Нарықты экономика жағдайындағы мемлекеттік бюджеттiң қалыптасуының экономикалық талдауы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
. Мемлекеттiк бюджет теориялық негiзi және экономикалық маңызы
1.1. Мемлекеттiк бюджеттiң экономикалық мәнi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2. Мемлекеттік бюджеттің кірісі мен шығыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
1.3. Бюджеттің қалыптасуы мен экономикасы дамыған мемлекеттердің тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
. Нарықты экономика жағдайындағы мемлекеттік бюджеттiң қалыптасуының экономикалық талдауы
2.1. Мемлекеттiк бюджеттiң табысы мен шығысының экономикалық талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.2. Мемлекеттік бюджеттік қалыптастыруда әлеуметтік сфераларды қаржыландырудың қазіргі заманғы жағдайы мен талдауы ... ... ... ... ... 41
. Мемлекеттік бюджетті қалыптастырудың тиімділігін көтерудің негізгі бағыттары мен бюджеттiң кiрiстерi мен шығыстарының теңестiрiлуi
3.1. Мемлекеттік бюджетті қалыптастырудың тиімділігін көтерудің негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
3.2. Бюджеттiң кiрiстерi мен шығыстарының теңестiрiлуi ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...71
Қысқартылған сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
. Мемлекеттiк бюджет теориялық негiзi және экономикалық маңызы
1.1. Мемлекеттiк бюджеттiң экономикалық мәнi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2. Мемлекеттік бюджеттің кірісі мен шығыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
1.3. Бюджеттің қалыптасуы мен экономикасы дамыған мемлекеттердің тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
. Нарықты экономика жағдайындағы мемлекеттік бюджеттiң қалыптасуының экономикалық талдауы
2.1. Мемлекеттiк бюджеттiң табысы мен шығысының экономикалық талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.2. Мемлекеттік бюджеттік қалыптастыруда әлеуметтік сфераларды қаржыландырудың қазіргі заманғы жағдайы мен талдауы ... ... ... ... ... 41
. Мемлекеттік бюджетті қалыптастырудың тиімділігін көтерудің негізгі бағыттары мен бюджеттiң кiрiстерi мен шығыстарының теңестiрiлуi
3.1. Мемлекеттік бюджетті қалыптастырудың тиімділігін көтерудің негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
3.2. Бюджеттiң кiрiстерi мен шығыстарының теңестiрiлуi ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...71
Қысқартылған сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
Экономикалық категория ретiнде мемлекеттiк бюджет қоғамдық өнiм құнының мемлекеттiң орталықтандырылған қаражат қорын құру жолымен жоспарлы түрде бөлу, қайта бөлу процесiнде және оны ұдайы өндiрiстi ұлғайту, қоғамдық қажеттердi қанағаттандыруға пайдалану барысында мемлекет пен қоғамдық өндiрiске басқа да қатысушылардың арасында қалыптасқан ақша қатынастарын белгiлейдi.
Бюджет экономикаға бюджет механизiмi арқылы ықпал етедi. Мұнда бюджеттiң бұкiл экономикаға ықпал құралы ретiндегi рөлi көрiнедi. Бюджет механизiмi -мемлекеттiң ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын құру және пайдалану формалары мен әдiстерiнiң жиынтығы. Экономиканы реттеу орталықтандырылған қаражат қорының көлемiн белгiлеу, оны құру, пайдалану формалары мен әдiстерiн реттеу, бюджеттi құру және орындау процесiндегi қаржы ресурстарын қайта бөлiске салу жолымен жұзеге асырылады.
Мемлекеттiң негiзгi қаржы жоспарының көрсеткiштерi республика Жоғарғы Кеңесiнiң жыл сайын қабылдайтын Мемлекеттiк бюджет туралы заңына сәйкес мiндеттi тұрде орындалуы тиiс.
Қазақстан Республикасы аумағында орналасқан барлық меншiк формасындағы кәсiпорындар, бiрлестiктер мен шаруашылық жұргiзушi субъектiлер республикалық бюджетке, кеден тарифтерiне сәйкес Ұлттық валютамен экспорттық және импорттық баж салықтарын төлейдi.
Экономиканың қазiргi жағдайында орталықтандырылған қаржы ресурстары мемлекетке қоғамдық өндiрiс қарқынын қамтамасыз ететiн салалық және аумақтық құрылымдар құрып, iрi әлеуметтiк өзгерiстер жұргiзуге мұмкiндiк бередi. Орталықтан бөлiнетiн қаржының көмегiмен қаражат экономиканың басты аймақтарына шоғырланып, мемлекеттiң экономикалық және әлеуметтiк саясатын жұзеге асыруға жағдай жасайды. Сөйтiп, құндық бөлiнiстiң айырықша бөлiгi ретiнде Мемлекеттiк бюджет айырықша қоғамдық арналымды жалпы мемлекеттiк қажеттердi қанағаттандыруға қызмет етедi.
Бюджет экономикаға бюджет механизiмi арқылы ықпал етедi. Мұнда бюджеттiң бұкiл экономикаға ықпал құралы ретiндегi рөлi көрiнедi. Бюджет механизiмi -мемлекеттiң ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын құру және пайдалану формалары мен әдiстерiнiң жиынтығы. Экономиканы реттеу орталықтандырылған қаражат қорының көлемiн белгiлеу, оны құру, пайдалану формалары мен әдiстерiн реттеу, бюджеттi құру және орындау процесiндегi қаржы ресурстарын қайта бөлiске салу жолымен жұзеге асырылады.
Мемлекеттiң негiзгi қаржы жоспарының көрсеткiштерi республика Жоғарғы Кеңесiнiң жыл сайын қабылдайтын Мемлекеттiк бюджет туралы заңына сәйкес мiндеттi тұрде орындалуы тиiс.
Қазақстан Республикасы аумағында орналасқан барлық меншiк формасындағы кәсiпорындар, бiрлестiктер мен шаруашылық жұргiзушi субъектiлер республикалық бюджетке, кеден тарифтерiне сәйкес Ұлттық валютамен экспорттық және импорттық баж салықтарын төлейдi.
Экономиканың қазiргi жағдайында орталықтандырылған қаржы ресурстары мемлекетке қоғамдық өндiрiс қарқынын қамтамасыз ететiн салалық және аумақтық құрылымдар құрып, iрi әлеуметтiк өзгерiстер жұргiзуге мұмкiндiк бередi. Орталықтан бөлiнетiн қаржының көмегiмен қаражат экономиканың басты аймақтарына шоғырланып, мемлекеттiң экономикалық және әлеуметтiк саясатын жұзеге асыруға жағдай жасайды. Сөйтiп, құндық бөлiнiстiң айырықша бөлiгi ретiнде Мемлекеттiк бюджет айырықша қоғамдық арналымды жалпы мемлекеттiк қажеттердi қанағаттандыруға қызмет етедi.
1. Кодекс Республики Казахстан о налогах и других обязательных платежах в бюджет (налоговый кодекс) от 12 июня 2001 года № 209-II: по состоянию на 1 янв. 2006 г.. - Алматы: Изд. дом "Бико", 2006. - 144 с. - (Бюллетень бухгалтера; № 53-55)
2. О местном самоуправлении в Республике Казахстан: Проект Закона Республики Казахстан //Казахстанская правда. - 2006. - 12 окт., № 228. - C. 8.
3. Об утверждении Правил субсидирования развития систем управления производством и рынка сельскохозяйственной продукции: Постановление Правительства Республики Казахстан от 14.03.06, № 156 //Казахстанская правда. - 2006. - 18 марта, № 61-62. - C. 7.
4. О Среднесрочной фискальной политике Правительства Республики Казахстан на 2007-2009 годы: Постановление правительства Республики Казахстан от 12.07.06, № 660 //САПП. - 2006. - № 25, ст.263 ((на каз. и рус. яз.).)
5. О среднесрочной фискальной политике акимата Южно-Казахстанской области на 2005-2007 годы: Постановление Акимата ЮКО // Южанка. - 2004. - 24 дек. - С. 2-4.
6. О Среднесрочной фискальной политике акимата Южно-Казахстанской области на 2007-2009 годы: Постановление Акимата ЮКО от 30.07.06, № 226 //Южный Казахстан. - 2006. - 19 июля, № 84. - C. 5-8.
7. Временные методические указания по применению действующих нормативных документов для рассмотрения и утверждения технико-экономических обоснований и проектов строительства, финансируемых за счет государственных инвестиций/ Ком. по делам стр-ва М-ва энергетики, индустрии и торговли . - Астана: Б. и., 2001. - 4 с
8. О республиканском бюджете на 2005 год: Закон Республики Казахстан от 02.12.04 № 281 //Казахстанская правда. - 2004. - 2 дек.
9. О республиканском бюджете на 2006 года: Закон Республики Казахстан от 22.11.05, № 88-III ЗРК //Казахстанская правда. - Астана, 2005. - 26 нояб., № 323-324. - C. 4; Ведомости Парламента РК.; № 19-20, ст. 80. - C. 82-145. (на рус. и каз. яз.)
10. Отчет Счетного комитета об исполнении республиканского бюджета за 2004 год (основные положения) //Казахстанская правда. - Астана, 2005. - 9 июля, № 182-183. - C. 14.
11. Сагындыкова М. Исполнени доходной части государственного бюджета за 2004 год/ М. Сагындыкова //Вестник налоговой службы Республики Казахстан. - Астана, 2005. - № 2
12. Исполнение государственного бюджета. Сколько стоит продовольственная корзина. Прожиточный минимум/ Агентство РК по статистике //Казахстанская правда. - 2006. - 17 февр, № 33-34. - C. 17.
13. Об областном бюджете на 2006 года: Решение Южно-Казахстанского областного маслихата от 06.12.05, № 20/195-III //Южный Казахстан. - Шымкент, 2005. - 14 дек., № 150. - C. 4-8.
14. Об утверждении отчета акима Южно-Казахстанской области об исполнении областного бюджета за 2005 год: Решение Южно-Казахстанского областного маслихата от 29.09.06, № 25/277-III //Южный Казахстан. - 2006. - 18 окт., № 123. - C. 5-6.
15. Отчет об исполнении Южно-Казахстанского областного бюджета за 2005 год //Южный Казахстан. - 2006. - 17 марта, № 31. - C. 3.
16. Глобализация и национальные финансовые системы: пер. с англ./ под ред. Дж. А. Хансона, П. Хонохана и Дж. Маджнони. - М.: Весь мир, 2005. - 320 с
17. Кожинов В. Я. Налоговое планирование и прогнозирование финансового результата деятельности предприятий: Учебное пособие/ В. Я.Кожинов. - М.: Экзамен, 2002. - 160 с
18. Колпакова Г. М. Финансы. Денежное обращение. Кредит: Учебное пособие для вузов/ Г. М. Колпакова. - 2-е изд., перераб. и доп. - М.: Финансы и статистика, 2003. - 496 с
19. 336 / Ф 59 Финансы, денежное обращение и кредит: Учеб. Краткий курс/ Под ред. Н. Ф. Самсонова. - М.: Инфра-М, 2003. - 302 с. - (Высшее образование)
20. Финансы, налоги и кредит: Учеб./ Под общ. ред. А. М. Емельянова, И. Д. Мацкуляка, Б. Е. Пенькова. - М.: Изд-во РАГС, 2002. - 546 с
21. Финансы. Денежное обращение. Кредит: Учеб. для вузов/ Под ред. Г. Б. Поляка. - 2-е изд. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003. - 512 с
22. Финансы: учеб. для вузов/ под. ред. С. И. Лушина, В. А. Слепова. - 2-е изд., перераб. и доп.. - М.: Экономисть, 2005. - 682 с
23. Щегорцов В. А. Мировая экономика. Мировая финансовая система. Международный финансовый контроль: учеб. для вузов/ В. А. Щегорцов, В. А. Таран. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2005. - 528 с
24. Сысоев В. В. Международные и зарубежные программы в Казахстане: Финансирование, техническая помощь, консалтинг и обучение. В 3-х частях. Часть 1: Справ. пособие/ В. В. Сысоев. - Алматы: Фонд правового содействия, 2002. - 133 с
25. Мониторинг формирования и использования доходов от сырьевых секторов Казахстана: обсуждение проекта Бюджетного кодекса. 18 сентября 2003 г. . - Астана: центр анализа общественных проблем, 2003. - 82 с. - (Материалы круглого стола)
26. Нурсеит Н. Обеспечение устойчивости национальной валюты: Теория и практика валютной политики/ Н. Нурсеит. - Алматы: Дауiр, 2004. - 416 с
27. Ильясов К. К. Расходы государственного бюджета: Учебное пособие / К. К. Ильясов, П. Б. Исахова. - Алматы: Экономика, 2003. - 290 с
28. Ли В. Д. Финансы в вопросах и ответах: учеб. пособие/ В. Д. Ли. - Алматы: Изд. дом "Свет", 2004. - 141 с
29. Махмутова М. Распределение расходных обязательств между уровнями бюджетной системы в Казахстане: материалы исслед. по проекту/ Меруерт Махмутова. - Алматы: Б. и., 2003. - 34 с
30. Мельников В. Д. Основы финансов: учебник для вузов / В. Д. Мельников. - Алматы: Изд-во "LEM", 2005. - 560 с
31. Абдымомунов А. Доклад вице-министра ОН РК на совещании правительства по вопросам управления наукой/ А. Абдымомунов //Наука и высшая школа Казахстана. - 2006. - 1 мая, № 9. - C. 1, 3.
32. Галиев С. Интеллектуальный потенциал: сохранить и приумножить/ С. Галиев //Казахстанская правда. - 2006. - 2 июня, № 136-137. - C. 11.
33. Иванова К. Деньги - это процесс бюджетный/ К. Иванова //Казахстанская правда. - 2006. - 21 апр., № 95-96. - C. 6.
34. Мешимбаева А. Налог - инструмент регулировки // Казахстанская правда. - 2006. - 20 июня, № 153-154. - C. 9.
35. Орлинская Л. Много нас, а он один // Южный Казахстан. - Шымкент, 2005. - 9 дек., № 147-148. - C. 4.
36. Рахматуллин Б. Статистика государственного долга // Деловая неделя. - Алматы, 2005. - 29 апр., № 17. - C. 3.
37. Абдешов Д. Д. Возможности повышения доходов местного бюджета посредством кластерного развития отраслей/ Д. Д. Абдешов, Р. К. Сатова, Е. Н. Набиев //Банки Казахстана. - Алматы, 2005. - № 7. - C. 17-20.
38. Адилбекова К. Значение Бюджетного кодекса РК в реформировании бюджетной системы/ К. Адилбекова //Финансы и кредиты. - Алматы, 2005. - № 1. - C. 13-14.
39. Айтказина М. Анализ региональных диспропорций в финансово-кредитной системе Казахстана/ М. Айтказина //Транзитная экономика. - Алматы, 2006. - № 4. - C. 26-35.
40. Айтказы Д. Денежно-финансовые проблемы макроэкономической стабильности/ Д. Айтказы //Транзитная экономика. - Алматы, 2005. - № 1. - C. 62-75.
41. Алибеков А. Б. Система государственной поддержки АПК в Республике Казахстан/ А. Б. Алибеков //АльПари. - Алматы, 2005. - № 1. - C. 85-91.
42. Алпысбаев С. Стратегия инновационного развития: проекты и реалии / С. Алпысбаев // Евразийское сообщество. - Алматы, 2005. - № 3. - C. 117-121. - Библиогр.: 5 назв.
43. Аманова А. Региональная финансовая политика в современных условиях / А. Аманова //Транзитная экономика. - 2006. - № 3. - C. 36-42.
44. Арыстанбаева С.С. Проблемы государственного регулирования развития инновационных финансовых структур/ С. С. Арыстанбаева //Банки Казахстана. - Алматы, 2006. - № 2. - C. 23-27.
45. Ахметов С. С. Финансово-кредитные рычаги для малого бизнеса в развитых странах/ С. С. Ахметов //Банки Казахстана. - Алматы, 2005. - № 1. - C. 22-25.
46. Бегентаев М. Совершенствование системы управления организациями научной сферы в РК/ М. Бегентаев //Евразийское сообщество. - Алматы, 2005. - № 2. - C. 127-134. - Резюме на англ. яз.. - Библиогр.: 22 назв.
47. Берстембаева Р. Государственные внутренние заимствования: проблемы совершенствования/ Р. Берстембаева //Финансы Казахстана. - Алматы, 2005. - № 1. - C. 85-92.
48. Бишенов А. Л. Расчет налогового потенциала и распределение дотаций/ А. Л. Бишенов //Финансы. - М., 2005. - № 6 . - C. 13-14.
49. Блинова К. Региональное бюджетное выравнивание: проблемы и пути совершенствования/ К. Блинова, П. Исахова //Финансы и кредиты. - Алматы, 2005. - № 1. - C. 14-18.
50. Бримбетова Н. Финансовое регулирование территориальных различий/ Н. Бримбетова //Финансы и кредиты. - Алматы, 2005. - № 4. - C. 8-9.
51. Бурлаченко С. Эволюция структуры государственного бюджета Республики Казахстан/ С. Бурлаченко //Саясат. - Алматы, 2005. - № 3. - C. 13-16.
52. Жанузакова Л. Т. Роль представительных органов в формировании налоговой политики государства/ Л. Т. Жанузакова //Экономика и право. - Алматы, 2005. - 16. - C. 33-36.
53. Жолдасбаев С. Правовое регулирование системы обязательного социального страхования/ С. Жолдасбаев //Труд в Казахстане. - Алматы, 2005. - № 4. - C. 4-11.
54. Жолдасбаев С. Структура АО " Государственный фонд социального страхования " и вопросы взаимодействия участников системы обязательного социального страхования/ С. Жолдасбаев //Экономика и статистика. - Алматы, 2005. - № 2 . - C. 27-31.
55. Жолмурзаева Г. К вопросу об управлении региональными бюджетами/ Г. Жолмурзаева //Финансы Казахстана. - Алматы, 2005. - № 1. - C. 93-96.
56. Жунусова Н.А. О бюджетной политике/ Н.А.Жунусова //Саясат. - 2001. - № 1. - C. 53-56.
57. Зейнельгабдин А. Проблемы финансового обеспечения индустриально-инновационного развития/ А. Зейнельгабдин //Финансы и кредиты. - Алматы, 2005. - № 1. - C. 8-10.
58. Ильясов К. Отдельные вопросы бюджетной политики в сложившихся условиях функционирования экономики/ К. Ильясов //Финансы Казахстана. - Алматы, 2005. - № 6. - C. 3-10.
59. Исахова П. Состояние системы социальной защиты населения/ П. Исахова //Финансы и кредиты. - Алматы, 2005. - № 2. - C. 35-36.
60. Капаров С. Совершенствование системы предоставления государственных услуг/ С. Капаров //Бухучет и налоги в государственных и бюджетных организациях. - Алматы, 2005. - № 2. - C. 22-24.
61. Капенова А. Источники и механизмы бюджетного кредитования/ А. Капенова //Финансы Казахстана. - Алматы, 2005. - № 2. - C. 55-57.
62. Конакбаев С. Бюджетные эффекты теории монетаризма/ С. Конакбаев //Банки Казахстана. - Алматы, 2005. - № 10. - C. 62-64. - Библиогр.: 3 назв.
63. Конакбаева С. Эволюция бюджетного процесса в РК: исторические и практические доминанты/ С. Конакбаева //Финансы Казахстана. - Алматы, 2005. - № 5. - C. 83-87.
64. Основные направления единой государственной денежно-кредитной политики на 2006 год //Банки Казахстана. - Алматы, 2006. - № 3. - C. 39-46.
65. Оспанова А. Разработка детального плана финансирования и исполнение сметы расходов по бюджетным средствам учреждений здравоохранения/ А. Оспанова //Каржы-каражат. - Алматы, 2006. - № 2. - C. 42-47.
66. Серикова А. Совершенствование межбюджетных отношений в РК/ А. Серикова //Экономика и статистика. - Алматы, 2005. - № 3. - C. 4-7.. - Библиогр.: 3 назв.
67. Смагулова Н. Бюджетирование в системе планирования предпринимательской деятельности/ Н. Смагулова //Финансы Казахстана. - Алматы, 2005. - № 3. - C. 45-50.
68. Стамбаева С. Государственная политика обеспечения экологической безопасности в РК/ С. Стамбаева //Саясат. - Алматы, 2006. - № 4. - C. 65-68.
69. Горегляд В. "Бюджетная трехлетка" (2006-2008 годы) и экономическая политика государства/ В. Горегляд //Банки Казахстана. - Алматы, 2005. - № 11. - C. 44-48.
70. Ермилов В. Г. К теории государственного финансового контроля/ В. Г. Ермилов //Финансы. - М., 2005. - № 2. - C. 62-64.
71. Комарова А.Н. Влияние рынка производных финансовых инструментов на эффективность государственной денежно-кредитной политики/ А. Н. Комарова //Финансовый менеджмент. - М., 2006. - № 2. - C. 113-124.
2. О местном самоуправлении в Республике Казахстан: Проект Закона Республики Казахстан //Казахстанская правда. - 2006. - 12 окт., № 228. - C. 8.
3. Об утверждении Правил субсидирования развития систем управления производством и рынка сельскохозяйственной продукции: Постановление Правительства Республики Казахстан от 14.03.06, № 156 //Казахстанская правда. - 2006. - 18 марта, № 61-62. - C. 7.
4. О Среднесрочной фискальной политике Правительства Республики Казахстан на 2007-2009 годы: Постановление правительства Республики Казахстан от 12.07.06, № 660 //САПП. - 2006. - № 25, ст.263 ((на каз. и рус. яз.).)
5. О среднесрочной фискальной политике акимата Южно-Казахстанской области на 2005-2007 годы: Постановление Акимата ЮКО // Южанка. - 2004. - 24 дек. - С. 2-4.
6. О Среднесрочной фискальной политике акимата Южно-Казахстанской области на 2007-2009 годы: Постановление Акимата ЮКО от 30.07.06, № 226 //Южный Казахстан. - 2006. - 19 июля, № 84. - C. 5-8.
7. Временные методические указания по применению действующих нормативных документов для рассмотрения и утверждения технико-экономических обоснований и проектов строительства, финансируемых за счет государственных инвестиций/ Ком. по делам стр-ва М-ва энергетики, индустрии и торговли . - Астана: Б. и., 2001. - 4 с
8. О республиканском бюджете на 2005 год: Закон Республики Казахстан от 02.12.04 № 281 //Казахстанская правда. - 2004. - 2 дек.
9. О республиканском бюджете на 2006 года: Закон Республики Казахстан от 22.11.05, № 88-III ЗРК //Казахстанская правда. - Астана, 2005. - 26 нояб., № 323-324. - C. 4; Ведомости Парламента РК.; № 19-20, ст. 80. - C. 82-145. (на рус. и каз. яз.)
10. Отчет Счетного комитета об исполнении республиканского бюджета за 2004 год (основные положения) //Казахстанская правда. - Астана, 2005. - 9 июля, № 182-183. - C. 14.
11. Сагындыкова М. Исполнени доходной части государственного бюджета за 2004 год/ М. Сагындыкова //Вестник налоговой службы Республики Казахстан. - Астана, 2005. - № 2
12. Исполнение государственного бюджета. Сколько стоит продовольственная корзина. Прожиточный минимум/ Агентство РК по статистике //Казахстанская правда. - 2006. - 17 февр, № 33-34. - C. 17.
13. Об областном бюджете на 2006 года: Решение Южно-Казахстанского областного маслихата от 06.12.05, № 20/195-III //Южный Казахстан. - Шымкент, 2005. - 14 дек., № 150. - C. 4-8.
14. Об утверждении отчета акима Южно-Казахстанской области об исполнении областного бюджета за 2005 год: Решение Южно-Казахстанского областного маслихата от 29.09.06, № 25/277-III //Южный Казахстан. - 2006. - 18 окт., № 123. - C. 5-6.
15. Отчет об исполнении Южно-Казахстанского областного бюджета за 2005 год //Южный Казахстан. - 2006. - 17 марта, № 31. - C. 3.
16. Глобализация и национальные финансовые системы: пер. с англ./ под ред. Дж. А. Хансона, П. Хонохана и Дж. Маджнони. - М.: Весь мир, 2005. - 320 с
17. Кожинов В. Я. Налоговое планирование и прогнозирование финансового результата деятельности предприятий: Учебное пособие/ В. Я.Кожинов. - М.: Экзамен, 2002. - 160 с
18. Колпакова Г. М. Финансы. Денежное обращение. Кредит: Учебное пособие для вузов/ Г. М. Колпакова. - 2-е изд., перераб. и доп. - М.: Финансы и статистика, 2003. - 496 с
19. 336 / Ф 59 Финансы, денежное обращение и кредит: Учеб. Краткий курс/ Под ред. Н. Ф. Самсонова. - М.: Инфра-М, 2003. - 302 с. - (Высшее образование)
20. Финансы, налоги и кредит: Учеб./ Под общ. ред. А. М. Емельянова, И. Д. Мацкуляка, Б. Е. Пенькова. - М.: Изд-во РАГС, 2002. - 546 с
21. Финансы. Денежное обращение. Кредит: Учеб. для вузов/ Под ред. Г. Б. Поляка. - 2-е изд. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003. - 512 с
22. Финансы: учеб. для вузов/ под. ред. С. И. Лушина, В. А. Слепова. - 2-е изд., перераб. и доп.. - М.: Экономисть, 2005. - 682 с
23. Щегорцов В. А. Мировая экономика. Мировая финансовая система. Международный финансовый контроль: учеб. для вузов/ В. А. Щегорцов, В. А. Таран. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2005. - 528 с
24. Сысоев В. В. Международные и зарубежные программы в Казахстане: Финансирование, техническая помощь, консалтинг и обучение. В 3-х частях. Часть 1: Справ. пособие/ В. В. Сысоев. - Алматы: Фонд правового содействия, 2002. - 133 с
25. Мониторинг формирования и использования доходов от сырьевых секторов Казахстана: обсуждение проекта Бюджетного кодекса. 18 сентября 2003 г. . - Астана: центр анализа общественных проблем, 2003. - 82 с. - (Материалы круглого стола)
26. Нурсеит Н. Обеспечение устойчивости национальной валюты: Теория и практика валютной политики/ Н. Нурсеит. - Алматы: Дауiр, 2004. - 416 с
27. Ильясов К. К. Расходы государственного бюджета: Учебное пособие / К. К. Ильясов, П. Б. Исахова. - Алматы: Экономика, 2003. - 290 с
28. Ли В. Д. Финансы в вопросах и ответах: учеб. пособие/ В. Д. Ли. - Алматы: Изд. дом "Свет", 2004. - 141 с
29. Махмутова М. Распределение расходных обязательств между уровнями бюджетной системы в Казахстане: материалы исслед. по проекту/ Меруерт Махмутова. - Алматы: Б. и., 2003. - 34 с
30. Мельников В. Д. Основы финансов: учебник для вузов / В. Д. Мельников. - Алматы: Изд-во "LEM", 2005. - 560 с
31. Абдымомунов А. Доклад вице-министра ОН РК на совещании правительства по вопросам управления наукой/ А. Абдымомунов //Наука и высшая школа Казахстана. - 2006. - 1 мая, № 9. - C. 1, 3.
32. Галиев С. Интеллектуальный потенциал: сохранить и приумножить/ С. Галиев //Казахстанская правда. - 2006. - 2 июня, № 136-137. - C. 11.
33. Иванова К. Деньги - это процесс бюджетный/ К. Иванова //Казахстанская правда. - 2006. - 21 апр., № 95-96. - C. 6.
34. Мешимбаева А. Налог - инструмент регулировки // Казахстанская правда. - 2006. - 20 июня, № 153-154. - C. 9.
35. Орлинская Л. Много нас, а он один // Южный Казахстан. - Шымкент, 2005. - 9 дек., № 147-148. - C. 4.
36. Рахматуллин Б. Статистика государственного долга // Деловая неделя. - Алматы, 2005. - 29 апр., № 17. - C. 3.
37. Абдешов Д. Д. Возможности повышения доходов местного бюджета посредством кластерного развития отраслей/ Д. Д. Абдешов, Р. К. Сатова, Е. Н. Набиев //Банки Казахстана. - Алматы, 2005. - № 7. - C. 17-20.
38. Адилбекова К. Значение Бюджетного кодекса РК в реформировании бюджетной системы/ К. Адилбекова //Финансы и кредиты. - Алматы, 2005. - № 1. - C. 13-14.
39. Айтказина М. Анализ региональных диспропорций в финансово-кредитной системе Казахстана/ М. Айтказина //Транзитная экономика. - Алматы, 2006. - № 4. - C. 26-35.
40. Айтказы Д. Денежно-финансовые проблемы макроэкономической стабильности/ Д. Айтказы //Транзитная экономика. - Алматы, 2005. - № 1. - C. 62-75.
41. Алибеков А. Б. Система государственной поддержки АПК в Республике Казахстан/ А. Б. Алибеков //АльПари. - Алматы, 2005. - № 1. - C. 85-91.
42. Алпысбаев С. Стратегия инновационного развития: проекты и реалии / С. Алпысбаев // Евразийское сообщество. - Алматы, 2005. - № 3. - C. 117-121. - Библиогр.: 5 назв.
43. Аманова А. Региональная финансовая политика в современных условиях / А. Аманова //Транзитная экономика. - 2006. - № 3. - C. 36-42.
44. Арыстанбаева С.С. Проблемы государственного регулирования развития инновационных финансовых структур/ С. С. Арыстанбаева //Банки Казахстана. - Алматы, 2006. - № 2. - C. 23-27.
45. Ахметов С. С. Финансово-кредитные рычаги для малого бизнеса в развитых странах/ С. С. Ахметов //Банки Казахстана. - Алматы, 2005. - № 1. - C. 22-25.
46. Бегентаев М. Совершенствование системы управления организациями научной сферы в РК/ М. Бегентаев //Евразийское сообщество. - Алматы, 2005. - № 2. - C. 127-134. - Резюме на англ. яз.. - Библиогр.: 22 назв.
47. Берстембаева Р. Государственные внутренние заимствования: проблемы совершенствования/ Р. Берстембаева //Финансы Казахстана. - Алматы, 2005. - № 1. - C. 85-92.
48. Бишенов А. Л. Расчет налогового потенциала и распределение дотаций/ А. Л. Бишенов //Финансы. - М., 2005. - № 6 . - C. 13-14.
49. Блинова К. Региональное бюджетное выравнивание: проблемы и пути совершенствования/ К. Блинова, П. Исахова //Финансы и кредиты. - Алматы, 2005. - № 1. - C. 14-18.
50. Бримбетова Н. Финансовое регулирование территориальных различий/ Н. Бримбетова //Финансы и кредиты. - Алматы, 2005. - № 4. - C. 8-9.
51. Бурлаченко С. Эволюция структуры государственного бюджета Республики Казахстан/ С. Бурлаченко //Саясат. - Алматы, 2005. - № 3. - C. 13-16.
52. Жанузакова Л. Т. Роль представительных органов в формировании налоговой политики государства/ Л. Т. Жанузакова //Экономика и право. - Алматы, 2005. - 16. - C. 33-36.
53. Жолдасбаев С. Правовое регулирование системы обязательного социального страхования/ С. Жолдасбаев //Труд в Казахстане. - Алматы, 2005. - № 4. - C. 4-11.
54. Жолдасбаев С. Структура АО " Государственный фонд социального страхования " и вопросы взаимодействия участников системы обязательного социального страхования/ С. Жолдасбаев //Экономика и статистика. - Алматы, 2005. - № 2 . - C. 27-31.
55. Жолмурзаева Г. К вопросу об управлении региональными бюджетами/ Г. Жолмурзаева //Финансы Казахстана. - Алматы, 2005. - № 1. - C. 93-96.
56. Жунусова Н.А. О бюджетной политике/ Н.А.Жунусова //Саясат. - 2001. - № 1. - C. 53-56.
57. Зейнельгабдин А. Проблемы финансового обеспечения индустриально-инновационного развития/ А. Зейнельгабдин //Финансы и кредиты. - Алматы, 2005. - № 1. - C. 8-10.
58. Ильясов К. Отдельные вопросы бюджетной политики в сложившихся условиях функционирования экономики/ К. Ильясов //Финансы Казахстана. - Алматы, 2005. - № 6. - C. 3-10.
59. Исахова П. Состояние системы социальной защиты населения/ П. Исахова //Финансы и кредиты. - Алматы, 2005. - № 2. - C. 35-36.
60. Капаров С. Совершенствование системы предоставления государственных услуг/ С. Капаров //Бухучет и налоги в государственных и бюджетных организациях. - Алматы, 2005. - № 2. - C. 22-24.
61. Капенова А. Источники и механизмы бюджетного кредитования/ А. Капенова //Финансы Казахстана. - Алматы, 2005. - № 2. - C. 55-57.
62. Конакбаев С. Бюджетные эффекты теории монетаризма/ С. Конакбаев //Банки Казахстана. - Алматы, 2005. - № 10. - C. 62-64. - Библиогр.: 3 назв.
63. Конакбаева С. Эволюция бюджетного процесса в РК: исторические и практические доминанты/ С. Конакбаева //Финансы Казахстана. - Алматы, 2005. - № 5. - C. 83-87.
64. Основные направления единой государственной денежно-кредитной политики на 2006 год //Банки Казахстана. - Алматы, 2006. - № 3. - C. 39-46.
65. Оспанова А. Разработка детального плана финансирования и исполнение сметы расходов по бюджетным средствам учреждений здравоохранения/ А. Оспанова //Каржы-каражат. - Алматы, 2006. - № 2. - C. 42-47.
66. Серикова А. Совершенствование межбюджетных отношений в РК/ А. Серикова //Экономика и статистика. - Алматы, 2005. - № 3. - C. 4-7.. - Библиогр.: 3 назв.
67. Смагулова Н. Бюджетирование в системе планирования предпринимательской деятельности/ Н. Смагулова //Финансы Казахстана. - Алматы, 2005. - № 3. - C. 45-50.
68. Стамбаева С. Государственная политика обеспечения экологической безопасности в РК/ С. Стамбаева //Саясат. - Алматы, 2006. - № 4. - C. 65-68.
69. Горегляд В. "Бюджетная трехлетка" (2006-2008 годы) и экономическая политика государства/ В. Горегляд //Банки Казахстана. - Алматы, 2005. - № 11. - C. 44-48.
70. Ермилов В. Г. К теории государственного финансового контроля/ В. Г. Ермилов //Финансы. - М., 2005. - № 2. - C. 62-64.
71. Комарова А.Н. Влияние рынка производных финансовых инструментов на эффективность государственной денежно-кредитной политики/ А. Н. Комарова //Финансовый менеджмент. - М., 2006. - № 2. - C. 113-124.
ЖОСПАР
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
(. Мемлекеттiк бюджет теориялық негiзi және экономикалық маңызы
1. Мемлекеттiк бюджеттiң экономикалық мәнi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2. Мемлекеттік бюджеттің кірісі мен
шығыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 15
3. Бюджеттің қалыптасуы мен экономикасы дамыған мемлекеттердің
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
((. Нарықты экономика жағдайындағы мемлекеттік бюджеттiң қалыптасуының
экономикалық талдауы
1. Мемлекеттiк бюджеттiң табысы мен шығысының экономикалық
талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2. Мемлекеттік бюджеттік қалыптастыруда әлеуметтік сфераларды
қаржыландырудың қазіргі заманғы жағдайы мен талдауы ... ... ... ... ... 41
(((. Мемлекеттік бюджетті қалыптастырудың тиімділігін көтерудің негізгі
бағыттары мен бюджеттiң кiрiстерi мен шығыстарының теңестiрiлуi
3.1. Мемлекеттік бюджетті қалыптастырудың тиімділігін көтерудің негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
3.2. Бюджеттiң кiрiстерi мен шығыстарының
теңестiрiлуi ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..64
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
Қысқартылған
сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..83
Кiрiспе
Экономикалық категория ретiнде мемлекеттiк бюджет қоғамдық өнiм құнының
мемлекеттiң орталықтандырылған қаражат қорын құру жолымен жоспарлы түрде
бөлу, қайта бөлу процесiнде және оны ұдайы өндiрiстi ұлғайту, қоғамдық
қажеттердi қанағаттандыруға пайдалану барысында мемлекет пен қоғамдық
өндiрiске басқа да қатысушылардың арасында қалыптасқан ақша қатынастарын
белгiлейдi.
Бюджет экономикаға бюджет механизiмi арқылы ықпал етедi. Мұнда бюджеттiң
бұкiл экономикаға ықпал құралы ретiндегi рөлi көрiнедi. (Бюджет механизiмi(
-мемлекеттiң ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын құру және
пайдалану формалары мен әдiстерiнiң жиынтығы. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған қаражат қорының көлемiн белгiлеу, оны құру, пайдалану
формалары мен әдiстерiн реттеу, бюджеттi құру және орындау процесiндегi
қаржы ресурстарын қайта бөлiске салу жолымен жұзеге асырылады.
Мемлекеттiң негiзгi қаржы жоспарының көрсеткiштерi республика Жоғарғы
Кеңесiнiң жыл сайын қабылдайтын (Мемлекеттiк бюджет туралы( заңына сәйкес
мiндеттi тұрде орындалуы тиiс.
Қазақстан Республикасы аумағында орналасқан барлық меншiк формасындағы
кәсiпорындар, бiрлестiктер мен шаруашылық жұргiзушi субъектiлер
республикалық бюджетке, кеден тарифтерiне сәйкес Ұлттық валютамен
экспорттық және импорттық баж салықтарын төлейдi.
Экономиканың қазiргi жағдайында орталықтандырылған қаржы ресурстары
мемлекетке қоғамдық өндiрiс қарқынын қамтамасыз ететiн салалық және
аумақтық құрылымдар құрып, iрi әлеуметтiк өзгерiстер жұргiзуге мұмкiндiк
бередi. Орталықтан бөлiнетiн қаржының көмегiмен қаражат экономиканың басты
аймақтарына шоғырланып, мемлекеттiң экономикалық және әлеуметтiк саясатын
жұзеге асыруға жағдай жасайды. Сөйтiп, құндық бөлiнiстiң айырықша бөлiгi
ретiнде (Мемлекеттiк бюджет( айырықша қоғамдық арналымды жалпы мемлекеттiк
қажеттердi қанағаттандыруға қызмет етедi.
Дипломдық жұмысымда әлеуметтік-экономикалық дамудың негізгі бағыттарын
жүзеге асырудың басты механизмдерін жетілдіру жолдарын қарастыруда және ол
төмендегідей тұжырымдар мен ұсыныстар арқылы қалыптасқан:
• Қазақстанның экономикасының қарқынды өсуіне кедергі келтіретін
қазіргі заманғы бюджет жүйесінің кемшіліктерін анықтау мен және
оны жою механизмдерін жасауда;
• стратегиялық басымдықтарды жүзеге асыруда шекті бюджет
ресурстарын бөлу туралы шешім қабылдауда жасалатын
алмастырулардың негізділігін анықтау жолдарын көрсетуде;
• болашақта бюджеттің тиімділігі мен шынайылығын қамтамасыз ету
тәсілдерін түзуде;
• мемлекеттік бюджеттеу элементтерін кешенді пайдалану
механизмдерін айқындауда;
• бюджеттік жоспарлауды жетілдіру құралдарын анықтауда;
• болашаққа бюджеттік жоспар жасаудың ролін арттыру мақсатында
шаралар тізбегін жасауда;
• үкімекттің қарызының құрамындағы сыртқы қарыз үлесін
төмендетудің жолдарын анықтауда.
Дипломдық жұмысымның маңыздылығы мемлекеттік бюджетті қалыптастыруды
жетілдіру жөніндегі ұсыныстар Қазақстан Республикасының бюджет
субъектілері мен республика деңгейінде бюджеттік саясатты қалыптастыру
кезінде қолдана алады және ол келесілерден көрінеді:
• мемлекеттік шығындарды жүзеге асыруда бағдарламалы жоспарларды
пайдалана отырып олардың тиімділігін көтеру бойынша ұсыныстар
жасалынған;
• қарыз мәселелерінің әр-түрлі теориялық тәсілдері мен
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайының ерекшеліктерін
есепке ала отырып, бюджеттік саясат шеңберінде мемлекеттік
қарызды басқарудың тиімді жүйесін қадыптастырудың жолдарын
анықталған;
• мемлекеттік қарыздарды жүзеге асырудың екі бағыты ұсынылған:
1. республикалық бюджет пен мемлекеттік қарыздардың жетіспеушілігін
жүргізіліп отырған жинақтау саясатын есепке ала отырып, бюджеттің
мұнайлық емес жетіспеушілігінен анықтау қажет;
2. үкімет қарызының құрылымындағы сыртқы қарыз үлесін бірте бірте
төмендету бойынша ұсыныстар кешені жасалынған;
Жұмыстың көлемі мен құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде Мемлекеттік бюдлжеттің актуалдылығы негізделеді және бюджеттің
қалыптасуы мен экономикасы дамыған мемлекеттердің тәжірибесі негізінде
зерттеудің теориялық бөлімі мен маңыздылығы көрсетіледі.
Бірінші бөлімде нарықты экономика жағдайындағы мемлекеттік бюджеттiң
қалыптасуының экономикалық талдауы шетелдік және отандық әдебиеттердегі
мемлекеттің бюджеттік кірістері мен шығыстарының экономикалық маңызы,
мазмұны, мақсаты, тапсырмасы, объективті қажеттіліктері мен принциптері,
мемлекеттік бюджеттің қалыптасуы мен экономикасы дамыған мемлекеттердегі
тәжірибиесі толығымен ашылады.
Екінші бөлімде нарықты экономика жағдайындағы мемлекеттік бюджеттiң
қалыптасуын 2006 жылмен 2007 жылдың көрсеткiштерiн салыстыру арқылы
мемлекеттiк бюджеттің кірісі мен шығысын экономикалық талдауы жасалынған,
сонымен қатар мемлекеттiк бюджет бұл мемлекеттiк өкiмет органдарының
қызметiн қамтамасыз ету үшiн ақшалай қаражатты қалыптастыру және
жұмсалудың негiзгi қаржы жоспары талданып, олардың пайда болуы мен оларды
төмендету жолдары ашылады.
Үшінші бөлімде Мемлекеттік бюджетті қалыптастырудың тиімділігін
көтерудің негізгі бағыттары мен бюджеттiң кiрiстерi мен шығыстарының
теңестiрiлуi жолдары алдағы 2008-2009 жылдарға Қазақстан Республикасының
Үкіметінің жасаған бюджеттік болжамдары мысалға келтіріле отырып ашылады.
Дипломдық жұмыс 1-сызба, 6-диаграмма, 6-кесте, 3-қосымша және 71-
пайдаланылған әдебиеттер, қысқартылған сөздер тізімінен тұрады.
(. Мемлекеттiк бюджет теориялық негiзi және экономикалық маңызы
2. Мемлекеттiк бюджеттiң экономикалық мәнi
Мемлекеттiк бюджеттiң экономикалық мәнi сан алуан қаржы баланстарында
жекелеген ерекшелiктерi белгiленетiн айырықша салалары бар. Мәселен,
мемлекеттiк кәсiпорындармен, ұйымдармен және халықпен қалыптасатын қаржы
қатынастары қоғамдық өнiмдi құндық бөлудiң айырықша саласын құрайды. Бұл
қатынастар қоғамдық қажеттердi өтеуге арналған, орталықтандырылған қаражат
қорын құрап, пайдалануға байланысты. Бұл процесс мемлекеттiң тiкелей
қатысуымен жұзеге асырылып отырады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы
(Мемлекеттiк бюджет( деп аталған ұғымның экономикалық мазмұнын құрайды.
Мемлекеттік бюджет экономикалық қатынастар субъектісі ретінде
объективті сипатта болады. Оның жеке сфера ретінде қызмет атқаруы, дамуы
сәйкес орталықтандырылған қаражаттарды талап ететін қоғамдық өндірістің
қажеттілігімен айқындалған. Ақшалай қаражаттарды орталықтандыру ұлттық
шаруашылықтың барлық көлемінде тұтас экономиканың үздіксіз қызметін
қамтамасыз ету үшін аса қажет болып табылады. Ерекше бюджет сферасының
болуы мемлекеттің табиғаты мен қызметтері арқылы да анықталады. Мемлекет
орталықтандырылған ақшалай қаражаттарды барлық қоғам көлемінде әлеуметтік-
мәдени шараларды жүргізу үшін, қорғаныс сипатындағы тапсырмаларды шешу
үшін, мемлекеттік басқарудың жалпы шығындарын жабу үшін қажет етеді.
Осылайшы, біздің пікірімізше, мемлекеттік бюджеттің болуы адамдардың
субъективті қалауының нәтижесі емес, кеңейтілген қайта өндірістің
қажеттіліктеріне, мемлекеттің табиғаты мен функцияларына шартталған
объективті қажеттілік болып есептелінеді.
Г.Б. Журавлев Бюджет - бұл қаржы жүйесінің орталық тізбегі,
сондықтан ол қаржының барлық сапалық білгілерін сипаттайды. Бюджет - бұл
процесінде бюджеттік қор қалыптасатын және пайдаланылатын императивті ақша
қатынастарының жүйесі деп сипаттама береді. Бюджет кез келген ел үшін
экономикалық, әлеуметтік және саяси функцияларын атқару үшін қажетті
ақшалай қорларға деген қажеттілігін қанағаттандыру үшін қажет. Кез келген
елдің бюджеті бірдей категорияларды қамтиды: салықтар, займдар, шығындар
және т.б. Ал олардың мазмұны бір қоғамдық экономикалық формациядан
келесісіне өткен кезде де өзгермейді. Осы жағдай бюджетті экономикалық
категория ретінде анықтауға мүмкіндік береді. Кез келген экономикалық
категорияның мәні оның қызметтері арқылы анықталады. Қаржының қызметі деп
оның қоғамдық тағайындалуының формасы түсінілідеі. Бюджет кең қаржылық
категория болғандықтан оғын қаржыға тән қасиеттер қатысты: бюджеттік
қорды құру; бюджеттік қорды пайдалану; бақылау қызметі.
Қазіргі таңда бюджет- бұл тек қана өтірік социалистік белгілеулерге
сәйкес қатаң бекітілген қаржы ғана емес, бұл түбегейлі өзгерістерге
әкелетін экономикалық саясаттың икемді құралы, ал онсыз мемлекеттің өмірі
мәнінен айрылады деп Дербисов өз еңбегінде атап көрсетеді[?].
Экономиканың дамуының қазіргі заманғы сатысында орталықтандырылған
қаржы ресурстары мемлекетке қоғамдық өндірістің қажетті қарқыны мен
пропорциясын қамтамасыз етуге, оның салалық және аймақтық құрылымдарын
жетілдіруге қол жеткізуге, экономиканың салаларын дамытудың ең қажетті
бағдараламаларына қажетті ақшалай қаражаттарды қалыптастыруға, ірі
әлеуметтік қайта құрылымдарды жүргізуге мүмкіндік береді.
Қаржылық орталықтандырудың арқасында ақшалай қаражаттар экономикалық
және әлеуметтік дамудың шешуші бөлімдеріне шоғарландырыла отырып,
мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік саясатын табысты жүргізуге жағдай
туғызады.
Осылайша құндық қайта бөлудің ерекше бөлігі ретінде мемлекеттік
бюджет ерекше қоғамдық қызметті атқарып, жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді
қанағаттандыруға қызмет етеді.
Қаржылық қатынастардың белгілі жиынтығы ретіндегі мемлекеттік
бюджетке келесі белгілер тән: бюджеттік қатынас бөлу сипатында болады,
үнемі ақшалай формада жүзеге асырылады, мақсатты ақшалай қорларды
қалыптастырумен және пайдаланумен ұштасады. Сонымен қатар бюджеттік
қатынастарға белгілі ерекшеліктер де тән, мемлекеттік бюджет құндық
бөлудің ерекше сферасы ретінде келесі белгілері арқылы сипатталады:
• мемлекеттегі жалпы қоғамдық өнімнің құндық бөлігін шарттаумен
және оны қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін
пайдаланумен байланысты бөлу қатынасының ерекше экономикалық
формасын көрсетеді;
• ұлттық шараушылықтың көптеген салалары, аймақтар,
экономиканың секторлары, қоғамдық қызмет сфералары арасында
құнды бөлуге арналған;
• қоғамдық өнімнің оның тауарлы формасындағы қозғалысымен
тікелей байланыссыз құндық бөлудің сатысын сипаттайды.
Кез келген экономикалық категория сияқты мемлекеттік бюджет
өндірістік қатынасты сипаттайды және осыған сәйкес материалды-заттай
сипатқа ие: бюджеттік қатынастар мемлекеттің ақшалай қаражаттарының
орталықтандырылған қорларында, яғни бюджеттік қорда материалды түрге
енеді. Осының нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық
процестер өзінің сипатын мемлекет жұмылдыратын және пайдаланатын ақшалай
қаражаттар ағынынан табады.
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік бюджет қоғамдық өнімнің
құнын, мемлекеттің ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорларын құру
жолымен бөлу және қайта бөлу процесіндегі мемлекет пен қоғамдық өндіріске
басқалай қатысушылар арасында пайда болған ақшалай қаражаттарды және оны
кеңейтілген қайта өндіріс пен қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға
пайдалануды сипаттайды[?].
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде бөлу және
бақылау қызметін атқарады. Мемлекттік бюджет бөлу қызметінің шеңберінде
оранластыру, қайта бөлу, тұрақтандыру қызметтерін де атқарады.
Бюджет экономикаға бюджеттік механизм арқылы әсер етеді. Осыдан
тұтас экономикаға әсер ету құралы ретіндегі мемлекеттік бюджеттің ролі
анықталады. Бюджеттік механизм - мемлекеттің ақшалай қаражаттарының
орталықтандырылған қорларының құралуы мен пайдалану формалары мен
тәсілдерін жиынтығы болып табылады. Экономиканы реттеу ақшалай
қаражаттардың орталықтандырылған қорларының сандық көлемін анықтау,
бюджеттің қалыптасу және атқарылу процесінде қаржылық ресурстардың құралуы
мен пайладанылуы, қайта бөлуінуінің формалары мен тәсілдерін регламенттеу
жолымен жүргізіледі.
С.В. Галицская бюджеттің толық анықтамасын береді: Мемлекетік
бюджет мемлекетте ұлттық кірісті қайта бөлу жөнінде жеке және заңды
тұлғалармен қалыптасқан және бөлшекті түрде экономиканы, әлеуметтік-мәдени
шараларды, қорғаныс пен мемлекеттік басқаруды қаржыландыруға арналған,
елдің басты орталықтандырылған бюджеттік қорын пайдаланумен байланысты
ұлттық байлық жөніндегі ерекше ақша қатынасы түсініледі
Осылайша мемлекеттік бюджет түсінігінің көптігі келесі
құраушыларды талқылауға теңестіріледі:
• салыстырмалы жеке экономикалық категория ретінде;
• мемлекеттің ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қоры ретінде;
• экономикаға бюджеттік механизм арқылы әсер ету құралы ретінде;
• мемлекеттің негізгі қаржылық жоспары ретінде;
• құқықтық заң ретінде.
Мемлекеттік бюджеттің сапалық мінездемесін келесі 1-сызба түрінде
сипаттауға болады.
Сызба 1. Мемлекеттік бюжеттің сапалық мінездемесі.
Қоғамдық қайта өндірістегі мемлекеттік бюджеттің ролі ең алдымен
мемлекеттік бюджеттің көмегімен ұлттық кірістің 30 %-ға, жалпы ішкі өнімнің
20 жуық %-ға, жалпы қоғамдық өнімнің 10%-ға жуық көлемінің бөлінетіндігі
мен қайта бөлінетіндігімен анықталады. Ол ақшалай қаражаттарды ұлттық
шараушылықтың әр түрлі салалары, өндірістің секторлары, қоғамдық қызметтің
сфералары, елдің аймақтары арасында бөлуді қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік бюджет экономикаға белсенді әсер етеді, өйткені ол
барлық ұлттық шараушылықтың бюджеті ретінде бола отырып, материалдық
өндіріс сферасында, оның өсуінің ынталандырушы ретіндегі мемлекеттік
бюджеттің ролі үлкен. Бюджеттің қаражаттары қорлардың жеке және қоғамдық та
айналымын қамтамасыз ету үшін қолданылады. Күрделі салымдар мен айналым
қаражаттарын әрекеттегі және қайтадан құрылған кәсіпорындар үшін бюджеттік
қаржыландыру, басқалай шығындарды қамтамасыз ету бюджетке жекелеген
кәсіпорындар үшін қорлардың жеке айналымына қосылуға мүмкіндік береді.
Осылайша оның үздіксіз қызмет атқаруына жағдай жасайды.
Экономиканың қазiргi жағдайында орталықтандырылған қаржы ресурстары
мемлекетке қоғамдық өндiрiс қарқынын қамтамасыз ететiн салалық және
аумақтық құрылымдар құрып, iрi әлеуметтiк өзгерiстер жұргiзуге мұмкiндiк
бередi. Орталықтан бөлiнетiн қаржының көмегiмен қаражат экономиканың басты
аймақтарына шоғырланып, мемлекеттiң экономикалық және әлеуметтiк саясатын
жұзеге асыруға жағдай жасайды. Сөйтiп, құндық бөлiнiстiң айырықша бөлiгi
ретiнде (Мемлекеттiк бюджет( айырықша қоғамдық арналымды жалпы мемлекеттiк
қажеттердi қанағаттандыруға қызмет етедi. Нақты, объективтi бөлiстiк
қатынастардың формасы болғандықтан айырықша қоғамдық арналымды орындай
отырып, мемекеттiк бюджет экономикалық категория ретiнде көрiнедi. Қаржы
қатынастарының жиынтығы ретiнде мемлекеттiк бюджетте қаржы категориясына
тән сипттар бар. Бюджет қатынастары бөлiстiк сипатта мақсатты ақша қорларын
құрап, пайдалану арқылы жұредi. Сонымен қатар, бюджеттiк қатынастардың
белгiлi бiр ерекшелiктерi болады. Бiрақ ол ерекшелiк қаржыға тән сипат
шегiнен шықпайды. Мемлекеттiк бюджет құн бөлiнiсiнiң айырықша саласы
ретiнде мыналармен сипатталады:
- жиынтық қоғамдық өнiмнiң мемлекет қорында жинақталып, қоғамдық
қажеттердi өтеумен байланысты бөлiс қатынастарының айырықша
экономикалық формасы боып табылады;
- құнды жасап, оны тұтыну процессiн бедерлейтiн материадық өндiрiс
қаржысымен құнды тұтынуға қызмет ететiн өндiрiстен тыс сала
қаржысынан айырмашылығы бюджет халықшаруашылығы салалары, аумақтар,
экономика секторлары, қоғамдық қызмет салалары арасында құнды қайта
бөiске салуға арналған.
Қоғамдық өнiмнiң тауар формасындағы қозғалысы мен тiкелей байланысы жоқ
құнды бөлiсi, одан алашақтау жұзеге асырылады, ал материалдық өндiрiспен
өндiрiстен тыс салаларда қаржы қатынастары тауар –ақша қатынастарымен
астасып жатады.
Кез келген басқа экономикалық категория сияқты, мемлекеттiк бюджет
өндiрiстiк қатынастарды бейнелеп, соған лайық метериалдық –заттық көрiнiс
табады. Бюджет қатынастары мемлекеттiң ақшалай қаражаттарының
орталықтандырылған қорында –бюджет қорында заттанады.
Экономикалық категория ретiнде мемлекеттiк бюджет қоғамдық өнiм құнының
мемлекеттiң орталықтандырылған қаражат қорын құру жолымен жоспарлы тұрде
бөлу, қайта бөлу процесiнде және оны ұдайы өндiрiстi Ұлғайту, қоғамдық
қажеттердi қанағаттандыруға пайдалану барысында мемлекет пен қоғамдық
өндiрiске басқа да қатысушылардың арасында қалыптасқан ақша қатынастарын
белгiлейдi.
Бюджет экономикаға бюджет механизiмi арқылы ықпал етедi. Мұнда бюджеттiң
бұкiл экономикаға ықпал құралы ретiндегi рөлi көрiнедi. (Бюджет механизiмi(-
мемлекеттiң ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын құру және
пайдалану формалары мен әдiстерiнiң жиынтығы. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған қаражат қорының көлемiн белгiлеу, оны құру, пайдалану
формалары мен әдiстерiн реттеу, бюджеттi құру және орындау процесiндегi
қаржы ресурстарын қайта бөлiске салу жолымен жұзеге асырылады.
Мұның өзi бюджет қатынастарының жұмыс iстеуiнiң жоспарлы мақсатын алдын
ала айқындайды. Бюджет байланыстарының мақсаты сипаты, мемлекеттiң ақшалай
қаражаттарының орталықтандырылған қоры қозғалысының осыған ұқсас формасы
бюджет байланыстарын тиiстi қаржы құжаты- елдiң негiзгi қаржы жоспарында
бейнеленетiндiгiне жеткiзедi. Онда бюджеттiң экономикалық мазмұнын құрайтын
бөлiс процестерi қарастырылады, кiрiстер және шығыстардың баптары
мемлекеттiң ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын қалыптастыру
көздерi мен жұмсалу бағыттарын көрсетедi. Негiзгi қаржы жоспары
мемлекеттiң жоспарлы қызметiнiң нәтижесi; қоғамның барлық мұшелерiнiң
мұдделерiн бейнелейтiн мемлекет еркi бейнеленедi.
Мемлекеттiң негiзгi қаржы жоспарының көрсеткiштерi республика Жоғарғы
Кеңесiнiң жыл сайын қабылдайтын (мемлекеттiк бюджет туралы( заңына сәйкес
мiндеттi түрде орындалуы тиiс.
Қоғамдық ұдайы өндiрiстегi мемлекеттiк бюджеттiң рөлi, ең алдымен
өндiрiлген Ұлттық табыстың 39(-нiң жалпы қоғамдық өнiмнiң 18(-iн бөлуге
және қайта бөлуге тұсуiнен көрiнедi. Ол, жоғарыда аталып өтiлгендей
қаражатты елдiң халықшаруашылығы салалары, қоғамдық қызмет саласы, өндiрiс
секторлары, экономикалық аудандары мен аумақтары арасында бөледi. Бұкiл
халықшаруашылығының бюджетi болғандықтан, мемлекеттiк бюджет экономикаға
тұтас ықпал жасайды. Мемлекеттiк бюджет материалдық өндiрiс саласында оның
өсуiнiң стимуляторы ретiнде зор рөл атқарады. Бюджет қаржысы жеке (жеке
кәсiпорындар шеңберiнде) және қоғамдық (бұкiл халық шаруашылығы ауқымында)
қорлар қозғалысын қамтамасыз ету үшiн пайдаланылады.
2. Мемлекеттік бюджеттің кірісі мен шығыстары
Бюджет кiрiсi мемлекет кiрiсiне қарағанда барынша тар мағынада
болып келедi. Бюджеттiң барлық денгейiндегi билiктiң қаржылық қаражатынан
бөтен мемлекеттiк бюджеттен тыс қорлар мен бұкiл мемлекеттiк сектордың
ресурстарын қамтиды. Бюджеттiң басты материалдық көзi- Ұлттық табыс. Егер
қаржылық қажеттiлiктi жабу үшін жеткiлiксiз болса, мемлекет Ұлттық байлықты
да тартады.
С.В.Галицская Бюджеттің кірісі елдің бюджеттік қорын қалыптастырумен
байланысты мемлекеттің шаруашылық субъектілері мен жеке тұлғалармен
қалыптасқан экономикалық қатынасы түсініледі. Бюджеттің шығысы мемлекеттің
ақшалай қаражаттар қорын бөлу мен оны салалық, мақсатты және аймақтық
тағайындалуы бойынша пайдалану процесінде қалыптасқан экономикалық қатынас
түсініледі[?] деп сипаттаса, В.Д.Ли мемлекеттік кіріс пен мемлекеттік
бюджет кірісі әр түрлі түсінікте болады дейді. Соңғысы мемлекеттің
кірісінің құрамдас бөлігі болып табылады, сонымен қатар мемлекеттік кіріске
барлық мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың жалпы кірістері енеді, ал
мемлекеттік бюджеттің кірісі - бұл тек қана бюджетке шоғырландырылатын таза
бөлігі ғана.
Қазақстан Үкіметінің 2006 жылы бюджеттің атқарылуы туралы Есебінен
төмендегіше тұжырым жасауға болады. Негізінен 2006 жылы республикалық
бюджеттің атқарылуы еліміздің тауарларының экспорты үшін әлемдік шикізат
тауары нарығында қолайлы жағдайда жүзеге асырылды. 2005 жылмен
салыстырғанда мұнай бағасы 42,1 пайызға артты. Сол сияқты қара метал - 24,5
пайызға, түрлі түсті металл -23 пайызға жоғары болды. Сондықтан да шетел
валютасының ағыны әжептеуір байқалды. Ұлттық қордың активтері 1 триллион
теңгеден асып жығылса, соның 367,1 миллиард теңгесі 2005 жылы республикалық
бюджеттен аударылды. Мұншалықты қаржы көзі негізінен шикізат секторы
салығының көп түсуінен, республикалық меншіктегі және тау-кен әрі өңдеу
салаларына жататын мемлекеттік мүлікті жекешелендіруден түскен түсімдерден
болса, республикалық бюджеттен ресми трансферттер ретінде Ұлттық қорға
аударылып отырды.
Бюджеттің 2004 -2006 жылдар аралығымен салыстырғанда айтарлықтай
үлкейгендігінен байқауға болады. Орындалмаған кірістер түрі 35 тен (53,7
млрд. теңге түспеу сомасынан) 22-ге (22,2 млрд. теңге түспеу сомасынан)
дейін қысқарғандығын ерекше атап өтуге тұрарлық. Кірістердің артығымен
орындалуы негізінен корпоративтік табыс салығы (56,7 млрд. теңгеге),
қосымша құн салығы (51,1 млрд. теңге), табиғи және басқа ресурстарды
пайдаланғаны үшін түсімдер (14,2 млрд. теңге) есебінен қамтамасыз етілгені
мәлім болып отыр. Сондай-ақ қосымша құн салығы кейбір тауарларға салынатын
көлдік ставкаға қарамастан, 17,3%-ға артығымен атқарылған. Бұл 2004 жылмен
салыстырғанда 78%-ға артық.
Тиісінше салықтық емес түсімдерде республикалық меншік болып
табылатын акциялардың пакеттеріне дивиденттер бойынша 20,2 миллиард теңге
артығымен орындалған. Бұл соңғы үш жылда алынған кірістердің басын
қосқандағымен бірдей. Бюджеттің игерілмеуі 2005 жылы 12,9 миллиарды теңгені
құрап отыр. Бұл 2004 жылға қарағанда 18,4 миллиард теңгеге аз. Өйткені 2004
жылы сынға ұшыраған бюджеттік әкімшілер жұмыстың оң нәтижелеріне қол
жеткізіп: Ақпараттандыру және байланыс агенттігінде жете игермеу сомасы 5,1
- ден 0,5 миллиард теңгегt дейін қысқарса, Төтенше жағдайлар министрлігі
бойынша 3,9-дан 0,1 миллиард теңгеге және Көлік және коммуникациялар
министрлігі бойынша - 1,5-тен 0,7 миллиард теңгеге қысқарып отыр. Ал
Қорғаныс, Индустрия және сауда, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
минисрліктерінің бюджет қаржысын игермеу объективті себептер арқылы
түсіндіріледі.
Бюджеттік несиелеу бөлігінде 42 миллиард теңге тұрғын үй құрылысын
дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына сәйкес
Астана, Алматы және облыстық бюджеттерге аударылатынын атап өткен жөн.
Аталған бағдарламаны жүзеге асыру үшін Қазақстан ипотекалық компаниясы
АҚ, Қазақстан кредиттік кепілдік беру қоры АҚ, Қазақстан тұрғын үй жинақ
банкі АҚ 11,9 миллиард теңгеге капиталдандыру жүргізілді. Қазақстан
Республикасындағы ғарыш қызметін дамыту мемлекеттік бағдарламасын іске
асыруға Байқоңыр ғарыш айлағында Бәйтерек ғарыш зымыран кешенін құруға
кредит беруге республикалық бюджеттен 6,6 миллиард теңге бөлінде. Осы ретте
жоғарғы кәсіби білімі бар мамандарды даярлауға мемлекеттік білімідік
несиеберуді жалғастыруға 3,6 миллиард теңге пайдаланылды.
Мемлекеттік бюджеттік кіршіксіз орындалуы - бұл шығындарды
кірістердің толығымен жабуы немесе қаражатар қалдығының құралуы, яғни
кірісітердің көлемінің шығындар көлемінен артуы. Құралған қалдық кездейсоқ
жағдайларға, қарыздарды мерзімінен бұрын төлеуге пайдалануы мүмкін.
Мемлекеттiк билiк органдарының Ұлттық табысты қайта бөлу үшін және
бюджеттiк кiрiстi құруға қолданылатын негiзгi әдiстерiнiң бiрi –салықтар,
мемлекеттiк несие мен ақша эмиссиясы болып табылады. Басты әдiсi Ұлттық
табысты қайта бөлу-салықтар бюджет кiрiсiнiң басты үлесiн қамтамасыз етедi.
Бюджет табыстары тұрлi белгiлерi бойынша жiктеледi. Құрылу көздерi
бойынша олар заңды тұлғалардың салықтарына халықтан алынатын салыққа,
заемдерге, мемлекеттiк меншiктi сатудан тұскен тұсiмдерге және тағы басқаға
бөлiнедi.Алу әдiстерi бойынша –салықтық, салықтық емес, салық тұрлерi
бойынша –акциздерге қосымша құн салығына, табыс салығына, кiрiс салығына
және тағы басқаға бөлiнедi.
Қоғамның экономикада бюджеттiк шығындардың ролi мен мәнiн айқындау үшін
олардың айқын белгiлерiн қарай жiктейдi. Теория мен тәжiрибеде бюджет
шығындарын жiктеудiң бiрнеше белгiлерi бар. Ең алыдмен бюджет шығындарына
экономикалық жiктеу қолданылады, олардың ұлғайған ұдайы өндiрiсiнiң
барысына әсерiн көрсетедi. Бұл жағдайда ағымдық және капиталдық бюджет
шығындарына бөлiнедi. Ақша қаражаты бағытталатын қоғамдық қызмет саласын
көрсететiн бюджет шығындарының қызметтiк жiктелуiнiң мәнi зор.
Ведомствалық жiктеуi- мемлекеттiк мекемелердi сай келерлiк
министрлiктерге бөлуге мұмкiндiк бередi. Бюджет шығындарын бұлай жiктеу,
басқару жүйесiнiң өзгеруiмен байланысты, шығындар құрылымындағы ұлкен
өзгерiстердi көрсетедi.
Шығындарын аумақтық жiктеу-Қазақстан Республикасының мемлекеттiк басқару
деңгейiне сай бюджет шығындары мемлекеттiк бюджет және жергiлiктi
жергiлiктi бюджет шығындарына бөлiнедi.
Мемлекеттiң ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын жасаумен
және пайдаланумен байланысты бюджеттiң қызметi айрықша экономикалық
формалар арқылы атқарылады. Олар құндық бөлiнiстiң жеке кезеңдерiн
көрсетедi.
Екi категорияда объективтi және бюджет секiлдi өздерiнiң арнайы қоғамдық
мiндеттерi бар: кiрiстер мемлекетке қажеттi қаражатпен қамтамасыз етсе,
шығыстар орталықтандырылған ресурстарды тиiстi мемлекеттiк қажеттерге
бөледi.
Қазақстан Республикасы аумағында орналасқан барлық меншiк формасындағы
кәсiпорындар, бiрлестiктер мен шаруашылық жұргiзушi субъектiлер
республикалық бюджетке, кеден тарифтерiне сәйкес Ұлттық валютамен
экспорттық және импорттық баж салықтарын төлейдi.
Қазақстан Респубикасының аумағында Қазақстан республикасы
Президентiнiң шешiмiмен, қажет болған жағдайда Қазақстан Республикасының
мемлекеттiң барлық қаржы ресурстарын қамтитын бюджеттi енгiзуi мұмкiн.
Төтенше бюджет қолданылған уақытта республикалық бюджет туралы заңның және
барлық денгейдегi бюджеттер туралы шешiмдердiң кұшi тоқтатылады. Төтенше
бюджеттiң қабылданғаны туралы Қазақстан республикасы парламентi дереу
хабардар етедi. Қазақстан Республикасының Президентiнiң шешiмi бойынша
Қазақстан Республикасында төтенше жағдайдың енгiзiлуi немесе ғаламдық
таралу сипаты бар, табиғи немесе техногендiк тұрғыдағы төтенше оқиғалар
нәтиiжесiнде экономикаға келтiрiлген елеулi экономикалық және қаржылық
зиян төтенше бюджеттi енгiзуге негiз болып табылады.
Мемлекеттiк бюджеттiң шығыс бөлiгi көптеген бағыттарды қамтиды. Олар
iрiлендiрiлiп, былай бiрiктендiрiледi: халық шаруашылығын қаржыландыруға
бөлiнетiн қаржы бүкiл шығыстардың 19 пайызын құрайды, әлеуметтiк- мәдени
шараларды қаржыландыруға бөлiнетiн қаржы- 6 пайыздан астамын құрайды.
Қалған қаржы мемлекеттiк ұкiмет, мемлекеттiк басқару, сот органдарымен
прокуратураны, құқық қорғау органдарын ұстауға, қорғанысқа жұмсалады.
Қаржының бiр бөлiгi министрлер кабинетiнiң резерв қорын құрауға,
мемлекеттiк борышты ақтауға және басқаларға жұмсалады.
Республика бюджетiнiң шығыс бөлiгiнiң құрамы мен құрылымы- әлеуметтiк-
экономикалық бағыты бөлекше: әлеуметтiк-мәдени шараларды қаржыландыруға
6,4 ( мемлекеттiк ұкiмет органдарын, сот органдарын және прокуратураны
ұстауға- 0,8 (. Қаржы резервiн құру және мемлекеттiк борышты атқаруға
шығындар қарастырылады. Халық шаруашылығын және әлеуметтiк –мәдени
шараларды қаржыландыру шығындарының едәуiр бөлiгi субвенция формасында
төменгi бюджеттерге жiберiледi.
Кiрiстер мен шығыстардың тәптiштелген тiзiмi мен топтамасы бюджет
жiктемесiмен айқындалады. (Бюджет жiктемесi(- бұл мемлекеттiң қаржы
органдардың бұкiл бюджеттiк қызметiнiң негiзiн қалайтын бюджеттiң кiрiстерi
мен шығыстарының жүйеленген экономикалық топтамасы.
Бюджет жiктемесi мемлекеттiң экономикалық және әлеуметтiк дамуының
жоспарлы, болжамдары мен бағдарламалары министрлер мен ведомствалар,
Ұйымдар мен мемлекеттердiң қаржы жоспарлары бюджеттiң байланысын қамтамасыз
етедi, жеке сметалар мен қаржы жоспарларын жиынтық сметаларға және
жоспарларға бiрiктiруге мұмкiндiк бередi, жиынтық жоспарлар мен бюджет
жазбаларының байланысын қамтамасыз етедi.
Бюджет жiктемесiнiң бөлiм, тарау және баптары болады. Бюджет
кiрiстерiнiң жiктемесiнде бөлiмдер кiрiстердiң (қосылған құнға салынатын
салық, халықтан алынатын мемлекеттiк салықтар және тағы басқа) тараулар
әрбiр бөлiмде өзiндiк мәнге ие: мысалы (қосылған құнға салынатын салық(
бөлiмiнде тараулар өнiм өндiретiн және осы салықты арнайы бөлiмдер бойынша
төлейтiн халық шаруашылығы кешендерiн анықтайды. Сыртқы экономикалық
қызметтiң кiрiстерiн есептейтiн бөлiмде импорт және экспорт баж салықтары,
тауар айырбасы операцияларынан тұсетiн кiрiстер, биржа операцияларынан
түсетiн тұсiмдерге және тағы басқа тарауларға бөлiнедi.
Шығыстар жiктемесiнде бөлiмдер қаражаттардың негiзгi бағыттарын
көрсетедi. Мысалы: 100 бөлiм (халық шаруашылығы(, 150 бөлiм (сыртқы
экономикалық қызметпен байланысты шығындар(, 200 бөлiм (ағарту(, 201 бөлiм
(мәдениет және бұқаралық ақпарат құралдары(, және тағы басқаны көрсетедi.
Ал тараулар ұйымдар мен кәсiпорындар бiр тұрпатты мекемелер, сондай-ақ
шығындар мен шаралар тұрлерi бойынша шығындарды бiлдiредi. Кәсiпорындар,
мекемелер мен ұйымдар үшін кiрiстердi есептейдi және бөлiмдер мен тараулар
тұрғысынан шығындарды қаржыландыру тараулар бойынша жұргiзiледi.
Кәсiпорындар, мекемелер мен ұйымдарды қаржыландыру шығындардың жеке
тұрлерiн анықтайтын баптар бойынша жұргiзiледi: еңбек ақы қоры (еңбекке ақы
төлеу), жалақы есебi, кеңсе және шаруашылық шығындары, құрал-жабдықтар
сатып алу кұрделi жұмсалым, кұрделi ғимараттарды жөндеу және тағы
басқалары.
Мемлекеттiк бюджет бiрлiгi, толықтық, нақтылық, жариялылық,
дербестiгi принциптерiне негiзделедi.
Бiрлiгi принципi- бюджет жұйесiнiң ұйымдық экономикалық орталықтандыру
дәрежесiн бiлдiредi. Бұл принцип бұрынғы Кеңес Одағының бюджет жұйесiнде
неғұрлым айқын аңғарылатын. Қазiргi уақытта жергiлiктi органдардың
дербестiк алып, оларға қаржы ресурстарын пайдалану жөнiнде бiршама құқықтар
берiлуiне байланысты әлсiреп отыр.
Қаржының едәуiр бөлiгi арнайы бюджеттен тыс қорлар бойынша жұрдi.
(зейнет ақы жұмыспен қамтуға жәрдемдесу, жол, әлеуметтiк сақтандыру және
т.б.). Бұдан басқа (Қазақстан республикасындағы бюджет жұйесi туралы( заңға
сәйкес бюджетте қарастырылмаған аса маңызды шараларды қаржыландыру ұшiн
немесе белгiлi бiр мақсаттарға қаржы жетпесе ағымдағы бюджеттiң орындалуы
ескерiлiп қосымша бюджет құралды. Оны мемлекеттiк өкiмет пен басқарудың
жоғары органдары қарап, бекiтедi.
Жариялық принципi- бюджеттiң кiрiстерi мен шығыстары туралы
мәлiметтердi жұртшылықты бюджеттiң құрамы және құрылымымен, тапшылық
көлемiмен және оны жабудың әдiстерiмен (шығындарды қысқарту, кiрiстердi
көбейту, заемдар және басқалар) таныстыру ұшiн баспасөзде жариялау талабын
бiлдiредi.
Мемлекеттiк бюджеттiң екi жағдайы:
- әдеттегi қарапайым: егер шығыс табысқа тең болса;
- тапшылықты: егер шығыс табыстан жоғары болса
Мемлекеттiк бюджеттiң тапшылықтарының себептерi:
- экономикалық дағдары жағдайында табыстың төмендеуi және Ұлттық
табыстың өсуiнiң азаюы;
- мемлекеттiк бюджетке тұсетiн акциз салығының азаюы;
- бюджет шығыстарының өсуi;
- қаржы- экономикалық саясаттың тұрақсыздығы;
Бюджет тапшылығының төмендеу шаралары:
- конверсия;
- қаржыландырудан несие беруге өту;
- зиянды кәсiпорындарға дотация берудi жою;
- мемлекеттiк басқару шығынын азайту;
- салық салу жұйесiн өзгерту;
- жергiлiктi бюджеттiң ролiн арттыру.
Мемлекеттiк бюджет тапшылығын жабатын 3 дәстүрлi амал бар:
- мемлекеттiк заем шығару;
- салық салудың қатаңдығы;
- ақша өндiрiсi немесе (сеньораж( , яғни ақша басу.
Бiрақ қазiргi кезде бұл әдiс тиiмсiз инфляцияға әкеледi.
Қазақстан Республикасының бюджет жұйесi тұрлi денгейдегi бюджеттiң
жасалуы барысында қалыптасатын қатынастарды реттейдi, республикалық және
жергiлiктi бюджеттердiң орындалуын бақылайды және орындалуын, бекiтiлуiн,
қаралуын, жасалу тәртiбiн айқындайды. Бюджет мемлекеттiң
орталықтандырылған ақшалай қоры, заңмен немесе жергiлiктi ұкметтi
органдардың шешiмiмен бекiтiлген. Заң актiлерiмен қаралаған салық есебiмен,
төлемдерден басқа да мiндеттi төлемдерден, капиталмен жұргiзген операциялар
табысының, салықтық және басқа да тұсiмдерден құрылған және мемлекеттiң өз
қызметiн атқаруды қамтамасыз етуiне тағайындалған ақшалай қор болып келедi.
1.3. Бюджеттің қалыптасуы мен экономикасы дамыған мемлекеттердің
тәжірибесі
Соңғы 30 жыл ішінде жаһандану деген атау алған, халықаралық
экономикалық қатанастарда жаңа құбылыстар маңызды күшейді. Жаһандану
әлемдік сауданың өндіріспен салыстырғанда өсуінде және капиталдың
қозғалысының, сонымен қатар мәлімет пен ғылыми білімдердің одан да жылдам
өсуінен көрінеді. Жаһандануға тән белгі тек қана халықаралық айырбастың
өсуі ғана емес, сонымен қатар өндіріс пен қаржы қатынастарының
интернационализациясы. Экономикалық қызметтің жаһандануы үш негізгі бағыт
бойынша жүргізіледі: өндіріс факторларының халықаралық қозғалысы,
халықаралық сауда мен халықаралық қаржы операциялары. Қаржылық жаһандану
процесінің дамуына қаржы нарықтарын либерализациялау, ТҰК қызмет
сфераларын кеңейту, байланыс құралдарының жоғарғы деңгейі, сонымен қатар
жаңа индустриалды елдердің халықаралық саудаға тығыз интеграциялануы,
инвестицииялық процесс пен халықаралық еңбек бөлінісі ықпал етеді.
Жаһандану сөзсіз позитивті де негативті де аспектілерге ие болады, бірақ
жаһандану процесіне мемлекеттің қатысуына бәсекелес жоқ, өйткені өзін өзі
оқшаулау жолы мемлекетті техникалық прогресс пен халықаралық айналыспен
байланысты пайданы пайдалану мүмкіндігінен мемлекетті айыра отырып
консервациялауға әкеледі.
Экономиканы жаһандандыру экономиканы мемлекеттік реттеудің
қажеттілігін жойып қана қоймайды, сонымен қатар жаһанданудан максималды
пайда алу мен осымен байланысты шығындарды ең төменгі дәрежеге жеткізуге
бағытталған мемлекеттік стратегияны жасауды қарастырады. Жаһандану мен
ұлттық экономиканың дамуын қарсы қоюға болмайды. Қаржылық жаһандану оның
дамуының ерекше факторы болып саналады. Қаржылық жаһанданудың жылдам
процесі бәсекелестік қабілет туралы түсінікті өзгертті. Қазіргі кезде
көптеген кәсіпорындар үшін ғана емес, сонымен қатар мемлекет үшін де
халықаралық бәсекелестік қабілетті көтеру олар жүргізетін экономикалық
саясаттың абсолютті басымдылығы болып отыр. Қазіргі заманғы әлемде
бәсекелестік жаханды сипатта болып отыр. Мемлекеттер бір бірімен экономика
мен саясаттың барлық параметрлері бойынша бәсекеге түседі - нарықтық
институттар ретінде іскерлік әлемді тарту. Әйгілі американдық экономист
М.Портер ұлттық экономиканың бәсекелестік қабілеті туралы сұрақты қояды
және фирмалардың да, мемлекеттің де нақты стратегияларды жасауындағы
есепке алуға керекті шешуші факторларының бірқатарын көрсетеді. Ол соңында
бәсекелестік қабілеттің ұлттық деңгейдегі тек жалғыз дұрыс концепциясы
болып алғы технологияларды енгізу негізінде экономикалық өсуді ең жоғарғы
деңгейге жеткізу деп санайды[?].
Н.Ә.Назарбаев Жаһанданудан қорғанудың қажеті жоқ, керісінше оған жан
жақты дайындалу керек- деп атап көрсетеді[?].
Қазіргі заманғы жағдайда экономиканың бәсекелестік қабілеті ЖІӨ-ң өсу
қарқыны, итнвестициялық белсенділік, еңбек өнімділігі және салық
ауыртпашылығы көрсеткіштеріне жатқызылуы мүмкін емес. Нарықтық экономиканың
жақсы дамуы факторлардың маңызды саны арқылы анықталады, олардың ішінде
маңызды рольді қаржылық факторлармен қатар, институционалды және
әлеуметтік-саяси факторлар да алады. Жеке мемлекеттің бәсекелестік
қабілетін талдау кезінде макроэкономикалық тұрақтылық және экономикалық
саясаттың болжамдылығы, мемлекеттік саясаттың бәсекелестік талаптарына
сәйкес келуі, қаржы нарықтарының дамуы мен қаржы қызметтерінің сапасы,
инфрақұрылмының дамуы, ғылыми-технологиялық потенциал, жоғарғы дәрежеде
маманданған жұмыс күшінің болуы (болмауы) сияқты факторларды есепке алу
керек.
Жаһандану жекелеген елдердің экономикалық жағдайына үлкен әсер
етуде, ол ұлттық үкіметтен ақша-несие және бюджет-салық сфераларында
саясатты жасауда сыртқы факторларды есепке алуды талап етеді. Қарама қарсы
жағдайда халықаралық факторлардың әсері мемлекеттің жүргізіп отырған
экономикалық саясатының тиімділігін төмендетеді, яғни мемлекеттің
бюджеттік саясаты да тұрақты экономикалық дамуды қамтамасыз ету үшін
жаһандану процесіне сезімтал болуы керек.
Қаржылық жаһандану жағдайында мемлекеттік қарыз мәселесі өте маңызды
мәнге ие боллуда. Мемлекеттік қарыздарды өсірумен байланысты қауіпті дұрыс
бағаламау дамушы нарықтарда қарыз дағдарысын жаппай сипатқа өткізеді.
Мемлекеттік қарызға қызмет етумен байланысты күрделі жағдай бюджеттік
саясаттың басым бағыттарының бірі болып табылады. Қаржы нарықтарын
жахандандыру мен өндіріс факторларының мобильділігін ұлғайту экономикалық
даму процесін жеңілдетеді және қиындатады, ол дамыған елдердің де және
дамушы елдердің де бюджеттік сферасының жаңа мәселелері мен тапсырмаларын
туындатады.
Жаһандану процесі ұлттық үкіметтік бюджеттің саясатты мемлекеттің
салықтарды азайту, шетелдік инвестицияларды тарту, мемлекеттік бюджеттің
құрамы мен құрылымын, олардың әлеуметтік-экономикалық нәтижелілігін көтеру
мақсатында қайта қарау, сонымен қатар нарықтық институттардың сапасын
жоғарылату арқылы бәсекелестік қабілетті көтеруге бағытталған.
Жаһандану процесінің дамуы бюджеттік саясатты кәсіптік деңгейде
жүргізудің ең тиімді жағдайларын құруға бағыттайды. Халықаралық
бәсекелестік қазіргі таңда баға сферасынан өндірістің ұлттық жағдайымен
бақталастық сферасына өтуде.
Жаһандану әр түрлі елдердің, осы елдің экономикасына қосымша
өндіріс факторларын тартуға бағытталған салық жүйелері арасындағы
бәсекелестіктің күшеюіне әкеліп отыр. Салық ауырпашылығының
көрсеткіштеріндегі айырмашылық инвестиция ағыны мен өндірісті орналастыруға
әсер ететін жаңа факторға айналды. Қалыптасқан жағдайда дамыған және дамушы
елдердің үкіметтері халықаралық салық бәсекелестігі мәселесіне көп көңіл
бөлуде. Қазіргі заманғы ТҰК өздерінің өндірісін жекелеген елдерде
орналастыру кезінде тек қана өнімді өндіріу мен оны тұтынушыға жеткізумен
байланысты шығындарды қысқартуға ғана емес, сонымен қатар салық төлемдері
шамасын оңтайландыруға да ұмтылады.
АҚШ-тың экономикалық зерттеулерінің Ұлттық бюросының жүргізген
талдауы ірі ТҰК өндірісті орналастыру кезінде реципиент-елдер жүргізетін
бюджеттік саясатқа аса көп көңіл бөлетіндігін көрсетті.
Ең көп көңіл корпорацияларға салық салу режиміне бөлінеді.
Инвестициялық артықшылықты анықтайтын басқалай факторларға саяси
тұрақтылық, меншік құқығын қорғау, инфрақұрылымның (жол, байланыс) сапасы,
алғы ғылыми білімге қол жеткізу және жұмыс күшінің мамандануы жатады.
Корпорацияларға салық ауыртпашылығының және кіріс салығының
ставкасының төмендетудің байқалып отырған тенденциясы көптеген
мемлекеттердің, елге қосымша өндіріс факторларын тартуға деген
қызығушылығын тудырып отырғанын көрсетеді. Қаржылық жаһандану мемлекеттің
бюджеттік саясатына қарама-қарсы әсер етеді. Бір жағынан халықаралық салық
бәсекелестігінің императивтері мемлекетті салықтарды қысқарту және
әлеуметтік бағдарламаларды азайту жолымен жүруге итермелейді. Екінші
жағынан адам капиталы халықаралық бәсекелестік қабілетінің басты факторы
болып табылады, ол мемлекеттен ғылым мен білімге маңызды салымдарды,
қоршаған отаны қорғауға қосымша қаражаттарды талап етеді. Осы жағдайларда
салық ауыртпашылығын төмендетумен қатар бюджеттік шығындардың тиімділігі
мәселесі де қатар жүреді, оны шешу мемлекеттік қаражаттарды шығындаудағы
ұлттық экономиканың бәсекелестік артықшылығын қолдауға негізделген
стратегиялық басымдылық жүйесін жасауды қарастырады.арықтық экономикасы
дамыған мемлекеттердің бюджеттік саясатында белгілі ұлттық ерекшеліктері
болғанда материалды өндіріске салынатын бюджеттік инвестициялардың бірте
бірте қысқаруы мен босаған ресурстарды ұсынуы жалпы қоғам мүддесі үшін
жасалынатын ұжымдық игіліктер өндірісіне жұмылдыру тенденциясы байқалады.
Мемлекеттің тікелей шаруашылық қызметінің көлемін қысқартуға мемлекеттік
меншікті жекешелендіру, оны нарықтық секторға тұтасымен немесе бөлшекті
беру барысында қол жеткізіледі. Барлық дамыған елдерде материалды өндіріс
саласында бюджеттік субсидиялардың қысқаруы байқалуды, мемлекет үшін білім
беру, ғылым және денсаулық сақтау сияқты салалар басымдылыққа ие болып
отыр. Мемлекеттік қаражаттар экономикалық өсу мен әлеуметтік прогрестің
ұзақ мерзімді факторларын қалыптастыруды қамтамасыз ететін инфрақұрылымға
бағытталуда. Жаһандану процесінің одан әрі тереңдеуі негізгі салық
ауыртпашылығын кірістен тұтынуға ауыстыру арқылы, өндірісті экологизациялау
арқылы теріс сыртқы әсерлерді қысқарту құралы ретінде қоршаған ортаны
қорғаумен байланысты салықтарды маңызды көтеру, олардың салыстырмалы
көлемінің қысқаруында мемлекеттік шығындар құрылымындағы өзгерістер арқылы
сипатталатын ұлттық салық жүйесінің өзгерістерге ұшырауына әсер етеді.
Бірқатар елдердің әлемдік экономикадағы көрсеткіштерінің үлес салмағы
1-кестеде сипаталған.
Кесте 1
Бірқатар әлемдік көрсеткіштердегі елдің үлес алмағы, %
Өткен жылға %-да ЖІӨ Экспорт, млн. доллар Импорт, млн. доллар
2001 2006 2001 2006 2001 2004
АҚШ 100,8 104,4 730803 1872110 1179180 2789312
Жапония 100,4 104,2 403616 879412 349189 589123
Россия 105,1 107,1 99969 125632 41881 75896
Қазақстан113,5 109,4 8639 25469 6445 19568
Қайнар көз: ҚР Статистика Агенттігі
Пайыздық көрсеткіште есептелген ЖІӨ көлемі барлық елдермен
салыстырғанда Қазақстан үшін маңызды дәрежеде жоғары болып отырғандығымен,
ол экспорт және импорт операциялары бойынша салыстырылып отырған төрт
елдің арасында соңғы орынды иеленіп отыр. Жаһандану процесіне бет алған
мемлекет үшін елдің әлауқаты мен экономикалық жадайын сипаттайтын барлық
көрсеткіштердің тұрақты бірқалыпты өскені дұрыс болады.
Қазақстанды қаржылық жаһандану процесіне тарту экономикалық өсудің
қосымша қаржылық және инновациялық ресурстарының потенциалды қайнар көзі
болып табылады. Қытайдың тәжірибесі жаһандану факторын есепке ала отырып
жүргізілген бюджеттік саясаттың экономиканың дамуына оң әсер ететіндігін
көрсетеді. 2001 жылдың бірінші тоқсанының өзінде елде 7433 шетелдік
компания пайда болды, ал қол қойылған келісім шарттардың көлемі 2000-шы
жылдың бірінші тоқсанымен салыстырғанда 32,2 пайызға артты. Реформаны
жүргізу кезінде ҚХР 500 млрд. доллардың шетелдік инвестицияларын тартты.
Әлемдегі ең ірі 500 ТҰК арасында 300 компания өз қаражаттарын Қытайға
инвестиялады. Шетелдік инвестицияларды тарту Қытайда инвесторларға
жеңілдікті режимді ұсыну негізінде құрылды. Шетелдік инвестициялары бар
компанияларға келесі формадағы арнайы жеңілдіктер ұсынылды:
1. салық жеңілдіктері ( көптеген әлеуметтік төлемдерден босату,
жер салығын төлеудегі жеңілдік, шетелге аударылатын пайда
үшін кіріс салығынан босату, бес жылдан кем емес уақытқа
реинвестиция жасауда кіріске салынған салықты қайтару, сауда
салығынан босату);
2. лицензиялар мен рұхсат алу процедурасын жылдамдату;
3. валюталық операцияларды жүргізудің ұлттық өндірушілермен
салыстырғанда либералды түрі;
4. сумен, электр энергиясымен, транспорт және телекоммуникация
қызметтерімен қамтамасыз етудегі артықшылық.
ҚХР-дағы экономикалық өсудің жоғарғы қарқыны тікелей шетелдік
инвестициялардың тікелей қосымша ағыны мен халықаралық бәсекелестік
қабілеттіліктіңк көтерілуін қамтамасыз ететіндей, ойланып жасалынған
бюджеттік саясатты жүргізумен байланысты. Көптеген елдердің тәжірибесі,
соның ішінде Қытай елінің тәжірибесі көрсеткендей тікелей шетелдік
инвестициялар, осы жағдай үшін қолайлы институционалды және инфрақұрылымды
ортаны жасайтын мемлекеттің арқасында ғана жүзеге асырылатындығын
көрсетеді. Қазақстанды қаржылық жаһандану процесіне белсенді қатыстыру
негізгі тапсырманы шешуді талап етеді - Қазақстанның әлемдік шаруашлыққа
тығыз интеграциялануы мен ұлттық және аймақтық деңгейдегі негативті
құбылыстарды жою. Осы тапсырманы шешу стратегиялық сипаттағы нақты
басымдылықты құруға бағытталған халықаралық бәсекелестік қабілеттің
концепциясын жасау қажеттілігін туындатады.
Бәсекелестік қабілеттің халықаралық рейтингінде Қазақстан қандай
топқа жатады. Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан бәсекеге
қабілетті 50 елдің қатарына енуі керек деген жолдау қазіргі кезде өз орнын
табуда. Көптеген бағалау агенттіктерінің бағалауы бойынша Қазақстан қазіргі
кезде бәсекеге қабілеттілігі бойынша 56 орынды иеленуде.
Барлық елдерде бәсекелестік ұстанымды нығайтудағы маңызды рольді
инвестициялар алады. Инвестициялар, олардың ішінде шетелдік инвестициялар
көптеген мемлекеттерге табиғи ресурстармен, жұмыс күші немесе георгафиялық
жағдайымен байланысты бәсекелестік басымдылықтардың кемшіліктерінің орнын
толтыруға мүмкіндік берді.
Инвестициялық процестерді бюджет-салық бойынша ынталандыру шаралары
жүйесін жасау инвестициялық ресурстарды тартудағы халықаралық бәсекелестік
күшейген кезде ерекше басымдылыққа ие болады.
Шын мәнінде шетелдік инвестициялар экономикалық өсу мен бәсекелестік
қабілетті көтерудің жалғыз факторы емес. М.Портер шетелдік инвестициялар
ұлттық бәсекелестік қабілетті көтерумен байланысты барлық мәселені шешпейді
және инвестициялаудың ішкі қайнар көздерінің маңыздылығын көрсетеді деп
атап көрсетеді. Сонымен қатар шетелдік инвестициялардың маңызды көлемін,
инвестициялық процесті белсенді етуге ішкі қайнар көздерді пайданалатын
елдер тарта алады.
Ұлттық экономиканың бәсекелестік қабілеті мен сырттан тартылғын
тікелей шетелдік инвестициялардың арасында тығыз байланыс бар. Ұлттық
экономика бәсекеге қабілетті болған сайын ол шетелдік инвестициялардың
соншалықты көп көлемін тарта алады. Ұзақ мерзімді болашақта Қазақстанның
экономикалық саясатының басты тапсырмасы ішкі инвестицияларды белсенді ету,
ал шетелдік инвестициялар қосымша қаржылық ресурстар ролін иеленуі қажет.
((. Нарықты экономика жағдайындағы мемлекеттік бюджеттiң қалыптасуының
экономикалық талдауы
3. Мемлекеттiк бюджеттiң табысы мен шығысының
экономикалық талдауы
Мемлекеттiк бюджет бұл мемлекеттiк өкiмет органдарының қызметiн
қамтамасыз ету үшiн ақшалай қаражатты қалыптастыру және жұмсалудың негiзгi
қаржы жоспары. Мемлекеттiк бюджет республикалық және жергiлiктi
бюджеттердi бiрiктiредi.
Бюджеттiң табысы – салық және салыққа жатпайтын түсiмдер мен алымдар
көлемi, сондай-ақ қайтарылмайтын негiзде бюджетке тұсетiн капиталмен
жасалған операциялардан тұсетiн табыстардан тұрады.
Төмендегi диаграммада мәлiметтерге сүйене отырып, мемлекеттiк
бюджеттiң 2006 жылмен 2007 жылдың көрсеткiштерiн салыстыру арқылы
мемлекеттiк бюджеттің кірісі мен шығысын көруiмiзге болады.
1-диаграмма. 2007 жылдың 1-тоқсанында мемлекеттік бюджеттің атқарылу
қорытындылары
Мемлекеттік бюджетке түскен түсімдер 613,1 млрд. теңгені немесе
жоспарға қарағанда 72,4 %-ті құрады, шығыстар 692,7 млрд. теңге сомаға
немесе жоспарға қарағанда 85,5 %-ке жүргізілді. Жоспарланған 56,3 млрд.
тенге тапшылық қарағанда іс жүзіндегі тапшылық 84,7 млрд. теңгені құрады.
Көрсетілген түсімдер сомасының 590,1 млрд.теңгесі немесе жоспарға
қарағанда 80,2 %-і атқарылды.
2-диаграмма. Мемлекеттік, республикалық және жергілікті бюджеттер
Бұл диаграммадан мемлекеттік, оның ішінде жергілікті бюджеттердің 2006
жылдың 1-тоқсанымен салыстырғанда өсу қарқыны тиісінше 106,0 %, 131,6%
құрағанын, ал республикалық бюджет бойынша төмендегенін көруге болады,
өйткені өткен жылдың 1-тоқсанында мұнай секторынан Ұлттық қорға түсетін
түсімді бюджет арқылы аудару жүзеге асырылды.
Әдеттегідей ең ірісі КТС пен кедендік төлемдер мен салықтар болып
табылады.
Кедендік әкімшілік жүргізу туралы өткен жылдың осыған ұқсас кезеңімен
салыстырғанда теңгемен көрсетілетін импорттың 47,1 %-ке өсуі кезінде
жеңілдіктерді және мерзімді кейінге қалдыру мен ҚҚС ставкасын 15%-тен 14%-
ке дейін төмендетуді ескере отырып, төлемдерді есептеу сомасы 51,3%-ке
өсті.
3-диаграмма. Салықтық түсімдердің негізгі көздері
Өткен жылдың осыған ұқсас кезеңімен салыстырғанда ішкі өндіріс
тауарларына салынатын ҚҚС бойынша түскен түсімдер 28,6 млрд. теңгеге
азайды, мұның өзі нольдік ставка бойынша ҚҚС-ті өтеу сомасын ұлғайтуға
байланысты болды. Қаңтар-наурыз айларындағы бюджеттен өтеу 48,4 млрд.
теңгені құрады, бұл өткен жылдың дәл осындай көрсеткішінен 32,7 млрд.
теңгеге артық (2007 жылдың 1-тоқсанындағы экспорт көлемі 10,1 млрд.АҚШ
долларын, өткен жылдың осыған ұқсас кезеңінде – 7,4 млрд. АҚШ долларын
құрады). Кесте 2
Кесте 2
2006-2007 жж. I токсанда ҚҚС-тің түсуімен оны өтеу жөніндегі
салыстырма кесте
2006 ж. 2007 ж. Ауытқу Өсу қарқыны,
І тоқс. факт І тоқс. факт %-бен
ҚҚС барлығы, 120,6 112,8 -7,8 93,5
оның ішінде
ІӨТ ҚҚС 54,8 26,2 -28,6 47,8
Импортқа ҚҚС 65,8 86,7 20,9 131,7
ҚҚС өтелді 15,7 48,4 32,7 308,3
Мемлекеттік бюджет бойынша толық төленбеген төлемдер 50,7 млрд.
теңгені құрады қолма-қол ақшаға айналдыратын фирмалардың, жалған
кәсіпорындардың, шетелдік компаниялардың және Семей су АҚ-ның үлесіне
тиесілі, 16,6 млрд. теңге әрекет етпейтін және жоқ борышкерлердің толық
төлемеген төлемдері (кәсіпорындар декларацияларды бос бағандармен
тапсырады, 90-ыншы жылдары ашылған шағын жеке кәсіпорындар салық
есептілігін ұсынбайды).
Кесте 3
2007 жылғы 1-сәуірдегі жағдай бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
(. Мемлекеттiк бюджет теориялық негiзi және экономикалық маңызы
1. Мемлекеттiк бюджеттiң экономикалық мәнi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2. Мемлекеттік бюджеттің кірісі мен
шығыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 15
3. Бюджеттің қалыптасуы мен экономикасы дамыған мемлекеттердің
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
((. Нарықты экономика жағдайындағы мемлекеттік бюджеттiң қалыптасуының
экономикалық талдауы
1. Мемлекеттiк бюджеттiң табысы мен шығысының экономикалық
талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2. Мемлекеттік бюджеттік қалыптастыруда әлеуметтік сфераларды
қаржыландырудың қазіргі заманғы жағдайы мен талдауы ... ... ... ... ... 41
(((. Мемлекеттік бюджетті қалыптастырудың тиімділігін көтерудің негізгі
бағыттары мен бюджеттiң кiрiстерi мен шығыстарының теңестiрiлуi
3.1. Мемлекеттік бюджетті қалыптастырудың тиімділігін көтерудің негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
3.2. Бюджеттiң кiрiстерi мен шығыстарының
теңестiрiлуi ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..64
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
Қысқартылған
сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..83
Кiрiспе
Экономикалық категория ретiнде мемлекеттiк бюджет қоғамдық өнiм құнының
мемлекеттiң орталықтандырылған қаражат қорын құру жолымен жоспарлы түрде
бөлу, қайта бөлу процесiнде және оны ұдайы өндiрiстi ұлғайту, қоғамдық
қажеттердi қанағаттандыруға пайдалану барысында мемлекет пен қоғамдық
өндiрiске басқа да қатысушылардың арасында қалыптасқан ақша қатынастарын
белгiлейдi.
Бюджет экономикаға бюджет механизiмi арқылы ықпал етедi. Мұнда бюджеттiң
бұкiл экономикаға ықпал құралы ретiндегi рөлi көрiнедi. (Бюджет механизiмi(
-мемлекеттiң ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын құру және
пайдалану формалары мен әдiстерiнiң жиынтығы. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған қаражат қорының көлемiн белгiлеу, оны құру, пайдалану
формалары мен әдiстерiн реттеу, бюджеттi құру және орындау процесiндегi
қаржы ресурстарын қайта бөлiске салу жолымен жұзеге асырылады.
Мемлекеттiң негiзгi қаржы жоспарының көрсеткiштерi республика Жоғарғы
Кеңесiнiң жыл сайын қабылдайтын (Мемлекеттiк бюджет туралы( заңына сәйкес
мiндеттi тұрде орындалуы тиiс.
Қазақстан Республикасы аумағында орналасқан барлық меншiк формасындағы
кәсiпорындар, бiрлестiктер мен шаруашылық жұргiзушi субъектiлер
республикалық бюджетке, кеден тарифтерiне сәйкес Ұлттық валютамен
экспорттық және импорттық баж салықтарын төлейдi.
Экономиканың қазiргi жағдайында орталықтандырылған қаржы ресурстары
мемлекетке қоғамдық өндiрiс қарқынын қамтамасыз ететiн салалық және
аумақтық құрылымдар құрып, iрi әлеуметтiк өзгерiстер жұргiзуге мұмкiндiк
бередi. Орталықтан бөлiнетiн қаржының көмегiмен қаражат экономиканың басты
аймақтарына шоғырланып, мемлекеттiң экономикалық және әлеуметтiк саясатын
жұзеге асыруға жағдай жасайды. Сөйтiп, құндық бөлiнiстiң айырықша бөлiгi
ретiнде (Мемлекеттiк бюджет( айырықша қоғамдық арналымды жалпы мемлекеттiк
қажеттердi қанағаттандыруға қызмет етедi.
Дипломдық жұмысымда әлеуметтік-экономикалық дамудың негізгі бағыттарын
жүзеге асырудың басты механизмдерін жетілдіру жолдарын қарастыруда және ол
төмендегідей тұжырымдар мен ұсыныстар арқылы қалыптасқан:
• Қазақстанның экономикасының қарқынды өсуіне кедергі келтіретін
қазіргі заманғы бюджет жүйесінің кемшіліктерін анықтау мен және
оны жою механизмдерін жасауда;
• стратегиялық басымдықтарды жүзеге асыруда шекті бюджет
ресурстарын бөлу туралы шешім қабылдауда жасалатын
алмастырулардың негізділігін анықтау жолдарын көрсетуде;
• болашақта бюджеттің тиімділігі мен шынайылығын қамтамасыз ету
тәсілдерін түзуде;
• мемлекеттік бюджеттеу элементтерін кешенді пайдалану
механизмдерін айқындауда;
• бюджеттік жоспарлауды жетілдіру құралдарын анықтауда;
• болашаққа бюджеттік жоспар жасаудың ролін арттыру мақсатында
шаралар тізбегін жасауда;
• үкімекттің қарызының құрамындағы сыртқы қарыз үлесін
төмендетудің жолдарын анықтауда.
Дипломдық жұмысымның маңыздылығы мемлекеттік бюджетті қалыптастыруды
жетілдіру жөніндегі ұсыныстар Қазақстан Республикасының бюджет
субъектілері мен республика деңгейінде бюджеттік саясатты қалыптастыру
кезінде қолдана алады және ол келесілерден көрінеді:
• мемлекеттік шығындарды жүзеге асыруда бағдарламалы жоспарларды
пайдалана отырып олардың тиімділігін көтеру бойынша ұсыныстар
жасалынған;
• қарыз мәселелерінің әр-түрлі теориялық тәсілдері мен
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайының ерекшеліктерін
есепке ала отырып, бюджеттік саясат шеңберінде мемлекеттік
қарызды басқарудың тиімді жүйесін қадыптастырудың жолдарын
анықталған;
• мемлекеттік қарыздарды жүзеге асырудың екі бағыты ұсынылған:
1. республикалық бюджет пен мемлекеттік қарыздардың жетіспеушілігін
жүргізіліп отырған жинақтау саясатын есепке ала отырып, бюджеттің
мұнайлық емес жетіспеушілігінен анықтау қажет;
2. үкімет қарызының құрылымындағы сыртқы қарыз үлесін бірте бірте
төмендету бойынша ұсыныстар кешені жасалынған;
Жұмыстың көлемі мен құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде Мемлекеттік бюдлжеттің актуалдылығы негізделеді және бюджеттің
қалыптасуы мен экономикасы дамыған мемлекеттердің тәжірибесі негізінде
зерттеудің теориялық бөлімі мен маңыздылығы көрсетіледі.
Бірінші бөлімде нарықты экономика жағдайындағы мемлекеттік бюджеттiң
қалыптасуының экономикалық талдауы шетелдік және отандық әдебиеттердегі
мемлекеттің бюджеттік кірістері мен шығыстарының экономикалық маңызы,
мазмұны, мақсаты, тапсырмасы, объективті қажеттіліктері мен принциптері,
мемлекеттік бюджеттің қалыптасуы мен экономикасы дамыған мемлекеттердегі
тәжірибиесі толығымен ашылады.
Екінші бөлімде нарықты экономика жағдайындағы мемлекеттік бюджеттiң
қалыптасуын 2006 жылмен 2007 жылдың көрсеткiштерiн салыстыру арқылы
мемлекеттiк бюджеттің кірісі мен шығысын экономикалық талдауы жасалынған,
сонымен қатар мемлекеттiк бюджет бұл мемлекеттiк өкiмет органдарының
қызметiн қамтамасыз ету үшiн ақшалай қаражатты қалыптастыру және
жұмсалудың негiзгi қаржы жоспары талданып, олардың пайда болуы мен оларды
төмендету жолдары ашылады.
Үшінші бөлімде Мемлекеттік бюджетті қалыптастырудың тиімділігін
көтерудің негізгі бағыттары мен бюджеттiң кiрiстерi мен шығыстарының
теңестiрiлуi жолдары алдағы 2008-2009 жылдарға Қазақстан Республикасының
Үкіметінің жасаған бюджеттік болжамдары мысалға келтіріле отырып ашылады.
Дипломдық жұмыс 1-сызба, 6-диаграмма, 6-кесте, 3-қосымша және 71-
пайдаланылған әдебиеттер, қысқартылған сөздер тізімінен тұрады.
(. Мемлекеттiк бюджет теориялық негiзi және экономикалық маңызы
2. Мемлекеттiк бюджеттiң экономикалық мәнi
Мемлекеттiк бюджеттiң экономикалық мәнi сан алуан қаржы баланстарында
жекелеген ерекшелiктерi белгiленетiн айырықша салалары бар. Мәселен,
мемлекеттiк кәсiпорындармен, ұйымдармен және халықпен қалыптасатын қаржы
қатынастары қоғамдық өнiмдi құндық бөлудiң айырықша саласын құрайды. Бұл
қатынастар қоғамдық қажеттердi өтеуге арналған, орталықтандырылған қаражат
қорын құрап, пайдалануға байланысты. Бұл процесс мемлекеттiң тiкелей
қатысуымен жұзеге асырылып отырады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы
(Мемлекеттiк бюджет( деп аталған ұғымның экономикалық мазмұнын құрайды.
Мемлекеттік бюджет экономикалық қатынастар субъектісі ретінде
объективті сипатта болады. Оның жеке сфера ретінде қызмет атқаруы, дамуы
сәйкес орталықтандырылған қаражаттарды талап ететін қоғамдық өндірістің
қажеттілігімен айқындалған. Ақшалай қаражаттарды орталықтандыру ұлттық
шаруашылықтың барлық көлемінде тұтас экономиканың үздіксіз қызметін
қамтамасыз ету үшін аса қажет болып табылады. Ерекше бюджет сферасының
болуы мемлекеттің табиғаты мен қызметтері арқылы да анықталады. Мемлекет
орталықтандырылған ақшалай қаражаттарды барлық қоғам көлемінде әлеуметтік-
мәдени шараларды жүргізу үшін, қорғаныс сипатындағы тапсырмаларды шешу
үшін, мемлекеттік басқарудың жалпы шығындарын жабу үшін қажет етеді.
Осылайшы, біздің пікірімізше, мемлекеттік бюджеттің болуы адамдардың
субъективті қалауының нәтижесі емес, кеңейтілген қайта өндірістің
қажеттіліктеріне, мемлекеттің табиғаты мен функцияларына шартталған
объективті қажеттілік болып есептелінеді.
Г.Б. Журавлев Бюджет - бұл қаржы жүйесінің орталық тізбегі,
сондықтан ол қаржының барлық сапалық білгілерін сипаттайды. Бюджет - бұл
процесінде бюджеттік қор қалыптасатын және пайдаланылатын императивті ақша
қатынастарының жүйесі деп сипаттама береді. Бюджет кез келген ел үшін
экономикалық, әлеуметтік және саяси функцияларын атқару үшін қажетті
ақшалай қорларға деген қажеттілігін қанағаттандыру үшін қажет. Кез келген
елдің бюджеті бірдей категорияларды қамтиды: салықтар, займдар, шығындар
және т.б. Ал олардың мазмұны бір қоғамдық экономикалық формациядан
келесісіне өткен кезде де өзгермейді. Осы жағдай бюджетті экономикалық
категория ретінде анықтауға мүмкіндік береді. Кез келген экономикалық
категорияның мәні оның қызметтері арқылы анықталады. Қаржының қызметі деп
оның қоғамдық тағайындалуының формасы түсінілідеі. Бюджет кең қаржылық
категория болғандықтан оғын қаржыға тән қасиеттер қатысты: бюджеттік
қорды құру; бюджеттік қорды пайдалану; бақылау қызметі.
Қазіргі таңда бюджет- бұл тек қана өтірік социалистік белгілеулерге
сәйкес қатаң бекітілген қаржы ғана емес, бұл түбегейлі өзгерістерге
әкелетін экономикалық саясаттың икемді құралы, ал онсыз мемлекеттің өмірі
мәнінен айрылады деп Дербисов өз еңбегінде атап көрсетеді[?].
Экономиканың дамуының қазіргі заманғы сатысында орталықтандырылған
қаржы ресурстары мемлекетке қоғамдық өндірістің қажетті қарқыны мен
пропорциясын қамтамасыз етуге, оның салалық және аймақтық құрылымдарын
жетілдіруге қол жеткізуге, экономиканың салаларын дамытудың ең қажетті
бағдараламаларына қажетті ақшалай қаражаттарды қалыптастыруға, ірі
әлеуметтік қайта құрылымдарды жүргізуге мүмкіндік береді.
Қаржылық орталықтандырудың арқасында ақшалай қаражаттар экономикалық
және әлеуметтік дамудың шешуші бөлімдеріне шоғарландырыла отырып,
мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік саясатын табысты жүргізуге жағдай
туғызады.
Осылайша құндық қайта бөлудің ерекше бөлігі ретінде мемлекеттік
бюджет ерекше қоғамдық қызметті атқарып, жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді
қанағаттандыруға қызмет етеді.
Қаржылық қатынастардың белгілі жиынтығы ретіндегі мемлекеттік
бюджетке келесі белгілер тән: бюджеттік қатынас бөлу сипатында болады,
үнемі ақшалай формада жүзеге асырылады, мақсатты ақшалай қорларды
қалыптастырумен және пайдаланумен ұштасады. Сонымен қатар бюджеттік
қатынастарға белгілі ерекшеліктер де тән, мемлекеттік бюджет құндық
бөлудің ерекше сферасы ретінде келесі белгілері арқылы сипатталады:
• мемлекеттегі жалпы қоғамдық өнімнің құндық бөлігін шарттаумен
және оны қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін
пайдаланумен байланысты бөлу қатынасының ерекше экономикалық
формасын көрсетеді;
• ұлттық шараушылықтың көптеген салалары, аймақтар,
экономиканың секторлары, қоғамдық қызмет сфералары арасында
құнды бөлуге арналған;
• қоғамдық өнімнің оның тауарлы формасындағы қозғалысымен
тікелей байланыссыз құндық бөлудің сатысын сипаттайды.
Кез келген экономикалық категория сияқты мемлекеттік бюджет
өндірістік қатынасты сипаттайды және осыған сәйкес материалды-заттай
сипатқа ие: бюджеттік қатынастар мемлекеттің ақшалай қаражаттарының
орталықтандырылған қорларында, яғни бюджеттік қорда материалды түрге
енеді. Осының нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық
процестер өзінің сипатын мемлекет жұмылдыратын және пайдаланатын ақшалай
қаражаттар ағынынан табады.
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік бюджет қоғамдық өнімнің
құнын, мемлекеттің ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорларын құру
жолымен бөлу және қайта бөлу процесіндегі мемлекет пен қоғамдық өндіріске
басқалай қатысушылар арасында пайда болған ақшалай қаражаттарды және оны
кеңейтілген қайта өндіріс пен қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға
пайдалануды сипаттайды[?].
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде бөлу және
бақылау қызметін атқарады. Мемлекттік бюджет бөлу қызметінің шеңберінде
оранластыру, қайта бөлу, тұрақтандыру қызметтерін де атқарады.
Бюджет экономикаға бюджеттік механизм арқылы әсер етеді. Осыдан
тұтас экономикаға әсер ету құралы ретіндегі мемлекеттік бюджеттің ролі
анықталады. Бюджеттік механизм - мемлекеттің ақшалай қаражаттарының
орталықтандырылған қорларының құралуы мен пайдалану формалары мен
тәсілдерін жиынтығы болып табылады. Экономиканы реттеу ақшалай
қаражаттардың орталықтандырылған қорларының сандық көлемін анықтау,
бюджеттің қалыптасу және атқарылу процесінде қаржылық ресурстардың құралуы
мен пайладанылуы, қайта бөлуінуінің формалары мен тәсілдерін регламенттеу
жолымен жүргізіледі.
С.В. Галицская бюджеттің толық анықтамасын береді: Мемлекетік
бюджет мемлекетте ұлттық кірісті қайта бөлу жөнінде жеке және заңды
тұлғалармен қалыптасқан және бөлшекті түрде экономиканы, әлеуметтік-мәдени
шараларды, қорғаныс пен мемлекеттік басқаруды қаржыландыруға арналған,
елдің басты орталықтандырылған бюджеттік қорын пайдаланумен байланысты
ұлттық байлық жөніндегі ерекше ақша қатынасы түсініледі
Осылайша мемлекеттік бюджет түсінігінің көптігі келесі
құраушыларды талқылауға теңестіріледі:
• салыстырмалы жеке экономикалық категория ретінде;
• мемлекеттің ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қоры ретінде;
• экономикаға бюджеттік механизм арқылы әсер ету құралы ретінде;
• мемлекеттің негізгі қаржылық жоспары ретінде;
• құқықтық заң ретінде.
Мемлекеттік бюджеттің сапалық мінездемесін келесі 1-сызба түрінде
сипаттауға болады.
Сызба 1. Мемлекеттік бюжеттің сапалық мінездемесі.
Қоғамдық қайта өндірістегі мемлекеттік бюджеттің ролі ең алдымен
мемлекеттік бюджеттің көмегімен ұлттық кірістің 30 %-ға, жалпы ішкі өнімнің
20 жуық %-ға, жалпы қоғамдық өнімнің 10%-ға жуық көлемінің бөлінетіндігі
мен қайта бөлінетіндігімен анықталады. Ол ақшалай қаражаттарды ұлттық
шараушылықтың әр түрлі салалары, өндірістің секторлары, қоғамдық қызметтің
сфералары, елдің аймақтары арасында бөлуді қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік бюджет экономикаға белсенді әсер етеді, өйткені ол
барлық ұлттық шараушылықтың бюджеті ретінде бола отырып, материалдық
өндіріс сферасында, оның өсуінің ынталандырушы ретіндегі мемлекеттік
бюджеттің ролі үлкен. Бюджеттің қаражаттары қорлардың жеке және қоғамдық та
айналымын қамтамасыз ету үшін қолданылады. Күрделі салымдар мен айналым
қаражаттарын әрекеттегі және қайтадан құрылған кәсіпорындар үшін бюджеттік
қаржыландыру, басқалай шығындарды қамтамасыз ету бюджетке жекелеген
кәсіпорындар үшін қорлардың жеке айналымына қосылуға мүмкіндік береді.
Осылайша оның үздіксіз қызмет атқаруына жағдай жасайды.
Экономиканың қазiргi жағдайында орталықтандырылған қаржы ресурстары
мемлекетке қоғамдық өндiрiс қарқынын қамтамасыз ететiн салалық және
аумақтық құрылымдар құрып, iрi әлеуметтiк өзгерiстер жұргiзуге мұмкiндiк
бередi. Орталықтан бөлiнетiн қаржының көмегiмен қаражат экономиканың басты
аймақтарына шоғырланып, мемлекеттiң экономикалық және әлеуметтiк саясатын
жұзеге асыруға жағдай жасайды. Сөйтiп, құндық бөлiнiстiң айырықша бөлiгi
ретiнде (Мемлекеттiк бюджет( айырықша қоғамдық арналымды жалпы мемлекеттiк
қажеттердi қанағаттандыруға қызмет етедi. Нақты, объективтi бөлiстiк
қатынастардың формасы болғандықтан айырықша қоғамдық арналымды орындай
отырып, мемекеттiк бюджет экономикалық категория ретiнде көрiнедi. Қаржы
қатынастарының жиынтығы ретiнде мемлекеттiк бюджетте қаржы категориясына
тән сипттар бар. Бюджет қатынастары бөлiстiк сипатта мақсатты ақша қорларын
құрап, пайдалану арқылы жұредi. Сонымен қатар, бюджеттiк қатынастардың
белгiлi бiр ерекшелiктерi болады. Бiрақ ол ерекшелiк қаржыға тән сипат
шегiнен шықпайды. Мемлекеттiк бюджет құн бөлiнiсiнiң айырықша саласы
ретiнде мыналармен сипатталады:
- жиынтық қоғамдық өнiмнiң мемлекет қорында жинақталып, қоғамдық
қажеттердi өтеумен байланысты бөлiс қатынастарының айырықша
экономикалық формасы боып табылады;
- құнды жасап, оны тұтыну процессiн бедерлейтiн материадық өндiрiс
қаржысымен құнды тұтынуға қызмет ететiн өндiрiстен тыс сала
қаржысынан айырмашылығы бюджет халықшаруашылығы салалары, аумақтар,
экономика секторлары, қоғамдық қызмет салалары арасында құнды қайта
бөiске салуға арналған.
Қоғамдық өнiмнiң тауар формасындағы қозғалысы мен тiкелей байланысы жоқ
құнды бөлiсi, одан алашақтау жұзеге асырылады, ал материалдық өндiрiспен
өндiрiстен тыс салаларда қаржы қатынастары тауар –ақша қатынастарымен
астасып жатады.
Кез келген басқа экономикалық категория сияқты, мемлекеттiк бюджет
өндiрiстiк қатынастарды бейнелеп, соған лайық метериалдық –заттық көрiнiс
табады. Бюджет қатынастары мемлекеттiң ақшалай қаражаттарының
орталықтандырылған қорында –бюджет қорында заттанады.
Экономикалық категория ретiнде мемлекеттiк бюджет қоғамдық өнiм құнының
мемлекеттiң орталықтандырылған қаражат қорын құру жолымен жоспарлы тұрде
бөлу, қайта бөлу процесiнде және оны ұдайы өндiрiстi Ұлғайту, қоғамдық
қажеттердi қанағаттандыруға пайдалану барысында мемлекет пен қоғамдық
өндiрiске басқа да қатысушылардың арасында қалыптасқан ақша қатынастарын
белгiлейдi.
Бюджет экономикаға бюджет механизiмi арқылы ықпал етедi. Мұнда бюджеттiң
бұкiл экономикаға ықпал құралы ретiндегi рөлi көрiнедi. (Бюджет механизiмi(-
мемлекеттiң ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын құру және
пайдалану формалары мен әдiстерiнiң жиынтығы. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған қаражат қорының көлемiн белгiлеу, оны құру, пайдалану
формалары мен әдiстерiн реттеу, бюджеттi құру және орындау процесiндегi
қаржы ресурстарын қайта бөлiске салу жолымен жұзеге асырылады.
Мұның өзi бюджет қатынастарының жұмыс iстеуiнiң жоспарлы мақсатын алдын
ала айқындайды. Бюджет байланыстарының мақсаты сипаты, мемлекеттiң ақшалай
қаражаттарының орталықтандырылған қоры қозғалысының осыған ұқсас формасы
бюджет байланыстарын тиiстi қаржы құжаты- елдiң негiзгi қаржы жоспарында
бейнеленетiндiгiне жеткiзедi. Онда бюджеттiң экономикалық мазмұнын құрайтын
бөлiс процестерi қарастырылады, кiрiстер және шығыстардың баптары
мемлекеттiң ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын қалыптастыру
көздерi мен жұмсалу бағыттарын көрсетедi. Негiзгi қаржы жоспары
мемлекеттiң жоспарлы қызметiнiң нәтижесi; қоғамның барлық мұшелерiнiң
мұдделерiн бейнелейтiн мемлекет еркi бейнеленедi.
Мемлекеттiң негiзгi қаржы жоспарының көрсеткiштерi республика Жоғарғы
Кеңесiнiң жыл сайын қабылдайтын (мемлекеттiк бюджет туралы( заңына сәйкес
мiндеттi түрде орындалуы тиiс.
Қоғамдық ұдайы өндiрiстегi мемлекеттiк бюджеттiң рөлi, ең алдымен
өндiрiлген Ұлттық табыстың 39(-нiң жалпы қоғамдық өнiмнiң 18(-iн бөлуге
және қайта бөлуге тұсуiнен көрiнедi. Ол, жоғарыда аталып өтiлгендей
қаражатты елдiң халықшаруашылығы салалары, қоғамдық қызмет саласы, өндiрiс
секторлары, экономикалық аудандары мен аумақтары арасында бөледi. Бұкiл
халықшаруашылығының бюджетi болғандықтан, мемлекеттiк бюджет экономикаға
тұтас ықпал жасайды. Мемлекеттiк бюджет материалдық өндiрiс саласында оның
өсуiнiң стимуляторы ретiнде зор рөл атқарады. Бюджет қаржысы жеке (жеке
кәсiпорындар шеңберiнде) және қоғамдық (бұкiл халық шаруашылығы ауқымында)
қорлар қозғалысын қамтамасыз ету үшiн пайдаланылады.
2. Мемлекеттік бюджеттің кірісі мен шығыстары
Бюджет кiрiсi мемлекет кiрiсiне қарағанда барынша тар мағынада
болып келедi. Бюджеттiң барлық денгейiндегi билiктiң қаржылық қаражатынан
бөтен мемлекеттiк бюджеттен тыс қорлар мен бұкiл мемлекеттiк сектордың
ресурстарын қамтиды. Бюджеттiң басты материалдық көзi- Ұлттық табыс. Егер
қаржылық қажеттiлiктi жабу үшін жеткiлiксiз болса, мемлекет Ұлттық байлықты
да тартады.
С.В.Галицская Бюджеттің кірісі елдің бюджеттік қорын қалыптастырумен
байланысты мемлекеттің шаруашылық субъектілері мен жеке тұлғалармен
қалыптасқан экономикалық қатынасы түсініледі. Бюджеттің шығысы мемлекеттің
ақшалай қаражаттар қорын бөлу мен оны салалық, мақсатты және аймақтық
тағайындалуы бойынша пайдалану процесінде қалыптасқан экономикалық қатынас
түсініледі[?] деп сипаттаса, В.Д.Ли мемлекеттік кіріс пен мемлекеттік
бюджет кірісі әр түрлі түсінікте болады дейді. Соңғысы мемлекеттің
кірісінің құрамдас бөлігі болып табылады, сонымен қатар мемлекеттік кіріске
барлық мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың жалпы кірістері енеді, ал
мемлекеттік бюджеттің кірісі - бұл тек қана бюджетке шоғырландырылатын таза
бөлігі ғана.
Қазақстан Үкіметінің 2006 жылы бюджеттің атқарылуы туралы Есебінен
төмендегіше тұжырым жасауға болады. Негізінен 2006 жылы республикалық
бюджеттің атқарылуы еліміздің тауарларының экспорты үшін әлемдік шикізат
тауары нарығында қолайлы жағдайда жүзеге асырылды. 2005 жылмен
салыстырғанда мұнай бағасы 42,1 пайызға артты. Сол сияқты қара метал - 24,5
пайызға, түрлі түсті металл -23 пайызға жоғары болды. Сондықтан да шетел
валютасының ағыны әжептеуір байқалды. Ұлттық қордың активтері 1 триллион
теңгеден асып жығылса, соның 367,1 миллиард теңгесі 2005 жылы республикалық
бюджеттен аударылды. Мұншалықты қаржы көзі негізінен шикізат секторы
салығының көп түсуінен, республикалық меншіктегі және тау-кен әрі өңдеу
салаларына жататын мемлекеттік мүлікті жекешелендіруден түскен түсімдерден
болса, республикалық бюджеттен ресми трансферттер ретінде Ұлттық қорға
аударылып отырды.
Бюджеттің 2004 -2006 жылдар аралығымен салыстырғанда айтарлықтай
үлкейгендігінен байқауға болады. Орындалмаған кірістер түрі 35 тен (53,7
млрд. теңге түспеу сомасынан) 22-ге (22,2 млрд. теңге түспеу сомасынан)
дейін қысқарғандығын ерекше атап өтуге тұрарлық. Кірістердің артығымен
орындалуы негізінен корпоративтік табыс салығы (56,7 млрд. теңгеге),
қосымша құн салығы (51,1 млрд. теңге), табиғи және басқа ресурстарды
пайдаланғаны үшін түсімдер (14,2 млрд. теңге) есебінен қамтамасыз етілгені
мәлім болып отыр. Сондай-ақ қосымша құн салығы кейбір тауарларға салынатын
көлдік ставкаға қарамастан, 17,3%-ға артығымен атқарылған. Бұл 2004 жылмен
салыстырғанда 78%-ға артық.
Тиісінше салықтық емес түсімдерде республикалық меншік болып
табылатын акциялардың пакеттеріне дивиденттер бойынша 20,2 миллиард теңге
артығымен орындалған. Бұл соңғы үш жылда алынған кірістердің басын
қосқандағымен бірдей. Бюджеттің игерілмеуі 2005 жылы 12,9 миллиарды теңгені
құрап отыр. Бұл 2004 жылға қарағанда 18,4 миллиард теңгеге аз. Өйткені 2004
жылы сынға ұшыраған бюджеттік әкімшілер жұмыстың оң нәтижелеріне қол
жеткізіп: Ақпараттандыру және байланыс агенттігінде жете игермеу сомасы 5,1
- ден 0,5 миллиард теңгегt дейін қысқарса, Төтенше жағдайлар министрлігі
бойынша 3,9-дан 0,1 миллиард теңгеге және Көлік және коммуникациялар
министрлігі бойынша - 1,5-тен 0,7 миллиард теңгеге қысқарып отыр. Ал
Қорғаныс, Индустрия және сауда, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
минисрліктерінің бюджет қаржысын игермеу объективті себептер арқылы
түсіндіріледі.
Бюджеттік несиелеу бөлігінде 42 миллиард теңге тұрғын үй құрылысын
дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына сәйкес
Астана, Алматы және облыстық бюджеттерге аударылатынын атап өткен жөн.
Аталған бағдарламаны жүзеге асыру үшін Қазақстан ипотекалық компаниясы
АҚ, Қазақстан кредиттік кепілдік беру қоры АҚ, Қазақстан тұрғын үй жинақ
банкі АҚ 11,9 миллиард теңгеге капиталдандыру жүргізілді. Қазақстан
Республикасындағы ғарыш қызметін дамыту мемлекеттік бағдарламасын іске
асыруға Байқоңыр ғарыш айлағында Бәйтерек ғарыш зымыран кешенін құруға
кредит беруге республикалық бюджеттен 6,6 миллиард теңге бөлінде. Осы ретте
жоғарғы кәсіби білімі бар мамандарды даярлауға мемлекеттік білімідік
несиеберуді жалғастыруға 3,6 миллиард теңге пайдаланылды.
Мемлекеттік бюджеттік кіршіксіз орындалуы - бұл шығындарды
кірістердің толығымен жабуы немесе қаражатар қалдығының құралуы, яғни
кірісітердің көлемінің шығындар көлемінен артуы. Құралған қалдық кездейсоқ
жағдайларға, қарыздарды мерзімінен бұрын төлеуге пайдалануы мүмкін.
Мемлекеттiк билiк органдарының Ұлттық табысты қайта бөлу үшін және
бюджеттiк кiрiстi құруға қолданылатын негiзгi әдiстерiнiң бiрi –салықтар,
мемлекеттiк несие мен ақша эмиссиясы болып табылады. Басты әдiсi Ұлттық
табысты қайта бөлу-салықтар бюджет кiрiсiнiң басты үлесiн қамтамасыз етедi.
Бюджет табыстары тұрлi белгiлерi бойынша жiктеледi. Құрылу көздерi
бойынша олар заңды тұлғалардың салықтарына халықтан алынатын салыққа,
заемдерге, мемлекеттiк меншiктi сатудан тұскен тұсiмдерге және тағы басқаға
бөлiнедi.Алу әдiстерi бойынша –салықтық, салықтық емес, салық тұрлерi
бойынша –акциздерге қосымша құн салығына, табыс салығына, кiрiс салығына
және тағы басқаға бөлiнедi.
Қоғамның экономикада бюджеттiк шығындардың ролi мен мәнiн айқындау үшін
олардың айқын белгiлерiн қарай жiктейдi. Теория мен тәжiрибеде бюджет
шығындарын жiктеудiң бiрнеше белгiлерi бар. Ең алыдмен бюджет шығындарына
экономикалық жiктеу қолданылады, олардың ұлғайған ұдайы өндiрiсiнiң
барысына әсерiн көрсетедi. Бұл жағдайда ағымдық және капиталдық бюджет
шығындарына бөлiнедi. Ақша қаражаты бағытталатын қоғамдық қызмет саласын
көрсететiн бюджет шығындарының қызметтiк жiктелуiнiң мәнi зор.
Ведомствалық жiктеуi- мемлекеттiк мекемелердi сай келерлiк
министрлiктерге бөлуге мұмкiндiк бередi. Бюджет шығындарын бұлай жiктеу,
басқару жүйесiнiң өзгеруiмен байланысты, шығындар құрылымындағы ұлкен
өзгерiстердi көрсетедi.
Шығындарын аумақтық жiктеу-Қазақстан Республикасының мемлекеттiк басқару
деңгейiне сай бюджет шығындары мемлекеттiк бюджет және жергiлiктi
жергiлiктi бюджет шығындарына бөлiнедi.
Мемлекеттiң ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын жасаумен
және пайдаланумен байланысты бюджеттiң қызметi айрықша экономикалық
формалар арқылы атқарылады. Олар құндық бөлiнiстiң жеке кезеңдерiн
көрсетедi.
Екi категорияда объективтi және бюджет секiлдi өздерiнiң арнайы қоғамдық
мiндеттерi бар: кiрiстер мемлекетке қажеттi қаражатпен қамтамасыз етсе,
шығыстар орталықтандырылған ресурстарды тиiстi мемлекеттiк қажеттерге
бөледi.
Қазақстан Республикасы аумағында орналасқан барлық меншiк формасындағы
кәсiпорындар, бiрлестiктер мен шаруашылық жұргiзушi субъектiлер
республикалық бюджетке, кеден тарифтерiне сәйкес Ұлттық валютамен
экспорттық және импорттық баж салықтарын төлейдi.
Қазақстан Респубикасының аумағында Қазақстан республикасы
Президентiнiң шешiмiмен, қажет болған жағдайда Қазақстан Республикасының
мемлекеттiң барлық қаржы ресурстарын қамтитын бюджеттi енгiзуi мұмкiн.
Төтенше бюджет қолданылған уақытта республикалық бюджет туралы заңның және
барлық денгейдегi бюджеттер туралы шешiмдердiң кұшi тоқтатылады. Төтенше
бюджеттiң қабылданғаны туралы Қазақстан республикасы парламентi дереу
хабардар етедi. Қазақстан Республикасының Президентiнiң шешiмi бойынша
Қазақстан Республикасында төтенше жағдайдың енгiзiлуi немесе ғаламдық
таралу сипаты бар, табиғи немесе техногендiк тұрғыдағы төтенше оқиғалар
нәтиiжесiнде экономикаға келтiрiлген елеулi экономикалық және қаржылық
зиян төтенше бюджеттi енгiзуге негiз болып табылады.
Мемлекеттiк бюджеттiң шығыс бөлiгi көптеген бағыттарды қамтиды. Олар
iрiлендiрiлiп, былай бiрiктендiрiледi: халық шаруашылығын қаржыландыруға
бөлiнетiн қаржы бүкiл шығыстардың 19 пайызын құрайды, әлеуметтiк- мәдени
шараларды қаржыландыруға бөлiнетiн қаржы- 6 пайыздан астамын құрайды.
Қалған қаржы мемлекеттiк ұкiмет, мемлекеттiк басқару, сот органдарымен
прокуратураны, құқық қорғау органдарын ұстауға, қорғанысқа жұмсалады.
Қаржының бiр бөлiгi министрлер кабинетiнiң резерв қорын құрауға,
мемлекеттiк борышты ақтауға және басқаларға жұмсалады.
Республика бюджетiнiң шығыс бөлiгiнiң құрамы мен құрылымы- әлеуметтiк-
экономикалық бағыты бөлекше: әлеуметтiк-мәдени шараларды қаржыландыруға
6,4 ( мемлекеттiк ұкiмет органдарын, сот органдарын және прокуратураны
ұстауға- 0,8 (. Қаржы резервiн құру және мемлекеттiк борышты атқаруға
шығындар қарастырылады. Халық шаруашылығын және әлеуметтiк –мәдени
шараларды қаржыландыру шығындарының едәуiр бөлiгi субвенция формасында
төменгi бюджеттерге жiберiледi.
Кiрiстер мен шығыстардың тәптiштелген тiзiмi мен топтамасы бюджет
жiктемесiмен айқындалады. (Бюджет жiктемесi(- бұл мемлекеттiң қаржы
органдардың бұкiл бюджеттiк қызметiнiң негiзiн қалайтын бюджеттiң кiрiстерi
мен шығыстарының жүйеленген экономикалық топтамасы.
Бюджет жiктемесi мемлекеттiң экономикалық және әлеуметтiк дамуының
жоспарлы, болжамдары мен бағдарламалары министрлер мен ведомствалар,
Ұйымдар мен мемлекеттердiң қаржы жоспарлары бюджеттiң байланысын қамтамасыз
етедi, жеке сметалар мен қаржы жоспарларын жиынтық сметаларға және
жоспарларға бiрiктiруге мұмкiндiк бередi, жиынтық жоспарлар мен бюджет
жазбаларының байланысын қамтамасыз етедi.
Бюджет жiктемесiнiң бөлiм, тарау және баптары болады. Бюджет
кiрiстерiнiң жiктемесiнде бөлiмдер кiрiстердiң (қосылған құнға салынатын
салық, халықтан алынатын мемлекеттiк салықтар және тағы басқа) тараулар
әрбiр бөлiмде өзiндiк мәнге ие: мысалы (қосылған құнға салынатын салық(
бөлiмiнде тараулар өнiм өндiретiн және осы салықты арнайы бөлiмдер бойынша
төлейтiн халық шаруашылығы кешендерiн анықтайды. Сыртқы экономикалық
қызметтiң кiрiстерiн есептейтiн бөлiмде импорт және экспорт баж салықтары,
тауар айырбасы операцияларынан тұсетiн кiрiстер, биржа операцияларынан
түсетiн тұсiмдерге және тағы басқа тарауларға бөлiнедi.
Шығыстар жiктемесiнде бөлiмдер қаражаттардың негiзгi бағыттарын
көрсетедi. Мысалы: 100 бөлiм (халық шаруашылығы(, 150 бөлiм (сыртқы
экономикалық қызметпен байланысты шығындар(, 200 бөлiм (ағарту(, 201 бөлiм
(мәдениет және бұқаралық ақпарат құралдары(, және тағы басқаны көрсетедi.
Ал тараулар ұйымдар мен кәсiпорындар бiр тұрпатты мекемелер, сондай-ақ
шығындар мен шаралар тұрлерi бойынша шығындарды бiлдiредi. Кәсiпорындар,
мекемелер мен ұйымдар үшін кiрiстердi есептейдi және бөлiмдер мен тараулар
тұрғысынан шығындарды қаржыландыру тараулар бойынша жұргiзiледi.
Кәсiпорындар, мекемелер мен ұйымдарды қаржыландыру шығындардың жеке
тұрлерiн анықтайтын баптар бойынша жұргiзiледi: еңбек ақы қоры (еңбекке ақы
төлеу), жалақы есебi, кеңсе және шаруашылық шығындары, құрал-жабдықтар
сатып алу кұрделi жұмсалым, кұрделi ғимараттарды жөндеу және тағы
басқалары.
Мемлекеттiк бюджет бiрлiгi, толықтық, нақтылық, жариялылық,
дербестiгi принциптерiне негiзделедi.
Бiрлiгi принципi- бюджет жұйесiнiң ұйымдық экономикалық орталықтандыру
дәрежесiн бiлдiредi. Бұл принцип бұрынғы Кеңес Одағының бюджет жұйесiнде
неғұрлым айқын аңғарылатын. Қазiргi уақытта жергiлiктi органдардың
дербестiк алып, оларға қаржы ресурстарын пайдалану жөнiнде бiршама құқықтар
берiлуiне байланысты әлсiреп отыр.
Қаржының едәуiр бөлiгi арнайы бюджеттен тыс қорлар бойынша жұрдi.
(зейнет ақы жұмыспен қамтуға жәрдемдесу, жол, әлеуметтiк сақтандыру және
т.б.). Бұдан басқа (Қазақстан республикасындағы бюджет жұйесi туралы( заңға
сәйкес бюджетте қарастырылмаған аса маңызды шараларды қаржыландыру ұшiн
немесе белгiлi бiр мақсаттарға қаржы жетпесе ағымдағы бюджеттiң орындалуы
ескерiлiп қосымша бюджет құралды. Оны мемлекеттiк өкiмет пен басқарудың
жоғары органдары қарап, бекiтедi.
Жариялық принципi- бюджеттiң кiрiстерi мен шығыстары туралы
мәлiметтердi жұртшылықты бюджеттiң құрамы және құрылымымен, тапшылық
көлемiмен және оны жабудың әдiстерiмен (шығындарды қысқарту, кiрiстердi
көбейту, заемдар және басқалар) таныстыру ұшiн баспасөзде жариялау талабын
бiлдiредi.
Мемлекеттiк бюджеттiң екi жағдайы:
- әдеттегi қарапайым: егер шығыс табысқа тең болса;
- тапшылықты: егер шығыс табыстан жоғары болса
Мемлекеттiк бюджеттiң тапшылықтарының себептерi:
- экономикалық дағдары жағдайында табыстың төмендеуi және Ұлттық
табыстың өсуiнiң азаюы;
- мемлекеттiк бюджетке тұсетiн акциз салығының азаюы;
- бюджет шығыстарының өсуi;
- қаржы- экономикалық саясаттың тұрақсыздығы;
Бюджет тапшылығының төмендеу шаралары:
- конверсия;
- қаржыландырудан несие беруге өту;
- зиянды кәсiпорындарға дотация берудi жою;
- мемлекеттiк басқару шығынын азайту;
- салық салу жұйесiн өзгерту;
- жергiлiктi бюджеттiң ролiн арттыру.
Мемлекеттiк бюджет тапшылығын жабатын 3 дәстүрлi амал бар:
- мемлекеттiк заем шығару;
- салық салудың қатаңдығы;
- ақша өндiрiсi немесе (сеньораж( , яғни ақша басу.
Бiрақ қазiргi кезде бұл әдiс тиiмсiз инфляцияға әкеледi.
Қазақстан Республикасының бюджет жұйесi тұрлi денгейдегi бюджеттiң
жасалуы барысында қалыптасатын қатынастарды реттейдi, республикалық және
жергiлiктi бюджеттердiң орындалуын бақылайды және орындалуын, бекiтiлуiн,
қаралуын, жасалу тәртiбiн айқындайды. Бюджет мемлекеттiң
орталықтандырылған ақшалай қоры, заңмен немесе жергiлiктi ұкметтi
органдардың шешiмiмен бекiтiлген. Заң актiлерiмен қаралаған салық есебiмен,
төлемдерден басқа да мiндеттi төлемдерден, капиталмен жұргiзген операциялар
табысының, салықтық және басқа да тұсiмдерден құрылған және мемлекеттiң өз
қызметiн атқаруды қамтамасыз етуiне тағайындалған ақшалай қор болып келедi.
1.3. Бюджеттің қалыптасуы мен экономикасы дамыған мемлекеттердің
тәжірибесі
Соңғы 30 жыл ішінде жаһандану деген атау алған, халықаралық
экономикалық қатанастарда жаңа құбылыстар маңызды күшейді. Жаһандану
әлемдік сауданың өндіріспен салыстырғанда өсуінде және капиталдың
қозғалысының, сонымен қатар мәлімет пен ғылыми білімдердің одан да жылдам
өсуінен көрінеді. Жаһандануға тән белгі тек қана халықаралық айырбастың
өсуі ғана емес, сонымен қатар өндіріс пен қаржы қатынастарының
интернационализациясы. Экономикалық қызметтің жаһандануы үш негізгі бағыт
бойынша жүргізіледі: өндіріс факторларының халықаралық қозғалысы,
халықаралық сауда мен халықаралық қаржы операциялары. Қаржылық жаһандану
процесінің дамуына қаржы нарықтарын либерализациялау, ТҰК қызмет
сфераларын кеңейту, байланыс құралдарының жоғарғы деңгейі, сонымен қатар
жаңа индустриалды елдердің халықаралық саудаға тығыз интеграциялануы,
инвестицииялық процесс пен халықаралық еңбек бөлінісі ықпал етеді.
Жаһандану сөзсіз позитивті де негативті де аспектілерге ие болады, бірақ
жаһандану процесіне мемлекеттің қатысуына бәсекелес жоқ, өйткені өзін өзі
оқшаулау жолы мемлекетті техникалық прогресс пен халықаралық айналыспен
байланысты пайданы пайдалану мүмкіндігінен мемлекетті айыра отырып
консервациялауға әкеледі.
Экономиканы жаһандандыру экономиканы мемлекеттік реттеудің
қажеттілігін жойып қана қоймайды, сонымен қатар жаһанданудан максималды
пайда алу мен осымен байланысты шығындарды ең төменгі дәрежеге жеткізуге
бағытталған мемлекеттік стратегияны жасауды қарастырады. Жаһандану мен
ұлттық экономиканың дамуын қарсы қоюға болмайды. Қаржылық жаһандану оның
дамуының ерекше факторы болып саналады. Қаржылық жаһанданудың жылдам
процесі бәсекелестік қабілет туралы түсінікті өзгертті. Қазіргі кезде
көптеген кәсіпорындар үшін ғана емес, сонымен қатар мемлекет үшін де
халықаралық бәсекелестік қабілетті көтеру олар жүргізетін экономикалық
саясаттың абсолютті басымдылығы болып отыр. Қазіргі заманғы әлемде
бәсекелестік жаханды сипатта болып отыр. Мемлекеттер бір бірімен экономика
мен саясаттың барлық параметрлері бойынша бәсекеге түседі - нарықтық
институттар ретінде іскерлік әлемді тарту. Әйгілі американдық экономист
М.Портер ұлттық экономиканың бәсекелестік қабілеті туралы сұрақты қояды
және фирмалардың да, мемлекеттің де нақты стратегияларды жасауындағы
есепке алуға керекті шешуші факторларының бірқатарын көрсетеді. Ол соңында
бәсекелестік қабілеттің ұлттық деңгейдегі тек жалғыз дұрыс концепциясы
болып алғы технологияларды енгізу негізінде экономикалық өсуді ең жоғарғы
деңгейге жеткізу деп санайды[?].
Н.Ә.Назарбаев Жаһанданудан қорғанудың қажеті жоқ, керісінше оған жан
жақты дайындалу керек- деп атап көрсетеді[?].
Қазіргі заманғы жағдайда экономиканың бәсекелестік қабілеті ЖІӨ-ң өсу
қарқыны, итнвестициялық белсенділік, еңбек өнімділігі және салық
ауыртпашылығы көрсеткіштеріне жатқызылуы мүмкін емес. Нарықтық экономиканың
жақсы дамуы факторлардың маңызды саны арқылы анықталады, олардың ішінде
маңызды рольді қаржылық факторлармен қатар, институционалды және
әлеуметтік-саяси факторлар да алады. Жеке мемлекеттің бәсекелестік
қабілетін талдау кезінде макроэкономикалық тұрақтылық және экономикалық
саясаттың болжамдылығы, мемлекеттік саясаттың бәсекелестік талаптарына
сәйкес келуі, қаржы нарықтарының дамуы мен қаржы қызметтерінің сапасы,
инфрақұрылмының дамуы, ғылыми-технологиялық потенциал, жоғарғы дәрежеде
маманданған жұмыс күшінің болуы (болмауы) сияқты факторларды есепке алу
керек.
Жаһандану жекелеген елдердің экономикалық жағдайына үлкен әсер
етуде, ол ұлттық үкіметтен ақша-несие және бюджет-салық сфераларында
саясатты жасауда сыртқы факторларды есепке алуды талап етеді. Қарама қарсы
жағдайда халықаралық факторлардың әсері мемлекеттің жүргізіп отырған
экономикалық саясатының тиімділігін төмендетеді, яғни мемлекеттің
бюджеттік саясаты да тұрақты экономикалық дамуды қамтамасыз ету үшін
жаһандану процесіне сезімтал болуы керек.
Қаржылық жаһандану жағдайында мемлекеттік қарыз мәселесі өте маңызды
мәнге ие боллуда. Мемлекеттік қарыздарды өсірумен байланысты қауіпті дұрыс
бағаламау дамушы нарықтарда қарыз дағдарысын жаппай сипатқа өткізеді.
Мемлекеттік қарызға қызмет етумен байланысты күрделі жағдай бюджеттік
саясаттың басым бағыттарының бірі болып табылады. Қаржы нарықтарын
жахандандыру мен өндіріс факторларының мобильділігін ұлғайту экономикалық
даму процесін жеңілдетеді және қиындатады, ол дамыған елдердің де және
дамушы елдердің де бюджеттік сферасының жаңа мәселелері мен тапсырмаларын
туындатады.
Жаһандану процесі ұлттық үкіметтік бюджеттің саясатты мемлекеттің
салықтарды азайту, шетелдік инвестицияларды тарту, мемлекеттік бюджеттің
құрамы мен құрылымын, олардың әлеуметтік-экономикалық нәтижелілігін көтеру
мақсатында қайта қарау, сонымен қатар нарықтық институттардың сапасын
жоғарылату арқылы бәсекелестік қабілетті көтеруге бағытталған.
Жаһандану процесінің дамуы бюджеттік саясатты кәсіптік деңгейде
жүргізудің ең тиімді жағдайларын құруға бағыттайды. Халықаралық
бәсекелестік қазіргі таңда баға сферасынан өндірістің ұлттық жағдайымен
бақталастық сферасына өтуде.
Жаһандану әр түрлі елдердің, осы елдің экономикасына қосымша
өндіріс факторларын тартуға бағытталған салық жүйелері арасындағы
бәсекелестіктің күшеюіне әкеліп отыр. Салық ауырпашылығының
көрсеткіштеріндегі айырмашылық инвестиция ағыны мен өндірісті орналастыруға
әсер ететін жаңа факторға айналды. Қалыптасқан жағдайда дамыған және дамушы
елдердің үкіметтері халықаралық салық бәсекелестігі мәселесіне көп көңіл
бөлуде. Қазіргі заманғы ТҰК өздерінің өндірісін жекелеген елдерде
орналастыру кезінде тек қана өнімді өндіріу мен оны тұтынушыға жеткізумен
байланысты шығындарды қысқартуға ғана емес, сонымен қатар салық төлемдері
шамасын оңтайландыруға да ұмтылады.
АҚШ-тың экономикалық зерттеулерінің Ұлттық бюросының жүргізген
талдауы ірі ТҰК өндірісті орналастыру кезінде реципиент-елдер жүргізетін
бюджеттік саясатқа аса көп көңіл бөлетіндігін көрсетті.
Ең көп көңіл корпорацияларға салық салу режиміне бөлінеді.
Инвестициялық артықшылықты анықтайтын басқалай факторларға саяси
тұрақтылық, меншік құқығын қорғау, инфрақұрылымның (жол, байланыс) сапасы,
алғы ғылыми білімге қол жеткізу және жұмыс күшінің мамандануы жатады.
Корпорацияларға салық ауыртпашылығының және кіріс салығының
ставкасының төмендетудің байқалып отырған тенденциясы көптеген
мемлекеттердің, елге қосымша өндіріс факторларын тартуға деген
қызығушылығын тудырып отырғанын көрсетеді. Қаржылық жаһандану мемлекеттің
бюджеттік саясатына қарама-қарсы әсер етеді. Бір жағынан халықаралық салық
бәсекелестігінің императивтері мемлекетті салықтарды қысқарту және
әлеуметтік бағдарламаларды азайту жолымен жүруге итермелейді. Екінші
жағынан адам капиталы халықаралық бәсекелестік қабілетінің басты факторы
болып табылады, ол мемлекеттен ғылым мен білімге маңызды салымдарды,
қоршаған отаны қорғауға қосымша қаражаттарды талап етеді. Осы жағдайларда
салық ауыртпашылығын төмендетумен қатар бюджеттік шығындардың тиімділігі
мәселесі де қатар жүреді, оны шешу мемлекеттік қаражаттарды шығындаудағы
ұлттық экономиканың бәсекелестік артықшылығын қолдауға негізделген
стратегиялық басымдылық жүйесін жасауды қарастырады.арықтық экономикасы
дамыған мемлекеттердің бюджеттік саясатында белгілі ұлттық ерекшеліктері
болғанда материалды өндіріске салынатын бюджеттік инвестициялардың бірте
бірте қысқаруы мен босаған ресурстарды ұсынуы жалпы қоғам мүддесі үшін
жасалынатын ұжымдық игіліктер өндірісіне жұмылдыру тенденциясы байқалады.
Мемлекеттің тікелей шаруашылық қызметінің көлемін қысқартуға мемлекеттік
меншікті жекешелендіру, оны нарықтық секторға тұтасымен немесе бөлшекті
беру барысында қол жеткізіледі. Барлық дамыған елдерде материалды өндіріс
саласында бюджеттік субсидиялардың қысқаруы байқалуды, мемлекет үшін білім
беру, ғылым және денсаулық сақтау сияқты салалар басымдылыққа ие болып
отыр. Мемлекеттік қаражаттар экономикалық өсу мен әлеуметтік прогрестің
ұзақ мерзімді факторларын қалыптастыруды қамтамасыз ететін инфрақұрылымға
бағытталуда. Жаһандану процесінің одан әрі тереңдеуі негізгі салық
ауыртпашылығын кірістен тұтынуға ауыстыру арқылы, өндірісті экологизациялау
арқылы теріс сыртқы әсерлерді қысқарту құралы ретінде қоршаған ортаны
қорғаумен байланысты салықтарды маңызды көтеру, олардың салыстырмалы
көлемінің қысқаруында мемлекеттік шығындар құрылымындағы өзгерістер арқылы
сипатталатын ұлттық салық жүйесінің өзгерістерге ұшырауына әсер етеді.
Бірқатар елдердің әлемдік экономикадағы көрсеткіштерінің үлес салмағы
1-кестеде сипаталған.
Кесте 1
Бірқатар әлемдік көрсеткіштердегі елдің үлес алмағы, %
Өткен жылға %-да ЖІӨ Экспорт, млн. доллар Импорт, млн. доллар
2001 2006 2001 2006 2001 2004
АҚШ 100,8 104,4 730803 1872110 1179180 2789312
Жапония 100,4 104,2 403616 879412 349189 589123
Россия 105,1 107,1 99969 125632 41881 75896
Қазақстан113,5 109,4 8639 25469 6445 19568
Қайнар көз: ҚР Статистика Агенттігі
Пайыздық көрсеткіште есептелген ЖІӨ көлемі барлық елдермен
салыстырғанда Қазақстан үшін маңызды дәрежеде жоғары болып отырғандығымен,
ол экспорт және импорт операциялары бойынша салыстырылып отырған төрт
елдің арасында соңғы орынды иеленіп отыр. Жаһандану процесіне бет алған
мемлекет үшін елдің әлауқаты мен экономикалық жадайын сипаттайтын барлық
көрсеткіштердің тұрақты бірқалыпты өскені дұрыс болады.
Қазақстанды қаржылық жаһандану процесіне тарту экономикалық өсудің
қосымша қаржылық және инновациялық ресурстарының потенциалды қайнар көзі
болып табылады. Қытайдың тәжірибесі жаһандану факторын есепке ала отырып
жүргізілген бюджеттік саясаттың экономиканың дамуына оң әсер ететіндігін
көрсетеді. 2001 жылдың бірінші тоқсанының өзінде елде 7433 шетелдік
компания пайда болды, ал қол қойылған келісім шарттардың көлемі 2000-шы
жылдың бірінші тоқсанымен салыстырғанда 32,2 пайызға артты. Реформаны
жүргізу кезінде ҚХР 500 млрд. доллардың шетелдік инвестицияларын тартты.
Әлемдегі ең ірі 500 ТҰК арасында 300 компания өз қаражаттарын Қытайға
инвестиялады. Шетелдік инвестицияларды тарту Қытайда инвесторларға
жеңілдікті режимді ұсыну негізінде құрылды. Шетелдік инвестициялары бар
компанияларға келесі формадағы арнайы жеңілдіктер ұсынылды:
1. салық жеңілдіктері ( көптеген әлеуметтік төлемдерден босату,
жер салығын төлеудегі жеңілдік, шетелге аударылатын пайда
үшін кіріс салығынан босату, бес жылдан кем емес уақытқа
реинвестиция жасауда кіріске салынған салықты қайтару, сауда
салығынан босату);
2. лицензиялар мен рұхсат алу процедурасын жылдамдату;
3. валюталық операцияларды жүргізудің ұлттық өндірушілермен
салыстырғанда либералды түрі;
4. сумен, электр энергиясымен, транспорт және телекоммуникация
қызметтерімен қамтамасыз етудегі артықшылық.
ҚХР-дағы экономикалық өсудің жоғарғы қарқыны тікелей шетелдік
инвестициялардың тікелей қосымша ағыны мен халықаралық бәсекелестік
қабілеттіліктіңк көтерілуін қамтамасыз ететіндей, ойланып жасалынған
бюджеттік саясатты жүргізумен байланысты. Көптеген елдердің тәжірибесі,
соның ішінде Қытай елінің тәжірибесі көрсеткендей тікелей шетелдік
инвестициялар, осы жағдай үшін қолайлы институционалды және инфрақұрылымды
ортаны жасайтын мемлекеттің арқасында ғана жүзеге асырылатындығын
көрсетеді. Қазақстанды қаржылық жаһандану процесіне белсенді қатыстыру
негізгі тапсырманы шешуді талап етеді - Қазақстанның әлемдік шаруашлыққа
тығыз интеграциялануы мен ұлттық және аймақтық деңгейдегі негативті
құбылыстарды жою. Осы тапсырманы шешу стратегиялық сипаттағы нақты
басымдылықты құруға бағытталған халықаралық бәсекелестік қабілеттің
концепциясын жасау қажеттілігін туындатады.
Бәсекелестік қабілеттің халықаралық рейтингінде Қазақстан қандай
топқа жатады. Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан бәсекеге
қабілетті 50 елдің қатарына енуі керек деген жолдау қазіргі кезде өз орнын
табуда. Көптеген бағалау агенттіктерінің бағалауы бойынша Қазақстан қазіргі
кезде бәсекеге қабілеттілігі бойынша 56 орынды иеленуде.
Барлық елдерде бәсекелестік ұстанымды нығайтудағы маңызды рольді
инвестициялар алады. Инвестициялар, олардың ішінде шетелдік инвестициялар
көптеген мемлекеттерге табиғи ресурстармен, жұмыс күші немесе георгафиялық
жағдайымен байланысты бәсекелестік басымдылықтардың кемшіліктерінің орнын
толтыруға мүмкіндік берді.
Инвестициялық процестерді бюджет-салық бойынша ынталандыру шаралары
жүйесін жасау инвестициялық ресурстарды тартудағы халықаралық бәсекелестік
күшейген кезде ерекше басымдылыққа ие болады.
Шын мәнінде шетелдік инвестициялар экономикалық өсу мен бәсекелестік
қабілетті көтерудің жалғыз факторы емес. М.Портер шетелдік инвестициялар
ұлттық бәсекелестік қабілетті көтерумен байланысты барлық мәселені шешпейді
және инвестициялаудың ішкі қайнар көздерінің маңыздылығын көрсетеді деп
атап көрсетеді. Сонымен қатар шетелдік инвестициялардың маңызды көлемін,
инвестициялық процесті белсенді етуге ішкі қайнар көздерді пайданалатын
елдер тарта алады.
Ұлттық экономиканың бәсекелестік қабілеті мен сырттан тартылғын
тікелей шетелдік инвестициялардың арасында тығыз байланыс бар. Ұлттық
экономика бәсекеге қабілетті болған сайын ол шетелдік инвестициялардың
соншалықты көп көлемін тарта алады. Ұзақ мерзімді болашақта Қазақстанның
экономикалық саясатының басты тапсырмасы ішкі инвестицияларды белсенді ету,
ал шетелдік инвестициялар қосымша қаржылық ресурстар ролін иеленуі қажет.
((. Нарықты экономика жағдайындағы мемлекеттік бюджеттiң қалыптасуының
экономикалық талдауы
3. Мемлекеттiк бюджеттiң табысы мен шығысының
экономикалық талдауы
Мемлекеттiк бюджет бұл мемлекеттiк өкiмет органдарының қызметiн
қамтамасыз ету үшiн ақшалай қаражатты қалыптастыру және жұмсалудың негiзгi
қаржы жоспары. Мемлекеттiк бюджет республикалық және жергiлiктi
бюджеттердi бiрiктiредi.
Бюджеттiң табысы – салық және салыққа жатпайтын түсiмдер мен алымдар
көлемi, сондай-ақ қайтарылмайтын негiзде бюджетке тұсетiн капиталмен
жасалған операциялардан тұсетiн табыстардан тұрады.
Төмендегi диаграммада мәлiметтерге сүйене отырып, мемлекеттiк
бюджеттiң 2006 жылмен 2007 жылдың көрсеткiштерiн салыстыру арқылы
мемлекеттiк бюджеттің кірісі мен шығысын көруiмiзге болады.
1-диаграмма. 2007 жылдың 1-тоқсанында мемлекеттік бюджеттің атқарылу
қорытындылары
Мемлекеттік бюджетке түскен түсімдер 613,1 млрд. теңгені немесе
жоспарға қарағанда 72,4 %-ті құрады, шығыстар 692,7 млрд. теңге сомаға
немесе жоспарға қарағанда 85,5 %-ке жүргізілді. Жоспарланған 56,3 млрд.
тенге тапшылық қарағанда іс жүзіндегі тапшылық 84,7 млрд. теңгені құрады.
Көрсетілген түсімдер сомасының 590,1 млрд.теңгесі немесе жоспарға
қарағанда 80,2 %-і атқарылды.
2-диаграмма. Мемлекеттік, республикалық және жергілікті бюджеттер
Бұл диаграммадан мемлекеттік, оның ішінде жергілікті бюджеттердің 2006
жылдың 1-тоқсанымен салыстырғанда өсу қарқыны тиісінше 106,0 %, 131,6%
құрағанын, ал республикалық бюджет бойынша төмендегенін көруге болады,
өйткені өткен жылдың 1-тоқсанында мұнай секторынан Ұлттық қорға түсетін
түсімді бюджет арқылы аудару жүзеге асырылды.
Әдеттегідей ең ірісі КТС пен кедендік төлемдер мен салықтар болып
табылады.
Кедендік әкімшілік жүргізу туралы өткен жылдың осыған ұқсас кезеңімен
салыстырғанда теңгемен көрсетілетін импорттың 47,1 %-ке өсуі кезінде
жеңілдіктерді және мерзімді кейінге қалдыру мен ҚҚС ставкасын 15%-тен 14%-
ке дейін төмендетуді ескере отырып, төлемдерді есептеу сомасы 51,3%-ке
өсті.
3-диаграмма. Салықтық түсімдердің негізгі көздері
Өткен жылдың осыған ұқсас кезеңімен салыстырғанда ішкі өндіріс
тауарларына салынатын ҚҚС бойынша түскен түсімдер 28,6 млрд. теңгеге
азайды, мұның өзі нольдік ставка бойынша ҚҚС-ті өтеу сомасын ұлғайтуға
байланысты болды. Қаңтар-наурыз айларындағы бюджеттен өтеу 48,4 млрд.
теңгені құрады, бұл өткен жылдың дәл осындай көрсеткішінен 32,7 млрд.
теңгеге артық (2007 жылдың 1-тоқсанындағы экспорт көлемі 10,1 млрд.АҚШ
долларын, өткен жылдың осыған ұқсас кезеңінде – 7,4 млрд. АҚШ долларын
құрады). Кесте 2
Кесте 2
2006-2007 жж. I токсанда ҚҚС-тің түсуімен оны өтеу жөніндегі
салыстырма кесте
2006 ж. 2007 ж. Ауытқу Өсу қарқыны,
І тоқс. факт І тоқс. факт %-бен
ҚҚС барлығы, 120,6 112,8 -7,8 93,5
оның ішінде
ІӨТ ҚҚС 54,8 26,2 -28,6 47,8
Импортқа ҚҚС 65,8 86,7 20,9 131,7
ҚҚС өтелді 15,7 48,4 32,7 308,3
Мемлекеттік бюджет бойынша толық төленбеген төлемдер 50,7 млрд.
теңгені құрады қолма-қол ақшаға айналдыратын фирмалардың, жалған
кәсіпорындардың, шетелдік компаниялардың және Семей су АҚ-ның үлесіне
тиесілі, 16,6 млрд. теңге әрекет етпейтін және жоқ борышкерлердің толық
төлемеген төлемдері (кәсіпорындар декларацияларды бос бағандармен
тапсырады, 90-ыншы жылдары ашылған шағын жеке кәсіпорындар салық
есептілігін ұсынбайды).
Кесте 3
2007 жылғы 1-сәуірдегі жағдай бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz