-мәтелдері мен жұмбақтарының ел арасынан жиналуы, хатқа түсуі, баспа бетіне шығуы XIX ғасырдың екінші жартысынан басталады. Бұлардың кейбір үлгілерін ертеректе ел арасынан жинап жазып алғандар Ш. Уәлиханов, В. Радлов болғанын білеміз. Бұлардан кейін, революцияға дейін қазақтың мақал-мәтелдерін, жұмбақтарын жинап, баспа жүзіне шығаруда айтарлықтай еңбек еткендер: Ш. Ибрагимов, Л. В. Васильев, Ш. М. Мелиоранский, Ф. Плотников, В. В. Катаринский, Ә. Диваев, Сабыржан Садықов, Мейрам Ысқақов т. б. болды. Аталған адамдар қазақтың мақал-мәтелдері мен жұмбақтарының кейбір үлгілерін жинап жазып алды да, сол кезде орталықта және Омбы, Орынбор қалаларында шығатын газет-журналдарға бастырды, жеке кітапша етіп шығарды. Мәеелен, Ш. Ибрагимов қазақтың мақал-мәтелдерін 1874 жылы Орынборда, А. Васильев 1892 жылы Орынборда, В. Катаринский 1899 жылы Орынборда, Ф. Плотников Омбыда бастырды. П. Мелиоранский жинаған мақал-мәтелдер археология коғамының Шығыс бөлімінің Шібектерінде (1893 ж.) жарияланды. М. Искаков жинаған мақал-мәтелдер 1914 жылы Қазан қаласында өз алдына кітапша болып шықты. С. Садықовтың «Жұмбақ» деген жинағы 1902 жылы Қазан қаласында басылды. Ә. Диваев жинаған мақал-мәтелдер «Туркестанские ведомства» дейтін газетте жиі жарияланып тұрды.
Қазақтың мақал-мәтелдері, жұмбақтары советтік дәуірде мол жиналумен қатар, баспа жүзінде шығып, ел арасына тарап отырды. Мәселен, «Мың бір мақал» дейтін жинақ 1925 жылы басылды. 1935 жылы Өтебай Тұрманжанов төрт мыңнан астам мақалмен мәтел енгізіп «Қазақтың мақалдары мен мәтелдері» деген атпен үлкен жинақ шығарды. Бұл қазақ мақалдарынан құралған көлемді жинақтың бірі болатын. 1950 жылы Казақтың Ғылым академиясында қазақ мақалдарының Б. Ақмұқанова құрастырған жинағы жарық көрді. Советтік дәуірде қазақтың жұмбақтары да бірнеше рет жинақ болып басылды. Бұлардың ішінде көңіл аударарлық жинақ 1940 жылы шықты; оны кұрастырған профессор С. Аманжолов, ал сөз басын жазып, редакциясын басқарған профессор М. Әуезов еді.
Сөйтіп, қазақ халқының мақал-мәтелдері, жұмбақтары ел арасынан XIX ғасырдың екінші жартысынан бергі жерде ғана жинала бастағанын көреміз. Ал оларды ғылыми жолмен зерттеу ісі революцияға дейін де, онан кейін де өрістеп кетпегенін ескерту қажет. Рас, соңғы жылдары бұл іске біраз көңіл аударылып келеді; мақал-мәтел, жұмбақтар жайында жазылған ұсақ мақалалар, айтылған пікірлер бар. Бірақ олар монографиялық көлемде жазылған ғылыми зерттеулер болып табылмақ емес, тек болашақта жазылатын үлкен еңбектердің алғашқы барлаушысы; бастамасы деуге болады. Осы жағдайларды еске ала отырып, біздің бұл еңбекте алдымызға қойған мақсатымыз: қазақ халқының тарихында ерте заманнан келе жатқан мақал-мәтелдерімен, жұмбақтарымен шолу түрінде танысу, олардың халықтық және әдебиеттік сипатын байқау.
1) Қазақтың макал-мәтелдері, 8-бет, Алматы, 1950
2) Қоңыратбаев Ә. Қазақтың лиро-эпосы. Қараңыз: Қазақ әдебиетінің тарихы. фольклор. А., 1948, 1 т., 171—228-6.
3) Қазақ әдебиетінің тарихы. Екінші басылымы. Л., 1960
4) М. Әуезов. Жұмбақтар туралы, 1940 («Жұмбақтар» жинағы); А. А. К а й е в. Русская литература, 1953; И. М. Қ о л е с н и ц к а я. Загадки, 1954; («Русское народное поэтическое творчество», под ред. проф. П. Г. Б огатырева); Ә. Марғұлан. Жұмбақ, 1960; (Қазақ әдебиетінің тарихы, I том).
2) Қоңыратбаев Ә. Қазақтың лиро-эпосы. Қараңыз: Қазақ әдебиетінің тарихы. фольклор. А., 1948, 1 т., 171—228-6.
3) Қазақ әдебиетінің тарихы. Екінші басылымы. Л., 1960
4) М. Әуезов. Жұмбақтар туралы, 1940 («Жұмбақтар» жинағы); А. А. К а й е в. Русская литература, 1953; И. М. Қ о л е с н и ц к а я. Загадки, 1954; («Русское народное поэтическое творчество», под ред. проф. П. Г. Б огатырева); Ә. Марғұлан. Жұмбақ, 1960; (Қазақ әдебиетінің тарихы, I том).
Қазақтың мақал-мәтелдері мен жұмбақтары
Қазақ халқы, басқа халықтар секілді, жазу-сызу өнері болмаған кездің өзінде-ақ ауыз әдебиетінің әр түрлі үлгілерін тудырып, солар арқылы тұрмыс-тіршілігінің әр алуан жақтарын суреттеген; қоғамдық өмірін, дүниеге көзқарасын, таптық күресін, арман-мүддесін, т. б. бейнелеп көрсеткен. Осы негізде туған және ауыз әдебиетінің күрделі бір түрі деп халықтың мақал-мәтел, жұмбақтарын атаймыз.
Мақал-мәтел, жұмбақтар бір ғасырдың ғана жемісі емес. Олардың алғашқы үлгілері есте қалмаған, ерте заманда туып, өзінің қалыптасу, даму, өсу процесінде талай ғасырмен бірге жасасқан, бұл жолда әр түрлі қоғамдық, таптық тілектерге сәйкес өзгеріп, жаңарып отырған.
Қазақтың мақал-мәтелдері мен жұмбақтарының ел арасынан жиналуы, хатқа түсуі, баспа бетіне шығуы XIX ғасырдың екінші жартысынан басталады. Бұлардың кейбір үлгілерін ертеректе ел арасынан жинап жазып алғандар Ш. Уәлиханов, В. Радлов болғанын білеміз. Бұлардан кейін, революцияға дейін қазақтың мақал-мәтелдерін, жұмбақтарын жинап, баспа жүзіне шығаруда айтарлықтай еңбек еткендер: Ш. Ибрагимов, Л. В. Васильев, Ш. М. Мелиоранский, Ф. Плотников, В. В. Катаринский, Ә. Диваев, Сабыржан Садықов, Мейрам Ысқақов т. б. болды. Аталған адамдар қазақтың мақал-мәтелдері мен жұмбақтарының кейбір үлгілерін жинап жазып алды да, сол кезде орталықта және Омбы, Орынбор қалаларында шығатын газет-журналдарға бастырды, жеке кітапша етіп шығарды. Мәеелен, Ш. Ибрагимов қазақтың мақал-мәтелдерін 1874 жылы Орынборда, А. Васильев 1892 жылы Орынборда, В. Катаринский 1899 жылы Орынборда, Ф. Плотников Омбыда бастырды. П. Мелиоранский жинаған мақал-мәтелдер археология коғамының Шығыс бөлімінің Шібектерінде (1893 ж.) жарияланды. М. Искаков жинаған мақал-мәтелдер 1914 жылы Қазан қаласында өз алдына кітапша болып шықты. С. Садықовтың Жұмбақ деген жинағы 1902 жылы Қазан қаласында басылды. Ә. Диваев жинаған мақал-мәтелдер Туркестанские ведомства дейтін газетте жиі жарияланып тұрды.
Қазақтың мақал-мәтелдері, жұмбақтары советтік дәуірде мол жиналумен қатар, баспа жүзінде шығып, ел арасына тарап отырды. Мәселен, Мың бір мақал дейтін жинақ 1925 жылы басылды. 1935 жылы Өтебай Тұрманжанов төрт мыңнан астам мақалмен мәтел енгізіп Қазақтың мақалдары мен мәтелдері деген атпен үлкен жинақ шығарды. Бұл қазақ мақалдарынан құралған көлемді жинақтың бірі болатын. 1950 жылы Казақтың Ғылым академиясында қазақ мақалдарының Б. Ақмұқанова құрастырған жинағы жарық көрді. Советтік дәуірде қазақтың жұмбақтары да бірнеше рет жинақ болып басылды. Бұлардың ішінде көңіл аударарлық жинақ 1940 жылы шықты; оны кұрастырған профессор С. Аманжолов, ал сөз басын жазып, редакциясын басқарған профессор М. Әуезов еді.
Сөйтіп, қазақ халқының мақал-мәтелдері, жұмбақтары ел арасынан XIX ғасырдың екінші жартысынан бергі жерде ғана жинала бастағанын көреміз. Ал оларды ғылыми жолмен зерттеу ісі революцияға дейін де, онан кейін де өрістеп кетпегенін ескерту қажет. Рас, соңғы жылдары бұл іске біраз көңіл аударылып келеді; мақал-мәтел, жұмбақтар жайында жазылған ұсақ мақалалар, айтылған пікірлер бар. Бірақ олар монографиялық көлемде жазылған ғылыми зерттеулер болып табылмақ емес, тек болашақта жазылатын үлкен еңбектердің алғашқы барлаушысы; бастамасы деуге болады. Осы жағдайларды еске ала отырып, біздің бұл еңбекте алдымызға қойған мақсатымыз: қазақ халқының тарихында ерте заманнан келе жатқан мақал-мәтелдерімен, жұмбақтарымен шолу түрінде танысу, олардың халықтық және әдебиеттік сипатын байқау.
Ауыз әдебиетінің басқа түрлеріне қарағанда, мақалдың өзіне тән ерекшеліктері мен өзгешеліктері бар. Ең алдымен, әдебиеттік жағынан алғанда, мақал үлкен толғау, образ арқылы берілген логикалық ой қорытындысы болып келеді. Ол адам өмірінде, тұрмыс-тіршілікте, қоғамдық жағдайларда кездесетін әр түрлі құбылыстарға, тарихи мәні бар оқиғаларға берілген даналық баға, тұжырымды түйін есебінде қолданылады. М. Горькийдің Мақал мен мәтел еңбекші халықтың тарихын, әлеуметтік, барлық өмір тәжірибелерін үлгілі, қысқа түрде айтып береді, -- деуі осыдан1.
Қандай мақалды алсақ та, оның шығуына үлкен уақиға, мәнді әңгіме себеп болған. Мақал соларға берілген баға, жасалған қорытынды, яғни тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні есебінде жүреді. Халық аз сөзге көп мағына сыйдыра отырып, өзінің өмірінде көргендерін, бастан кешірген кезеңдерін, алған тәжірибелерін мақал арқылы айтып береді. Бұл жағынан алғанда, көптеген мақалдар ақыл-өсиет, нақыл сөз есебінде қызмет атқарады.
Мақалды тудырушы -- еңбекші халық. Ол халық данышпандығының алтын қазыналы мұрасы болып табылады. Бұдан, әрине, барлық мақалды халық шығарған деген ұғым тумайды. Ауыз әдебиетінің басқа түрлері секілді, мақал да таптық ой-санадан, таптық көзқарастан туған. Мақалдарды үстем тап та шығарып, оған таптық идеясын қосқан, идеологиялық кұрал еткен. Мәселен, Аузы қисық болса да, байдың ұлы сөйлесін, Құм жиылып тас болмас, құл жиылып бас болмас, Алтын басты әйелден бақа басты бала артық деген сияқты үстем тап адамдары шығарған мақалдар халықтың тілегіне, көзқарасына мүлде жат, жанаспайды. Сондықтан оларды еңбекші халық қабылдамаған.
Мақалдар халықтың тұрмыс-тіршілігіне, қоғамдық өміріне, еңбегі мен тәжірибесіне байланысты туғандықтан, оның тақырыбы да орасан көп. Бұл ретте мақалға қосылмаған нәрсе жоқ деуге болады. Халықтың тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрпы мен салты, дүние танудағы көзқарасы, шаруашылығы мен кәсібі, қуанышы мен қайғысы, айтатын ақыл-өсиеті, үйретуі мен үкімі, қысқасы халық өмірінің барлық жақтары -- мақалдардың басты тақырыбы болып отырады.
Мақалдар тақырыбы. Халық мақалдарының тақырыбы өте көп. Солардың ішінде ең күрделі бір саласы адам баласының еңбек ету жайларына арналған. Бұл тектес мақалдардан халықтың еңбек жайындағы көзқарасы байқалады. Еңбек адамды мақсат-мұратқа жеткізуші, абырой әперетін іс екендігін халық мақалдары арқылы дәлелдеп көрсетеді. Еңбегі бардың -- өнбегі бар, Еңбек түбі -- мереке деп, халық адал еңбекті ардақтайды. Дүние-байлық, шат өмір еңбек арқылы болатындығын, адамды тек еңбек қана қатарға қосатындығын суреттейді. Еңбек етпеген адамды, жатып ішер жалқауларды халық өзінің мақалы арқылы сынға алады, шенейді. Бұған: Еңбегі аздың -- өнбегі аз, Еріншектің ертеңі таусылмас деген мақалдарды келтіруге болады.
Еңбек тақырыбына арналған мақалдардың қайсысы болса да ақыл-өсиет түрінде айтылады. Еңбек ету оңай еместігін, қиыншылығы мен бейнеті, ауыртпалығы барлығын ескертеді. Осылардың бәрін енбегімен жеңген адам ғана мақсатына жететіндігін аңғартады. Мүны Бейнет, бейнет түбі зейнет, Бейнетсіз ракат жоқ, Әрекет болмай, берекет болмас, Еңбек етсең -- емерсің деген секілді мақалдардан көреміз. Бұл тектес мақалдар адамды еңбек-кәсіп етуге, жұмыс істеуге үндейді, тек еңбек қана абырой-атақ әпереді деп қорытынды жасайды.
Адал еңбекті ардақтаған халық кәсіп ет, жұмыс істе дегенде ең алдымен мал бағуды ұсынады. Оның себебі казақ халқының ертедегі тұрмыс-тіршілігі, күн көрісі төрт түлік малға байланысты болғандығынан.
Өмір бойы мал бағып тіршілік еткен, оның сырын жақсы білген халық әрбір түліктің қандай қасиеті барлығын, адам өмірінде қандай орын алып, қандай қызмет атқаратындығын мақал арқылы да көрсетіп отырады. Түстік өмірің болса, кештік мал жина деп отырып, сол малдарының қасиетін, қызметін айтады. Жылқы -- малдың патшасы, түйе -- малдың қасқасы, Түйе жисаң -- нардан жи, сиыр жисаң -- тарғылдан жи, Мал бақсаң, койдан бақ, май кетпейді шарадан деп бағалайды, төрт түліктің тұрмыс-тіршілікте алатын орны қандай екендігін атайды.
Халық өзінің мақалдары арқылы мал бағу, мал басын өсіру жөнінде ғасырлар бойы жинаған, жүзеге асырған тәжірибесін айтып береді. Түлік төлден өседі дей отырып, сол түліктерді өсіру үшін қажырлы еңбек керектігін ескертеді. Жатқанға жан жуымас, жалқауға мал жуымас, Ат шаппайды, бап шабады, Мал жисаң, қонысын тап, Бақпасаң мал кетеді деп ақыл айтады. Адал еңбекті сүйген халық, мал басын өсіру үшін аянбай жұмыс істе, ерінбей еңбек ет, сонда ғана мал құралады дейді. Ал еңбек етпей ұрлық немесе барымта жолымен мал жинап баюды көздеушілікті халық қатты сынға алады, шенейді. Ұрлық пен барымта халыққа жат екендігін, ол адамды тақырға отырғызатындығын, бұлардан безу керектігін айтып, Ақ жүрген адам азбас деп қорытады және Ұрыға мал құтаймас, Ұрлық, ұрлық түбі -- қорлық, Барымта мен бас кетер, Жортуылшының басы жолда қалады деп сипаттайды.
Мал басының құралуы, өсіп-өрбуі тек адал еңбекке байланысты деп түсінген халық бұл жөнінде қожа-молдалар айтатын діни ұғымдарға да қарсылық көзқарасын білдіреді. Егер дін иелері мал басының өсуін құдайға байланысты, малды құдай береді десе, еңбек адамы бұл түсінікті бекерге шығарады да, Мал баққанға бітеді деп өз тұжырымын айтады. Тана пайда бермесе, тәңірі пайда бермейді, Тоғыз қабат торқадан, тоқтышағымның терісі артық деп адал еңбегімен жниаған малдарын ардақтайды. Еңбексіз тапқан мал, есепсіз кетер деп түсінген халық, төрт түліктің қайсысы болса да адал еңбекпен бағу арқылы құралатындығын, сонда ғана адам мұратына жететіндігін ескертеді.
Төрт түлік жайында шығарылған халық мақалдарының бәрі де мал баласының адам үшін аса қымбат, қадірлі екендігін айта отырып, бұдардың ішінен жылқы мен түйені ерекше бағалайды. Түліктің басқа түрлеріне қарағанда, түйе мен жылқы көшпелі жағдайдағы шаруа адамы үшін зор қызмет атқарды, шөлдесе -- сусыны, кисе -- киімі, жесе -- асы болды. Екіншіден, түйе мен жылқы алыс жолға төзімді, әрі мықты көлік есебінде шаруа адамына көп пайдасын тигізді. Мұнымен қатар, халықтың ел қорғау ісінде ол елеулі орын алды, басқыншы жауға қарсы аттанған батырларға сенімді серік, жауынгер жолдас болды. Ер қанаты -- ат атанды. Сондықтан да адам баласының мақсат-мұратына жету жолында жылқының алатын орны зор екенін Таяқ тайға жеткізер, тай құнанға жеткізер, құнан атқа жеткізер, ат мұратқа жеткізер деп суреттеді.
Халық мақалдарының бірсыпырасы егіншілік кәсіп жанына арналады. Бұл тақырыптағы мақалдардың көпшілігі кейінгі кезде, шамамен айтқанда, XIX ғасырдың ішінде туған секілді. Олан дейтініміз, тарихи деректерге қарағанда, бүгінгі Казақстанның оңтүстік-батыс аудандарын мекендеген кейбір рулар ғана аздаған егін салып, ертерек кәсіп еткен. Ал шаруашылықтың бұл түрімен бүкіл қазақ халқының айналысуы -- XIX ғасырдың іші. Бұған басты себеп қазақ халқының Россия мемлекетіне қосылуы, ұлы орыс халқымен араласуы, одан үлгі алуы болған. Осыдан былайғы жерде қазақ елі әр түрлі дақылдан егіп егіп, оны негізгі кәсібінің біріне айналдырған. Өзінің тұрмыс-тіршілігінен елеулі орын алған егін шаруашылығы және оның адам баласына келтірер пайдасы жайында казақ халқы біраз шығармалар тудырған. Мұнымен қатар, егін кәсібін мақалдары арқылы да бейнелеп суреттеген.
Егін жайында шығарылған мақалдардың қайсысы болса да, ең алдымен егін егу адамға пайдалы екенін дәлелдейді. Рас, бұл мақалдар егінді әр түрлі дақылға (арпа, бидай, сұлы, тары т. б.) бөліп көрсетпейді, жалпы егін деген атпен атайды (оның мәнісі қазақ арасына алғаш рет егіннің барлық түрі бірден енбегенінен болу керек). Егін егу, егіншілікпен кәсіп ету -- шаруашылықты өркендетеді, тұрмысты жақсартады деп түсінген халық өзінің мақалдарында оған ерекше мән береді. Егін өздігінен өспейді, оны егу керек ол үшін егін шығатын жерді даярлау, аянбай еңбек ету керек деген қорытынды жасайды. Жер -- ырыстың кіндігі, Жер -- жомарт деп, бар байлықтың жерге байланысты екенін білген халық енді осы жерге егін егу керектігін айтады. Ексең егін - ішсең тегін, Жердің сәні -- егін, Егін екеннің есесі көп, Астығы бар аш болмайды дей отырып, егіншілікті үлгі етеді, тіршілік тірегінің бірі деп бағалайды.
Қазақ мақалдарының көрнекті тақырыбының бірі -- ұйымшылдық, ынтымақ, бірлік s қамтиды. Бұл тақырыптағы мақалдардың негізіне ақыл-ойы сергек халықтың аталған мәселелер жөніндегі даналық көзқарасы, өмір тәжірибесінен алып, білгірлікпен жасаған қорытындысы жатады. Тұрмыс талқысынан туып, әрбір тарихи кезеңнің сындарынан өткен түсініктерін мақал арқылы көрсетпек болады. Үй ішінің, ел-жұрттың, бүкіл қоғамның құралуы ұйымшылдық пен бірлікке байланысты деп біледі. Бірлік бар жерде тірлік бар, беркінген күш бар деп бағалайды. Мұны Бірлік болмай тірлік болмас, Бірлігі жоқтын тірлігі жоқ, Ырыс алды -- ынтымақ деген секілді мақалдардан да көреміз.
Бұл келтірілген мақалдардың бәрі де өмір шындығына негізделіп туғандығын, халық ынтымақ пен бірлікті, ұйымшылдықты жақтайтындығын білдіреді. Бұлар тұрған жерде халық алға басады, нығайып күшейеді, алынбас қамалға айналады деп түсінеді. Ал бірлік, ынтымақ, ұйымшылдық жоқ жерде ыдырап тозудың орын алатындығын аңғартады. Халықтың Алтау ала болса, ауыздағы кетеді; төртеу түгел болса, төбедегі келеді деуі осыдан.
Қандай істің болса да белгілі бір нәтижеге жетуі -- адамдардың бірлік, ынтымақ, ұйымшылдыққа байланысты дей отырып, халық мақалдары бұл жөніндегі корытындысын ақыл-өсиет, нақыл сөз ретінде келтіреді. Саяқ жүрсең, таяқ жерсің, Жалғыздың үні шықпас, жаяудың шаңы шықпас деп, жекелік пен даралықты, көпішіліктен бөлініп шығушылықты шенейді. Барлық күш-қуат көпшілікте, халықта екендігін дәлелдейді. Көп ісінде -- береке, Көптен шыққан көмусіз қалар, Көппе тентек болсаң да, көпке тентек болма, Кұдайға жазсаң да (Кінәлі болсаң да деген мағынада. М. Ғ.), көпке жазба, Көпка топырақ шашпа, Көп қорқытады, терең батырады деп көпшіліктің, яғии бүкіл халықтың күшін сипаттайды. Бұл ретте халық өзін қоғамдағы барлық материалдық және рухани байлықтарды жасаушы, салт-сана, әдет-ғұрып, тұрмыс-тіршілік түрлерін қалыптастырушы, оларды әрбір тарихи жағдайларға, өмір тілектеріне сәйкес өзгертуші, алға қарай дамытушы негізгі күш деп таниды. Бұларды жасау, іске асыру, жеке адамдардың қолынан келмейтіндігін дәлелдейді. Сондықтан да халық мақадары адамдардың ынтымақты, ұйымшылдық пен бірлікте болуын өсиет, нақыл етеді.
Қазақ ауыз әдебиетінде халықтың сүйе тыңдап, сүйсіне жырлағаны -- көпшілік үшін жасалған ерлі, батылық істер, ел қорғау әңгімелері болатын. Бұл тақырыпта нешеленген әдемі әңгіме, ертегі, өлең, жырлар туғанын, оларда халықтың батырлық, ерлік істерді және оны жасаушыларды ардақтағанын да орын алған.
Ел қорғау, батырлық-ерлік істер жайында туған халықтың бұл жөніндегі ой-тілегі, арман-мүддесі, патриоттық сезімі, ұлттық мақтанышы қандай екендігін білдіріп отырады. Бұл тақырыптағы мақалдар, ең алдымен, кімге болса датуған жер, өсіп өнген ел - отан аса қасиетті, қадірлі, қымбат, ыстық деп көрсетеді. Туған жердің тауы ыстық, Ел жұртты бардың жұтамы жоқ, Ел іші - алтын бесік деумен туған елді басқа елдермен салыстыра келіп, әркімге өз елінің артық екендігін аңғартады. Мұны халық Кісі елінде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол, Кісі елі -- күміс, өз елің - алтын деген мақалдары арқылы сипаттайды.
Өзінің мақалдарында туған жер, ел-отанды аса жоғары бағалап ардақтаған халык, енді оларды қорғау әрбір ер-азаматтың басты борышы деп біледі. Ел талап, ойран салуды көздеген шапқыншы жау болса, оған қарсы аттану, қасықтай қаны қалғанша, ақтық демі біткенше алысу, сөйтіп, дұшпаннан, отанды қорғап алу халқын сүйген әрбір ер жігіттің азаматтық борышы болатындығын көрсетеді. Ер жігіт ел үшін туады, ел үшін өледі, Елін сүйген ер болар, Жүкті нар көтерер, қайғыны ер көтерер деген мақалдар жоғарыда айтылған пікірдің айғағы.
Халық мақалдары ел корғау, басқыншы жауды талқандап жеңу жолында ерлік жасаған, қара қылды қақ жарған, қиядан тартып жол салған, жау қамалын қиратқан, табан тірескен айқастарда тайсалып тартынбаған жігіттерді ардақтайды, абыройлы атақ пен даңққа бөлейді. Олардың халық сүйсінген ерлік істерін кейінгі ұрпаққа үлгі етеді.
Бұл ретте халық мақалдары мақтаулы ерлерді қоян жүрек, қорқақтармен салыстырып, аз сөзбен екеуінің де образын жасайды. Ерлік, батырлық іс жасау тек отаным, ел-жұртын, халқын сүйген адамдардың ғана қолынан келедіғ, осындай адамдар ғана халық намысын қорғайды, олар қандай қиыншылықтар кездессе де үрейленбей, мұңаймай, ажалға қарсы шабады деп сипаттайды. Батырлардың ерлігі күшінде емес, ақылы мен айласында ендігін көрсетеді. Мұнымен қатар халыіқ ісі үшін қажымай күресіп ерлік жасаған, ел сүйіп батыр атанған адамдардың мінезіндегі жақсы қасиеттері де мақалдардан орын алады. Бұл қасиеттер: турашылдық, әділдік, айтқан сөзден қайтпаушылық кішіпейілдік, жолдастықты сақтаушылық, досы үшін жан беруге барушылық, т. б. Екендігін аңғартады. Бұған Ердің екі сөйлегені -- өлгені, еменнің иілгені - сынғаны, Ердің ұялғаны -- өлгені, Ер жігіт -- етек жеңі кең жігіт, Батырда бақастық болмас, Қоянды қамыс, ерді намыс өлтіреді деген мақалдар мысал бола алады.
Халық мақалдары колынан іс келмейтін тоғышарлармен қоян жүрек корқақтардың да образын жасайды. Оларды мазақтап әжуалайды, келеке етеді. Қорқақ көлеңкесінен де қорқады, Ер бір рет, қоркақ мың рет иіледі деп, аз сөзбен корқақтардың жағымсыз бейнесін суреттейді. Қара басының ғана қамын ойлаған адам ерлік іс жасай алмайтындығын көрсетеді. Мұндай адамдар үрейшіл келеді, кейде олар қалың қолға іріткі салады деп, Бір қоркақ мың қолды ірітер бір кұмалақ бір қарын майды шірітер деп, корқақ адам жайындағы халықты турашыл бағасын береді.
Қазақ мақалдарын, ел қорға әңгімесіне байланысты туындаған тақырыптың бірі -- қыратылық, сақтық жайы. Бұл тақырыптағы мақалдардың қайсысы болса да, қырағы болу, жайбаратыққа салынып жата бермеу жағын қарастырады. Жау қайда деме -- жар астында, бөр қайда деме -- бөрік астанда, Бір елі ауызға -- екі елі қақпақ, Сақтықта қорлық жоқ деп халықты қырағылыққа шақырады.
Халық мақалдарынан елеулі орын алған, мазмұны мол, көлемі көп тақырыптың бірі -- қоғамдық қарым-қатынас, әлеуметтік-таптық мәселелер. Бұл тақырыпта ауыз әдебиетінің басқа түрлері секілді, халықтың мақалдары да кеңінен қамтып, тереңнен толғайды, көп мәселелердің сырын аша отырып, халықтық әділ сын айтады. Қоғам өмірінде кездесетін және халыққа жат жағдайларды халық мақалдары өткір сөзбен түйреп отырады. Жалақтауды білмейтін, турасын айтатын халық өзінің осы аталған тақырыптағы мақалдаында аз сөзбен мағынасы терең, мәні зор мәселелерді көтереді, неше түрлі әдемі образдар жасайды,естен кетпейтін теңеулер тудырады.
Қоғамдық мәселелерді халық мақалдары таптық тұрғыдан қарастырады. Бұл ретте халық мақалдарында алдымен сөз болатын ел билеу мәселесі, хан, би, сұлтан, қожа-молдалар жайы.
Ұлы Октябрь революциясына дейін қазақ халқы ауыр жағдайда тіршілік етті. Қоғам өмірінде еңбекші халықтың правосы болмады, езіліп жаншылуда, қаналып, қамалуда, әлеуметтік теңсіздікте болды. Қазақ еңбекшілерін сол кезде үстемдік еткен билеуші тап, оның хандары мен билері, болысы мен сұлтаны, қожа-молдасы, т. б. қапаста ұстады, күн көрсетпеді. Осындай ауыр жағдайда жүрсе де қазақ халқы өзінің ауыз әдебиетін тудырып, өз тұрмыс-күйін, арман-мүддесін бейнеледі. Мұнымен қатар, қанаушы таптың халыққа жасаған әділетсіздіктерін, зорлық-зомбылықтарын, әлеуметтік теңсіздікті әшкерелеп көрсетті, халыққа қас адамдардың жағымсыз образын жасады. Бұл да халық мақалдарынан орын алды.
Халық мақалдары қанаушы тап өкілдерінің жауыздық іс-әрекетін, мінез-құлқын, халыққа жат қылықтарын тайға таңба басқандай етіп әшкереледі. Хан ақымақ болса, халық күйзелер, Биің қылаң болса, жұртың ылаң болар, Төреге ерген ер тоқымын арқалар, Қансоқта жеп ит семіреді, пара жеп би семіреді, Қойды құртаң бүлдіреді, елді-сұлтан бүлдіреді, Бай қасына барып, бақыр болмасаң маған кел; хан қасына барып, басын жоймасаң маған кел, Теңгелі жерде теңдік жоқ деген мақалдар тарихи шындықтың сырын ашады. Хан, би, төре, сұлтан, т. б. халықтың қас дұшпаны, елді алдаушы, парақұмар, әлеуметтік теңсіздікті тудырушылар екендіктерін көрсетеді; олар жанында халық өзінің әділ сынын, турашыл бағасын, айтады, таптық көзқарасын білдіреді.
Әрине, еңбекіші халық осындай теңсіздік, қаналу жағдайында жүрсе де, ол өзін үстем тап адамдарынан кем санаған емес. Байлық, әлеуметтік дәрежесі кем болғанымен ақыл-ойы, еңбегі артық екендігін мақалдары арқылы да дәлелдеп көрсетеді. Мұны Кілемге бергісіз алаша бар, ханға бергісіз қараша бар, Қарадан шыққан хан жақсы, Данышпан айтса -- ел айтқаны, елдің қамын жеп айтқаны, Бақпен озған патшадан, мимен озған қара артық деген мақалдардан көреміз. Сондай-ақ, еңбекші халық ауыр өмір талқысын көре тұра, сары уайымға салынбайды, мұңайып түңілмейді, болашақта жарқын тұрмысқа жетеміз деген ойынан күдер үзбейді. Батқан күннің атар таңы бар, Уайым түбі сары алтын, сарғайған жетер мұратқа деп, жақсылықты болашақтан күтеді, соған жететініне кәміл сенеді.
Халық мақалдары қоғамдық, мәселелерді сөз еткенде, қожа-молдалар, діни үғым жайын да қарастырады; бұған да көңіл бөліп, сын-бағасын беріп отырады. Қазақ халқы дін жолын қуған, дін үгітіне мүлде беріліп кеткен халық емес. Қазақтар дін сөзін екі жағдайда ғана есіне алатын секілді: басына ауыртпалық түсіп, қысылған кезінде немесе қатты ауруға ұшыраған күнінде құдай дегенді, дін сөзі дегенді аузына алады, басқа түскен қауіптен құтылу жолын іздеп қарманады. Ал басқа уақытта қазақтың діншіл, құдайшыл болуы өте сирек кездеседі.
Діни сенімі осындай болған қазақтар қожа-молдалар айтатын, солар тарататын ұгітке онша көп илана коймайды, оған кейде сықақ, әжуа түрінде қарайды. Мұнымен қатар, қожа-молдалар, олар айтатын діни үгіттер еңбекші халықтың қамын емес, қанаушылардың пайдасын көздейтінін, олардың үстем тап адамдарымен бірлесе отырып халықты езетіндігін мақалдары арқылы бейнелейді. Осы ретте мағынасы терең халық мақалдары қожа-молдалардың жағымсыз образын жасайды, оларды обырлар, халықты алдап басын айналдырушылар деп көрсетеді. Сопы сұмнан шығады, Қисық арба жол бұзар, дүмше молда-ел бұзар, Өлеңді жерде егіз семіреді, өлімді жерде молда семіреді, Аңқау елге -- арамза молда деп дін иелерін келекеге айналдырады.
Қожа-молдалар өздерінің үгіт сөзінде дүниедегі ең адал, ең әділ, ең турашыл -- періште десе, оған халық Алтын көрсе періште жолдан таяды деп сын айтады, періште жайындағы діни ұғымды бекерге шығарады. Дін үгіті бойынша, әрбір адам күніне бес рет намаз оқуға, бірнеше рет дәрет алуға тиісті; солай еткен адам ғана жұмаққа барады-мыс. Халық бұл ұғымды да сықақ етеді, Дәрет дамбал шірітер, Мың жұмақтан бір күнгі тірлік артық -- деп қорытынды жасайды. Сондықтан да халық Алладан ойбайым тыныш деп, өзіне түсініксіз дін сөздеріне, дін үгіттеріне бой ұрмайды.
Әрине, дін жайында шығарылған мақалдарда халықты діни ұғымдармен күресуге, оған қарсылық көрсетуте шақыратын үгіттер жоқ. Ондай әңгімелерді халық ертеде ашық айта да алмаған. Бірақ халық дінді, діни ұғымдарды, оларды таратушы қожа-молдаларды сынайды. Әжуа, келеке, мазақ етеді. Мұның өзі дінге қарсы ашық күреске шақыру болмаса да, халықтың дінге қөзқарасы қандай екендігін айқындайды.
Халық мақалдарының қоғамдық мәні бар тақырыптарының бірі -- оқу-білім, тазалық-тәрбие, мінез-құлық, әдет-ғұрып жайлары. Бұлар жөнінде халықтың ойы, көзқарасы, шығарар қорытындысы, айтар ақыл-өсиеті қандай екендігі байқалады. Жақсы нәрсені үлгі ету, жаманнан жиіркеніш тауып бездіру -- аталған тақырыптағы мақалдардың басты мәселесі.
Өнер-білім, оқу, ғылым жайын сөз қылғанда, халық мақалы әңгімені бұлардың адам баласына тигізетін пайдасы көп екендігін көрсетуден бастайды. Жақсылығы көп жарық дүние -- оқу-ғылым арқылы жасалады дей отырып, оны қараңғылық пен надандыққа қарама-қарсы кояды, салыстыру жасап, түйінді қорытынды шығарады. Оқу -- білім бұлағы, білім -- өмір шырағы, Оқыған -- озады, оқымаған -- тозады, Білек сүріндіре алмағанды -- білім сүріндіреді, Онерліге өлім жоқ, Білекті бірді жығады, білімді мыңды жығады, Білімдіге -- дүние жарық, білімсіздік -- түбі ғарып, Өнерлінің өрісі -- ұзақ деген мақалдарымен халық өнер-білімді, оқу мен ғылымды аса жоғары бағалайды. Бағасын бере отырып, ақылын айтады: оқы, үйрен, білімді бол! -- дейді. Әрине, оқу, білім алу жолы онай емсстігін де халык мақалына қосады. Оқу -- инемен құдық қазғандай қиын екендігін аңғартады. Бірақ қиыншылықтан қорқып оқымай қалуға болмайды, оқи берсе, оғап ынта-жігермен беріле кіріссе, адам баласы мақсатына жетеді деп көрсетеді. Халық оқу оқы, білім ал дегенді текке айтпайды, білім алған адам халыққа қызмет етеді, пайдасын тигізеді, халықтың ілгерілен алға басуына үлкен үлес қосады деп түйеді. Ал адам оқымаса, оған ұмтылмаса қараңғылық пен надандықтық шырмауына түседі, ғарыптық халге ұшырайды деп біледі. Сондықтан да халықтың бұл алуандас мақалдары жас ұрпаққа арналған үгіт, ақыл-өсиет, нақыл сөз болып отырады. Өмір бойына оқи бер, оқып болдым, жетілдім деуден сақ бол дегенді де ескертеді.
Денсаулық, тазалық, тәрбив жайындағы мақалдардан халықтың ерте заманнан келе жатқан және тұрмыс-тіршілігінде сыналған тәжірибелері орын алғандығын байқаймыз. Ауру -- астан, Саулық негізі -- тазалық, Денсаулық -- зор байлық, Көзің ауырса, қолыңды тый; ішің ауырса, тамағыңды тый, Аурудың, алдын ал, Жасында салақ болсаң, бара-бара былық боларсың сияқты мақалдар халықтың денсаулық, тазалық жайындағы ұғым-түсінігін көрсетеді, тазалық сақтаған адам ауру-сырқаудан аман болады деп біледі. Мұнысы -- халықтың бүгінгідей дәрігері, емханасы болмаған кезде жасаған тәжірибесі, содан шығарған қорытындысы, жұрттың үлгі алуы үшін айтқан нақыл сөзі.
Адамның мінез-құлқы, халықтың әдет-ғұрпы да мақалдардан елеулі орын алады. Бұларға халық көпшілік бұқара тұрғысынан қарайды. Халыққа жақсы, жағымды көрінетін, үлгі алуға жарайтын мінез-кұлықты, сондай әдет-ғұрыпты мақалға қосады. Халық алдында адал, турашыл, шыншыл, әділ болу, халық жүктеген міндетті абыроймен орындау, өтірік-өсек айтпау, жалқау болмай еңбек-кәсіп ету, кіші пейіл болу, жолдастықты сақтау, досқа жәрдем-көмек беру, ашу шақырмай ақылмен іс істеу т. б. сияқты жақсы мінезді қадірлеп үлгі етеді. Мұны жол-жоба, ақыл-өсиетке айналдырады. Халық ұғымында не нәрсе жақсы деп танылса, мақалдар соны құптап отырады. Сондай-ақ, ертеден келе жатқан әдет-ғұрыптың ішінен халық өз мүддесіне, көпшілік тілегіне қабысатындарын ғана алып, мақалынан орын береді. Ал халық тілегіне, көзқарасына жатпайтын әдет-ғұрыпты дәріптемейді.
Қазақ мақалдарына жоғарыда жасалған қысқаша шолу -- ауыз әдебиетінің бұл түрі -- мазмұны жағынан болсын, тақырыбы жағынан болсын орасан көп дүние екендігін көрсетеді. Халықтың ғасырлар бойына сақтап келген және өзінің тіршілік-тұрмысында, қоғамдық өмірінде қолданған мақалдары халықтық сипатын жоймай, біздің заманымызға жеткенін байқаймыз. Халықтың арман-мүддесін, көзқарасын, әрбір қоғамдық, таптық жағдайларға берген бағасын білдіретін, ақыл-өсиет, нақыл сөз ретінде айтылатын бұл мақалдар бүгінгі күнде де өзінің қасиетін жойған жоқ..
Мақалдардың өзіне тән ерекшеліктері. Қазақ мақалдарының өзіне тән негізгі бір ерекшелігі -- аз сөзбен көп мағына беретіндігінде. Аз сөз а -- алтын, көп сөз -- көмір деп отырып, халық өзінің мақалдарында мазмұнды әңгіменің тобықтай түйінін береді, ой-пікірін, көзқарасын әрі терең, әрі ашық айтады.
Мақалдың сөз саралауы олпы-солпы болмайды, етек-жеңі жинақы, ықшам келеді. Айтылатын пікір, жасалатын қорытынды, берілетін баға толық дәлелденген, шыңдалып, шынайыланып жонылып, өткірленіп келеді. Сондықтан да мақал оралымды, өткір болады. Мақалда дәлелдеу мен қорытынды пікір бірдей жүріп отырады.
Ішкі кұрылысы жағынан алғанда, мақалдар екі түрлі: біріншісі -- айтайын деген ойын ашық етіп бірден, турасынан білдіреді (Жауды аяған жаралы қалады, Бірлігі жоқтың -- тірлігі жоқ, т. б.). Екіншісі -- негізгі ойды астарлап айтатын, ишаратпен білдіретін мақалдар. Қазақ мақалдарының біразы осы соңғы түрге енеді. Мұның мысалдарына Жығылсаң нардан жығыл, Сырын білмеген аттың сыртынан жүрме деген мақалдарды жатқызуға болады. Сырт қарағанда бұл мақалдарда айтылатын ой айқын, әрқайсысы өз орнында тұрған секілді. Бірақ олардың түпкі мағынасында басқа әңгімелер жатады. Жығылсаң нардан жығыл дегенде, нардан жығылып құлауды айтып отырған жоқ, нардай үлкен іске ұмтыл, мақсатына жете алмасаң, ол айып емес деген ойды білдіреді. Сырын білмеген аттын сыртынаи жүрме деуде тура мағына болумен қатар, астарлап айтылғаи жанама мағына бар. Ол сырлас болмаған, сырын білмеген адаммен бірден ашна-жай болудың қолайсыз жағдайға душар ететінін аңғартады. Сондай-ак, Түйенің үлкені көпірден таяқ жер, Керек тастын ауырлығы жоқ, Қысқа жіп күрмеуге желмес, Аузы күйген үріп ішер деген тәрізді мақалдарды алақ, булардын ішінде тура мағынадан гөрі, астарлап айтылған, жанама түрінде берілген мағына, ой-пікір жатқанын байқаймыз. Айтайын деген негізгі ойды осы сияқты жанама түрде астарлап айту мақалдарға тән ерекшелік болып табылады.
Мақалдарға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ халқы, басқа халықтар секілді, жазу-сызу өнері болмаған кездің өзінде-ақ ауыз әдебиетінің әр түрлі үлгілерін тудырып, солар арқылы тұрмыс-тіршілігінің әр алуан жақтарын суреттеген; қоғамдық өмірін, дүниеге көзқарасын, таптық күресін, арман-мүддесін, т. б. бейнелеп көрсеткен. Осы негізде туған және ауыз әдебиетінің күрделі бір түрі деп халықтың мақал-мәтел, жұмбақтарын атаймыз.
Мақал-мәтел, жұмбақтар бір ғасырдың ғана жемісі емес. Олардың алғашқы үлгілері есте қалмаған, ерте заманда туып, өзінің қалыптасу, даму, өсу процесінде талай ғасырмен бірге жасасқан, бұл жолда әр түрлі қоғамдық, таптық тілектерге сәйкес өзгеріп, жаңарып отырған.
Қазақтың мақал-мәтелдері мен жұмбақтарының ел арасынан жиналуы, хатқа түсуі, баспа бетіне шығуы XIX ғасырдың екінші жартысынан басталады. Бұлардың кейбір үлгілерін ертеректе ел арасынан жинап жазып алғандар Ш. Уәлиханов, В. Радлов болғанын білеміз. Бұлардан кейін, революцияға дейін қазақтың мақал-мәтелдерін, жұмбақтарын жинап, баспа жүзіне шығаруда айтарлықтай еңбек еткендер: Ш. Ибрагимов, Л. В. Васильев, Ш. М. Мелиоранский, Ф. Плотников, В. В. Катаринский, Ә. Диваев, Сабыржан Садықов, Мейрам Ысқақов т. б. болды. Аталған адамдар қазақтың мақал-мәтелдері мен жұмбақтарының кейбір үлгілерін жинап жазып алды да, сол кезде орталықта және Омбы, Орынбор қалаларында шығатын газет-журналдарға бастырды, жеке кітапша етіп шығарды. Мәеелен, Ш. Ибрагимов қазақтың мақал-мәтелдерін 1874 жылы Орынборда, А. Васильев 1892 жылы Орынборда, В. Катаринский 1899 жылы Орынборда, Ф. Плотников Омбыда бастырды. П. Мелиоранский жинаған мақал-мәтелдер археология коғамының Шығыс бөлімінің Шібектерінде (1893 ж.) жарияланды. М. Искаков жинаған мақал-мәтелдер 1914 жылы Қазан қаласында өз алдына кітапша болып шықты. С. Садықовтың Жұмбақ деген жинағы 1902 жылы Қазан қаласында басылды. Ә. Диваев жинаған мақал-мәтелдер Туркестанские ведомства дейтін газетте жиі жарияланып тұрды.
Қазақтың мақал-мәтелдері, жұмбақтары советтік дәуірде мол жиналумен қатар, баспа жүзінде шығып, ел арасына тарап отырды. Мәселен, Мың бір мақал дейтін жинақ 1925 жылы басылды. 1935 жылы Өтебай Тұрманжанов төрт мыңнан астам мақалмен мәтел енгізіп Қазақтың мақалдары мен мәтелдері деген атпен үлкен жинақ шығарды. Бұл қазақ мақалдарынан құралған көлемді жинақтың бірі болатын. 1950 жылы Казақтың Ғылым академиясында қазақ мақалдарының Б. Ақмұқанова құрастырған жинағы жарық көрді. Советтік дәуірде қазақтың жұмбақтары да бірнеше рет жинақ болып басылды. Бұлардың ішінде көңіл аударарлық жинақ 1940 жылы шықты; оны кұрастырған профессор С. Аманжолов, ал сөз басын жазып, редакциясын басқарған профессор М. Әуезов еді.
Сөйтіп, қазақ халқының мақал-мәтелдері, жұмбақтары ел арасынан XIX ғасырдың екінші жартысынан бергі жерде ғана жинала бастағанын көреміз. Ал оларды ғылыми жолмен зерттеу ісі революцияға дейін де, онан кейін де өрістеп кетпегенін ескерту қажет. Рас, соңғы жылдары бұл іске біраз көңіл аударылып келеді; мақал-мәтел, жұмбақтар жайында жазылған ұсақ мақалалар, айтылған пікірлер бар. Бірақ олар монографиялық көлемде жазылған ғылыми зерттеулер болып табылмақ емес, тек болашақта жазылатын үлкен еңбектердің алғашқы барлаушысы; бастамасы деуге болады. Осы жағдайларды еске ала отырып, біздің бұл еңбекте алдымызға қойған мақсатымыз: қазақ халқының тарихында ерте заманнан келе жатқан мақал-мәтелдерімен, жұмбақтарымен шолу түрінде танысу, олардың халықтық және әдебиеттік сипатын байқау.
Ауыз әдебиетінің басқа түрлеріне қарағанда, мақалдың өзіне тән ерекшеліктері мен өзгешеліктері бар. Ең алдымен, әдебиеттік жағынан алғанда, мақал үлкен толғау, образ арқылы берілген логикалық ой қорытындысы болып келеді. Ол адам өмірінде, тұрмыс-тіршілікте, қоғамдық жағдайларда кездесетін әр түрлі құбылыстарға, тарихи мәні бар оқиғаларға берілген даналық баға, тұжырымды түйін есебінде қолданылады. М. Горькийдің Мақал мен мәтел еңбекші халықтың тарихын, әлеуметтік, барлық өмір тәжірибелерін үлгілі, қысқа түрде айтып береді, -- деуі осыдан1.
Қандай мақалды алсақ та, оның шығуына үлкен уақиға, мәнді әңгіме себеп болған. Мақал соларға берілген баға, жасалған қорытынды, яғни тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні есебінде жүреді. Халық аз сөзге көп мағына сыйдыра отырып, өзінің өмірінде көргендерін, бастан кешірген кезеңдерін, алған тәжірибелерін мақал арқылы айтып береді. Бұл жағынан алғанда, көптеген мақалдар ақыл-өсиет, нақыл сөз есебінде қызмет атқарады.
Мақалды тудырушы -- еңбекші халық. Ол халық данышпандығының алтын қазыналы мұрасы болып табылады. Бұдан, әрине, барлық мақалды халық шығарған деген ұғым тумайды. Ауыз әдебиетінің басқа түрлері секілді, мақал да таптық ой-санадан, таптық көзқарастан туған. Мақалдарды үстем тап та шығарып, оған таптық идеясын қосқан, идеологиялық кұрал еткен. Мәселен, Аузы қисық болса да, байдың ұлы сөйлесін, Құм жиылып тас болмас, құл жиылып бас болмас, Алтын басты әйелден бақа басты бала артық деген сияқты үстем тап адамдары шығарған мақалдар халықтың тілегіне, көзқарасына мүлде жат, жанаспайды. Сондықтан оларды еңбекші халық қабылдамаған.
Мақалдар халықтың тұрмыс-тіршілігіне, қоғамдық өміріне, еңбегі мен тәжірибесіне байланысты туғандықтан, оның тақырыбы да орасан көп. Бұл ретте мақалға қосылмаған нәрсе жоқ деуге болады. Халықтың тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрпы мен салты, дүние танудағы көзқарасы, шаруашылығы мен кәсібі, қуанышы мен қайғысы, айтатын ақыл-өсиеті, үйретуі мен үкімі, қысқасы халық өмірінің барлық жақтары -- мақалдардың басты тақырыбы болып отырады.
Мақалдар тақырыбы. Халық мақалдарының тақырыбы өте көп. Солардың ішінде ең күрделі бір саласы адам баласының еңбек ету жайларына арналған. Бұл тектес мақалдардан халықтың еңбек жайындағы көзқарасы байқалады. Еңбек адамды мақсат-мұратқа жеткізуші, абырой әперетін іс екендігін халық мақалдары арқылы дәлелдеп көрсетеді. Еңбегі бардың -- өнбегі бар, Еңбек түбі -- мереке деп, халық адал еңбекті ардақтайды. Дүние-байлық, шат өмір еңбек арқылы болатындығын, адамды тек еңбек қана қатарға қосатындығын суреттейді. Еңбек етпеген адамды, жатып ішер жалқауларды халық өзінің мақалы арқылы сынға алады, шенейді. Бұған: Еңбегі аздың -- өнбегі аз, Еріншектің ертеңі таусылмас деген мақалдарды келтіруге болады.
Еңбек тақырыбына арналған мақалдардың қайсысы болса да ақыл-өсиет түрінде айтылады. Еңбек ету оңай еместігін, қиыншылығы мен бейнеті, ауыртпалығы барлығын ескертеді. Осылардың бәрін енбегімен жеңген адам ғана мақсатына жететіндігін аңғартады. Мүны Бейнет, бейнет түбі зейнет, Бейнетсіз ракат жоқ, Әрекет болмай, берекет болмас, Еңбек етсең -- емерсің деген секілді мақалдардан көреміз. Бұл тектес мақалдар адамды еңбек-кәсіп етуге, жұмыс істеуге үндейді, тек еңбек қана абырой-атақ әпереді деп қорытынды жасайды.
Адал еңбекті ардақтаған халық кәсіп ет, жұмыс істе дегенде ең алдымен мал бағуды ұсынады. Оның себебі казақ халқының ертедегі тұрмыс-тіршілігі, күн көрісі төрт түлік малға байланысты болғандығынан.
Өмір бойы мал бағып тіршілік еткен, оның сырын жақсы білген халық әрбір түліктің қандай қасиеті барлығын, адам өмірінде қандай орын алып, қандай қызмет атқаратындығын мақал арқылы да көрсетіп отырады. Түстік өмірің болса, кештік мал жина деп отырып, сол малдарының қасиетін, қызметін айтады. Жылқы -- малдың патшасы, түйе -- малдың қасқасы, Түйе жисаң -- нардан жи, сиыр жисаң -- тарғылдан жи, Мал бақсаң, койдан бақ, май кетпейді шарадан деп бағалайды, төрт түліктің тұрмыс-тіршілікте алатын орны қандай екендігін атайды.
Халық өзінің мақалдары арқылы мал бағу, мал басын өсіру жөнінде ғасырлар бойы жинаған, жүзеге асырған тәжірибесін айтып береді. Түлік төлден өседі дей отырып, сол түліктерді өсіру үшін қажырлы еңбек керектігін ескертеді. Жатқанға жан жуымас, жалқауға мал жуымас, Ат шаппайды, бап шабады, Мал жисаң, қонысын тап, Бақпасаң мал кетеді деп ақыл айтады. Адал еңбекті сүйген халық, мал басын өсіру үшін аянбай жұмыс істе, ерінбей еңбек ет, сонда ғана мал құралады дейді. Ал еңбек етпей ұрлық немесе барымта жолымен мал жинап баюды көздеушілікті халық қатты сынға алады, шенейді. Ұрлық пен барымта халыққа жат екендігін, ол адамды тақырға отырғызатындығын, бұлардан безу керектігін айтып, Ақ жүрген адам азбас деп қорытады және Ұрыға мал құтаймас, Ұрлық, ұрлық түбі -- қорлық, Барымта мен бас кетер, Жортуылшының басы жолда қалады деп сипаттайды.
Мал басының құралуы, өсіп-өрбуі тек адал еңбекке байланысты деп түсінген халық бұл жөнінде қожа-молдалар айтатын діни ұғымдарға да қарсылық көзқарасын білдіреді. Егер дін иелері мал басының өсуін құдайға байланысты, малды құдай береді десе, еңбек адамы бұл түсінікті бекерге шығарады да, Мал баққанға бітеді деп өз тұжырымын айтады. Тана пайда бермесе, тәңірі пайда бермейді, Тоғыз қабат торқадан, тоқтышағымның терісі артық деп адал еңбегімен жниаған малдарын ардақтайды. Еңбексіз тапқан мал, есепсіз кетер деп түсінген халық, төрт түліктің қайсысы болса да адал еңбекпен бағу арқылы құралатындығын, сонда ғана адам мұратына жететіндігін ескертеді.
Төрт түлік жайында шығарылған халық мақалдарының бәрі де мал баласының адам үшін аса қымбат, қадірлі екендігін айта отырып, бұдардың ішінен жылқы мен түйені ерекше бағалайды. Түліктің басқа түрлеріне қарағанда, түйе мен жылқы көшпелі жағдайдағы шаруа адамы үшін зор қызмет атқарды, шөлдесе -- сусыны, кисе -- киімі, жесе -- асы болды. Екіншіден, түйе мен жылқы алыс жолға төзімді, әрі мықты көлік есебінде шаруа адамына көп пайдасын тигізді. Мұнымен қатар, халықтың ел қорғау ісінде ол елеулі орын алды, басқыншы жауға қарсы аттанған батырларға сенімді серік, жауынгер жолдас болды. Ер қанаты -- ат атанды. Сондықтан да адам баласының мақсат-мұратына жету жолында жылқының алатын орны зор екенін Таяқ тайға жеткізер, тай құнанға жеткізер, құнан атқа жеткізер, ат мұратқа жеткізер деп суреттеді.
Халық мақалдарының бірсыпырасы егіншілік кәсіп жанына арналады. Бұл тақырыптағы мақалдардың көпшілігі кейінгі кезде, шамамен айтқанда, XIX ғасырдың ішінде туған секілді. Олан дейтініміз, тарихи деректерге қарағанда, бүгінгі Казақстанның оңтүстік-батыс аудандарын мекендеген кейбір рулар ғана аздаған егін салып, ертерек кәсіп еткен. Ал шаруашылықтың бұл түрімен бүкіл қазақ халқының айналысуы -- XIX ғасырдың іші. Бұған басты себеп қазақ халқының Россия мемлекетіне қосылуы, ұлы орыс халқымен араласуы, одан үлгі алуы болған. Осыдан былайғы жерде қазақ елі әр түрлі дақылдан егіп егіп, оны негізгі кәсібінің біріне айналдырған. Өзінің тұрмыс-тіршілігінен елеулі орын алған егін шаруашылығы және оның адам баласына келтірер пайдасы жайында казақ халқы біраз шығармалар тудырған. Мұнымен қатар, егін кәсібін мақалдары арқылы да бейнелеп суреттеген.
Егін жайында шығарылған мақалдардың қайсысы болса да, ең алдымен егін егу адамға пайдалы екенін дәлелдейді. Рас, бұл мақалдар егінді әр түрлі дақылға (арпа, бидай, сұлы, тары т. б.) бөліп көрсетпейді, жалпы егін деген атпен атайды (оның мәнісі қазақ арасына алғаш рет егіннің барлық түрі бірден енбегенінен болу керек). Егін егу, егіншілікпен кәсіп ету -- шаруашылықты өркендетеді, тұрмысты жақсартады деп түсінген халық өзінің мақалдарында оған ерекше мән береді. Егін өздігінен өспейді, оны егу керек ол үшін егін шығатын жерді даярлау, аянбай еңбек ету керек деген қорытынды жасайды. Жер -- ырыстың кіндігі, Жер -- жомарт деп, бар байлықтың жерге байланысты екенін білген халық енді осы жерге егін егу керектігін айтады. Ексең егін - ішсең тегін, Жердің сәні -- егін, Егін екеннің есесі көп, Астығы бар аш болмайды дей отырып, егіншілікті үлгі етеді, тіршілік тірегінің бірі деп бағалайды.
Қазақ мақалдарының көрнекті тақырыбының бірі -- ұйымшылдық, ынтымақ, бірлік s қамтиды. Бұл тақырыптағы мақалдардың негізіне ақыл-ойы сергек халықтың аталған мәселелер жөніндегі даналық көзқарасы, өмір тәжірибесінен алып, білгірлікпен жасаған қорытындысы жатады. Тұрмыс талқысынан туып, әрбір тарихи кезеңнің сындарынан өткен түсініктерін мақал арқылы көрсетпек болады. Үй ішінің, ел-жұрттың, бүкіл қоғамның құралуы ұйымшылдық пен бірлікке байланысты деп біледі. Бірлік бар жерде тірлік бар, беркінген күш бар деп бағалайды. Мұны Бірлік болмай тірлік болмас, Бірлігі жоқтын тірлігі жоқ, Ырыс алды -- ынтымақ деген секілді мақалдардан да көреміз.
Бұл келтірілген мақалдардың бәрі де өмір шындығына негізделіп туғандығын, халық ынтымақ пен бірлікті, ұйымшылдықты жақтайтындығын білдіреді. Бұлар тұрған жерде халық алға басады, нығайып күшейеді, алынбас қамалға айналады деп түсінеді. Ал бірлік, ынтымақ, ұйымшылдық жоқ жерде ыдырап тозудың орын алатындығын аңғартады. Халықтың Алтау ала болса, ауыздағы кетеді; төртеу түгел болса, төбедегі келеді деуі осыдан.
Қандай істің болса да белгілі бір нәтижеге жетуі -- адамдардың бірлік, ынтымақ, ұйымшылдыққа байланысты дей отырып, халық мақалдары бұл жөніндегі корытындысын ақыл-өсиет, нақыл сөз ретінде келтіреді. Саяқ жүрсең, таяқ жерсің, Жалғыздың үні шықпас, жаяудың шаңы шықпас деп, жекелік пен даралықты, көпішіліктен бөлініп шығушылықты шенейді. Барлық күш-қуат көпшілікте, халықта екендігін дәлелдейді. Көп ісінде -- береке, Көптен шыққан көмусіз қалар, Көппе тентек болсаң да, көпке тентек болма, Кұдайға жазсаң да (Кінәлі болсаң да деген мағынада. М. Ғ.), көпке жазба, Көпка топырақ шашпа, Көп қорқытады, терең батырады деп көпшіліктің, яғии бүкіл халықтың күшін сипаттайды. Бұл ретте халық өзін қоғамдағы барлық материалдық және рухани байлықтарды жасаушы, салт-сана, әдет-ғұрып, тұрмыс-тіршілік түрлерін қалыптастырушы, оларды әрбір тарихи жағдайларға, өмір тілектеріне сәйкес өзгертуші, алға қарай дамытушы негізгі күш деп таниды. Бұларды жасау, іске асыру, жеке адамдардың қолынан келмейтіндігін дәлелдейді. Сондықтан да халық мақадары адамдардың ынтымақты, ұйымшылдық пен бірлікте болуын өсиет, нақыл етеді.
Қазақ ауыз әдебиетінде халықтың сүйе тыңдап, сүйсіне жырлағаны -- көпшілік үшін жасалған ерлі, батылық істер, ел қорғау әңгімелері болатын. Бұл тақырыпта нешеленген әдемі әңгіме, ертегі, өлең, жырлар туғанын, оларда халықтың батырлық, ерлік істерді және оны жасаушыларды ардақтағанын да орын алған.
Ел қорғау, батырлық-ерлік істер жайында туған халықтың бұл жөніндегі ой-тілегі, арман-мүддесі, патриоттық сезімі, ұлттық мақтанышы қандай екендігін білдіріп отырады. Бұл тақырыптағы мақалдар, ең алдымен, кімге болса датуған жер, өсіп өнген ел - отан аса қасиетті, қадірлі, қымбат, ыстық деп көрсетеді. Туған жердің тауы ыстық, Ел жұртты бардың жұтамы жоқ, Ел іші - алтын бесік деумен туған елді басқа елдермен салыстыра келіп, әркімге өз елінің артық екендігін аңғартады. Мұны халық Кісі елінде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол, Кісі елі -- күміс, өз елің - алтын деген мақалдары арқылы сипаттайды.
Өзінің мақалдарында туған жер, ел-отанды аса жоғары бағалап ардақтаған халык, енді оларды қорғау әрбір ер-азаматтың басты борышы деп біледі. Ел талап, ойран салуды көздеген шапқыншы жау болса, оған қарсы аттану, қасықтай қаны қалғанша, ақтық демі біткенше алысу, сөйтіп, дұшпаннан, отанды қорғап алу халқын сүйген әрбір ер жігіттің азаматтық борышы болатындығын көрсетеді. Ер жігіт ел үшін туады, ел үшін өледі, Елін сүйген ер болар, Жүкті нар көтерер, қайғыны ер көтерер деген мақалдар жоғарыда айтылған пікірдің айғағы.
Халық мақалдары ел корғау, басқыншы жауды талқандап жеңу жолында ерлік жасаған, қара қылды қақ жарған, қиядан тартып жол салған, жау қамалын қиратқан, табан тірескен айқастарда тайсалып тартынбаған жігіттерді ардақтайды, абыройлы атақ пен даңққа бөлейді. Олардың халық сүйсінген ерлік істерін кейінгі ұрпаққа үлгі етеді.
Бұл ретте халық мақалдары мақтаулы ерлерді қоян жүрек, қорқақтармен салыстырып, аз сөзбен екеуінің де образын жасайды. Ерлік, батырлық іс жасау тек отаным, ел-жұртын, халқын сүйген адамдардың ғана қолынан келедіғ, осындай адамдар ғана халық намысын қорғайды, олар қандай қиыншылықтар кездессе де үрейленбей, мұңаймай, ажалға қарсы шабады деп сипаттайды. Батырлардың ерлігі күшінде емес, ақылы мен айласында ендігін көрсетеді. Мұнымен қатар халыіқ ісі үшін қажымай күресіп ерлік жасаған, ел сүйіп батыр атанған адамдардың мінезіндегі жақсы қасиеттері де мақалдардан орын алады. Бұл қасиеттер: турашылдық, әділдік, айтқан сөзден қайтпаушылық кішіпейілдік, жолдастықты сақтаушылық, досы үшін жан беруге барушылық, т. б. Екендігін аңғартады. Бұған Ердің екі сөйлегені -- өлгені, еменнің иілгені - сынғаны, Ердің ұялғаны -- өлгені, Ер жігіт -- етек жеңі кең жігіт, Батырда бақастық болмас, Қоянды қамыс, ерді намыс өлтіреді деген мақалдар мысал бола алады.
Халық мақалдары колынан іс келмейтін тоғышарлармен қоян жүрек корқақтардың да образын жасайды. Оларды мазақтап әжуалайды, келеке етеді. Қорқақ көлеңкесінен де қорқады, Ер бір рет, қоркақ мың рет иіледі деп, аз сөзбен корқақтардың жағымсыз бейнесін суреттейді. Қара басының ғана қамын ойлаған адам ерлік іс жасай алмайтындығын көрсетеді. Мұндай адамдар үрейшіл келеді, кейде олар қалың қолға іріткі салады деп, Бір қоркақ мың қолды ірітер бір кұмалақ бір қарын майды шірітер деп, корқақ адам жайындағы халықты турашыл бағасын береді.
Қазақ мақалдарын, ел қорға әңгімесіне байланысты туындаған тақырыптың бірі -- қыратылық, сақтық жайы. Бұл тақырыптағы мақалдардың қайсысы болса да, қырағы болу, жайбаратыққа салынып жата бермеу жағын қарастырады. Жау қайда деме -- жар астында, бөр қайда деме -- бөрік астанда, Бір елі ауызға -- екі елі қақпақ, Сақтықта қорлық жоқ деп халықты қырағылыққа шақырады.
Халық мақалдарынан елеулі орын алған, мазмұны мол, көлемі көп тақырыптың бірі -- қоғамдық қарым-қатынас, әлеуметтік-таптық мәселелер. Бұл тақырыпта ауыз әдебиетінің басқа түрлері секілді, халықтың мақалдары да кеңінен қамтып, тереңнен толғайды, көп мәселелердің сырын аша отырып, халықтық әділ сын айтады. Қоғам өмірінде кездесетін және халыққа жат жағдайларды халық мақалдары өткір сөзбен түйреп отырады. Жалақтауды білмейтін, турасын айтатын халық өзінің осы аталған тақырыптағы мақалдаында аз сөзбен мағынасы терең, мәні зор мәселелерді көтереді, неше түрлі әдемі образдар жасайды,естен кетпейтін теңеулер тудырады.
Қоғамдық мәселелерді халық мақалдары таптық тұрғыдан қарастырады. Бұл ретте халық мақалдарында алдымен сөз болатын ел билеу мәселесі, хан, би, сұлтан, қожа-молдалар жайы.
Ұлы Октябрь революциясына дейін қазақ халқы ауыр жағдайда тіршілік етті. Қоғам өмірінде еңбекші халықтың правосы болмады, езіліп жаншылуда, қаналып, қамалуда, әлеуметтік теңсіздікте болды. Қазақ еңбекшілерін сол кезде үстемдік еткен билеуші тап, оның хандары мен билері, болысы мен сұлтаны, қожа-молдасы, т. б. қапаста ұстады, күн көрсетпеді. Осындай ауыр жағдайда жүрсе де қазақ халқы өзінің ауыз әдебиетін тудырып, өз тұрмыс-күйін, арман-мүддесін бейнеледі. Мұнымен қатар, қанаушы таптың халыққа жасаған әділетсіздіктерін, зорлық-зомбылықтарын, әлеуметтік теңсіздікті әшкерелеп көрсетті, халыққа қас адамдардың жағымсыз образын жасады. Бұл да халық мақалдарынан орын алды.
Халық мақалдары қанаушы тап өкілдерінің жауыздық іс-әрекетін, мінез-құлқын, халыққа жат қылықтарын тайға таңба басқандай етіп әшкереледі. Хан ақымақ болса, халық күйзелер, Биің қылаң болса, жұртың ылаң болар, Төреге ерген ер тоқымын арқалар, Қансоқта жеп ит семіреді, пара жеп би семіреді, Қойды құртаң бүлдіреді, елді-сұлтан бүлдіреді, Бай қасына барып, бақыр болмасаң маған кел; хан қасына барып, басын жоймасаң маған кел, Теңгелі жерде теңдік жоқ деген мақалдар тарихи шындықтың сырын ашады. Хан, би, төре, сұлтан, т. б. халықтың қас дұшпаны, елді алдаушы, парақұмар, әлеуметтік теңсіздікті тудырушылар екендіктерін көрсетеді; олар жанында халық өзінің әділ сынын, турашыл бағасын, айтады, таптық көзқарасын білдіреді.
Әрине, еңбекіші халық осындай теңсіздік, қаналу жағдайында жүрсе де, ол өзін үстем тап адамдарынан кем санаған емес. Байлық, әлеуметтік дәрежесі кем болғанымен ақыл-ойы, еңбегі артық екендігін мақалдары арқылы да дәлелдеп көрсетеді. Мұны Кілемге бергісіз алаша бар, ханға бергісіз қараша бар, Қарадан шыққан хан жақсы, Данышпан айтса -- ел айтқаны, елдің қамын жеп айтқаны, Бақпен озған патшадан, мимен озған қара артық деген мақалдардан көреміз. Сондай-ақ, еңбекші халық ауыр өмір талқысын көре тұра, сары уайымға салынбайды, мұңайып түңілмейді, болашақта жарқын тұрмысқа жетеміз деген ойынан күдер үзбейді. Батқан күннің атар таңы бар, Уайым түбі сары алтын, сарғайған жетер мұратқа деп, жақсылықты болашақтан күтеді, соған жететініне кәміл сенеді.
Халық мақалдары қоғамдық, мәселелерді сөз еткенде, қожа-молдалар, діни үғым жайын да қарастырады; бұған да көңіл бөліп, сын-бағасын беріп отырады. Қазақ халқы дін жолын қуған, дін үгітіне мүлде беріліп кеткен халық емес. Қазақтар дін сөзін екі жағдайда ғана есіне алатын секілді: басына ауыртпалық түсіп, қысылған кезінде немесе қатты ауруға ұшыраған күнінде құдай дегенді, дін сөзі дегенді аузына алады, басқа түскен қауіптен құтылу жолын іздеп қарманады. Ал басқа уақытта қазақтың діншіл, құдайшыл болуы өте сирек кездеседі.
Діни сенімі осындай болған қазақтар қожа-молдалар айтатын, солар тарататын ұгітке онша көп илана коймайды, оған кейде сықақ, әжуа түрінде қарайды. Мұнымен қатар, қожа-молдалар, олар айтатын діни үгіттер еңбекші халықтың қамын емес, қанаушылардың пайдасын көздейтінін, олардың үстем тап адамдарымен бірлесе отырып халықты езетіндігін мақалдары арқылы бейнелейді. Осы ретте мағынасы терең халық мақалдары қожа-молдалардың жағымсыз образын жасайды, оларды обырлар, халықты алдап басын айналдырушылар деп көрсетеді. Сопы сұмнан шығады, Қисық арба жол бұзар, дүмше молда-ел бұзар, Өлеңді жерде егіз семіреді, өлімді жерде молда семіреді, Аңқау елге -- арамза молда деп дін иелерін келекеге айналдырады.
Қожа-молдалар өздерінің үгіт сөзінде дүниедегі ең адал, ең әділ, ең турашыл -- періште десе, оған халық Алтын көрсе періште жолдан таяды деп сын айтады, періште жайындағы діни ұғымды бекерге шығарады. Дін үгіті бойынша, әрбір адам күніне бес рет намаз оқуға, бірнеше рет дәрет алуға тиісті; солай еткен адам ғана жұмаққа барады-мыс. Халық бұл ұғымды да сықақ етеді, Дәрет дамбал шірітер, Мың жұмақтан бір күнгі тірлік артық -- деп қорытынды жасайды. Сондықтан да халық Алладан ойбайым тыныш деп, өзіне түсініксіз дін сөздеріне, дін үгіттеріне бой ұрмайды.
Әрине, дін жайында шығарылған мақалдарда халықты діни ұғымдармен күресуге, оған қарсылық көрсетуте шақыратын үгіттер жоқ. Ондай әңгімелерді халық ертеде ашық айта да алмаған. Бірақ халық дінді, діни ұғымдарды, оларды таратушы қожа-молдаларды сынайды. Әжуа, келеке, мазақ етеді. Мұның өзі дінге қарсы ашық күреске шақыру болмаса да, халықтың дінге қөзқарасы қандай екендігін айқындайды.
Халық мақалдарының қоғамдық мәні бар тақырыптарының бірі -- оқу-білім, тазалық-тәрбие, мінез-құлық, әдет-ғұрып жайлары. Бұлар жөнінде халықтың ойы, көзқарасы, шығарар қорытындысы, айтар ақыл-өсиеті қандай екендігі байқалады. Жақсы нәрсені үлгі ету, жаманнан жиіркеніш тауып бездіру -- аталған тақырыптағы мақалдардың басты мәселесі.
Өнер-білім, оқу, ғылым жайын сөз қылғанда, халық мақалы әңгімені бұлардың адам баласына тигізетін пайдасы көп екендігін көрсетуден бастайды. Жақсылығы көп жарық дүние -- оқу-ғылым арқылы жасалады дей отырып, оны қараңғылық пен надандыққа қарама-қарсы кояды, салыстыру жасап, түйінді қорытынды шығарады. Оқу -- білім бұлағы, білім -- өмір шырағы, Оқыған -- озады, оқымаған -- тозады, Білек сүріндіре алмағанды -- білім сүріндіреді, Онерліге өлім жоқ, Білекті бірді жығады, білімді мыңды жығады, Білімдіге -- дүние жарық, білімсіздік -- түбі ғарып, Өнерлінің өрісі -- ұзақ деген мақалдарымен халық өнер-білімді, оқу мен ғылымды аса жоғары бағалайды. Бағасын бере отырып, ақылын айтады: оқы, үйрен, білімді бол! -- дейді. Әрине, оқу, білім алу жолы онай емсстігін де халык мақалына қосады. Оқу -- инемен құдық қазғандай қиын екендігін аңғартады. Бірақ қиыншылықтан қорқып оқымай қалуға болмайды, оқи берсе, оғап ынта-жігермен беріле кіріссе, адам баласы мақсатына жетеді деп көрсетеді. Халық оқу оқы, білім ал дегенді текке айтпайды, білім алған адам халыққа қызмет етеді, пайдасын тигізеді, халықтың ілгерілен алға басуына үлкен үлес қосады деп түйеді. Ал адам оқымаса, оған ұмтылмаса қараңғылық пен надандықтық шырмауына түседі, ғарыптық халге ұшырайды деп біледі. Сондықтан да халықтың бұл алуандас мақалдары жас ұрпаққа арналған үгіт, ақыл-өсиет, нақыл сөз болып отырады. Өмір бойына оқи бер, оқып болдым, жетілдім деуден сақ бол дегенді де ескертеді.
Денсаулық, тазалық, тәрбив жайындағы мақалдардан халықтың ерте заманнан келе жатқан және тұрмыс-тіршілігінде сыналған тәжірибелері орын алғандығын байқаймыз. Ауру -- астан, Саулық негізі -- тазалық, Денсаулық -- зор байлық, Көзің ауырса, қолыңды тый; ішің ауырса, тамағыңды тый, Аурудың, алдын ал, Жасында салақ болсаң, бара-бара былық боларсың сияқты мақалдар халықтың денсаулық, тазалық жайындағы ұғым-түсінігін көрсетеді, тазалық сақтаған адам ауру-сырқаудан аман болады деп біледі. Мұнысы -- халықтың бүгінгідей дәрігері, емханасы болмаған кезде жасаған тәжірибесі, содан шығарған қорытындысы, жұрттың үлгі алуы үшін айтқан нақыл сөзі.
Адамның мінез-құлқы, халықтың әдет-ғұрпы да мақалдардан елеулі орын алады. Бұларға халық көпшілік бұқара тұрғысынан қарайды. Халыққа жақсы, жағымды көрінетін, үлгі алуға жарайтын мінез-кұлықты, сондай әдет-ғұрыпты мақалға қосады. Халық алдында адал, турашыл, шыншыл, әділ болу, халық жүктеген міндетті абыроймен орындау, өтірік-өсек айтпау, жалқау болмай еңбек-кәсіп ету, кіші пейіл болу, жолдастықты сақтау, досқа жәрдем-көмек беру, ашу шақырмай ақылмен іс істеу т. б. сияқты жақсы мінезді қадірлеп үлгі етеді. Мұны жол-жоба, ақыл-өсиетке айналдырады. Халық ұғымында не нәрсе жақсы деп танылса, мақалдар соны құптап отырады. Сондай-ақ, ертеден келе жатқан әдет-ғұрыптың ішінен халық өз мүддесіне, көпшілік тілегіне қабысатындарын ғана алып, мақалынан орын береді. Ал халық тілегіне, көзқарасына жатпайтын әдет-ғұрыпты дәріптемейді.
Қазақ мақалдарына жоғарыда жасалған қысқаша шолу -- ауыз әдебиетінің бұл түрі -- мазмұны жағынан болсын, тақырыбы жағынан болсын орасан көп дүние екендігін көрсетеді. Халықтың ғасырлар бойына сақтап келген және өзінің тіршілік-тұрмысында, қоғамдық өмірінде қолданған мақалдары халықтық сипатын жоймай, біздің заманымызға жеткенін байқаймыз. Халықтың арман-мүддесін, көзқарасын, әрбір қоғамдық, таптық жағдайларға берген бағасын білдіретін, ақыл-өсиет, нақыл сөз ретінде айтылатын бұл мақалдар бүгінгі күнде де өзінің қасиетін жойған жоқ..
Мақалдардың өзіне тән ерекшеліктері. Қазақ мақалдарының өзіне тән негізгі бір ерекшелігі -- аз сөзбен көп мағына беретіндігінде. Аз сөз а -- алтын, көп сөз -- көмір деп отырып, халық өзінің мақалдарында мазмұнды әңгіменің тобықтай түйінін береді, ой-пікірін, көзқарасын әрі терең, әрі ашық айтады.
Мақалдың сөз саралауы олпы-солпы болмайды, етек-жеңі жинақы, ықшам келеді. Айтылатын пікір, жасалатын қорытынды, берілетін баға толық дәлелденген, шыңдалып, шынайыланып жонылып, өткірленіп келеді. Сондықтан да мақал оралымды, өткір болады. Мақалда дәлелдеу мен қорытынды пікір бірдей жүріп отырады.
Ішкі кұрылысы жағынан алғанда, мақалдар екі түрлі: біріншісі -- айтайын деген ойын ашық етіп бірден, турасынан білдіреді (Жауды аяған жаралы қалады, Бірлігі жоқтың -- тірлігі жоқ, т. б.). Екіншісі -- негізгі ойды астарлап айтатын, ишаратпен білдіретін мақалдар. Қазақ мақалдарының біразы осы соңғы түрге енеді. Мұның мысалдарына Жығылсаң нардан жығыл, Сырын білмеген аттың сыртынан жүрме деген мақалдарды жатқызуға болады. Сырт қарағанда бұл мақалдарда айтылатын ой айқын, әрқайсысы өз орнында тұрған секілді. Бірақ олардың түпкі мағынасында басқа әңгімелер жатады. Жығылсаң нардан жығыл дегенде, нардан жығылып құлауды айтып отырған жоқ, нардай үлкен іске ұмтыл, мақсатына жете алмасаң, ол айып емес деген ойды білдіреді. Сырын білмеген аттын сыртынаи жүрме деуде тура мағына болумен қатар, астарлап айтылғаи жанама мағына бар. Ол сырлас болмаған, сырын білмеген адаммен бірден ашна-жай болудың қолайсыз жағдайға душар ететінін аңғартады. Сондай-ак, Түйенің үлкені көпірден таяқ жер, Керек тастын ауырлығы жоқ, Қысқа жіп күрмеуге желмес, Аузы күйген үріп ішер деген тәрізді мақалдарды алақ, булардын ішінде тура мағынадан гөрі, астарлап айтылған, жанама түрінде берілген мағына, ой-пікір жатқанын байқаймыз. Айтайын деген негізгі ойды осы сияқты жанама түрде астарлап айту мақалдарға тән ерекшелік болып табылады.
Мақалдарға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz