Қиыса, матаса байланысқан сөз тіркестерінің сөйлеу актісінде қолданылу аясы

Тілдің қарым-қатынас құралы ретінде жұмсалуы сөйлеу мен ойлаудың тұтастығы тұрғысында танылып, коммуникативтік-танымдық жолдармен жүзеге асырылады. Сөйлеу мен ойлау тілдің мазмұнын құрайды, оның құрылымы тілдің грамматикалық сипатымен айқындалады. Қандай тіл болмасын, грамматикалық құрылымға тәуелді. Грамматикалық құрылым тілдің тек статикалық жағын емес, динамикалық жағын анықтауға да қызмет атқарады. Олардың бірлігінен тілдің коммуникативтік-танымдық ерекшеліктері сараланады. Ол тілдің семантикалық өрісі аясында көрініс табады. Тілдегі мазмұн тұтастығы мен коммуникативтік-танымдық сипат тілдік бірліктерді қарым-қатынас құралы ретінде жұмсайтын әрекет етуші күш түрінде танытады. Оның мәні мен мазмұны Л.Вайсгербер тілімен айтқанда, «болмысты сөйлету» (вербализация мира) болып табылады /1, 129/ Болмысты сөйлету сөйлеу тілінің мазмұндық жағын танытса, оған әрекет етуші күш болатын тілдік бірліктердің бірі – сөз тіркестері. «...Адамзат тілі өз қызметін атқару үшін әр тұлғаның өзіндік маңызы бар. Мәселе осы тұлғалардың қайсысы қай дәрежеде қолданылуына байланысты», – деген ғалым Ф.Оразбаеваның пікірінде тілдік бірліктердің әрқайсысы тілдің коммуникативті қызметін өтеуге қатысы туралы айтылады /2, 21/ Ендеше, сөз тіркестерін тілдің коммуникативті қызметін өтейтін басты құрал ретінде тану – бүгінгі күнгі қажеттілік.
Сөз тіркестері де тілдің тұрақты күйіндегі қалпын (статикалық) және қозғалыстағы (динамикалық) қалпын танытып, тілдік қатынас құралы ретінде мазмұндық сипатқа ие болады. Сөз тіркестерін қатынас құралы ретінде тану тіркес құрамындағы сөздердің грамматикалық сипаты мен семантикалық үйлесу жолдары арқылы танылады. Дәлірек айтқанда, сөздер грамматикалық сипаты мен семантикалық үйлесімділікке түсу нәтижесінде өзара байланысып, сөйлеу актісінде жұмсалатын морфосемантикалық мағыналардың тууына негіз болады.
Сөз тіркесі құрамындағы сөздер жалпы грамматикалық, категориялық грамматикалық, қатыстық грамматикалық мағыналары арқылы өзара үйлесім табады. Сөздердің категориялық грамматикалық мағыналарының үйлесуінен сөз тіркестерінің байланысу формалары, тәсілдері анықталады. Жалпы грамматикалық мағыналарының үйлесуінен сөз тіркестерінің типтері айқындалады. Қатыстық грамматикалық мағыналарының үйлесуінен синтаксистік мағыналары (жаңа грамматикалық мән) айқындалады. Олардың бірлігінен сөз тіркестерінің коммуникативті мәнін анықтайтын мазмұндық меже қалыптасады.
Сөз тіркестерінің коммуникативтік мәнін анықтайтын мазмұндық меженің қиыса байланысқан сөз тіркестері формасындағы көрінісі.
Қиыса байланысқан сөз тіркестері зат есім мен етістік (Жанар келді) есімдік пен етістік (мен келдім) зат есім мен зат есім (Нұрсая студент) және сөз тіркесі сыңарларының басқа сөз таптарынан болып, олардың зат есімге айналуы барысында субстантивтенген сөз тіркестері, сондай-ақ сөз тіркесі құрамындағы басқа сөз таптарының етістікке айналуы барысында вербалданған сөз тіркестерінде болады. Олар тілдің құрылымдық сипатында тұрақталған норма ретінде жұмсалады.
Субстантивтенген сөз тіркестеріндегі қиысудың құрылымдық жүйесі өз ішінде мынадай микротиптерге жіктеледі:
А) сөз тіркесінің басыңқы сыңары заттанған сан есім болып, бағыныңқы сыңары етістік болады. Мысалы, Бесеуі келді.
Ә) сөз тіркесінің басыңқы сыңары заттанған сын есім болып, бағыныңқы сыңары етістік болады. Мысалы, үлкендер амандасты.
Б) сөз тіркесінің басыңқы сыңары заттанған етістік болып, бағыныңқы сыңары етістік болады.Мысалы, келгендер амандасты.
Вербалданған сөз тіркесі құрамында етістікке айналатын сөз табы – сын есімдер, сан есімдер, зат есімдер. Олар сөз тіркесінің екінші сыңарында болып, алғашқы сыңарлар зат есім не есімдік болады. Мысалы, біз екеуміз, мен жаспын, сен баласың.

1 Гухман М.М. Лингвистическая теория Л. Вайсгербера // Вопросы теории языка в современной зарубежной лингвистике. – М., 1961. – С 123-162.
2 Оразбаева Ф. Тілдік қатынас: теориясы және әдістемесі. – Алматы., 2000. – 208 б.