Жергілікті бюджетті қаржыландыру деңгейін бағалау және оны жетілдіру бағыттары

Мазмұны
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Белгілеулер мен қысқартулар

Кіріспе
1 Жергілікті бюджетті қаржыландыру негіздеріндегі мәселелер

1.1 Жергілікті бюджетті қаржыландырудың экономикалық мәні мен маңызы
1.2 Жергілікті бюджетті қаржыландыру көздері

1.3 Жергілікті бюджетті қаржыландыру деңгейін әзірлеу, қарау және бекіту жүйесі
1.4 Жергілікті бюджет кірісін қаржыландыруды болжау тәртібі

1.5 Жергілікті бюджетті қаржыландырудағы шетелдік тәжірибе

2 Жамбыл облыстық қаржы басқармасының 2010.2011 жылғы бюджетті қаржыландыру денгейі бағалау
2.1 Жамбыл облысы қаржы басқармасы қызметіне жалпы сипаттама

2.2 Жергілікті бюджеттің кірістерін қаржыландыру деңгейін талдау

2.3 Жергілікті бюджетті қаржыландырудағы салықтық түсімдерді

2.4 Жергілікті бюджетті қаржыландырудағы салықтан тыс түсімдерді талдау
2.5 Жергілікті бюджетті қаржыландырудағы негізгі капиталды сатудан және трансферттік түсімдердің орындалуы

2.6 Жергілікті бюджеттен қаржыландыру деңгейін бағалау

3 Жергілікті бюджетті қаржыландыру деңгейін жетілдіру бағыттары

3.1 Жергілікті бюджетті қаржыландыру деңгейін жетілдіру мәселелері
3.2 Жергілікті бюджетті кірісі мен шығысын теңестіру жолдары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Тіркемелер

Бюджеттік құралдардың қалыптасу ,бөлісу және пайдалану процестерін басқару бюджеттік жоспарлау мен болжамдау арқылы іске асырылады. Бюджеттік жоспарлау мен болжамдаудың рөлі мен мәні бюджеттік құралдарды қалыптастыру мен оларды негізгі мақсаттарда,яғни әлеуметтік реформаларды дамыту мен оларды негізгі мақсаттарда, әрі қарай тереңдетуге,білім мен денсаулық сақтауды дамытуға ,индустралды-инновациялық дамуға, аграрлық сектордың дамуына, пайдаланудағы мемлекеттің мүмкіншіліктерін анықтайтын адресті қаржылық жоспар-бюджетті құрғанда көрінеді.
Бюджеттік жоспарлаудың экономикалық мағынасы барлық қаржылық жүйенің әр түрлі буындары арасында қоғамдық өнім құны мен ұлттық табысты орталықтандырылған түрде бөлісу мен қайта бөлісу бойынша мәнерленеді және әр деңгейдегі бюджеттерді жасау мен атқару процестерінде көрінеді.Бюджеттік жоспарлаудың негізі болып елдің мемлекеттік әлеуметті-экономикалық даму бағдарламасы табылады.
Бүгінгі таңда Қазақстан өз тәуелсіздігін алғаннан бастап тәуелсіз еліміздің әлеуметтік экономикалық жағдайын өсірудің бірден бір саласы бюджет екеніне көз жеткізе түсінгендей болып отыр, десекте сол бюджеттің нарық талабына сай қызмет етуіне баса назар аударып жетілдіру үстінде. Қазақстан бюджетін дамыту жүйесін қолға алып әлемдік дамыған мемлекеттердің даму деңгейіне сүйене отырып, мемлекеттік бюджеттің экономиканы реттеудегі рөлі зор екендігіне баса назар аударуда.
Нарықтық экономика жағдайындағы Қазақтан Республикасының бюджет жүйесі мен салық жұйесінің жылдан жылға жаңаруы, бюджет кодексі мен салық кодексіне жаңа өзгерістер мен толықтырулар енгізілуіне себеп болып отыр. Ол дегеніміз мемлекетіміз бір орында тұрмай экономиканың бір ыңғай немесе үнемі қозғалыста болғанының белгісі, экономикамыз іштей және сырттай дамуы ол халқымыздың әл ауқатының түзелуі мен мемлекетіміздің тыныштығы деп білем.
Жалпы нарықтық экономика жағдайында бюджет жүйесіндегі кірістері мен шығыстарының бөлінуі экономикалық және әлеуметтік салалардың барлық жақтарын қамтиды.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Жергілікті бюджет – ел бюджеті ұлттық экономиканы басқарудың ең маңызды құралы болып табылады. Жергілікті бюджет белгілі бір аймақтың экономикалық және әдеуметтік жағдайын жақсарту мақсатында құрылған орталықтандырылған ақша қоры. Кез-келген реформаны жүргізу және экономиканы дамыту орасан зор қаржыны талап етеді. Бюджет - қоғам өмірінің барлық саласын: халық шаруашылығын әлеуметтік сақтандыру мен қамсыздандыру, білім беру, ғылым, мәдениет, өнер денсаулық сақтау, қорғаныспен басқаруды қамтитын экономикалық реформаны жүргізуге мемлекеттің сыртқы және ішкі ресурстарын жасақтап әрі шоғырландыруға қабілетті. Осыған байланысты таңдап алған диплом жұмысымның тақырыбы өзекті.

1. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі Астана, 2008ж .
2. “Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық Кодексі)
3. Қазақстан Республикасының Президентінің 2008 жылғы 6 ақпандағы Халыққа Жолдауы “Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты”.
4. Қазақстан Республикасының Президентінің 2006 жылы 1 наурыздағы “Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында” атты халыққа жолдауы.
5. Абдешов Д.Д, Сатов Р.К. «О модели децентрализации межбюджетных отношении в Казахстане» Банки Казахстана, №9, 2008 год.
6. Абдильдин С. «Анализ основных финасово-хозяйственных показателей РК за 2000-2005 годы и плана бюджета на 2006 год.» Аль-Пари, №1, 2006 год
7. Абылхан М. «Бюджеттік бәсірені бөлісу: қайшылықтар мен қиындықтары» Заң газеті, №13, 2004 жыл.
8. Аширбекова Л. «Экономический и финансовый механизм местного самоуправления» ҚазҰҰ хабаршысы, Экономика сериясы, №2(24),2004 жыл.
9. А.Д, Байдүйсенов “Қосылған құн салығының ставкасын төмендетуден күтілетін оң өзгерістер” // ҚазҰУ хабаршысы экономика сериясы №6 12-13 бет.
10. Аширбекова Л. «Экономический и финансовый механизм местного самоуправления» ҚазҰҰ хабаршысы, Экономика сериясы, №2(24),2004 жыл.
11. Бабкин А.М, Павлова Л.Н. «Государственные и муниципальные финансы» Учебник для вузов, М. Финансы, Юнити,1999 жыл.
12. Бисенгалиева С.Я. «Мемлекеттік бюджеттің экономиканы реттеудегі рөлі» Жаршы, №11, 2001 жыл.
13. Бримбетова Н. «Региональные аспекты бюджетной политики.» Транзитная экономика, №5-6, 1999 год.
14. Бораш Қ. «Қазақстан қаражаты ең әуелі ел дамуы үшін қызмет етуі тиіс» Егемен Қазақстан, №306, 13 желтоқсан, 2006 жыл.
15. А.Исабек “Жергілікті бюджеттің кіріс және шығыс бөліктерінің қалыптасуына талдау жасау’ // Қаржы-қаражат №2, 2005 жыл 58-62 бет
16. А.Нурумов, К. Омаров “Влияние налаговой нагрузки на экономический рост Республики Казахстан”. // Аль-Пари №1, 2006г. 15-18б.
17. А.Н.худяков, Г.М.Бродский “Теория налогообложения” – Алматы, 2002ж.
18. Б.Ж.Ермекбаева “Акциз салығының теориялық және тәжірибелік мәселелері” //Саясат №4, 2006 49-52 бет.
19. Б.Ж.Ермекбаева “Жалпы мемлекеттік салықтар” – Алматы: Экономика, 1997 ж.
20. Б.Ж.Ермекбаева “Налоговые стимулы роста конкурентоспособности экономики Казахстана” // Қаржы-қаражат №1, 2007 жыл 1-5 бет.
21. Б.Ж.Ермекбаева, М.Ж.Арзаева “Шет мемлекеттер салықтары” – Алматы,2004ж.
22. Б.Ж.Ермекбаева, О.Б.Бурабаев, М.Т. Құлжабаева “Жергілікті салықтар мен алымдар” – Алматы,1999ж.
23. Б.Ж.Ермекбева “Салықтар және салық салу” – Алматы “Қазақ университеті”, 2003 ж.
24. Б.С.Өтебаев “Мемлекеттік бюджет” - Алматы: Экономика,2006ж.
25. Ғ.Е.Керімбек,А.Д.Үмбеталиева “Салық және салық салу” – Алматы: Экономика, 2006
26. Ж.Оспанов “О налоге на добавленную стоимость в нефтяной промышленности” //Саясат №3, 2005 жыл 44-46 бет.
27. К.Кененова. “Тұтынуға салынатын акциздер және оларды жетілдіруден түйінді мәселелер” // Қаржы-қаражат № 4, 2003 жыл11-14 бет.
28. Қ.Ілиясов, Қ.Құлпыбаев “Қаржы” – Алматы,2005ж.
29. Л.Б.Кашимова “Анализ эффективности механизма исчесления налога на добавленную стоимость в Республике Казахстан” // Транзитная экономика №3, 2007 жыл 51-59 бет.
30. Л.Кашимова “Схемы уклонения от уплаты налога на добавленную стоимость – мировая и отечественная практика” // Аль-Пари №3-4, 2006 жыл 157-159 бет.
31. Н.Е.Наурызбаев,А.И.Худяков “Налоги и налогообложения” – Алматы,2001ж.
32. Реформаның жарқын жетістігі. // Егемен Қазақстан – 2001жыл 3 наурыз №48 1-б.
33. С.Е.Бейсенғалиева “Мемлекеттік бюджеттің экономиканы реттеудегі рөлі” // Жаршы №1, 2001 жыл 10-13 бет.
34. С.М.Омирбаев “Финансы” – Астана, 2003ж.
35. С.Т.Жакипбекова “Теневая экономика и налоги” // Транзитная экономика №1, 2008 жыл 100-103 бет.
36. Салық жеңілдіктерінің мақсаты // Егемен Қазақстан №148-149, 2003 жыл.
37. Т.Н.Крамаренко, А.М.Қомбарова “Салық және салық салу” –Астана Фолиант, 2007 ж.

Пән: Қаржы
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 70 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Нормативтік сілтемелер

Анықтамалар

Белгілеулер мен қысқартулар

5
6
7
8
Кіріспе 9
1 Жергілікті бюджетті қаржыландыру негіздеріндегі мәселелер 11
1.1 Жергілікті бюджетті қаржыландырудың экономикалық мәні мен 11
маңызы
1.2 Жергілікті бюджетті қаржыландыру көздері 19
1.3 Жергілікті бюджетті қаржыландыру деңгейін әзірлеу, қарау және 23
бекіту жүйесі
1.4 Жергілікті бюджет кірісін қаржыландыруды болжау тәртібі 29
1.5Жергілікті бюджетті қаржыландырудағы шетелдік тәжірибе 36
2 Жамбыл облыстық қаржы басқармасының 2010-2011 жылғы бюджетті 40
қаржыландыру денгейі бағалау
2.1 Жамбыл облысы қаржы басқармасы қызметіне жалпы сипаттама 40
2.2 Жергілікті бюджеттің кірістерін қаржыландыру деңгейін 44
талдау
2.3 Жергілікті бюджетті қаржыландырудағы салықтық түсімдерді 47
2.4 Жергілікті бюджетті қаржыландырудағы салықтан тыс түсімдерді51
талдау
2.5 Жергілікті бюджетті қаржыландырудағы негізгі капиталды 54
сатудан және трансферттік түсімдердің орындалуы
2.6 Жергілікті бюджеттен қаржыландыру деңгейін бағалау 57
3 Жергілікті бюджетті қаржыландыру деңгейін жетілдіру бағыттары62
3.1 Жергілікті бюджетті қаржыландыру деңгейін жетілдіру мәселелері62
3.2 Жергілікті бюджетті кірісі мен шығысын теңестіру жолдары 66
Қорытынды 68
Қолданылған әдебиеттер тізімі 71
Тіркемелер 73

Нормативтік сілтемелер

Осы дипломдық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтемелер жасалды:
1 Қазақстан Республикасы білім беру жүйесі. Жоғары оқу орындарында
диплом жұмыстарын (жобаны) орындау ережесі. Негізгі ережелер. ҚР МЖМБС
5.04.020-2008. – Астана: 2008
2 Мемлекеттік стандарт 2.105-95 Конструкторлық құжаттардың бірыңғай
жүйесі (БЖКҚ). Текстік құжаттарға жалпы талаптар
3 ГОСТ 7.1-84 Система стандартов по информации, библиотечному и
издательскому делу. Библиографическое описание документа. Общие требования
и правила описания
4 ГОСТ 7.9-95 (ИСО 214-76) Система стандартов по информации,
библиотечному и издательскому делу. Библиографическое описание документа.
Реферат и аннотация. Общие требования
5 ГОСТ 8.417-81 Государственная система обеспечения единства измерений.
Единицы физических величин
Анықтамалар

Осы дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасы білім беру жүйесі.
Жоғарғы оқу орындарында диплом жұмыстарын (жобаны) орындау ережесі. Негізгі
ережелер. ҚР МЖМБС 5.04.020-2008-ға сәйкес келесі анықтамалар мен терминдар
қолданылады.
Бюджет – ол мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыруын
қаржылық қамтамасыз етуге арналған оның орталықтандырылған ақша қоры.
Бюджеттің формасы - қаржылық жоспар, материалдық негізі -
орталықтандырылған қор, экономикалық негізі - жалпы экономикалық қарым -
қатынас, заңнамалық белсендіруі - заң
Бюджеттің кірістері — бюджетке қайтарылмайтын негізде салықтардан,
алымдардан және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден алынатын
түсімдердің, салыққа жатпайтын және өзге де түсімдердің, сондай-ақ негізгі
капиталды сатудан түсетін кірістердің көлемі.
Салықтық емес түсімдер – негізгі капиталды, байланысты гранттарды
сатудан түсетін түсімдерге жатпайтындардан басқа, Қазақстан Республикасының
басқа да заң актілерінде белгіленген республикалық, жергілікті бюджеттерге
төленетін міндетті, қайтарылмайтын төлемдер мен Қазақстан Республикасының
Ұлттық қорына жіберілетін бюджет түсімдері сондай – ақ, трансферттерден
басқа, бюджетке өтеусіз берілетін ақша.
Жергілікті бюджет — бұл ұлттық табысты аумақтық тұрғыда қайта бөлуге
мүмкіндік жасайтын және билік пен басқарудың жергілікті органдарының қаржы
базасын жасауды қамтамасыз ететін экономикалық қатынастардың жиынтығы
Салықтар - тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуімен және
мемлекеттің пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға
қаражаттьң қажет болуынан пайда болды.
Белгілеулер мен қысқартулар

Осы дипломдық жұмыста келесі қысқартулар қолданылды:
ҚР - Қазақстан Республикасы
ҚҚС – қосылған құн салығы
АҚШ –Амирика құрама штаттары
ЖТС – Жеке табыс салығы
ЖЗҚ- Жинақтаушы зейнетақы қорлары

Жергілікті бюджетті қаржыландыру деңгейін бағалау және оны жетілдіру
бағыттары тақырыбына жазылған ОПЭ-10-1 в тобының білімгері Ботамкулова
Салтанат Батырбекқызыеың дипломдық жұмысына

АННОТАЦИЯ

Бірінші бөлімде - жергілікті бюджетті қаржыландырудың мәселелері
қарастырылды
Екінші бөлімде - жергілікті бюджеттің кірістерін қаржыландыру
деңгейі талданады..
Үшінші бөлімде - жергілікті бюджеттің орындалуы мен жергілікті
бюджеттің кірісін арттыру мәселелері және жергілікті бюджеттің
орындалуындағы тапшылық және артықшылық мәселелері қарастырылды.
Диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды, пайдаланған
әдебиеттер және тіркемелерден тұрады.

Дипломдық жұмыс 3 бөлімнен, кестеден, 73 беттен тұрады.

На дипломную работу студента группы ОП -10-1 в Ботамкуловой
Салтанат Батырбековна на тему Оценка уровня финансирования местного
бюджета и пути его совершенствования

АННОТАЦИЯ

В первом разделе рассматриваются проблемы финансирования местного
бюджета.
Во втором разделе анализируется уровень финансирования доходов в
местный бюджет.
В третьем разделе рассматриваются вопросы выполнения местного бюджета
и проблемы совершенствования доходов в местный бюджет и проблема
недостатков и достоинств в процессе восполнения доходов в местный бюджет.
Дипломная работа состоит из введения, трех разделов, заключения,
списка использованных источников и приложений.

Дипломная работа состоит из 3 разделов, таблиц и 73 страниц

Кіріспе

Бюджеттік құралдардың қалыптасу ,бөлісу және пайдалану
процестерін басқару бюджеттік жоспарлау мен болжамдау арқылы іске
асырылады. Бюджеттік жоспарлау мен болжамдаудың рөлі мен мәні бюджеттік
құралдарды қалыптастыру мен оларды негізгі мақсаттарда,яғни әлеуметтік
реформаларды дамыту мен оларды негізгі мақсаттарда, әрі қарай
тереңдетуге,білім мен денсаулық сақтауды дамытуға ,индустралды-инновациялық
дамуға, аграрлық сектордың дамуына, пайдаланудағы мемлекеттің
мүмкіншіліктерін анықтайтын адресті қаржылық жоспар-бюджетті құрғанда
көрінеді.
Бюджеттік жоспарлаудың экономикалық мағынасы барлық қаржылық
жүйенің әр түрлі буындары арасында қоғамдық өнім құны мен ұлттық табысты
орталықтандырылған түрде бөлісу мен қайта бөлісу бойынша мәнерленеді және
әр деңгейдегі бюджеттерді жасау мен атқару процестерінде көрінеді.Бюджеттік
жоспарлаудың негізі болып елдің мемлекеттік әлеуметті-экономикалық даму
бағдарламасы табылады.
Бүгінгі таңда Қазақстан өз тәуелсіздігін алғаннан бастап тәуелсіз
еліміздің әлеуметтік экономикалық жағдайын өсірудің бірден бір саласы
бюджет екеніне көз жеткізе түсінгендей болып отыр, десекте сол бюджеттің
нарық талабына сай қызмет етуіне баса назар аударып жетілдіру үстінде.
Қазақстан бюджетін дамыту жүйесін қолға алып әлемдік дамыған мемлекеттердің
даму деңгейіне сүйене отырып, мемлекеттік бюджеттің экономиканы реттеудегі
рөлі зор екендігіне баса назар аударуда.
Нарықтық экономика жағдайындағы Қазақтан Республикасының бюджет
жүйесі мен салық жұйесінің жылдан жылға жаңаруы, бюджет кодексі мен салық
кодексіне жаңа өзгерістер мен толықтырулар енгізілуіне себеп болып отыр. Ол
дегеніміз мемлекетіміз бір орында тұрмай экономиканың бір ыңғай немесе
үнемі қозғалыста болғанының белгісі, экономикамыз іштей және сырттай дамуы
ол халқымыздың әл ауқатының түзелуі мен мемлекетіміздің тыныштығы деп
білем.
Жалпы нарықтық экономика жағдайында бюджет жүйесіндегі кірістері мен
шығыстарының бөлінуі экономикалық және әлеуметтік салалардың барлық
жақтарын қамтиды.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Жергілікті бюджет – ел бюджеті
ұлттық экономиканы басқарудың ең маңызды құралы болып табылады. Жергілікті
бюджет белгілі бір аймақтың экономикалық және әдеуметтік жағдайын жақсарту
мақсатында құрылған орталықтандырылған ақша қоры. Кез-келген реформаны
жүргізу және экономиканы дамыту орасан зор қаржыны талап етеді. Бюджет -
қоғам өмірінің барлық саласын: халық шаруашылығын әлеуметтік сақтандыру мен
қамсыздандыру, білім беру, ғылым, мәдениет, өнер денсаулық сақтау,
қорғаныспен басқаруды қамтитын экономикалық реформаны жүргізуге мемлекеттің
сыртқы және ішкі ресурстарын жасақтап әрі шоғырландыруға қабілетті. Осыған
байланысты таңдап алған диплом жұмысымның тақырыбы өзекті.
Мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілермен және халықпен
қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық бөлудің ерекше
саласын құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға арналған
орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты
болады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы "мемлекеттік бюджет" ұғымының
экономикалық мазмұнын құрайды. Мемлекеттік бюджет экономикалық категория
ретінде жалпы қаржы сияқты бөлу және бақылау функцияларын орындайды Бұл
функциялардың іс қимылы, мазмұны, мені мен маңызы бюджет қатынастарының
қаралған айрықшалығымен айқындалды. Нарықтық механизмге көшу жағдайында
мемлекеттік бюджеттің қаражаттары ең алдымен экономиканың құрылымын қайта
құруды, кешенді мақсатты бюджеттік бағдарламаларды қаржыландыруға, ғылыми-
техникалық әлуетті арттыруға, әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтын
табысы аз жіктерін (зейнеткерлерді, мүгедектерді, аз қамтылған отбастарын)
қолдау, сондай-ақ денсаулық сақтау, білім беру және мәдениет мекемелерін
әлеуметтік қорғауға бағытталуы тиіс. Шығындар мен салықтар арқылы бюджет
экономика мен инвестицияларды реттеудің және ынталандырудың, өндіріс
тиімділігін арттырудың маңызды құралы болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Дипломдық жұмыстың мақсаты жергілікті
бюджеттің кірісін қалыптастырудың теориялық-әдістемелік және тәжірибелік
ережесін анықтап, жергілікті бюджеттердің кірістерін экономикалық
категория ретінде мазмұнын, мақсатын және мүдделі міндеттерін ашу үшін
әдебиет көздерін зерттеу және мәліметтер мен деректерді, заңнамаларды елеу
негізінде, оның қызметінің теориялық сипатын беру, жергілікті бюджеттер
арасындағы салықтарды үлестіру, тиімділігін арттырудың жолдарына
әдістемелік және іс тәжірибелік ұсыныстарын жасау.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
- жергілікті бюджеттің экономикалық мәні мен маңызын;
- жергілікті бюджеттердің кірістерінің қалыптасу көздерін;
- жергілікті бюджетті әзірлеу, қарау, және бекіту жүйесін;
- жергілікті бюджеттің кірісін қалыптастыру мен пайдалануда қолданылатын
әдістерін;
- жергілікті бюджеттің кірісін қалыптастыруда шетелдік тәжірибені қарау.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі. Жамбыл облысы қаржы басқармасы
мемлекеттік мекемесі
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы негізгі 3 бөлімнен тұрады.

Дипломдық жұмыстың нормативтік-ақпараттық базасы. Диплом жұмысының
негізгі ақпараттық базасын, экономикалық оқулықтар, оқу құралдары,
Қазақстан Республикасының заңнамалық актілері, Бюджет кодексі,
Республиканың статистика жөніндегі Агенттігінің мәліметтері, Жамбыл облысы
қаржы басқармасының мәліметтері қолданылды.
1 Жергілікті бюджетті қаржыландыру негіздеріндегі мәселелер

1.1 Жергілікті бюджетті қаржыландырудың экономикалық мәні мен
маңызы

Бюджет – ол жалпы қаржы категорияға қарағанда бөлек, ерекшк тұрған
экономикалық категория. Оның қаржыдан ерекшелігі тек қана абстракцияның
басқа деңгейі мен қаржылық байланыстың әр түрлі дәрежеде болуына
байланысты. Сондықтан, көптеген қаржылық байланыстардың ішінде бір-бірінен
ерекше тұратын бөлек арнайы салаларды бөліп шығаруға болады. Сондай бір
ерекше байланыс қоғамдық құндылық өнім бөлу аумағында мемлекет пен жеке
және заңды тұлғалар арасындағы қаржылық қарым-қатынас болып табылады.
Бұндай қаржылық қарым-қатынастың жалпы белгісі, біріншіден, олар
мемлекеттің қатысуымен болатын құндылық бөлу процесінде орын алуы,
екіншіден, жалпы мемлекеттік функцияларды атқаруға арналған
орталықтандырылған ақша қаражаттар қорын қалыптастыруы мен пайдалануына
байланысты. Осындай барлық қарым-қатынас мемлекеттік бюджет деген
түсініктің экономикалық мазмұнын құрады.
ҚР Бюджеттік кодексінің 4-бабында бюджетке келесідей түсінік
берілген: Бюджет – ол мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыруын
қаржылық қамтамасыз етуге арналған оның орталықтандырылған ақша қоры.
Бюджеттің формасы- қаржылық жоспар, материалдық негізі-орталықтандырылған
қор, экономикалық негізі- жалпы экономикалық қарым-қатынас, заңнамалық
белсендіруі- заң.
Бюджет әр мемлекетке өзінің экономикалық, әлеуметтік және
саясаттық функцияларын орындауға обьективтік ақшалай түрде қажетті. Бюджет
қай мемлекеттікі болмаса да мазмұндары бірыңғай категориялардан
қалыптасады, яғни салық, займдар, шығын және тағы басқалары, сонымен қатар
оларбір қоғамдық-экономикалық формациядан басқа формацияға ауысса да
өздерінің мазмұнын өзгертпейді. Дәл осы ұғым бюджетті экономикалық
категория де дәлелдейді. Сондықтан, бюджеттің экономикалық түбі басқа да
экономикалық категорияларға сай ақша түріндегі және осыған сәйкес
материалды негізі бар өндірістік қарым-қатынаста жатыр.
Бюджет қаржы жүйесінің орталық тізбегі болғандықтан, ол сол
қаржының барлық негізгі, сапалы сипаттамаларына сай. Басқаша айтқанда,
егерде қаржы жалпы ақша қарым-қатынас жүйесі болса, яғни мемлекеттік
орталықтандырылған ақша қорын қалыптастыру және пайдалану процесі, онда
бюджет өз алдына ақша қарым-қатынас жүйесін құрады, яғни бюджеттік қорды
қалыптастыру және пайдалау процесі. Бюджеттік қор көптеген қоғамдық
қажеттілік шығындарды қаржыландыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Экономикалық әдебиет (заңдар, монографиялар, оқулықтар, ғылыми
мақалалар) беттерінде бюджет термині әр түрлі ұғымда пайдаланады, мысалы,
ақша қаражаттарының кірісі мен шығысы формасында немесе ақша қаражаттарының
негізгі орталықтандырылған қоры ретінде. Осыған қоса, әдебиетте мемлекеттік
бюджетке тағы да келесідей анықтама берілген: бюджет – ол қаржылық
жоспар; бюджет- ол басқарушылық жоспар; бюджет – ол заңнамалық құжат;
бюджет-ол коммуникация құралы; бюджет – ол бюджеттік салық саясатты
дәлелдейтін құжат деген. Бірақ; бюджеттік салық саясатының мазмұны өте кең,
себебі оған мемлекеттік басқару органдарының негізгі функциялары;
мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуы мен фискалдық саясаттың
көрсеткіштері, бюджеттің көрсеткіштері тағы басқа көрсеткіштер мен ережелер
кіреді.
Бюджет деген көптеген ұғымға сүйене отырып, ол келесідей
түсініктемелерден қалыптасады деп айтуға болады: [1]
- ол өз алдында жеке бір экономикалық категория;
- ол мемлекеттің ақша қаражаттарының орталықтандырылған қоры;
- ол экономиканы реттеуге арналған құрал (бюджеттік механизм арқылы);
- ол мемлекеттің негізгі қаржы жоспары;
- ол барлық бюджеттік қарым-қатынасқа қатысушылар міндетті түрде
орындайтын заң.
Бюджет экономикалық қарым-қатынасқа негізделгендіктен
обьективті түрде сипатталады. Өз алды бюджеттік сала болуы адамзаттың
субъективтік пікіріне байланысты емес, ең алдымен ол қоғамдық өндірістің
дамуына керекті орталықтандырылған ресурстарға, мемлекеттің табиғаты мен
функцияларынан туатын обьективтік қажеттілікке байланысты. Ақша қаражаттары
ресурстарын орталықтандырудың экономикалық және саясаттық мәні өте зор,
себебі олар мемлекеттің жоспарлаған шараларын іске асырудың негізгі құралы,
біріккен экономикалық және қаржылық саясатты жүргізуге қажет болып
табылады.Сондықтан Бюджет кодексінде мемлекеттік бюджетке мынадай түсінік
берілген- ол республикалық және жергілікті бюджеттердің арасындағы қарама-
қарсы өтеу операцияларын есептемегенде сараптамалық ақпарат ретінде
пайдаланатын және бекітуге жатпайтын қосындысын құрайтын жалпы бюджет.
Сонымен қатар, мемлекеттік бюджет термині- мемлекет құрастыратын және
басқаратын орталықтандырылған бюджетті қор мағынасында да пайдаланады.
Бүгінгі күні мемлекеттің бюджеті қаржылық қарым-қатынастағы әр
түрлі қатысушылардың әлеуметтік-экономикалық мүдделерін қалыптастыратын
күрделі және көп міндет атқаратын құрал. Бюджет арқылы орталық пен аймақтар
арасындағы әлеуметтік шығындар мен салық бөлу, еңбекақы мен кіріс жөніндегі
ымыраға келеді, бюджеттік дотациялар мен трансферттер бөлу арқылы мемлекет
орталық және жергілікті мүдделерді қалыптастырып іске асырады. Ал бюджет
экономикалық құжат ретінде қоғамның саясаттық және әлеуметтік дамуын
көрсетеді.
Жергілікті қаржыда билік пен басқарудың жергілікті органдарының сан қырлы
қызметінің қаржы базасы болып табылатын жергілікті бюджеттерге маңызды рөл
беріледі.
Жергілікті бюджет – бұл ұлттық табысты аумақтық тұрғыда қайта
бөлуге мүмкіндік жасайтын және билік пен басқарудың жергілікті органдарының
қаржы базасын жасауды қамтамасыз ететін экономикалық қатынастардың
жиынтығы.
Жергілікті бюджеттерді қалыптастыру мен пайдалану өндіріс пен
айырбасқа қатысушылар арасындағы, атап айтқанда: кәсіпорындар мен мемлекет
арасындағы, меншіктің барлық нысандарындағы макроэкономиканың өндірістік
және қызметтер көрсету салаларының кәсіпорындары, ұйымдары мен мекемелері
арасындағы, бюджет жүйесінің буындары арасындағы, мемлекет пен халық
арасындағы қоғамдық өнім құнының қозғалысын білдіреді.
Жергілікті бюджеттердің экономикалық мазмұны олардың мынандай
арналымдарында көрінеді: [2]
билік пен басқарудың жергілікті органдарының ақша қорларын қалыптастыру;
бұл қорларды жергілікті деңгейдегі инфрақұрылым салалары мен халықтың
арасында қайта бөлу.
Жергілікті бюджеттер билік пен басқарудың жергілікті органдарының
сан қырлы қызметінің негізгі қаржы базасы бола отырып, олардың экономикалық
дербестігін нығайтады, шаруашылық қызметін жандандырады, ведомстваға
қарасты аумақтарда оларға инфрақұрылымды дамытуға, аумақтың экономикалық
әлуетін кеңейтуге, қаржы ресурстарының резервтерін ашып, пайдалануға
мүмкіндік жасайды.
Сөйтіп, жергілікті бюджеттер жергілікті деңгейдегі экономикалық
және әлеуметтік міндеттерді жүзеге асыруда елеулі рөл атқарады. Бұл
тұтынудың қоғамдық қорларын бөлген кезде көрінеді.

Сурет 1. Қазақстан Республикасы жергілікті бюджетінің құрылымы

Қазақстан Республикасының жергілікті бюджетінің құрамы облыстық
бюджеттерді, қалалардың (аудандық маңызы бар қалаларды қоспағанда) және
аудандардың (қалалардағы аудандарды қоспағанда) бюджеттерін қамтиды.
Қазіргі кезде Қазақстандағы жергілікті бюджеттер кірістері мен шығыстары
бойынша мемлекеттік бюджеттің қаражаттары көлемінің 50 % аралығын құрайды.
Олар мемлекеттік бюджеттің құрамды бөлігі болып есептелмейді, республикалық
бюджетпен бірге қоғамның мемлекеттік бюджетінің жиынтығын құрайды.
Облыс бюджеті мен облыстық бюджетті ажырата білген жөн. Облыс
бюджеті – бұл араларындағы өзара өтелетін операцияларды есепке алмағанда
облыстық бюджетті, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджетін
біріктіретін, талдамалы ақпарат ретінде пайдаланылатын және бекітуге
жатпайтын жиынтық бюджет.
Қаржылық қатынастарды ұйымдастырудың бюджет түрінде екі үрдіс
қатар өмір сүреді:
1) дағдарыстан шығу және тұрақтандыру мақсатымен экономиканы
басқаруда орталықтандырылған негіздерді дамытудың анағұрлым ортақ
үдерісінің бейнелеп көрсетілуі ретінде қаржы ресурстары қозғалысын
басқарудың нысандары мен әдістерінің жүйесін орталықтандыру;
2)қаржы қорларын қалыптастыру мен пайдалануда билікпен басқарудың
жергілікті органдарының функцияларын күшейте отырып қаржыны
орталықсыздандыру.
Екінші үдеріс жергілікті органдардың жергілікті жағдайларға
жуықтығымен дәлелденеді.
Қаржылық қатынастардың әкімшілігін жүргізудің қағидаты қаржының
бақылау функциясын жүзеге асыру мүмкіндігі болып табылады: неғұрлым аз
дәрежеде белгілі бір қаржылық қатынасы немқұрайды бақылауға берілсе,
соғұрлым оны орталықсыздандырылған реттеуге жатқызған дұрыс.
Дүниежүзілік қаржы теориясы мен практикасы жергілікті бюджеттер
бюджет жүйесінің дебес бөлігі ретінде жұмыс істейтіндігін айқындайды.
Бюджеттің дербестігі деп өңірлік басқару органы бекітіп берген кіріс
базасының негізінде бюджеттің көлемін, баптар бойынша кірістер мен
шығыстардың нақтылы құрылымы мен мөлшерін өзі анықтайтын қағида ұғынылады.
Оның атқарылуы басқарудың өңірлік органдарының бұл саласындағы құқықты
анықтайтын республикалық заңнаманың негізінде жүзеге асырылады.
Басқа жағынан өңірлер белгілі бір матасушылықта болатын бірыңғай
шаруашылық кешеннің бір бөлігі болып саналады және одан тыс өмір сүре
алмайды. Өңірлік ұдайы өндірістің мазмұны мен сипаты бүкіл қоғамдық ұдайы
өндіріс дамуының негізгі заңдылықтарымен анықталады.
Сондықтан басқарудағы централизмнің қажеттігін орынды,
өндірістің нақтылы жай – күйімен шарттасылған шектерде қажет етеді.
Өңірлердің экономикалық дербестігі абсолюттік бола алмайды. Ол әрдайым
салыстырмалы және өңір неғұрлым кіші болса, бұл дербестіктің көріну шегі де
аз болады, яғни шешімдер қабылдауда орталыққа тәуелсіз еркін болады.
Оның үстіне өңірлердің әулеметтік – экономикалық дамуының қазіргі деңгейі,
бюджеттік өзара қатынастардың қалыптасқан сипаты, нарықтық экономикаға көшу
кезеңінің күрделілігі республика жергілікті бюджеттерінің көпшілігінің
нақталы дербестігі туралы айтуға мүмкіндік бермейді. Сондықтан
әлеуметтік инфрақұрылымды халықты әлеуметтік игіліктердің кепілдікті
минимумымен қамтамасыз ететін мөлшерде қаржыландыру үшін қаражаттардың
жеткіліктілігі қағидаты жүзеге асырылуы тиіс. Әрбір әкімшілік – шаруашылық
бірлігі дербестігінің бір оңтайлы деңгейі болуы тиіс, бұл деңгейдің
критерийі осы өңірдің экономикалық мүдделерінің ең жоғары мүмкіндікте іске
асыруда болып келеді.
Өңірлердің экономикалық дербестігінің маңызды шарттарының бірі
оларда өңірлік ресурстарды жаңғырту табиғатты қорғау жөніндегі шараларды
қаржыландыруға қажет қаражаттардың кепілдікті көздерін жасау болып
табылады.
Өңірдің экономикасын басқарудағы орталықтандырылған және жергілікті
негіздердің оңтайлы үйлесуін анықтаудың ортақ қағидаты былайша
тұжырымдалады: экономикалық дамудың стратегясын анықтаудағы централизм, оны
іске асырудағы дербестік.
Оперативтік – шаруашылық дербестігі жергілікті буында шығыстардың
50 пайыздан кем емесін жабатын кірістердің оқшауланылған, бекітіп берілген
жүйесін жасауды, бюджетке ұзақ мерзімге кірістердің қатаң бекітіп берілуін
қажет етеді.
Дамыған нарықтық экономикасы бар елдерде ұлттық табысты бюджет
арқылы қайта бөлу фискалдық федерализм теориясы негізінде жүзеге
асырылады.
Теорияның мәні мынада. Бүкіл мемлекеттік шаруашылық жалпы (
экономиканың мемлекеттік секторына кіретін барлық кәсіпорындар, мекемелер
және әкімшілік құрылымдар ) көп деңгейлі жүйе болып келеді, онда басқарудың
функцияларын деңгейлер арасында бөлу және олардың сатылас бойынша заңды
бағынысы болады. Осыған байланысты назар аударылатын мәселелер мыналар: [3]
1) мемлекеттік секторды басқару деңгейлерінің оңтайлы санасы;
2) басқару деңгейлерінің арасында өкілеттіктерді оңтайлы бөлу;
3) әлеуметтік шығыстарды неғұрлым тиімді қаржыландыру деңгейі;
4) биліктің жергілікті органдарын басқаруға және қаржыландыруға
орталық үкіметтің араласу дәрежесі;
5) билік пен басқарудың жергілікті органдарының шығыстарын
қаржыландыруға меншікті қаражаттардың үлесі;
6) мемлекеттік экономиканың барлық деңгейлерінде қаражаттарды жұмсауға
бақылау жасаудың нысаны.
Фискалдық федерализм саясатты басқарудың жергілікті
органдарының орталыққа қаржылық тәуекелділігін азайтуға бағытталған. Бұл
жергілікті бюджеттердің ғана емес, сонымен бірге жалпы мемлекеттік
бюджеттің де тапшылығын төмендетудің жолы, жергілікті әлеуметтік
проблемаларды шешудегі нақты дербестікке апаратын жол. Бұған өңірлердің
салықтық автономиясын дамыту, жалпымемлекеттік салықтарға үстемелер өндіріп
алу немесе меншікті салықтарды ( экологиялық, мүлік салықтары, мұраға
салынатын салық, тұтынуға салынатын салық ) белгілеу жөніндегі оларға құқық
беру есебінен жетеді. Бұл орайда жергілікті органдарды қаражаттарды тиімді
пайдалануға ынталандырылмайтын, оларды қаржылық дербестігінен айыратын
орталық бюджеттен жүргізілетін трансферттік қаржыландыру қысқарады.
Басқа елдердегі аумақтық басқаруды дамытудың тәжірибесі
басқаруды орталықсыздандырудың, ведомствалық бағыныстағы аумақтарды
дамытудың әлеуметтік және экономикалық проблемаларын шешуде биліктің
жергілікті органдарына кең құқықтар берудің қажеттігін қолдайды. Унитарлық
мемлекеттің жағдайына – Қазақстанға сәйкес фискалдық федерализм ұғымының
мәні сақталған кезде фискалдық регионализмге ауыстырылуы мүмкін.
Бюджеттік реттеу аумақтық деңгейге өздеріне жүктелген
функцияларды толық орындауы үшін меншікті кіріс көздері жетіспеген кезде
жалпымемлекеттік салықтар мен кірістерден түсетін түсімдердің бір бөлігін
беру жолымен жүргізіледі. Қазақстанда салықтарды жалпымемлекеттік және
жергілікті салықтарға бөлудің күші жоюлуына байланысты бекітілген және
реттеуші кірістер мен салықтар терминдері пайдаланылмайды дей тұрсақта
субвенциялар, бюджеттік алынымдар, есеп айырысу бойынша берілетін
қаражаттар мен басқа трансферттер нысанындағы бюджеттік реттеу үдерісі
сияқты іс жүзінде кірістерді бекітіп беру сақталынған.
Қазақстан Республикасында жергілікті бюджеттер коммуналдық заңи
тұлғаларға бекітілген; мүлікпен және әкімшілік – аумақтық бөліністің
меншігіндегі өзге де мүлікпен бірге әкімшілік – аумақтық, экономикалық және
қаржылық негізін құрайды; түсімдер мен бюджет тапшылығын ( профицитін
пайдалану) қаржыландыру есебінен қалыптасатын, Конститутциямен, заңдармен
және Қазақстан Республикасы Президентінің және Үкіметінің актілерімен
жүктелген міндеттерді жүзеге асыру үшін жергілікті атқарушы органдар
белгілейтін жергілікті бюджеттік бағдарламаларды қаржыландыруға арналған
тиісті маслихаттың шешімімен бекітілген әкімшілік – аумақтық бөліністердің
ақша қорлары болып табылады.
Нарықтық қатынастыр, басқарудың жергілікті органдарын реформалау
жергілікті бюджеттердің кіріс көздерінің қалыптасуына әсер етіп отыр.
Жалпы жеке аумақтар мен өңірлер бюджеттеріне қаражаттардың түсу
көлемі мен құрылымына елдегі экономикалық жағдаят: қаржы – бюджет саясаты,
өндіріс дамуының өңірлік деңгейі, оның құрылымы, инфляция қарқыны, бағаның
өсуі және тағы сол сияқты сан алуан факторлар әсер етеді.
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексіне, Қазақстан
Республикасының жергілікті мемлекеттік басқару туралы Қазақстан
Респуликасының заңына сәйкес жалпы жергілікті бюджеттерге түсетін түсімдер
республикалық бюджеттің түсімдеріне ұқсас және мыналарды кіріктіреді : [5]
1) салықтардың, салықтық емес түсімдердің, алымдардың және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің түсімдері.
2) жергілікті бюджеттерге түсетін түсімдер ( жергілікті
бюджеттерден қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелерге бекітіліп берілген
мемлекеттік мүлікті сатудан түсетін түсімдер);
3) жергілікті бюджеттерге түсетін трансферттердің түсімдері.
Жергілікті бюджеттерден берілген кредиттерді өтеуден, коммуналдық
меншіктегі мемлекеттің қаржы активтерін сатудан, жергілікті атқарушы
органның қарыздарынан түсетін түсімдер жергілікті бюджеттерге есептеледі.
Дамудың қазіргі кезеңінде Қазақстан Республикасының жергілікті
бюджеттері кірістерінің негізін аумақтағы шаруашылық жүргізуші субъектілер
мен халықтың салықтық түсімдері құрап отыр.
Түсімдердің екінші көзі республикалық бюджеттен берілетін
трансферттер болып табылады. Әйтседе, орта есеппен олар түсімдердің 20 % -
ын құрғанмен, бірқатар субвенциялық қажеттіліктерді қаржыландырудың қолайлы
деңгейіне жету үшін меншікті салықтық және басқа да түсімдердің
жетіспейтіндігінен бұл түсім көзі 50 %- ға дейін барады. Бұл мұндай
облыстардың салық базасының нашарлығымен байланыста. Бұл жағдайда
республикалық бюджет арқылы бюджеттік алынымдар мен субвенциялар тетігінің
көмегімен түсімдерді қайта бөлу проблемасы көкейтесті болып табылады, яғни
бұл тетік объективті негізделген жетілдіруді қажет етеді.
Жергілікті бюджеттердің проблемасы сондай – ақ олардың меншігін
құратын шаруашылық салалар ( тұрғын – үй шаруашылығы, мәдиниет және
шығармашылық мекемелері, коммуналдық инфрқұрылым - су құбыры, көлік,
тазалау қызметі және басқалары ) бюджеттерді қалыптастыруға кіріс бермек
түгіл өздері залалды болып келеді және жергілікті бюджеттер қаражаттарының
едәуір бөлігін жеп қоятындығында болып отыр. Меншікті республикалық және
коммуналдық етіп бөлген кезде биліктің жергілікті органдарының басқаруына
залалды кәсіпорындар немесе шамалы кіріс әкелетіндері берілді.
Жергілікті бюджеттердің шығыстары да республикалық бюджеттің
шығыстары сияқты негізінен мына бағыттар бойынша жүзеге асырылады:
- жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер көрсету;
- қорғаныс, қоғамдық тәртіп және қауіпсіздік;
- білім бері;
- денсаулық сақтау;
- әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамсыздандыру;
- тұрғын үй – коммуналдық шаруашылығы;
- мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістік;
- ауыл, су, орман, балық шаруашылығы және қоршаған ортаны қорғау;
- өнеркәсіп және құрылыс;
- көлік және байланыс;
- экономикалық қызметті реттеу ( кәсіпкерлік қызметті қолдау );
басқада бағыттар: аудандар ( облыстық маңызы бар қала ) бюджеттеріне
берілетін ресми трансферттер, республикалық бюджетке берілетін ресми
трансферттер, жергілікті атқарушы органдардың борышына қызмет көрсету.
Аудан ( облыстық маңызы бар қала ) бюджетінің шығыстарында
денсалық сақтау, сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметі, экономикалық
қызметті реттеу бағыттары бойынша жүзеге асыру көзделінбейді.
Жергілікті бюджеттерден кадрларды қайта даярлауды және
мемлекеттік мекемелер қызметкерлерінің біліктілігін арттыруды қоса алғанда,
қызмет түрлерін орындайтын мемлекеттік мекемелердің қызметін қамтмасыз
етуге, бюджеттік инвестициялық жобаларға ( бағдарламаларға ), жергілікті
басқару органдарының заңдарында көзделген өзге де функцияларына жұмсалатын
шығындар да қаржыландырылады.
Жергілікті бюджеттерден қаржыландырылатын жергілікті атқарушы
органдарды ұстауға арналған шығындар Үкімет бекітетін штат санының жалпы
лимиті және заттай нормалар негізінде жоспарланады.
Республикалық маңызы бар қала, астана бюджеттерінің құрамында
қаладағы ауданның, аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетінің құрамында
қаладағы ауданның, аудандық маңызы бар қаланың, кенттің, ауылдың (селоның),
ауылдық (селолық) округтің бюджеттік бағдарламалары мынадай бағыттары
бойынша көзделеді:қаладағы ауданның, аудандық маңызы бар қаланың, кенттің,
ауылдың (селоның), ауылдық (селолық ) округтің әкімі аппаратының жұмыс
істеуі;шаруашылықтар бойынша статистикалық есепке алуды жүзеге асыру;
азаматтық хал актілерін тіркеу жөніндегі қызметті қамтамасыз ету; мектепке
дейінгі тәрбие беру мекемелерін материалдық – техникалық қамтамасыз
ету;ерекше жағдайларда сырқат ауру адамдарды дәрігерлік көмек көрсететін ең
жақын денсаулық сақтау ұйымына жеткізуді ұйымдастыру; мұқтаж азаматтарға
үйінде әлеуметтік көмек көрсету; елді мекендердің санитариясын қамтамасыз
ету; жерлеу орындарын күтіп ұстау және туысы жоқ адамдарды жерлеу; елді
мекендерді абаттандыру және көгалдандыру; мәдениет мекемелерін материалдық
– техникалық қамтамасыз ету және басқа да бағдарламалар.
Жергілікті бюджеттердің шығыстарында әлеуметтік инфрақұрылымды –
білім беруді, денсаулық сақтауды, халықты әлеуметтік қорғауды қаржыландыру
экономикалық салалардан – көлікке және байланысқа жұмсалған шығыстар басым
болып отыр.
Қорғанысқа жұмсалатын шығыстардың функциялық тобы азаматтық
қорғаныс ( төтенше уақиғалар кезінде ) пен әскери комисариатардың
шығындарын қаржыландыруды білдіреді.
Трансферттерде – жоғары бюджетке (бұл жерде республикалық
бюджетке) беру үшін жергілікті бюджеттерден қаражаттарды алуға жұмсалған
шығыстардың үлес салмағы айтарлықтай жоғары.
Бюджеттік алынымдар дамудың анғұрлым жоғары экономикалық
дәрежесіне байланысты немесе табиғи жағдайы бойынша орта есеппен елдегіден
жоғары салық базасы және тиісінше, салық түсімдерінің жоғары деңгейі бар
облыстарда болады. Субвенциялар да, сондай - ақ алынымдар да әкімшілік –
аумақтық бөліністердің әлеуметтік – экономикалық даму деңгейін теңестіру
үшін пайдаланылады.
Жеке функциялық топтар бойынша мемлекеттік бюджет
шығыстарындағы жергілікті бюджеттер шығыстарының үлесінде әлеуметтік -
тұрмыстық инфрақұрылымды қаржыландыру бағыттары бойынша ол басым орын
алады.

1.2 Жергілікті бюджетті қаржыландыру көздері

Жергілікті бюджет кірістері—ол мемлекеттік функцияларды
орындауға қажетті елдің бір ортаға топталған қаржы ресурстарының бөлігін
және заңнамаларға сәйкес билік органдарының әр деңгейлеріне иелік істеуге
ақысыз және қайтарылмайтын тәртіппен түсетін ақша құралдарын көрсетеді.
Олар ақша құралдар қоры қалыптасу процесінде пайда болатын экономикалық
қатынастарды әлпеттейді. Бюджет кірістері түсінігі мемлекет кірістері
түсінігінен біршама қысаң, бірақ олардың республиканың иеилекеттік кірістер
құрылымында шашімді мәні бар.
Бюджет кірістерінің басты материалды көзі—ол Ұлттық табыс.
Ұлттық табыстың өсуі мемлекет кірістері мен мемлекеттік бюджет кірістері
көлемінің тұрақты ұлғаюын қамтамасыз етеді. Мемлекеттік кірістердің
айтарлықтай бөлігі—ол өндіріс пен айналым салалары мен әр түрлі меншік
формаларының кәсіпорындарда жасалынған қоғамның таза табысы. Сонымен бірге,
мемлекет жалпы мемлекеттік мұқтаждықтарды қанағаттандыру үшін әр түрлі
кәсіптік іс-әрекетпен және өндірістік пен өндірістік емес салаларда
шұғылданатын азаматтардың табысының бөлігін өз кірістеріне алады.
Бюджетке түсетін крістер, оларды жұмылдырытын формалар мен
әдістер жиынтығы мемлекеттік бюджеттің түсімдер жүйесін құрады. Мұндай
түсімдер маңында Бюджет кодексімен тағайындаған белгілі мөлшерде және
тағайындаған мерзімде бюджет есебіне алынатын міндетті төлемдер түсініледі.
Бюджет түсімдерінің негізін салықтар мен алымдар түрлерінде
жұмылдыратын төлемдер құрайды. Республика аумағында орналасқан меншік және
шаруашылық формаларынан тәуелсіз барлық заңды тұлғалар мен азаматтар
қолданыстағы заңнамаларға сәйкес бюджетке салықтар, алымдар мен төлем
төлеушілер, яғни заңды және жеке тұлғалар оларды бюджетке төлеудің басқа
төлемдерден басымдылығын қамтамасыз етумен әрекеттегі заңнамаларға сәйкес
оларды уақытымен және жауапкершіліктері тағайындалған.
Мемлекеттік бюджет кірістері салықтық түсімдерге, салықтық емес
түсімдерге, негізгі капитал сатудың кірістеріне, ресми трансферттерге,
мемлекетке ақысыз негізде берілген ақшаларға бөлінеді. Республикада бюджет
кірістерінің құрылымында ең үлкен үлес салмақты салықтық түсімдер құрайды.
Салықтар, алымдар, баж салықтары арқылы экономиканың басымдылық
салалары мен бөлек экономикалық аумақтарды жетілдіруге немесе олардың
дамуын баяулауға, тұрғындардың бөлек топтарының табыстарын реттеуге,
белгілі бір экономикалық іс-әрекетті ынталандыруға ие болмаса одан бас
тартуға мүмкіндік жасауға болады.
Анықтама бойынша салықтық түсімдер деп ҚР бюджетке салықтар
және басқа да міндетті төлемдер жөніндегі ҚР Заңымен (Салық кодексімен)
тағайындалған бюджетке төлейтін салықтар мен басқа да төлемдер айтылады.
Сондықтан, салықтық түсімдердің экономикалық мазмұнын солардың негізіндегі
салықтар құрайды Олар кірістердің материалдық көзі—Ұлттық табысты қайта
бөлісуге қатысатын болғандықтан өндірістік қатынастардың арнайы формасын
құрайды. Осыған байланысты салықтық түсімдер тұрақты ішкі белгілермен,
заңнамалықты даму мен ерекше формаларымен сипатталады. Олар нақты
әрекеттегі ақшалай қатынастармен дәлелденеді және қаржы қатынастарының
бөлігі ретінде үнемі қозғалыста болады.
ҚР-ның Бюджеттік кодексіне сәйкес барлық бюджет түрлерінің
құрамына келесі салықтар кіреді: [7]
- Корпоративтік табыстық салық
- Жекеленген табыстық салық
- Қосымша құнға салық
- Акциздер
- Үстеме пайдаға салық
- Экспорттайтын шикі мұнайға салық
- Бонустар
- Роялти
- Әлеуметтік салық
- Жер салығы
- Біріңғай жер салығы
- Транспорттық құралдарға салық
- Мүлікке салық
- ҚР-ның өнім бөлігі бойынша үлесі.
Салықтық түсімдерге Бюджеттік кодексіме бюджеттердің түрлері мен
деңгейлері бойынша тағайындалған басқа да әр түрлі алымдар, ақылар мен
баждар жатады.
Бюджеттік кодексте салықтық түсімдердің нақты түрлері бюджет
жүйесінің тиісті деңгейлері бойынша бекітілген. Республикалық бюджет
бойынша өте маңызды фискалды және экономикалық мәні бар салықтық түсімдер
бекітіледі.Бұл мемлекеттік мүддеде салықтардың қаржылық категория ретінде
функцияларын пйдалану қажеттілікпен дәленденеді, себебі салықтардың
фискалдық функциясы мемлекетке экономикалық қатынастарды реттеуге
обьективтік шарттар туғызады. Мысалы, мемлекет салықтардың экономикалық
(реттеуші) функциясы арқылы ел экономикасында болып жатқан процестерге,
қайта өндіріске, капитал қорландыруға, тұрғындардың төлемқабілеттілік
сұранысына маңызды әсер етеді.
Салықтарды және олардың функцияларын экономикалық процестерге
әсер ету үшін пайдалану мемлекеттің салықтық саясаттың негізін құрайды. Бұл
саясатты іске асыру Салық салудың ұйымдастырушы-құқықтық нормалары мен
басқару әдістерінің жиынтығынан қалыптасатын салықтық механизм арқылы
жүргізіледі. Салықтық механизм заңнамалы түрде Салық кодексінде бекітіледі.
Қоғам өмірі мен мемлекеттің іс-әрекетінде салықтардың рөлі осы салықтық
саясат пен салықтық механизм арқылы көрінеді. Мемлекеттің экономикалық
саясатына байланысты салықтық түсімдердің рөлі мен мәні, механизм өзгереді,
оларды жаңарту мен жетілдіруі болады.
Салықтық емес түсімдер маңында бюджетке Салық кодексінде
қарастырылғандарданБасқа Бюджет кодексінде тағайындалған міндетті және
қайтарылмайтын төлемдер жатады. Салықтық түсімдерге қарағанда салықтық емес
түсімдердің мығым тағайындалған мөлшерлеме жоқ, басқаша айтқанда, олар
фискалды-тұрақты сипатта емес, сондықтан мұндай түсімдер мөлшерін өткен жыл
деңгейінде жоспарланады. Салықтық емес түсімдер тізімі бюджеттер түрлері
мен деңгейлері бойынша заңды және жеке тұлғаларға бөлек міндетті төлемдер
форма ретінде Бюджет кодексімен тағайындалады.
Салықтық емес түсімдер жіктеледі: а) аумақтық белгілері бойынша;
ә) Қалыптастыру мен төлету белгілері бойынша; б) төлемдер төлету үшін нақты
негіздері бойынша. Бірінші белгілері бойынша белгілі деңгейдегі бюджетке
түсетін, яғни республикалық, облыс немесе аудан бюджеттері кірістеріне,
салықтық емес түсімдер айырылады. Екінші белгілері бойынша міндетті және өз
еркілік төлемдерге бөлінеді. Үшінші белгілері бойынша салықтық емес
түсімдер төлеиді қалыптастыратын негізгі байланысты нақты түрлерге
бөлінеді, мысалы, бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелердің
тауар сатудан түсетіндері.
Мемлекет бойынша төленетін салықтар, алымдар, баждар және басқа
төлем түрлері, оларды тағайындау, есептеу, төлеу принциптері мен тәртібі,
салықтық бақылаудың формалары мен әдістері, салық төлеушілер және салықтық
қызмет органдарының құқықтары мен міндеттер жиынтығы мемлекеттің салық
жүйесін құрайды.
Біздің елдің салық жүйесін жесау жалпы әлем бойынша салық жүйелерін құрудың
құрылымы мен принциптеріне сәйкес, ал ерекшелігі тек қана республиканың
мемлекеттік жайластырушылықтың біртұтас сипатына байланысты, себебі мұндай
жайластырушылық бюджет түрлері бойынша салық түсімдері қатаң бөлінуін талап
етеді.
Қазақстан Республикасының салық жүйесінің құру негізінде келесі
принциптер жатады:
- әділеттілік, яғни салықтық ауыртпалық мүмкіншілік болса тең
бөлісу;
- түсініктілік, яғни әрбір салық төлеушіге салық жүйесі түсінікті
болуы және салықтарды есептеу мен төлеу тәртібін өз еркімен жою
мүмкіншілікті жібермеу;
- бейтараптылық, яғни әр түрлі экономикалық шешімдер қабылдауға
мүмкіншілік болса салықтар әкімшілігі бойынша шығындардың неғұрлым төмен
болуы;
- тиімділік, яғни салықтардың іс-әрекеттенуі елдің экономикалық
өсуіне себепші болуы тиіс.
Республика бойынша әрекеттегі салық жүйесінің келесілердей сипаттары бар:
- құқықтық негіз, тұрақтылық және кірісті бөлісу мен қайта бөлісуге
байланысты барлық экономикалық қатынастарды қамту. Барлық салықтар мен
алымдарды енгізу және болдырмауды тек қана биліктің мемлекеттік
органдарымен іске асыру;
- салықтарды есептеу мен жинаудың біріңғай механизмі және біріңғай
принциптерінің болуы. Барлық салықтар мен алымдар бойы Қаржы министрлігі
тарапынан біріңғай бақылау жүргізу: [8]
- салық төлеудің дәйектілігі мен заңнамалар бекіткен айқын салық
күнтізбесінің болуы;
- салық төлеушілерге тең талаптар мен тең шарттар жасау;
- салықтардың турашыл және жанама түрлерінің тіркесімі;
- ең алдымен жеке тұлғаларға емес заңды тұлғаларға салық салу;
- жауапкершіліктің қаржылық, әкімшілік және қылмыстық шараларын қоса
салықтық заңнамаларды бұзғаны үшін санкция;
- салық төлеушілердің сұраулары бойынша бюджетке салықтар мен алымдар
төлеуге мәулет алу мүмкіншілігі.
Республикада Салық кодексіне сәйкес салық салудың келесі негізгі
принциптері бар:салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдерді
төлеудің міндеттілігі, салық салудың йқындығы, әділдігі, салық жүйесінің
біртұтастығы мен салық заңнамаларының жариялығы.
Салық салудың міндеттілігі принципінің талабы бойынша салық
төлеуші салық заңнамаларына сәйкес салық міндеттемелерін толық көлемі мен
тағайындалған мерзімде атқаруы тиіс.
Салық салудың айқындылық принципі—салықтық заңнамаларда салық
төлеушінің салық міндеттемелерінің барлық негіздері мен пайда болуы, атқару
мен болдырмауының тәртіптерін тағайындауын талап етеді.
Салық салудың әділдік принципі—елдегі салық салу бәріне ортақ және
міндетті болуын көрсетеді және де жекелеген сипатта салық жеңілдіктерін
беруге тыйым салынады.
Салық салудың біртұтастық принципі—салық жүйесінің бірлестігіне
негізделеді және салық салу елдің барлық аумағында барлық салық
төлеушілерге біріңғай болуын жария етеді.
Жариялық принципі—салық салуды реттейтін барлық нормативтік
құқықтық актілер міндетті түрде ресми басылымдарда жариялауын талап етеді.
Қазақстан Республикасында Салық кодексінде тағайындалған бюджетке
төлейтін салықтар мен басқа да міндетті төлемдер әрекет етеді. Салықтардың
ішінде турашыл және жанама салықтарды айырады. Жанама салықтарға акциздер
мен қосылған құн салығы (ҚҚС) жатады.
Бюджет кірістерінің ішіндегі ең жоғарғы үлес салмағын алатын
салық –ол корпорациялық табыс салығы. Бұл салық түрі 2002 жылдан бастап
республикалық бюджетке заңды тұлғалар (резиденттер мен республикада өз
әрекетін іске асыратын резидент еместер) төлейтін негізгі салықтардың бірі
болып есептеледі. Корпорациялық табыс салығы салынатын обьект болып салық
салынатын табыс, төлем көзінен ұсталатын салық және республикада өкілетті
мекеме арқылы өз әрекетін атқаратын резидент емес заңды тұлғаның таза
табысы табылады.
Жылдық жиынтық табыс пен шегерімдер арасындағы айырмасы салық
салынатын табыс мөлшерін көрсетеді. Жылдық жиынтық табыс көлемін салық
төлеушінің табыстарының барлық түрлерінің қосындысы құрайды. Мұндай
табыстар түрлерінің түсініктемелері мен сипаттамалары, есептеу мен салық
салу тәртіптері Салық кодексі мен басқа да салық салу жөніндегі нормативтік
құқықтық актілерде толық көрсетілген және тағайындалған.
Салық төлеушінің алған жылдық жиынтық табысынан кейбір кірістерді
алу арқылы ол түзетіліді. Мұндай кірістердің түрлері салықтық заңнамаларда
тағайындалған. Жылдық жиынтық табыстың түзетілген соммасынан шегерімдер
алынады, яғни салық төлеушінің осы табысты алуға жұмсалған шығындары. Ондай
шығындардың тізбесі салықтық заңнамаларда толық келтірілген.

1.3 Жергілікті бюджет кірісін қаржыландыруды болжау тәртібі

Жергілікті бюджет кірісіндегі салықтық түсімдерді болжауы
бірнеше есептеу нұсқаларымен анықталады. Бірінші нұсқа бойынша есептік
кезеңде тапсырылған салық декларацияларының мәліметтер жиынтығы
пайдаланады. Бұл мәліметтер арқылы ең алдымен болжамдау мерзіміне салық
салынатын табыс анықталады. Сонымен бірге шегерімдер көлемінің өзгерістері
де есептеледі, яғни есепті мерзім бойынша анықталған салық салынатын табыс
ағымдағы жылғы инфляция деңгейі мен келесі салық жылына болжамдап отырған
инфляция деңгейіне коррекцияланады. Сондай-ақ осыған қоса зияндар көлемінің
өзгерістері мен оларды ауыстыру мерзімі есептелуге тиісті.
Төлем көзінен салынатын жеке табыс салығын болжамдау үшін салық
органдарына тапсырылатын салық декларацияларының мәліметтері пайдаланады.
Ең алдымен есептелген салық салынатын табыс сомасы мен жеке табыс салығының
мөлшері пайдалана отырып, аймақтар бойынша өткен жыл мен есепті жылда
қалыптасқан салық алуының орташа пайызын келесі формула арқылы анықтау
қажет: [10]

Оа=СжТо*100%, мұнда
(1)
Оа – салық алудың орташа пайызы
Сж – есепті жылдағы төлем көзінен салынатын жеке табыс сомасы
То – есепті жылдағы салық салынатын табыстың есептелген сомасы
Содан кейін, осы пайыз бен табыс сомасының негізінде ағымдағы жылдағы
түсетін салықтардың сомасы анықталады. Демек, төлем көзінен салынатын жеке
табыс салығының болжамы келесі формула арқылы есептеуге болады:
Сж =Тж*І100%*Оа100%, мұнда (2)
Сж – төлем көзінен салынатын табыс салығының болжамы
Тк – ағымдағы жылда салық салынатын табыстың күтілетін сомасы
І – жоспарлап отырған жылдағы тұтынушылық бағалардың индексі
Оа – салық алудың орташа пайызы
Осы әдіспен есептеуде күтіліп отырған түсімдер сомасынан тұрақты
сипатта емес біржолғы төлемдерді алып тастау қажет.
Төлем көзінен салық салынбайтын табыстар бойынша жеке табыс салығын
есептеу үшін салық салуға жатпайтын табыс сомасы пен салықтық шегерімдер
сомасына азайтылған төлем көзінен салық салынбайтын табыс сомасына орташа
мөлшерлемені қолданылады. Бұл арада аймақ бойынша қалыптасқан орташа
мөлшерлеме мөлшері әсер ететін факторларға коррекцияланған есепті
мәліметтер арқылы анықталады.
Адвокаттар мен жеке нотариустардың табыстары бойынша жеке табыс
салығы сомасы келесі формула арқылы анықталады:
Сжт =Тк*І100%*Ос100%, мұнда
(3)
Сжт – төлем көзінен салынбайтын жеке табыс салығының болжамдық сомасы
Тк – ағымдағы жылда күтілетін салық салынатын табыс сомасы
І – жоспарлап отырған жылдағы тұтынушылық бағалардың индексі
Ос – салықтың орташа мөлшерлемесі
Біржолғы талон бойынша қызмет атқаратын жеке тұлғалардың жеке табыс
салығын болжамдау үшін аймақ аумағында осындай тәртіппен іс-әрекет
атқаратын жеке тұлғалардың саны жөніндегі жергілікті атқарушы органдардың
мәліметтері мен жергілікті өкілетті органдардың шешімімен бекітілген
біржолғы талондардың құны пайдаланады.
Заңды тұлғалар мен деке кәсіпкерлерге салынатын мүлік салығын
болжамдау үшін ақырғы есепті мезгілдегі жеке тұлғалардың негізгі құралдары
мен материалды емес активтердің құны жөніндегі статистикалық мәліметтер
пайдаланады. Есептеу маңында жалпы құннан салық салынбайтын объектілер
құны, мүлік салығын төлемейтін жеке тұлғалардың негізгі құралдары мен
материалды емес активтерінің құны алынады. Негізгі құралдардың салық
салынатын құны болашақ қайта бағалау коэффициентіне түзетілімделіп, Салық
кодексіне бекітілген салық мөлшерлемесі негізінде келесі формуламен
есептеледі:
См=(Қнқ*К100%)*Сс100%, мұнда
(4)
См – мүлік салығының болжамдық сомасы
Кнқ – салық салынатын негізгі құралдар мен материалды емес
активтердің орташа жылдық құны
К – болашақ қайта бағалау коэффициенті
Сс – салық мөлшерлемесі
Жеке тұлғалардың мүлік салығының болжамы жеке тұлғаның меншік
құқығында және кәсіпкерлік іс-әрекетте пайдаланбайтын мүлігінің құны
жөніндегі уәкілетті органдардың мәліметтер негізінде анықталады. Уәкілетті
орган салық салынатын мүлік құнын анықтау үшін тұрғын үй-жайлардың бір
шаршы мертінің базалық құны, оның көлемі, тозу коэффициенттері мен
бекітілген мөлшерлемелерді пайдаланады. Сонымен қоса, есептеу жасағанда
әрекеттегі заңнамаға сәйкес берілген жеңілдіктер де есептелуі қажет. Бұл
арада болжамдық түсімдер сомасы келесі формула арқылы анықталады:
См=Қнқ*Сс 100%, мұнда
(5)
См – мүлік салығының болжамдық сомасы
Қнқ - әрбір жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша уәкілетті орган
тағайындайтын салық салынатын мүлік құны
Сс – салық мөлшерлемесі
Көлік құралдары салығының болжамы көлік құралдарының двигатель
көлемі, жүк көтергіштігі мен отыратын орындарына байланысты түрлері және
топтары бойынша ішкі істер органдары дайындайтын олардың саны жөніндегі
мәліметтері негізінде есептеледі. Осылай есептелген жалпы санынан салықтық
заңнамаға сәйкес берілетін жеңілдіктері бар заңды және жеке тұлғалардың
көлік құралдары саны алынады. Автокөлік құралдарының әрбір түрі мен тобы
бойынша салық сомасы келесі формула арқылы есептеледі:
Ск=Кс*АЕК*Сс*К100%, мұнда
(6)
Ск – көлік құралдары салығының болжамдық сомасы
АЕК – жоспарлап отырған жылға айлық есептік көрсеткіш
Сс – салық мөлшерлемесі
К – пайдалану мерзіміне байланысты түзету коэффициенті
Әлеуметтік салық мөлшерін болжамдау үшін ағымдағы жылдың осы салық
бойынша салық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.