Қазақ халқының салт-дәстүрлері жайында

Жоспар
Кіріспе

1 Кіндік кесу дәстүрі.
2 Балаға ат қоюдағы салт .
дәстүрлер
3 Шілдеханада орындалатын
салт . дәстүрлер.
4 Баланы бесікке
салуда орындалатын
салт . дәстүрлер.
5 Баланы қырқынан шығару дәстүрі.
6 Бала асырап алуда
орындалатын
салт .дәстүрлер.
7 Тілашар тойы.
8 Балаға арналған дәстүрлер
9 Бесік тойы
10 Тұсау кесу
11 Сүндет тойы
12 Ашамайға мінгізу
13 Тоқым қағу
14 Қыз баланың құлағын тесу
15 Шілдехана
16 Бесік той

БАЛА ӘСЕМДІККЕ БЕСІКТЕ ЖАТҚАН КЕЗДЕН БАСТАП ҮЙРЕНУІ КЕРЕК Бесік әкелудің өзі керемет бір сән-салтанат десек те болады. Келіннің төркіні «іздеушісі, сұраушысы бар екен» дегізіп, бір топ болып келетін болған және де жай келмей, баланың бесік жабдығын түгелімен, түбек-шүмегіне дейін жасап әкелген. Бесіктің жабдықтарын барынша әдемілеп жасаған. Түбегі мен шүмегінен басқа, қолтық жастық, тізе жастық дегені болады және олар ешқашан сүреңсіз сұр түсті маталардан тігілмеген. Кішкентай көрпешелері де мүмкіндігінше ашық түсті маталардан тігіледі. Бесіктің басына үкі тағады. Өйткені бала әсемдікке, әдемілікке бесікте жатқан кезден бастап үйренуі керек. Бала бесікте көп жатады. Бесік - баланың жылы ұясы. Баланың нағашы жұрты бесікпен бірге, немерелі болып жатқан құда-құдағиға да сый-сияпатын ала келеді. Қызы мен күйеу баласын да құр қалдырмайды. Әрине, мұның бәрі әркімнің қал-қадерінше жасалады, шелектік айраны бар қоңырқай тұрмыстылар өз шама-шарқынша дегендей... яғни белгілі бір тәртібі, қатып қалған қағидасы жоқ, әркім өз шамасына қарай атқаратын болған. Тұрмысы барлар баланың киім-кешегін, жөргегін салатын арнайы кішкентай сандыққа дейін жасап әкелген екен. Сәбилі болып жатқан қызының нәрестесіне бесік әкелу - қыз төркінінің, әсіресе, анасының парызы. Қазірдің өзінде бесік әкеліп жатқан, тіпті болмағанда баланың арнайы төсегі (манеж), арбасы, үстелі дегендей, балаға қажет жабдықты әкеліп жатқан аналар баршылық. Бұл - бір жағынан, құда-жекжат арасындағы үлкен сыйластық. «Бие құлындамаса, ат болады, ағайын-туыс алысып-беріспесе, жат болады» дегендей, бұл - екі жаққа дәнекер ғана. Әйтпесе ешкім алғаннан - бай, бергеннен - кедей болмайды. Бесік әкелу құда-құдағи арасындағы көңіл сыйлау болса, екіншіден, жас босанған келіннің көңілі көтеріліп, сағынышы басылады әрі енесіне айта алмағанын анасымен бөліседі, көңілі өседі. Өйткені әр адамға өз анасынан жақын адам жоқ. Ал келіннің жүзі жарқын, көңілі тоқ болса, баланың да денсаулығы мықты болмақ...

Жолың болсын деселік, Жолыңа нұр төсейік. Жарылқасын алдыңнан. Тұсауыңды кесейік! Тұсауыңды кесейік! Күрмеуіңді шешейік. Баланың тұсауын кескенде: - Күрмеуіңді шешейік; Тұсауыңды кесейік. Ала жіпті алайық, Әжеңе алып барайық. Ер жетті деп айтайық, Шашуын жеп қайтайық. Қаз-қаз балам, қаз балам, Қадам бассаң мәз болам. Тағы-тағы баса ғой, Тақымыңды жаз, балам, Қаз баса ғой, қарағым, Құтты болсын қадамың! Бала алғаш отырғанда: - Отырсын балам, отырсын, Құшағын гүлге толтырсын. Бала алғаш жүргенде: - Тәй-тәй балам, тәй балам, Жүре қойшы жәй балам. Қарыс сүйем қаз бастың, Қадамыңнан айналдым.
Қаз-қаз тұрған сәбиді Рухымен бабаның Бата беріп жебеп ал! Сонан кейін апарып Бесігі деп түркінің Алтай тауға бөлеп ал! Бөлеп ал да, шешіп ал! Жөңкіп көшкен көктегі Қара менен ақ бұлттың Түбітінен иіріп Ала тұсау есіп ал! Жамандықтың беті аулақ! Сонда-дағы адамға Жүру үшін күш керек. Туған жердей қуатты Ештеңе жоқ өмірде - Сарыарқаға жеті аунат. Бұл тіршілік толқын ғой. Сол толқыннан өткенде Берсінші деп жолын бір, - Атыраудың ақ жалды Толқынына шомылдыр. Тұсау кесер алдында Керегіңді сайлап ал: Бір пышағын қайшының Қаратауға қайрап ал; Бір пышағын қайшының Алатауға қайрап ал! Қандай қиын белде де, Қандай қиын жерде де Түспесінші қабағың. Туған жердің төсінде Жығылмастан, сүрінбей Алшайып жүр, қарағым!
Беліңе қалта байладым, Дәулетіңді асырсын, Ішіне тәтті сайладым, Қиындықты қашырсын! /осыдан кейін жиналған жұртқа көрсетіп, баланың аяғына мыналарды байлайды/: Ішекпен байлағаным – малды болсын, тоқ болсын деген ниетім, Көк шөппен байлағаным – жершіл болсын, көпшіл болсын, өсіп-өнсін дегенім, Ала жіппен байлағаным – адал болсын, ақ болсын дегенім. /тұсауын кеседі, тұсау кескен баланы бір-екі аттам жерге дейін сүйемелдеп барып, еркін жібереді/ Тәй, тәй, тәй, тәй! Қаз, қаз, балам, қаз балам, Қадам бассаң мәз болам! Күрмеуіңді шешейін, Тұсауыңды кесейін! Жүгіре қойшы, құлыным, Желбіресін тұлымың, Елгезек бол, ерінбе, Ілгері бас, шегінбе! ****** Беліндегі қалтаны шешіп, тәттілерді елге шашумен таратады Тойға шашу шашылсын! Халқымның нұры тасысын!

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

Кіндік кесу дәстүрі.
Рс Кіндік шешенңі атқаратын
міндеті.
Кіндік кесуге байланысты салт -
дәстүрлер
1 Жүкті болған әйелді күту Екі жас үйленіп жатқан кезден кіндік
шеше болуды қалап алатын әйелдер
болады. Ол үшін алдымен екі жасты
арнайы қонаққа шқаырып, өз
дастарханынан дәм тарттырады.
Осыдан кейін екі үй арасында да
қарым - қатынас жиілеп,, жарастық
орнайды. Жүкті әйелді күтімге алады.
2 Босану кезінде басы- қасында
болу
Толғақ мерзімі жақындағанда жеке үй
дайындалады. От ғжыап, су
жылытылады. Үйдің іші - сырты дүние
мүлкі мұнтаздай тазаланады. Осы
істердің, басы - қасында кіндік шеше
ұйтқы болып, жүреді. Жүкті әйелді
толғақ үстінде кіндік шеше демеп
тұрады және олай - бұлай жүруіне де
рұқсат етіледі.
3 Кіндігін кесу Кіндікті ақбалтамен кесіп, таза жіппен
байлап, түбіне күл сепкен. Ақ балтаны
өзге нәрсеге пайдаланбай, сқатап
қойған. Ер баланың кіндігін ырымдап
үй күшік болмасын деп қырдан
асырып лақтырған. Ал қыз баланың
кіндігін үйдің құты болсын деген
оймен от басы, ошақ түбіне көмеді.
Оқымысты болсын деп кітаптың, ат
құлағында ойнасын деп аттың жалына
байлайды.
4 Балаға қамқорлық жасау. Дүниеге келген әсбиді емізбестен
бұрын таза суға малынған қасқырдың
жүнімен ауыздандырған. Бала ер жетіп
ел қатарына қосылғанша кіндік шеше
өз назарынан тыс қалдырмай әрдайым
қамқор болып жүрген.
Балаға ат қою дәстүрі.
№ Балаға ат қоюдағы салт -
дәстүрлер
Түсінік.
1 Артық саусағына қарай ат қою Артық, Артықәлі, Артықбай,
Қосекен.
2 Балаға тіл - көз тимейді деген
ниетпен ат қою.
Жаманбай, Қойшыбай, Ошақбай,
Тезекбай т. б
3 Баланың дені сау, жаны берік
болуы үшін ат қою.
Тасболат, Тастемір, Шымырбай.
4 Баласы шетіней берген үйде жас
сәбиге ат қою.
Аман, Амангүл, Есен, Жүрмін,
Тұрсын, Тұрсынгүл, Тоқтар.
5 Бала - шағаларының өмірі ұзақ
болсын, көп жасасын деген
ниетпен ат қою.
Жанұзақ, Жүзбай, Жүзжаса,
Мыңжасар, Өмірбек, Сексенбай,
Тоқсанбай, Ұзақбай.
6 Бұрын - соңды болған қару -
жарақ аттарына байланысты.
Қылышбай, Мылтықбай, Найзабек,
Садақбай, Шоқпарбай т. б
7 Елдің ардақты азаматтарының
атын солардай батыр, дана,
өнерлі болсын деген ниетпен
жаңа туылған балаға ат қою.
Абай, Абылай, Ғабит, Жәнібек,
Исатай, Сәкен, Сәбит, Сырым,
Төлеби, Ыбырай, Махамбет, Қазыбек
т. б
8 Ерекше көзге түсетін белгілеріне
қарай ат қою.
Анарбай, Қалдыгүл, Қалдыбай,
Құдірет, Меңдібай, Сүндет т. б
9 Ислам дініңн і сеәріне
байланысты ат қою.
Ғали, Жамая, Зылиха, Иса, Мұхамбет,
Омар, Оспан, Хадим, Сүлеймен т. б
10 Қыз аттарына аспан әлемінің,
аңдардың, асыл татсардың
қымбат металдңы нәзік
өсімдіктердің атын қою.
Айман, Алтын, Еңлік, Жібек, Жұлдыз,
Күміс, Құралай, Мақпал, Меруерт,
Раушан, Шолпан, Шынар т. б
11 Мерзімінен бұрын дүниеге
келген балаға ат қою.
Лекер, Шалабай, Шалабек.
12 Мұрат - мақсатыма жеттім - ау
деген ниетпен.
Арман, Бақыт, Мақсат, Мұрат
13 Соңғы балаға ат қою. Кенжебай, Кенжетай, Кенжегүл
14 Төрт түлік мал, аң мен құстарға
байланысты.
Арыстан, Алабай, Бота, Ботөазг,
Бүркіт, Қойшыбай, Сандуғаш.
15 Ұлы жоқ үйде қыз туғанда Болған, Тойған, Ұлболсын, Ұлжан,
Ұлту, Ұлтуған т.б.
Шілдехана тойы.
№ Шілдеханада орындалатын
салт - дәстүрлер.
Түсінік.
1 Бала дүниеге келген үкні
кешке ауыл жастары
шілдеханаға жиналады..
Әйел аман - есен босанған күні кешке
ауыл жастары шілдеханаға жиналады.
Шілдехана кейде үш күнге созылады.
2 Өнерлі жастар таң атқанша
жаңа туған баланы, оның
анасын ардақтап ән салып, күй
тартады.
Бұған өерлі жастар шақыртпай келіп,
таң атқанша көңіл көтереді.
3 Қыз - келіншектер мен
бозбалалар айтысады.
Қыз - келіншектер мен бозбалалар
айтысып, жеңгендері тоғызын алады.
4 Әртүрлі ойындар
ұйымдастырылады.
Жастар түнді қуаныш қызықпен
өткізеді.
5 Шілдеханаға тек қана жастар
қатысады.
Шілдеханаға ауыл үлкендері
қатыспайды. Жаңа туған нәрестені
әртүрлі жын - шайтан, перілердің
салқынынан қорғап, күзету халық сенімі
бойынша тек қана жастардың міндеті.
Баланы бесікке салу дәстүрі.
№ Баланы бесікке
салуда орындалатын
салт - дәстүрлер.
Түсінік
1 Бесіктің
жабдықтарын орын -
орындарына қою
Кіндігі түскен баланы бес күннен кейін бесікке
салады. Бұл томалаққа жиналған ауылдың көрші -
қолаң әйелдері шашуларын ала келеді. Баланы
бесікке салардан бұрын ауылдың жасы үлкен,
беделді әйелі бесік жабдықтарын орын -
орындарына қояды. Содан кейін бесікті
адыраспанмен аластап шығады.
2 Адыраспан түтінімен
бесікті аластап шығу.
Баланың ұйқысы тыныш болу үшін және жын -
шайтанды қуу мақсатымен адыраспанды отқа
жағып, түтетіп, баланы бесікке бөлерден бұрын
бесікті айналдыра ырымдайды. Кейде бесіктің бел
ағашына қыздырылған темір тигізіп, те
ырымдайды.
3 Тыштыртыма
ырымын жасау.
Баланы бесікке өблерден бұрын тыштырма
ырымы жасалады. Бесіктің түбек тесігі арқылы
бауырсақ, кәмпит және басқа тәтті дәмдер жапа
тарамағай астына тосғыалн алқаандарға
тасталады. Басқарушы әйел, тышты ма дегенде,
қасындағы әйелдер іле - шала тыштым деп шу
ете түседі. Әрбір жақсылықты үнемі шашу
шашумен қарсы алатын халқымыздың бұл дәстүрі
балаға бесік құт дарытсын деген ниетпен туған
рәсім.
4 Бала өлбенген
бесіктің үстіне жеті
нәрсе жабу.
1 - бесік көрпе, одан кейін шапан, кебенек, тон
жабу, жүген және қамшы сияқты бұйымдармен
жабады. Тон, шапан жабу ержеткенде халықшыл
болуына, жүген тез өсіп, ат үстіне ойнақ салсын.
Кебенек пен қамшы - ел қорғайтын ер болсын
деген тілек.
Әлди, әлди, ақ бөпем, Ақ бесікке жат, бөпем! Жылама, бөпем, жылама, Жілік шағып берейін, Байқұтанның құйрығын Жіпке тағып берейін. Әлди, әлди, аппағым, Қойдың жүні - қалпағың. Жұртқа жаман болса да, Өзім сүйген аппағым. Әлди, әлди, шырағым, Көлге біткен құрағым. Жапанға біткен тірегім, Жаман күнде керегім!.. Әлди, әлди, ақ бөпем, Ақ бесікке жат, бөпем! Қонақ келсе, қой, бөпем, Қой тоқтысын сой, бөпем, Құйрығына той, бөпем! Айналайын күн бөпем, Бурыл тайға мін, бөпем! Ақ қызы бар үйінде, Ақылбайдың үйіне Бұрала барып түс, бөпем, Қымызынан іш, бөпем!

Баланы қырқынан шығару дәстүрі.
№ Баланы қырқынан шығаруда
орындалатын салт -
дәстүрлер.
Түсінік.
1 Ұл баланы қырқынан
шығару мерзімі.
Ұл баланы қырқынан 37, 39 үкнде
шығарады. Бұл ұл баланың қызға төлейтін
қалың малы аз болсын деген ниетте
істеледі.
2 Қыз баланы қырқынан
шығару мерзімі.
Қыз баланы қырық күннен асырып 42 - 44
күнде қырқынан шығарады.
3 Баланы шомылдыру. Бұл кәдеге жиналған ауыл әйелдері
ыдысқа 40 қасық су құйып, теңгелер
салған суға баланы шомылдырады.
4 Сүт тырнағын алу Баланың тырнағын алғаннан соң адам
баспайтын жерге көміп тамтайды.
5 Қарын шашын алу. Бұл шашты шүберекке түйіп, тұмарша
етіп, тігіп, баланың оң иығына қадайды.
Жалпы баланың шашын еш уақытта ашық
- шашық жерге тастамайды. Адам аяғы
баспайтын жерге көміп отырады. Қарын
шаштың қарғысы қатты болады деген
мақал да осы салтқа байланысты.
6 Ит көйлегін ауыстыру. Баланың қырқынан шыққанша киетін ит
көйлегіне сәбиді қырқынан шығару
үстінде түрлі тәттілерді түйіп, бір иттің
мойынына байлап қоя береді. Жас балалар
итті қуып жетіп, тәттілерді өзара бөлісіп
алады. Бойныа бала бітпей жүрген әйелдер
қалап алатын дәстүр бар. Баланың анасы
ит көйлекті жыртып береді.
Нәрестені тіл - көзден сақтау дәстүрі.
№ Нәрестені тіл - көзден сақтау Түсінік.
дәстүрлері.
1 Нәрестені тіл - көзден сақтау
дәстүрлері.
Нәрестені тіл - көзден сақтау үшін
нәрестенің бесігіне, киіміне тұмар ретінде,
жылан басын, үкі, тоғыз моншақ, күміс
тиындарды іліп қойған.
2 Көз тиді деп секем алу. Егер көз тиді деп секем алған жағдайда
сол адамның үйінен бір нәрсесін әкеліп
түтетеді. Осылайша қас күштердің беті
қайтады. Баланы тіл - көзден сақтайды
деген сенім болған.
3 Нәресренің ата - анасы әлде
біреудің нәрестеге сұқтана
қарағанын, бңа ла
балпақтай екен деген сөзін
көңіліне алу.
Егер нәрестенің ата - анасы көңіліне алған
жағдайда, іле - шала оған түкірту ырымын
жасатады. Көзінде қалы бар адамның
қарағаны тегін жібермейді деп осындай
белгісі бар адамның келуінен қатты
сақтанады.
4 Нәресте сұлқ түсіп, қатты
ауырып қалған кезде.
Осының көзі тиді - ау деген адамды
таптырып алып, оған түкіртеді. Басқа да
сан түрлі ұшықтау ырымдарын жасайды.
5 Нәрестеге жұрттың назары
түспеуі үшін.
Нәрестені көзден тасалап, оған көбінесе
жаман - жәутік, ескі - құсқы кигізіп, бет
аузына әдейі күйе жағып қояды.
Жүкті болған келінді күту дәстүрі.
№ Жүкті болған келінге
жасалатын салт - дәстүр.
Түсінік.
1. Керегеге орамл тану. Келіннің жүкті болғанын сезген ене
Атамыздың аруаға біліп, қолдап
жүрсіндеп ауылдағы үлкен үйдің оң
керегесіне ақ орамал таңады.
2. Құрсақ шашу. Келін жерік болғанда кішігірім той істейді.
Бұған әйелдер өз үйлерінен бір - бір дәм
пісіріп әкеледі.
3. Жуамен тамақтандыру. Келіннің тәбетін ашу үшін жуа әкеліп
жегізеді.
4. Сағыз шайнату. Іштегі бала шымыр болсындеген ниет.
5. Саз,топырақ, қызыл
ірімшік жегізу.
Баланың сүйегі берік болу үшін жегізеді.
6. Келін көңілібас қосуын
өткізу.
Келіннің көңілін көтеру үшін, жастардың
бас қосуын ұйымдастыру.
7. Арқан еспеу. Бала кіндігіне оралып қалуы мүмкін.
8. Теңді буу, қаптың аузын
жабуға рұқсат етпеу.
Керісінше жабулы заттарды алуға, буулы
нәрселерді шешуге болады.
9. Түйе етін жемеу. Жүкті әйел баласын 9ай емес 12ай көтеруі
мүмкін.
10. Келіннің етегін бүру,
далаға жалғыз шығармау.
Түсік болдырмауы үшін жасалады.
Баланы сынау дәстүрі.
№ Балада болатын
қасиеттер.
Баланың баламасын болжау белгілері.
1. Бақытты, жары
сұлу.
Ұл бала көзін ашып ұйықтайтын болса.
2. Балуан. Бетінде қалы болса.
3. Ел басқаратын
көсем.
Жастықтың үстінде ұйықтайтын болса.
4. Жайдары. Маңдайы кең болса.
5. Жайдары, ақкөңіл. Шалқасынан жатып ұйқтайтын болса.
6. Жалқау. Желкесінің шұқыры үлкен болса.
7. Кемеңгер. Аяқ - қолын төрт жаққа созып бей - жай
ұйықтайтын болса.
8. Күйеуі көрікті. Қыз болса көзін ашып ұйықтаса.
9. Күйеуі. Баланың бір құлағынан екінші құлағы үлкен
болса.
10. Қызғаншақ, кейде
ойшыл.
Етпетінен ұйықтайтын болса.
11. Мырза. Алақаны ашық, алсңсыз емес.
12. Өтірікші. Құлағы мен ауызының арасы жақын болса.
13. Сараң. Анасының омырауын тас қылып ұстап отырып
алса.
14. Сері. Бас бармағы үлкен,сүйрік болса.
15. Уайымшыл. Бүктісіп ұйықтайтын болса.
16. Шебер. Бармағы майысқан болса.
17. Ынжық. Көрпені тұмшалап орап алып жататын болса.
Баланы: 1. Асырап алу дәстүрі.
2.Cүндетке отырғызу дәстүрі
№ Бала асырап алуда
орындалатын
салт - дәстүрлер.
Түсінік.
1. Міндетті түрде
той жасау.
Қазақ халқында негізінде өз кіндігінен ер баласы
жоқ адамдар туыстарының, ағайындарының
баласын асырап алатын. Көбінесе ер балаларды, ал
оның реті елгенде қыз баланы да асырап ала
беретін. Малды адамдар атшаптырып той жасаса,
дәулеті шағындар құрмалдық жасайды.
а Ер балаға асық
жілік, қыз балаға
тоқпақ жілік
ұстау.
Баланың қолына жілік ұстатып, көпшілікті бұған
куә ету болса асырап алатын әке мен шешенің де
жұрт алдында оларды тумады деп бөлмеу туралы
беретін уәдесі, анты. Жұрт алдында жілік ұстану
салтй екі жағынан да бала аяу, бала беру ісіне
ризашылығын білдіру.
ә Ер баланы
ашамайға мінгізу.
Ер балаларды жілік ұстауға қосымша ашамайға
мінгізу жорасы да бар. Өйткені баланы бауырға
салу көбінесе оның 5-6жасар кезінде болады. Бұл
кезде баланың атқа мініп үйренетін кезі. Әрине тым
жақын туыстар арасында балалары есейіп қалған
кезде де бола береді. Ал бөтен елден алғанда болса
мүмкіндігінше жастау болу керек.
2. Сүндет тойды
өткізетін күнді
белгілеу.
Қалыптасқан дәстүр бойынша ата - бабаларымыз
ер балаларын 5.7-не 9-жасында сүндетке
отырғызады. Сүндет тойын өткізетін сәтті күн
алдын - ала белгіленеді.
а. Қонақтарды тойға
шақыру.
Тойға қонақтарды баланың өзі шақырады. Оның
бауырсақ пен кәмипт толтырылған қоржынынанат
басын тіреген үй иесі дәм татады да түсті матаны
жыртып, бала мінген жорғаның жалына байлайды.
ә. Сәрсенбі күні
баланы сүндетке
отырғызу.
Сәрсенбінің сәтті күні баланы сүндетке
отырғызады. Тойға келген адамдар сүндетің
қабыл болсын!деп, баланың айналасына жеміс -
жидек пен тәтті дәмдер толтырылады.
Бала тәрбиелеу дәстүрлері.
№ Бала тәрбиелеудегі
салт - дәстүрлер.
Түсінік.
1. Құрсақ шашу. Жүкті болған келіннің енсі ауыл әйелдерін
шақырып қонақ етеді.олар өз үйлерінен бір
- бір дәм пісірп әкеледі. Оның себебі -
келіннің жерік болып жүрген асын тауып
беру.
2. Жарыс қазан. Толғата бастаған келіннің енсі қыстай
сақтаған жылы - жұмсағын қазанға салып,
жарыс қазанасу қамына кіріседі. Бұл
келін тез босансын деген ниеттен туған
ырым.
3. Шілдехана. Жаңа туған нәрестені әртүрлі жын -
шайтан, перілердіңсалқынынан, қорғап,
күзету үшін.
4. Сүйінші. Немерелері болған әже сүйінші сұратып
жас балалар мен келіндерін жан - жаққа
жібереді.
5. Балаға ат қою. Нәрестеге үш күннен қалмай ат қойылады.
6. Бесік тойы. Кіндігі түскен баланы бес күннен кейін
бесікке салады.
7. Баланы қырқынан шығару. Қырық күн толғаннан соң нәрестенің сүт
тырнағымен қарын шашыалып,
теңгелер салған су құйып, шомылдырады.
8. Тұсаукесер тойы. Сәби жүре бастаған кезде ата - анасы
балам тез жүріп кетсіндеген оймен
жасалады.
9. Тілашар тойы. Бүлдіршіннің тілі жеке - жеке сөздерді
айтуға икемделе бастаған кезде,шығуы
үшін дәстүрлі тілашартойы ырымын
жасайды.
10. Атқа мінгізу тойы. Баланың буыны бекіп, ат үстінде өзін -өзі
ұстап отыра алатындай жағдайға жеткенде
ашамай ерге мінгізіп үйретеді.
11. Сүндет тойы. Ер балаларды 5-7 -не 9жасында сүндетке
отырғызады.
12. Тоқым қағар. Бала бірінші рет үйінен алысқа
жолаушылағанда өткізіледі.

Тілашар тойы.
№ Тілашарда
орындалатын
салт - дәстүрлер.
Түсінік.
1. Ауылдың ділмар,
шешен ақсақал
қарияларын
шақыру.
Бүлдіршіннің тілі жеке - жеке сөздерді айтуға
икемделе бастаған кеде тілі тез шығу үшін
дәстүрлі тілашар тойыжасалады. Мал сойылып,
ауылдың ділмар, қариялары арнайы шақырылады.
2. Балаға қойдың тілін
жегізу.
Олар Тілің тез шықсын!деп, сәбиге қойдың
тілін жегізеді, қой ішігемен буындырып тұрып,
Сөлейсің бе? деп үш рет сөйлейміндеген уәде
алады.
3. Ақсақалдардың ақ
батасын алу.
Осыдан соң ақсақалдар Сандуғаштай сайрап
кет!, Жиреншедей көсем бол, Жәнібектей көсем
бол!деген секілді ақ баталарын беріп тарқасады.
Тұсау кесер тойы.
№ Тұсаукесер тойының
салт - дәстүрлері.
Түсінік.
1. Тұсаукесер күнін белгілеп,
қонақтарды шақыру.
Сәби тәй - тәйлапжүре бастағанда
өткізіледі. Алдымен тұсаукесер күні
белгіленіп, арнайы қонақтар шақырылады.
Бұл күні кейбір ауқатты адамдар көкпар да
тартқызып, арты думанды тойға да ұласып
кетуі ғажап емес.
2. Көпшілік арасында
баланың тұсауын кесетін
адамды таңдап алу.
Жиналған көпшілік арасынан көбінесе
жылдам, қимылы ширақ, іске епті
қасиеттерімен көзге түсетін қағілез, пысық
адам таңдалып алынып, нәрестенің
тұсаукесерін оған тапсырады. Тұсау кескен
адамға сәбидің тұсауына байланысты,
арнайы тұсаукесерсыйлығы беріледі.
Кең дала, таза ауада
жайылған дастархан
жанына қазық қағып, аяғы
тұсалған баланы арқандап
қою.
Тұсуакесер салты алдында жиналғандар
кең дала, таза ауаға шығып, үсті түрлі тәтті
дәмге толы бала - шағаға арналған
дастархан жанына қазаық қағып, аяғы
тұсалған баланы арқандап қояды.
4. Балаларда жаяу жарысқа
жіберу.
Тойдың негізгі жанкүйерлері балалар
алыстан жаяу жарысқа жіберіледі, қай
озып келгені арқанды қиып, барлық
дастархандағы дәмге ие болады, оған
арнайы сыйлық беріледі.
5. Баланың тұсауын кесу. Бұдан соң Жүйрік бол!, Шауып кет!
т.б. тілектер айта отрып, екі қолынан екі
адма жетектеген баланың тұсауын
таңдалып алынған адам ала жіппен кесіп
жібереді. Тұсауы кесілген соң, сәбиді екі
адам ортаға алып шығып, тез - тез
жүргізеді. Осы кезде Тұсаукесержыры
шырқалады.
БАЛА ӘСЕМДІККЕ БЕСІКТЕ ЖАТҚАН КЕЗДЕН БАСТАП ҮЙРЕНУІ КЕРЕК Бесік әкелудің өзі керемет бір сән-салтанат десек те болады. Келіннің төркіні іздеушісі, сұраушысы бар екен дегізіп, бір топ болып келетін болған және де жай келмей, баланың бесік жабдығын түгелімен, түбек-шүмегіне дейін жасап әкелген. Бесіктің жабдықтарын барынша әдемілеп жасаған. Түбегі мен шүмегінен басқа, қолтық жастық, тізе жастық дегені болады және олар ешқашан сүреңсіз сұр түсті маталардан тігілмеген. Кішкентай көрпешелері де мүмкіндігінше ашық түсті маталардан тігіледі. Бесіктің басына үкі тағады. Өйткені бала әсемдікке, әдемілікке бесікте жатқан кезден бастап үйренуі керек. Бала бесікте көп жатады. Бесік - баланың жылы ұясы. Баланың нағашы жұрты бесікпен бірге, немерелі болып жатқан құда-құдағиға да сый-сияпатын ала келеді. Қызы мен күйеу баласын да құр қалдырмайды. Әрине, мұның бәрі әркімнің қал-қадерінше жасалады, шелектік айраны бар қоңырқай тұрмыстылар өз шама-шарқынша дегендей... яғни белгілі бір тәртібі, қатып қалған қағидасы жоқ, әркім өз шамасына қарай атқаратын болған. Тұрмысы барлар баланың киім-кешегін, жөргегін салатын арнайы кішкентай сандыққа дейін жасап әкелген екен. Сәбилі болып жатқан қызының нәрестесіне бесік әкелу - қыз төркінінің, әсіресе, анасының парызы. Қазірдің өзінде бесік әкеліп жатқан, тіпті болмағанда баланың арнайы төсегі (манеж), арбасы, үстелі дегендей, балаға қажет жабдықты әкеліп жатқан аналар баршылық. Бұл - бір жағынан, құда-жекжат арасындағы үлкен сыйластық. Бие құлындамаса, ат болады, ағайын-туыс алысып-беріспесе, жат болады дегендей, бұл - екі жаққа дәнекер ғана. Әйтпесе ешкім алғаннан - бай, бергеннен - кедей болмайды. Бесік әкелу құда-құдағи арасындағы көңіл сыйлау болса, екіншіден, жас босанған келіннің көңілі көтеріліп, сағынышы басылады әрі енесіне айта алмағанын анасымен бөліседі, көңілі өседі. Өйткені әр адамға өз анасынан жақын адам жоқ. Ал келіннің жүзі жарқын, көңілі тоқ болса, баланың да денсаулығы мықты болмақ...

Жолың болсын деселік, Жолыңа нұр төсейік. Жарылқасын алдыңнан. Тұсауыңды кесейік! Тұсауыңды кесейік! Күрмеуіңді шешейік. Баланың тұсауын кескенде: - Күрмеуіңді шешейік; Тұсауыңды кесейік. Ала жіпті алайық, Әжеңе алып барайық. Ер жетті деп айтайық, Шашуын жеп қайтайық. Қаз-қаз балам, қаз балам, Қадам бассаң мәз болам. Тағы-тағы баса ғой, Тақымыңды жаз, балам, Қаз баса ғой, қарағым, Құтты болсын қадамың! Бала алғаш отырғанда: - Отырсын балам, отырсын, Құшағын гүлге толтырсын. Бала алғаш жүргенде: - Тәй-тәй балам, тәй балам, Жүре қойшы жәй балам. Қарыс сүйем қаз бастың, Қадамыңнан айналдым.
Қаз-қаз тұрған сәбиді Рухымен бабаның Бата беріп жебеп ал! Сонан кейін апарып Бесігі деп түркінің Алтай тауға бөлеп ал! Бөлеп ал да, шешіп ал! Жөңкіп көшкен көктегі Қара менен ақ бұлттың Түбітінен иіріп Ала тұсау есіп ал! Жамандықтың беті аулақ! Сонда-дағы адамға Жүру үшін күш керек. Туған жердей қуатты Ештеңе жоқ өмірде - Сарыарқаға жеті аунат. Бұл тіршілік толқын ғой. Сол толқыннан өткенде Берсінші деп жолын бір, - Атыраудың ақ жалды Толқынына шомылдыр. Тұсау кесер алдында Керегіңді сайлап ал: Бір пышағын қайшының Қаратауға қайрап ал; Бір пышағын қайшының Алатауға қайрап ал! Қандай қиын белде де, Қандай қиын жерде де Түспесінші қабағың. Туған жердің төсінде Жығылмастан, сүрінбей Алшайып жүр, қарағым!
Беліңе қалта байладым, Дәулетіңді асырсын, Ішіне тәтті сайладым, Қиындықты қашырсын! осыдан кейін жиналған жұртқа көрсетіп, баланың аяғына мыналарды байлайды: Ішекпен байлағаным - малды болсын, тоқ болсын деген ниетім, Көк шөппен байлағаным - жершіл болсын, көпшіл болсын, өсіп-өнсін дегенім, Ала жіппен байлағаным - адал болсын, ақ болсын дегенім. тұсауын кеседі, тұсау кескен баланы бір-екі аттам жерге дейін сүйемелдеп барып, еркін жібереді Тәй, тәй, тәй, тәй! Қаз, қаз, балам, қаз балам, Қадам бассаң мәз болам! Күрмеуіңді шешейін, Тұсауыңды кесейін! Жүгіре қойшы, құлыным, Желбіресін тұлымың, Елгезек бол, ерінбе, Ілгері бас, шегінбе! ****** Беліндегі қалтаны шешіп, тәттілерді елге шашумен таратады Тойға шашу шашылсын! Халқымның нұры тасысын!

Туған-туыстары жиылып, нәрестенібесікке салу дәстүрін өткізеді. Бесік алып бару - қазақтың бір жерге келін болып түскен қызы тұңғышын босанғанда орындалатын дәстүрі. Бесіктің жасауын қыздың анасы даярлайды. Оған қоса киетін, зергерлік бұйымдармен дастарқанға қойылатын тәттілерін салып алып барады. Алып барған китінің ішіне тоғыз түрлі заттар салады. Тоғызға бағалы киімнен бастап, ұсақ заттар да кіреді.
Тойға жиналған қонақтар асқа отырып, шүйіркелесе әңгімелесіп, құдағилармен танысады. Шай ішіліп, әңгімелер айтылады. Сонан соң бесікке салу басталады. Құдағилары алып келген бесікті ашпас бұрын, сол үйдің басқа келіндері көрімдік сұрайды. Бесікті ашатын әйел көрімдігін береді. Жөргектен шығарып, иткөйлек кигізетін сәбиді бесікке әйелдердің ішінен жас жағынан болсын, мінез-құлық, іс-әрекет жағынан болсын парасатты, бойы таза, инабатты, жөн білетін, ел-жұртқа сыйлы, балалы-шағалы болған бәйбішелердің бірі салады. Баланы бесікке саларда бесікті аластау ырымы жасалады. Бұл отқа табыну дәуірінен қалған ырым. Баланы бесікке саларда бесікті саларда қарт аналардың біреуі шымшыуырды отқа қыздырып, сонымен бесіктің басын, арқалығын қарып кертеді. От пен оның исінен жын-шайтан, дерт-дербезе қашады мыс деп есептеген. Жаңа бесікке нәрестені бөлмес бұрын, бесікке салушы бесіктің жабдықтарын орындарына қойып, шашу ретінде алып келген шайлық тәттілері мен ұсақ, ақшалай сыйлықтарын араластырып, бесіктің түбек байлайтын тесігінен өткізіп, қолын тосқан әйелдерге тыштыма деп, үлестіріп береді. Жаңа бесікке олар байғазыларын береді. Әкелінген бесікке көріп отырғандар баға беріп, бесік әкелушілерге киіт беріледі. Құдағилар білезік пен жүзіктерін бір-біріне сыйлайды. Бесік жыры әндері айтылып, би биленіп, көңіл көтереді.

Балаға арналған дәстүрлер
Бесікке салу. Ат қою. Қырқынан шығару. Асырап алу. Сатып алу. Бауырына салу. Шілдехана. Бесік тойы. Тұсау кесу. Сүндет той. Ашамайға мінгізу. Тоқым қағу, Бастанғы. Қыз баланың құлағын тесу. Көкентүп. Жеті ата. Айдар. Кекіл. Тұлым. Асату. Селтеткізер. Үйқыашар. Аузына түкіру. Тыйым. Қозы жасы. Қой жасы. Жылқы жасы. Патша жасы.
Бесікке салу. Кең жайлау жалғыз бесік жас балаға. Бесік - баланың ұйықтауына таза болуына өте жақсы. Бесікке ауылдың өнегелі, ұрнағы өскен, ел құрметіне бөленген бәйбішіге (кәртең) салғызады. Бесік жырын айта отырып бөлейді. Баланы бөленген соң қарияға бесік салу құрметіне сыйлық беріледі.
Ат қою. Балаға ат қою - қазақта аса салтанатты жағдай. Әдемі, атақты, құрметті адамдардың атын қоюға тырысады. Сол атқа лайықты болуын қалайды. Атты сыйлы құрметті адамға қойғызады. Ат қойған адам сәбиге батасын береді. Ат қою кейде қандай жағдайда, жылдың қай мезгілінде келгеніне байланысты қойылады. Мысалы, наурыз айы болса Наурызбай, ораза уақыты болса - Ораз, Оразалы, айтта туса - Айтбай, Айтгүль, шөп шабу кезені болса - Шөптібай. Қыздар бірінен бірі келсе өмірге - Ұлтуған, Ұлболсын, Ұлмекен, Ұлжан артынан ұл келеді деген үмітте болады. Ылғый ұлдар болса - көз тимес үшін Башай, Қосқұлан, Кептер, Күшік т.б. Бүгін де құрметті адамдардың аттарын қояды: Бауыржан, Абай, Сәкен, Абылай, Фариза, Олжас т.б. Қазақта ат қою мен ат тергеу бар. Келін күйеу әкесін - ата, інісін - қайны, қарындасын - қайнысіңілім, үлкен ағасы - ағеке, мырза қайнаға, би атам, еркем т.б. деп атайды. Ат тергеу үлкен кішіге дер құрмет. Үлкендердің атын атау - құрметтің жоқтығы, әдепсіздік болады.
Қырқынан шығару. Қырық күн өткен соң баланы әйелдер суға түсіріп, шашын, тырнағын алады. Суға түсірген әйелдерге сый-құрмет көрсетіліп, рахмет айтады. Жыйналған адамдарды дастарханға шақырады. Қазақта 3,7,41 сандарды ерекше қайырлы сандар деп есептеледі.
Асырап алу. Баласы жоқ адамдар ерлізайыпты біреуден бала асырап алады баланың әке-шешесінің келісімі бойынша. Болашақ ана балаға ат қойып, оның оң қолына асықты жілік ұстатады. Содан кейін жиналған адамдарға енді өзінің баласы екенін хабарлайды. Егер бала қайтыс болса, бұл сирек кездеседі, дұға оқығанда өзінің ата-анасының аты аталады.
Сатып алу. Өмірге келген балалар бірінен соң бірі шетіней берсе келесі баланы біреу сатып алады. Дүниеге келген сәбидің үйіне бір тәүіп, шаман келеді де сен менің баламды ұрлап алдың, бер өзіме деп ата-анасының қарсылығына қарамай тартып алады. Бір-екі күннен кейін ата-ана баланы сатып алады. Баланы алған кісі сәбиді керегенің астынан береді. Ол баланы сатып алдық деп есептейді. Бұдан басқа жолдары бар. Мысалы, бала ұзақ өмір сүру үшін оны жеті кемпірдің аяғының арасынан өткізеді. Қазақ халқы бала өсіруді бақыт деп санап, әрқашан балалы болуды армандайды.
Бауырына салу. Баланы уақытша тәрбиелеу. Дәстүр бойынша атасы мен апасы, жақын адамдары тәрбиелеуге алады. Осылай уақытша тәрбиелеу бауырына салу деп аталады. Осылайша әке-шешесі, атасы мен әжесі баланы тәрбиелейді. Олар баланың өсуіне аса мән береді. Оның нағыз азамат болып, халқының жақсы қасиеттерін бойына сіңіруіне көмектеседі. Есейген соң ата-анасына қосылады, не ата-әжесінде қалады.
Шілдехана
Жарыс қазанның арты іле-шала не сол күні түнде, ертеңіндегі кеште шілдеханамен жалғасады.Шілдеханаға көбінесе жастар жиналады. Көлігі барлар сән-салтанатпен сәйгүлікпен тебінді, дүбірлі келеді. Бәсіресі, тай-құнаны жоқ балалар үлкендер мінгескен түйенің өркеш арасына симаса мойынына мініп болса да жетеді. Кейбірі тайыншамен, өгізбен жетеді. Келе жатқандар сай-сайды бастарына көшіріп жеткенше ән шырқайды. Жұрттың бас-аяғы жиналған соң ас аяулы, қымыз кысулы болмайды. Аста-ток қошемет көрсетіледі. Өйткені алды жарыс қазан, жалғасы шілдехана болып жатқан үйде бәрі бар ғой. Жастар таң атқанша айтысады. Домбыра шертіп, ән салады. Қара жорғаны билейді.Сұлулығы ауыл-аймақты тамсандырған кейбір арулар отырған киіз үйге кіре алмаған жастар соның айдай ақ жамалын бір көрү ұшін киіз үйдің үзіктерін тұс-тұстан тесіп сығалайды.Ол түні жастар таң рауандағанша тарамайды. Қайтқанда да әнге басады.
Жастар осындай думанмен отырғанда шілдехананың дастарханын басқарып журген эйелдер қалжаға сойылған малдың омыртқасынан ауыз тимедік, ең құрығанда бірін мұжуға тісімсіз тимеді деп деп аяқ астынан өкпелейді. Сол үшін іштеріндегі бір шебері он екі омыртқаның етінен бәріне ауыз тигізу керек, мұнтаздай ғып мұжытуы керек. Тап-тақыр болған омыртқаларды әбден болған соң бір тобылғыға тізіп үйдің ең бір жоғары жеріне ілу керек. Бұнысы - баланың мойны тез бекісін деген салт. Бұл тезілген сүйек тамда болса төбедегі арысқа, киіз үйде болса уықтың қарымына ілінуі керек.Сол күні әлгі өкпеші әйелдер төрдегі бас пен жамбастан ауыз тимесе өкпелемейді. Ал омыртқаны мұжуға қатыспаса ат кекілін кесуге дейін барады. Мұның себебі әйел затының бәрі де бала табуға құштар.Сондықтан қалжаның омыртқасынан ауыз тиюді, өздері де осы әйел құсап тезірек босанармыз деп ырымдайды. Болмаса жайшылықтағы омыртқаға қарай ма олар. Қарағаны сол, сүйек-саяқ беріп қорлауын қара деп лақтырудан ерінбейді.
Қалжаға арнайы сойылған мал етінің омыртқадан басқасының бәрін босанған әйел өзі жеуі керек. Өйтпесе белі тез бекімейді. Көшпелі тіршіліктің қатты-қайырымына тез қосыла алмайды.
Бесік тойы
Биесі құлындап, сиыры бұзауласа көтен асып ырым жасайтын тойшыл-думаншыл қазақ сәбиді бесікке салғанда той жасамай, ойын-сауық өткізбей тұра алама? Жиғаны мен тергенін халайық пен қонағына ақысыз-пұлсыз шашатын қазақ бесік тойының шығынына мәу демейді. Қайта аз болады, келгендер ренжіп қайта ма деп кейбір кемкетігіне кейінді. Бесікті арнайы ісмер жасайды. Жөргектен шығарып ит көйлек кигізілген сәбиді бесікке ауылдың кез келген әйелі салмайды. Бұған-да ел-жұртына аяулы, ұрпақты бір бәйбіше лайық.
Бұрынғы шаман дінінің отқа табынған салты бойынша әлгі бәйбіше темірді отқа қыздыртып сәбидің маңына пәле-жала, жын-шайтан жоламасын деп бесіктің арқалығын бірнеше жерден қарайтып тұрып қариды. Басқа бәйбішелер қырандай болсын деп бүркіттің тұяғын байлайды арқалыққа, кейбірі тұмар жаздырып тағады. Бұл бесік дегеніңіз баланың тазалығы ұшін, көшпелі елдің көші-қоны, ат үсті үшін табылмайтын қолайлы нәрсе. Баланың кәк етуі үшін, кіш етуі үшін түбектен қолайлы нәрсе жоқ. Түбіне күл салынған осы бір киіз түбектің өзі де тым таза. Кәзіргі келіншектер тегене-тегене жөргек жуып былығады да отырады. Мынадай сабынға тапшы заманда бүйтудің өзі оңайға түспейді ғой. `
Бесіктегі бала көбінесе омыраудан шыққанша жатады. Ит көйлегі тозып, қарын шәші алынған бала талпынып, артынан бақа тірсегі бір бүктеліп, бір созылып еңбектей бастайды. Бұл кезде дөңбекшіп бесікке өзініңде жатқысы келмейді. Бала бүл шамаға келген соң бесікті аса кәдірлейтін қазақ әдемілеп тазалап, келешек ұрпақ тезірек келсін, енді сол жатады деп үйдің ең бір сенімді жеріне сақтайды. Бесікті қазақ құрметтейтіні, сақтайтыны соншалық, атасы жатқан бесікке немерелері жатады. Кейде қазақтың туған жерді де алтын бесік деуі де осы ардақтаудан шыққан болар. Сондықтан да бесік тойы қазақ өмірінде үлкен орын алады.
Бесікке баланы қырқынан шыққан соң салады. Оғанға дейін бала жөргекте болады. Өйткені оған ит көйлекті кигізу қиын. Бесікке салған күні қарын шәші алынып оған бір молла ат қояды. Атты азанмен жұртқа естірте айтып, онан соң бесіктегі баланың екі құлағына: Сенің атын пәлен деп молла айғайлап айтады.
Тұсау кесу
Бала бесіктен шығып, еңбектеуден өткен соң қаз-қаз баса бастайды. Өз аяғымен туған жерінің топырағын басып, із түсіріп, өз көзімен алдына қарап бет алады. Ұядан өз қанатымен қалықтап ұшқан балапандай бала да, ең алғашқы тіршілігін бастайды. Мұны ежелден түсінетін қазақ баласының келешегіне ақ жол тілеп, тұсау кесер жасайды. Бұған да мал сойып, жұрт жияды.Баланың анасы ала-құла шуда жіптен екі-үш қарыс дайындап, оны ауылдағы ең бір желаяқ пысық әйелге: Ал, тұсауды сен кес. Өзіңдей пысық болсын деп ұсынады. Ол кісі ала жіпті баланың екі аяғына тұсамысша байлап сонан соң ортасынан кеседі. Бала андайдағы апасына қарай тәлтіректей жөнеледі. Міне, осыдан бастап кішкене қазақтың өмір жолының алғашқы ізі жер бетін шимайлайды. Тұсау кесу қазақтың өмір сапарының сәтті болу үшін ақ ниетпен жасаған ырымы, құдайға деген құлшылығы. Осы арада баланың аяғында не себепті ала жіпбайланады, қара, қызыл, көк жіп неге байланбайды? деген сұрақ тууы мүмкін. Бұның мәні мынада: қазақ баласын сөзді естіп ұға алатын, айтқанды ептеп істейтін кезінен - осы тұсауы кесілгеннен бастап ұрлыққа, зорлыққа, жырындылыққа барма, жолама деп баулиды. Біреудің ала жібін аттама, бүлінгеннен бүлдірге алма дегенді әу бастан ақ құлағына сіңісті етеді. Аяқтағы жіптің ала болуы да, оның кесілуі де жоғарыдағыларға жолама, ондайдың жолын қолыңнан келсе кес, дүниенің азы біреудің бір құлаш жібіне, ең құрығанда бұзауға моншақ болар деп қызықпа, тұсауындағы жіпті кескендей ондай арам ой кезіксе кесіп-құртұға тырыс дегені. Бұл - екінші себебі. Бірінші бастағы айтқанымыздай баланың келешегіне жол ашу, ақжол тілеу. Жоғарыдағы біз сөз еткен бессалтты қазақ ұлға да, қызға да ортақ істеді де, алдағы ашамай тойы, тоқым қағуға барғанда ұл әкенің, қыз шешенің баулуына бөлініп, тәрбиенің түрі өзгереді.
Сүндет тойы
Атқа міну жасына толған яғни үш жасқа толған ұл балаға тән тағы бір той - сүндет тойы. Баланы сүндетке отырғызу қазақ халқы ислам дінін қабылдағаннан кейін салтымызға кірсе де, келе-келе ол салтымызға мықтап сіңген. Білетіндердің айтуынша бұл өзі адам денесінің тазалығына арналған шаралардың бірі көрінеді. Баланы сүндетке тақ жасында отырғызады. Яғни үш жаста, бес, жеті, тоғыз, тым кешіксе он үш жаста. Бұл жастан кешіктіруге болмайды. Өйткені шариғат бойынша ұл бала 13 жаста, қыз бала 9 жаста балиғатқа толады дейді. Балиғат жасына толған ұл баланың да, қыз баланың да үйленуіне болатын көрінеді. Бірақ бұл шариғат ыстық аймақта мекендейтін адамдарға арналса керек. Қазақ даласында жиі қолданылып келген сүндетке отырғызу тәсілінің екі түрі бар. Олар: кесу және шету. Кесу көбінесе ес тоқтата қоймаған кішкене балаларға қолданылады да, шету ес кіріп, марқайып қалған балаларға қолданылады. Кесу тәсілін қолданғанда баланың үрпіне қабығы аршылып, әбден кептірілген жіңішке жұмыр ағашты сұғып, үрпінің ағаш сұғылған бөлігін ыстық суға қайнатылған не болмаса отқа қарсаланған өткір ұстарамен айналдыра кесіп алады. Кесілген жерден қан ақпау үшін шөптің немесе ағаш бұтағының салқын күлін кесеге толтырып алып төңкеріп қояды. Кесе сырғып кетпеу үшін оны таза шүберекпен баланың екі санына таңып тастайды. Баланың үстіне көрпе жауып, жаң-жағынан қымтап жанында бір кісі андып отырады. Бала неғұрлым қозғалмай тыныш жатса, салқын тимесе кескен жері тез қара қотырланып, ұзамай жазылып кетеді. Ол үшін баланың сұраған тамағын, жақсы көретін ойыншығын дайындап көз жазбай андып отыру ләзім. Мұндай жауапты іске үй-іші, көрші-қолаң түгел араласады. Біреу ертегі айтып алдарқатса, енді бірі өлең айтып көңілін аулайды. Баланың сүндетінің жеңіл болуы, біріншіден, баланың күтіміне байланысты болса,екіншіден сүндет жасаған адамның қолының жеңілдігіне байланысты болатын.
Шету - кесуге қарағанда жеңіл. Мұнда баланың үрпін айналдыра кеспейді, тек оның үстінгі жағын тік тіле салады. Дегенмен есейіп қалған бала бұған да көңгісі келмей әлек салады. Егер өзін сүндетке отырғызатынын естіп қойса атқа мініп қашып кетуден тайынбайтын балалар болған.
Сүндет тойы думанды тойдың бірі. Мұнда баланы арнаулы Сүндет ат деп аталатын атқа мінгізіп, сәндеп киіндіріп, үкі тағып, ауыл-аймақты аралатады, баланың өз аузымен тойға шақыртады. Дәстүрлі салт бойынша ойын-сауықтың бар түрі көрсетіледі. Баласы сүндетке отырғанда ата-анасы балам мұсылман санатына қосылады деп қуанады.
Ашамайға мінгізу
Ұл бала қара табан болып жетіге дейінгі жерден жейтін таяғынан құтылып, кез келген қурай мен шыбықты ат қып айнала шаба бастасымен өзі құралпы қыздардан бөліне бастайды. Есі дерті дүзге, малға ауады. Ал қыздар көбелек қуып, қуыршақ жасап сұлу көрініске үйір болып, үйден де ұзамауға тырысады. Қашан да мал, малды алған соң ал деп тағдырын малға сүйейтін қазаққа осы малды бағу үшін бала керек. Бала болғанда- ұл. Ашамай - ердің қарапайым түрі. Ағаштан жасалады. Кеңдігі баланың ауына лайық. Алды-артында ердің қасы сықылды сүйеніші бар. Үзеңгісі жоқ. Үстінде жұмсақ көпшігі болады. Осыны жуас атқа ерттеп, үстіне баланы мінгізеді. Ауып қалмасын деп басында екі аяғын байлайды. Сонан сон тізгінді балаға ұстатып, біреу атты алдымен арқан бойы жерге, онан соң онан алысқа жетектейді. Сөйте-сөйте баланың өзі жүреді. Бір-екі күннен соң аяқты байламайды бала өз бетімен келеді. Сонымен айналасы бір жеті де атқа жақындық қанында бар қазақ баласы ашамайды тастай сап ертоқымға мінеді. Үзеңгіге аяғы жетпесе таралғыға салады. Өмірінің қақ жартысы аттың үстінде өтіп, ауы ерде тозатын, қамыт аяқ, қайсар қазақ алғашқы ашамайға мінгізу тойын өткізеді. Бұл той әр әке-шешенің шамашарқына қарай болады. Байлар ірі қара сойып кәдімгідей той жасайды. Кедейлері бүйрегі бітеу, ұлтабары толатындай майы бар лағын сойып, көршілеріне ырым жасайды. Әулеттілер күзде бие ағытып, сірге жияр бергенде бір құлынға ен салып, ашамайға мінген баласына бәсіре атайды. Жоқтар қолындағы бір биесінің алдыдағы құлынын алдын-ала атап қояды. Қазақ үшін алдымен ашамайға, артынан тай-құнанға міну ат жалын тартты деген соз. Ат жалын тартты деген сөз - азаматтықтың бастамасы. Өйткені қазақ баласы ұдайы жаугершілікте өскендіктен бе, әлде көшпелі өмірдің өзі қалыптастыра ма өмірге ерте бейімделеді. Ерте үйленеді. Мал соңына ерте ілеседі. Бұл тіршіліктің бәрі қазақта атпен бітеді. Сондықтан ашамайға мінгізу ерекше аталады. Осы ашамайға мінгеннен бастап ат құлағында ойнау, кебенек киіп елдің шеті, боранның өтіне шығу, сауыт киіп, садақ ұстап жаумен шайқасу, бәрі-бәрі ашамайға мінуден кейінгілер. Ашамайға баланы мінгізіп көрші-қолаң, жақын-жуық жиналғанда бұрынғы даналардың жоғарыдағыдай көсем сөздері көп айтылады. Ондай ынжықтарға ұқсамасын деп үлкендер балаға бата береді. Ашамайға мінгізудің бір жағы осы батаны алу ...
Тоқым қағу
Ашамайға мінген соң іле-шала бәсіресіне мінген бала бірінші рет үйінен алысқа жолаушылаған да әке-шешесі бір малын сойып, оның тоқым қағарын өткізеді. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.