Оңтүстік Қазақстан облысының еңбек нарығын реттеу және халықты жұмыспен қамтуды жетілдіру бойынша ғылыми тәжірибелік ұсыныстар жасау
КІРІСПЕ
1 ЕҢБЕК РЕСУРСТАРЫН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Еңбек ресурстарын басқару және еңбек нарығы туралы түсінік және оның қызметтері
1.2 Жұмыссыздық, оның экономикаға әсері және жұмыссыздық деңгейін сипаттайтын көрсеткіштер
1.3 Жұмыспен қамтылу ұғымы және халықты жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттары
2 ЕҢБЕК НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Қазақстан Республикасындағы еңбек рыногындағы жағдай туралы
2.2 Oңтүстік Қазақстан облысы еңбек нарығының негізгі көрсеткіштері
2.3 Шымкент қаласының жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөлімінің 2010 жылда атқарылған жұмысына талдау
3 ЕҢБЕК НАРЫҒЫН МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Халықты жұмыспен қамтуда мемлекеттік басқару мәселелері және жетілдіру жолдары
3.2. Жұмыссыздарды әлеуметтік қорғау мәселелері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ЕҢБЕК РЕСУРСТАРЫН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Еңбек ресурстарын басқару және еңбек нарығы туралы түсінік және оның қызметтері
1.2 Жұмыссыздық, оның экономикаға әсері және жұмыссыздық деңгейін сипаттайтын көрсеткіштер
1.3 Жұмыспен қамтылу ұғымы және халықты жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттары
2 ЕҢБЕК НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Қазақстан Республикасындағы еңбек рыногындағы жағдай туралы
2.2 Oңтүстік Қазақстан облысы еңбек нарығының негізгі көрсеткіштері
2.3 Шымкент қаласының жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөлімінің 2010 жылда атқарылған жұмысына талдау
3 ЕҢБЕК НАРЫҒЫН МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Халықты жұмыспен қамтуда мемлекеттік басқару мәселелері және жетілдіру жолдары
3.2. Жұмыссыздарды әлеуметтік қорғау мәселелері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Дипломдық жұмысының тақырыбының өзектілігі. Бүгіндері халықты жұмыспен қамту ең өзекті мәселеге айналды. Тіпті Ха¬лықаралық еңбек ұйымы жыл соңына қарай жұмыссыздар саны 200 млн адам¬ға жетеді деген болжам жасап отыр. Мұныңыз әлемді жаппай жұмыссыздық жайлай бастады деген сөз. Еуропада соңғы жылдары жұмыссыз¬дық деңгейі әбден шегіне жетті, «бірақ бұл бастамасы» ғана дейді амстердам¬дық экономист Мартин Ван Вли.
Дағдарыс Қазақстан экономика¬сына да өз салқынын тигізіп жатқаны күмән туғызбайды. Іскерлік белсенділік төмендеді, тауар мен қызметке деген сұраныс азайды. Артық мамандарды қысқартуға тура келеді. Сондықтан қазір көптеген қазақстандықтар жұмыссыздық проблемасымен бетпе-бет кездескені анық. Жас мамандарға жұмыс табу қиын, ал тәжірибелілер орнынан айырылып қалмауға тырыса¬ды. Күн сайын теледидардан үздіксіз жұмыссыздық жайын айтып жатқан¬да, бұл таңғалатын да жайт емес. Дәл осындай кезде мемлекеттің рөлі айрықша болмақ. Өйткені мемлекет жалпы іскерлік белсенділікті арттыру мен халықты жұмыспен қамту мақ¬сатында еңбек нарығына ерекше ықпал етеді. Бүгінгі күнгі ең басты мәселе – экономиканы тұрақтандырып, халық¬тың қауіпсіздігін қамтамасыз ету.
Қазіргі кездегі нағыз пәрменді әлеуметтік саясат – ол халықты жұмыспен тұрлаулы қамту саясаты болып келеді және болып қала береді. Осыған орай әлеуметтік көмек көрсету саясаты әлеуметтік топтардың мұқтаждықтарымен айқындалуға тиіс емес, қайта еңбекке қабілетті азаматтарды жұмысшылар санына қосуға даярлау міндеті ауқымында шоғырландырылуға тиіс. Азаматтарға қолдау көрсетудің мемлекеттік жүйесі олардың қайта оқып үйренуі мен жаңа кәсіпті меңгеруіне ынталандыру бағытында құрылуы керек. Бүгінгі күнде елімізде еңбек нарығы экономикалық жүйенің ерекше инфрақұрылымына айналып отыр. Бұл нарықта, басқа нарықтағыдай, біріншіден, сұраныс және ұсыныс заңдары, жұмыс күшін сату – сатып алу жетілген бәсеке нарығы жағдайында жүріп отыратын болса, екіншіден, жетілмеген бәсеке нарығының ерекше ықпалы да байқалып отырады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты халыққа жолдауында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдің қатарына ену стратегиясында өнімдерді экспортқа шығаруға бағдарланған өндірістерді, оның ішінде кластерлік өндірісті дамыту керек екендігі айтылған болатын 1.
Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымына кіру отандық өнімдірушілердің бәсекеге қабілеттілігін арттыруды талап етеді. Өндірістердің бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін жоғары білікті және кәсіпқой мамандарға сұраныс арта түсуде. Сондықтан білікті ұлттық кадрларды кәсіби жағынан даярлау және қайта даярлау бүгінгі күннің талабы.
Дамыған және дамушы елдердің тәжірибесін үйренуде жүйелік және нақты тарихи көзқарас халық шаруашылығындағы еңбек нарығын реттеудің әлеуметтік-экономикалық, ұйымдастырушылық-инфрақұрылымдық қызмет ету тетіктерін жетілдіру, облыс тұрғындарын жұмыспен қамту, әлеуметтік қорғаудың белсенді формасы ретінде жұмыссыздарды кәсіби даярлау және қайта даярлау, қоғамдық бағдарлама жасау негізгі өзекті мәселелердің бірі болып отыр, ғылыми тұрғыдан зерттеуді талап етеді 2.
Дағдарыс Қазақстан экономика¬сына да өз салқынын тигізіп жатқаны күмән туғызбайды. Іскерлік белсенділік төмендеді, тауар мен қызметке деген сұраныс азайды. Артық мамандарды қысқартуға тура келеді. Сондықтан қазір көптеген қазақстандықтар жұмыссыздық проблемасымен бетпе-бет кездескені анық. Жас мамандарға жұмыс табу қиын, ал тәжірибелілер орнынан айырылып қалмауға тырыса¬ды. Күн сайын теледидардан үздіксіз жұмыссыздық жайын айтып жатқан¬да, бұл таңғалатын да жайт емес. Дәл осындай кезде мемлекеттің рөлі айрықша болмақ. Өйткені мемлекет жалпы іскерлік белсенділікті арттыру мен халықты жұмыспен қамту мақ¬сатында еңбек нарығына ерекше ықпал етеді. Бүгінгі күнгі ең басты мәселе – экономиканы тұрақтандырып, халық¬тың қауіпсіздігін қамтамасыз ету.
Қазіргі кездегі нағыз пәрменді әлеуметтік саясат – ол халықты жұмыспен тұрлаулы қамту саясаты болып келеді және болып қала береді. Осыған орай әлеуметтік көмек көрсету саясаты әлеуметтік топтардың мұқтаждықтарымен айқындалуға тиіс емес, қайта еңбекке қабілетті азаматтарды жұмысшылар санына қосуға даярлау міндеті ауқымында шоғырландырылуға тиіс. Азаматтарға қолдау көрсетудің мемлекеттік жүйесі олардың қайта оқып үйренуі мен жаңа кәсіпті меңгеруіне ынталандыру бағытында құрылуы керек. Бүгінгі күнде елімізде еңбек нарығы экономикалық жүйенің ерекше инфрақұрылымына айналып отыр. Бұл нарықта, басқа нарықтағыдай, біріншіден, сұраныс және ұсыныс заңдары, жұмыс күшін сату – сатып алу жетілген бәсеке нарығы жағдайында жүріп отыратын болса, екіншіден, жетілмеген бәсеке нарығының ерекше ықпалы да байқалып отырады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты халыққа жолдауында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдің қатарына ену стратегиясында өнімдерді экспортқа шығаруға бағдарланған өндірістерді, оның ішінде кластерлік өндірісті дамыту керек екендігі айтылған болатын 1.
Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымына кіру отандық өнімдірушілердің бәсекеге қабілеттілігін арттыруды талап етеді. Өндірістердің бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін жоғары білікті және кәсіпқой мамандарға сұраныс арта түсуде. Сондықтан білікті ұлттық кадрларды кәсіби жағынан даярлау және қайта даярлау бүгінгі күннің талабы.
Дамыған және дамушы елдердің тәжірибесін үйренуде жүйелік және нақты тарихи көзқарас халық шаруашылығындағы еңбек нарығын реттеудің әлеуметтік-экономикалық, ұйымдастырушылық-инфрақұрылымдық қызмет ету тетіктерін жетілдіру, облыс тұрғындарын жұмыспен қамту, әлеуметтік қорғаудың белсенді формасы ретінде жұмыссыздарды кәсіби даярлау және қайта даярлау, қоғамдық бағдарлама жасау негізгі өзекті мәселелердің бірі болып отыр, ғылыми тұрғыдан зерттеуді талап етеді 2.
Қазақстан - 2030» Даму стратегиясы
2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2008 жылғы 6 ақпандағы «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру - мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Қазақстан халқына Жолдауы – Казахстанская правда, 2008
3. Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық даму және бюджеттік параметрлер болжамы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің отырысында мақұлданған 2010 жылғы 26 тамыздағы № 32 хаттамасы.// www.minplan.kz
4. Нәтижелерге бағдарланған мемлекеттік жоспарлау жүйесін енгізу жөніндегі тұжырымдама - Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 26 желтоқсандағы № 1297 қаулысымен //www.minplan.kz
5. Еңбек рыногы экономикасы С.К. Жұмамбаев Алматы 2003ж
6. Концепция гос. политики занятости населения. - А. 2007г.
7. Кейнс Дж.М. "Общая теория занятости, процента и денег"
пер. С англ. О.Г.Милейковского - М.: 1978. С.321-325.
8. Нарибаев К.Н., Джумамбаев С.К. Инвестиции в
человеческий капитал. А.: Қазақ Университеті. 1998 - 150с.
9. Бейсенов С.Д. Рыночные отношения - путь к эффективной
занятости. //Соц. Труд. -- А: 1990, №12. С 61-65.
10. Региональный статистический ежегодник по г.Чимкенту 2010, с. 70-75.
11. Статистическое обозрение Казахстана. 2011г.
12. Скрыпник Н. Занятость в мире: переломы не в лучшую сторону - М. 2007-С.45.
13. Самуэльсон Н.Д. Макроэкономика. 2006. -С. 145.
14. Аубакиров Я.А. Экономическая теория. М.-1998, 158 с.
15. Отчет Шымкентского городского Центра занятости за 2010г. Шымкент.
16. Программа акима области по социально экономическому развитию области.// Шымкент 2010, г. Чимкент.
17. Социально экономическое положение в 2010 г. Шымкент - 2011г.
18. Данные городского центра занятости за 2010г.
19. Нусупова А, Нусупова А. За чертой бедности. //Деловая неделя- 2008, №23, С. 5.
20. Жатканбаев Е.Б., Мухтарова К.С. Безработица как фактор снижения уровня жизни наеления //Вестник КазГУ,А. 2008, №1, С. 27-95.
21. Нысанбаев С.Н. Проблемы безработицы в РК. А.; 2008
22. Кожамкулова Ж.Т. Занятость - проблема комплексная. // Финансы Казахстана - 2008 - №5- с. 85.
23. Тимофеев В. Государство и рынок труда. // Вопросы экономики - 2007, №8.
24. Нысанбаев с.Н. Состояние рынка труда в РК. // Вестник КазГУ, №6, А.: 2010. С.97.
25. Около половины населения Казахстана проживает за чертой бедности. //Панорама, 2010. №3.
26. Индикативный мониторинг бедности в РК. //Деловая неделя, №1-10, 2010г.
27. Уровень жизни населения в РК. «Мониторинг за 4 квартал 2010» Агенства РК по статистике.
28. Кәсіпкерлік және кәсіпорын экономикасы А.Д.Үмбетәлиев, Ғ.Е.Керімбек Алматы 2006ж
29. Қаржы - Қаражат 2000ж. №1-2 және 1999ж. №2.
30. Кайранбеков Б. О. Еңбек потенциалы-еңбектің саны мен сапасы // «Жаңа Қазақстанның инфрақұрылымдық кешеніндегі экономикалық, қаржылық және есеп саясатының тұрақтылығымен бәсеке қабілеттілігі» Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары, Алматы қ. 2007.- Б.72-74.(бірлескен авторлықпен).
31. Кайранбеков Б. О. Еңбек ресурстарын пайдалану мен дамытуға аймақтық ерекшеліктердің әсері // «Жаңа Қазақстанның инфрақұрылымдық кешеніндегі экономикалық, қаржылық және есеп саясатының тұрақтылығымен бәсеке қабілеттілігі» Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары, Алматы қ. 2007.-Б.117-119.
32. Кайранбеков Б. О. Еңбек нарығының ролі, құрылымы мен мәні // «Білім беру саласындағы және жаратылыстану-техникалық ғылымдары бойынша мамандар дайындаудағы инновациялық технологиялар» Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары, М.Х.Дулати атындағы Тараз мемлееттік университеті, Тараз қ. 2007.- Б.275-277(бірлескен авторлықпен).
33. Кайранбеков Б. О. Еңбек ресурстарын қолдану механизмдерін жетілдіру // Қазақ ұлттық аграрлық университетінің хабаршысы-2008.-№3.-Б.58-62.
34. Исахова П.Б. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудің басымдықтары.- Алматы, 2007. - 216 бет., 13, 5 б.т.
2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2008 жылғы 6 ақпандағы «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру - мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Қазақстан халқына Жолдауы – Казахстанская правда, 2008
3. Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық даму және бюджеттік параметрлер болжамы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің отырысында мақұлданған 2010 жылғы 26 тамыздағы № 32 хаттамасы.// www.minplan.kz
4. Нәтижелерге бағдарланған мемлекеттік жоспарлау жүйесін енгізу жөніндегі тұжырымдама - Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 26 желтоқсандағы № 1297 қаулысымен //www.minplan.kz
5. Еңбек рыногы экономикасы С.К. Жұмамбаев Алматы 2003ж
6. Концепция гос. политики занятости населения. - А. 2007г.
7. Кейнс Дж.М. "Общая теория занятости, процента и денег"
пер. С англ. О.Г.Милейковского - М.: 1978. С.321-325.
8. Нарибаев К.Н., Джумамбаев С.К. Инвестиции в
человеческий капитал. А.: Қазақ Университеті. 1998 - 150с.
9. Бейсенов С.Д. Рыночные отношения - путь к эффективной
занятости. //Соц. Труд. -- А: 1990, №12. С 61-65.
10. Региональный статистический ежегодник по г.Чимкенту 2010, с. 70-75.
11. Статистическое обозрение Казахстана. 2011г.
12. Скрыпник Н. Занятость в мире: переломы не в лучшую сторону - М. 2007-С.45.
13. Самуэльсон Н.Д. Макроэкономика. 2006. -С. 145.
14. Аубакиров Я.А. Экономическая теория. М.-1998, 158 с.
15. Отчет Шымкентского городского Центра занятости за 2010г. Шымкент.
16. Программа акима области по социально экономическому развитию области.// Шымкент 2010, г. Чимкент.
17. Социально экономическое положение в 2010 г. Шымкент - 2011г.
18. Данные городского центра занятости за 2010г.
19. Нусупова А, Нусупова А. За чертой бедности. //Деловая неделя- 2008, №23, С. 5.
20. Жатканбаев Е.Б., Мухтарова К.С. Безработица как фактор снижения уровня жизни наеления //Вестник КазГУ,А. 2008, №1, С. 27-95.
21. Нысанбаев С.Н. Проблемы безработицы в РК. А.; 2008
22. Кожамкулова Ж.Т. Занятость - проблема комплексная. // Финансы Казахстана - 2008 - №5- с. 85.
23. Тимофеев В. Государство и рынок труда. // Вопросы экономики - 2007, №8.
24. Нысанбаев с.Н. Состояние рынка труда в РК. // Вестник КазГУ, №6, А.: 2010. С.97.
25. Около половины населения Казахстана проживает за чертой бедности. //Панорама, 2010. №3.
26. Индикативный мониторинг бедности в РК. //Деловая неделя, №1-10, 2010г.
27. Уровень жизни населения в РК. «Мониторинг за 4 квартал 2010» Агенства РК по статистике.
28. Кәсіпкерлік және кәсіпорын экономикасы А.Д.Үмбетәлиев, Ғ.Е.Керімбек Алматы 2006ж
29. Қаржы - Қаражат 2000ж. №1-2 және 1999ж. №2.
30. Кайранбеков Б. О. Еңбек потенциалы-еңбектің саны мен сапасы // «Жаңа Қазақстанның инфрақұрылымдық кешеніндегі экономикалық, қаржылық және есеп саясатының тұрақтылығымен бәсеке қабілеттілігі» Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары, Алматы қ. 2007.- Б.72-74.(бірлескен авторлықпен).
31. Кайранбеков Б. О. Еңбек ресурстарын пайдалану мен дамытуға аймақтық ерекшеліктердің әсері // «Жаңа Қазақстанның инфрақұрылымдық кешеніндегі экономикалық, қаржылық және есеп саясатының тұрақтылығымен бәсеке қабілеттілігі» Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары, Алматы қ. 2007.-Б.117-119.
32. Кайранбеков Б. О. Еңбек нарығының ролі, құрылымы мен мәні // «Білім беру саласындағы және жаратылыстану-техникалық ғылымдары бойынша мамандар дайындаудағы инновациялық технологиялар» Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары, М.Х.Дулати атындағы Тараз мемлееттік университеті, Тараз қ. 2007.- Б.275-277(бірлескен авторлықпен).
33. Кайранбеков Б. О. Еңбек ресурстарын қолдану механизмдерін жетілдіру // Қазақ ұлттық аграрлық университетінің хабаршысы-2008.-№3.-Б.58-62.
34. Исахова П.Б. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін қаржымен қамтамасыз етудің басымдықтары.- Алматы, 2007. - 216 бет., 13, 5 б.т.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 7
1 ЕҢБЕК РЕСУРСТАРЫН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Еңбек ресурстарын басқару және еңбек нарығы туралы түсінік және
оның қызметтері
1.2 Жұмыссыздық, оның экономикаға әсері және жұмыссыздық 10
деңгейін сипаттайтын көрсеткіштер
1.3 Жұмыспен қамтылу ұғымы және халықты жұмыспен қамту саласындағы 15
мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттары
27
2 ЕҢБЕК НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Қазақстан Республикасындағы еңбек рыногындағы жағдай туралы
2.2 Oңтүстік Қазақстан облысы еңбек нарығының негізгі көрсеткіштері 37
2.3 Шымкент қаласының жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар
бөлімінің 2010 жылда атқарылған жұмысына талдау 41
46
3 ЕҢБЕК НАРЫҒЫН МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМУДЫ
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Халықты жұмыспен қамтуда мемлекеттік басқару мәселелері және
жетілдіру жолдары 55
3.2. Жұмыссыздарды әлеуметтік қорғау мәселелері 63
ҚОРЫТЫНДЫ 71
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 74
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмысының тақырыбының өзектілігі. Бүгіндері халықты жұмыспен
қамту ең өзекті мәселеге айналды. Тіпті Халықаралық еңбек ұйымы жыл соңына
қарай жұмыссыздар саны 200 млн адамға жетеді деген болжам жасап отыр.
Мұныңыз әлемді жаппай жұмыссыздық жайлай бастады деген сөз. Еуропада соңғы
жылдары жұмыссыздық деңгейі әбден шегіне жетті, бірақ бұл бастамасы ғана
дейді амстердамдық экономист Мартин Ван Вли.
Дағдарыс Қазақстан экономикасына да өз салқынын тигізіп жатқаны күмән
туғызбайды. Іскерлік белсенділік төмендеді, тауар мен қызметке деген
сұраныс азайды. Артық мамандарды қысқартуға тура келеді. Сондықтан қазір
көптеген қазақстандықтар жұмыссыздық проблемасымен бетпе-бет кездескені
анық. Жас мамандарға жұмыс табу қиын, ал тәжірибелілер орнынан айырылып
қалмауға тырысады. Күн сайын теледидардан үздіксіз жұмыссыздық жайын айтып
жатқанда, бұл таңғалатын да жайт емес. Дәл осындай кезде мемлекеттің рөлі
айрықша болмақ. Өйткені мемлекет жалпы іскерлік белсенділікті арттыру мен
халықты жұмыспен қамту мақсатында еңбек нарығына ерекше ықпал етеді.
Бүгінгі күнгі ең басты мәселе – экономиканы тұрақтандырып, халықтың
қауіпсіздігін қамтамасыз ету.
Қазіргі кездегі нағыз пәрменді әлеуметтік саясат – ол халықты жұмыспен
тұрлаулы қамту саясаты болып келеді және болып қала береді. Осыған орай
әлеуметтік көмек көрсету саясаты әлеуметтік топтардың мұқтаждықтарымен
айқындалуға тиіс емес, қайта еңбекке қабілетті азаматтарды жұмысшылар
санына қосуға даярлау міндеті ауқымында шоғырландырылуға тиіс. Азаматтарға
қолдау көрсетудің мемлекеттік жүйесі олардың қайта оқып үйренуі мен жаңа
кәсіпті меңгеруіне ынталандыру бағытында құрылуы керек. Бүгінгі күнде
елімізде еңбек нарығы экономикалық жүйенің ерекше инфрақұрылымына айналып
отыр. Бұл нарықта, басқа нарықтағыдай, біріншіден, сұраныс және ұсыныс
заңдары, жұмыс күшін сату – сатып алу жетілген бәсеке нарығы жағдайында
жүріп отыратын болса, екіншіден, жетілмеген бәсеке нарығының ерекше ықпалы
да байқалып отырады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Жаңа әлемдегі
жаңа Қазақстан атты халыққа жолдауында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге
барынша қабілетті елу елдің қатарына ену стратегиясында өнімдерді экспортқа
шығаруға бағдарланған өндірістерді, оның ішінде кластерлік өндірісті
дамыту керек екендігі айтылған болатын (1(.
Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымына кіру отандық өнімдірушілердің бәсекеге
қабілеттілігін арттыруды талап етеді. Өндірістердің бәсекеге қабілеттілігін
арттыру үшін жоғары білікті және кәсіпқой мамандарға сұраныс арта түсуде.
Сондықтан білікті ұлттық кадрларды кәсіби жағынан даярлау және қайта
даярлау бүгінгі күннің талабы.
Дамыған және дамушы елдердің тәжірибесін үйренуде жүйелік және нақты
тарихи көзқарас халық шаруашылығындағы еңбек нарығын реттеудің әлеуметтік-
экономикалық, ұйымдастырушылық-инфрақұрылымдық қызмет ету тетіктерін
жетілдіру, облыс тұрғындарын жұмыспен қамту, әлеуметтік қорғаудың белсенді
формасы ретінде жұмыссыздарды кәсіби даярлау және қайта даярлау, қоғамдық
бағдарлама жасау негізгі өзекті мәселелердің бірі болып отыр, ғылыми
тұрғыдан зерттеуді талап етеді (2(.
Тақырыптық зерттелу дәрежесі. Әлемдегі көптеген экономист ғалымдардың
еңбектерінде еңбек нарығын реттеу тақырыбы, оның маңыздылығы, қоғамның
дамуындағы рөлі, экономикадағы алатын орны зерттелген. К.Маркс- өз
еңбегінде еңбек нарығы туралы теориялық-әдістемелік негізін зерттесе,
Д.Ж.Кейнс пен М.Фридман еңбек нарығы мен жұмыспен қамтуды реттеуде
мемлекеттің жүргізу саясатының қажеттілігінің маңыздылығын қарастырған.
Сонымен бірге тәжірибеде теориялық жағынан қамтылған және Батыс елдердің
үлкен тәжірибесіне негіз болған ғылыми зерттеулер жарияланып жүр. Дамыған
елдердің тәжірибесін үйрену еліміздің еңбек нарығын реттеу мен халықты
жұмыспен қамтудың үлгісін жасауға негіз болады.
Мемлекеттің еңбек нарығын реттеу, жұмыспен қамту және халықтың
әлеуметтік саясатын жетілдіру мәселелерін қазақстандық ғалым-экономистер:
Я.Ә.Әубәкіров, Т.А.Әшімбаев, Ү.С.Байжомартов, С.Х.Берешев, Б.А.Жүнісов,
Қ.М.Жұмақанова, М.Б.Кенжеғозин, Ж.Ш.Кенжалина, Ш.К.Көпешов, Ж.К.Қорғасбаев,
А.К.Қошанов, А.Қатарбаева, Н.К.Мамыров, М.К.Мельдаханова, А.Қ.Мейірбеков,
А.Б.Молдашев, Т.Ж.Нұрымбетов, Н.А.Омаров, А.К.Отаров, Ж.Ж.Сүлейменов,
С.Д.Тәжібаев, М.Э.Тілеужанова, Ө.Қ.Шеденов және т.б. өз еңбектерінде жан-
жақты қарастырып, экономика ғылымына айтарлықтай үлес қосқан.
Жамбыл облысында еңбек нарығын реттеу мен халықты жұмыспен қамту
деңгейін көтеру, облыстың экономкалық және т.б. ерекшеліктеріне байланысты
ауқымды және күрделі мәселелердің бірі болып отыр. Бұл мәселелерді
облыстық экономика мен еңбек нарығының байланыстылығын жүйелі түрде
зерттеп, тиімді саясат арқылы шешу теориялық және тәжірибелік зерттеу
жұмыстарын қажет етеді.
Еңбек нарығы туралы теориялық-әдістемелік және жинақталған тәжірибелік
материалдар өзіндік ғылыми зерттеу жұмысын іске асыруға ықпал етті.
Дипломдық жұмыстың мақсаттары мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың
мақсаты Оңтүстік Қазақстан облысының еңбек нарығын реттеу және халықты
жұмыспен қамтуды жетілдіру бойынша ғылыми тәжірибелік ұсыныстар жасау болып
табылады. Дипломдық жұмыс мақсатына, еңбек нарығын дамытудың
ерекшеліктеріне сәйкес келесідей міндеттер қойылды:
-еңбек нарығы мен халықты жұмыспен қамтудың жалпы теориялық
-әдістемелік негіздерін зерттеу;
-еңбек нарығын реттеудің қызмет ету тетіктерін және әлеуметтік –
экономикалық мазмұны мен факторларын анықтау;
-облыстағы еңбек нарығы мен жұмыспен қамтудың жалпы сипаттамасын
қарастыру;
- Оңтүстік Қазақстан облысындағы еңбек нарығының қазіргі жағдайына
талдау жасап, тиімділік деңгейі мен салааралық ерекшіліктерін анықтау;
-облыстағы халықты жұмыспен қамтудың облыстық бағдарламасының
қажеттілігі мен жұмыспен қамту шараларының тиімділігін арттыру жолдарын
негіздеу.
Дипломдық жұмыстың пәні болып еңбек нарығын реттеу мен халықты жұмыспен
қамтудың жетілдіру жолдары таңдалды.
Дипломдық жұмыстың нысаны. Еңбек нарығы мен халықты жұмыспен қамтуда
болып отырған экономикалық қатынатар.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері ретінде еңбек
нарығын реттеу мәселесі бойынша отандық және шетелдік ғалым-экономистердің
ғылыми жұмыстары, Қазақстан Республикасының заңдары, еңбек нарығы мен
жұмыспен қамту мәселелеріне қатысты Қазақстан Республикасы Президентінің
жарлықтары мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары және
статистикалық органдардың ресми мәліметтері алынды.
Зерттеу жұмысындағы қорытындылар мен тұжырымдамалар салыстырмалы
талдау, материалдарды графикалық өңдеу, экономикалық-математикалық
болжамдау, зерттеудің әдістерін қолданумен негізделеді.
Зерттеу жұмысының нормативтік-ақпараттық базасы. Қазақстан
Республикасының Ұлттық статистика Агентігінің, Халықаралық еңбек ұйымының,
Қазақстан Республикасы еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
министрлігінің, Оңтүстік Қазақстан облысы статистикалық басқармасының және
Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша жұмыспен қамтуды үйлестіру және
әлеуметтік бағдарламалар Департаментінің материалдары зерттеу жұмысының
негізгі ақпараттық базасын құрады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыстың құрылымы мен
көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан және компьютерде терілген 73 беттен
тұрады.
Дипломдық жұмыста сандық материалдар 15 кестеде, 6 суретте
келтірілген.
1 еңбек ресурстарын басқарудың теориялық-әдістемелік негіздері
1.1 Еңбек ресурстарын басқару және еңбек нарығы туралы түсінік және
оның қызметтері
Еңбек ресурстарын басқару мемлекеттің қандай жүйе бойынша дамып келе
жатқандығына қарамастан, оның шешуші қызметі болып табылады. Әрине, бұл
Қазақстанға да қатысты мәселе. Сондықтан мамандарды басқарудағы әдістемелік
жолдарды білген жөн.
Дамыған елдерде бұл мәселені зерттеуге үлкен көңіл бөлінеді. Мысалы,
АҚШ-та мамандарды басқару пәні 200-ге жуық ЖОО-да оқылады. Ірі
корпорациялардағы мамандардың 30%-на жуығының магистр дәрежесі бар.
Жапондықтар өздерінің өмір сүруін табиғи ресурстарға емес, адам
ресурстарына байланысты деп түсінеді және де олар өздеріндегі ең басты
байлық адам деп есептейді.
Қолданылған ресурстардың көп түрлілігіне қарамастан оларды әдетте
негізгі 3 топқа бөледі:
-натуралды немесе табиғи (жер, т.б.);
-материалды (капитал);
-адам ресурстары (еңбек).
Ресурстарды басқару ұйымды басқаруға негіз болады. Адам ресурстарын
басқару кез келген ұйым үшін материалды және табиғи ресурстарды басқарумен
қатар, жалпы басқарудың бір құраушысы болып табылады. Алайда өз қасиет
белгілеріне қарай адам ресурстары басқа ресурстардан өзгешеленеді де,
басқарудың ерекше әдістерін қажет етеді. Басқару процесінде адам
ресурстарының өзіндік ерекшелігін ескерген жөн.
Оның мәні мынада:
Біріншіден, өндіріс құралдарына қарағанда адамдардың сапасы бар, соған
сәйкес олар сыртқы әсерге сапалы түрде жауап бере алады. Яғни, ұйым мен
қызметкер арасындағы өзара байланыс процесі екі жақты болып табылады.
Екіншіден, сапалы болғандықтан адамдар үнемі жаңарып дамып отыруға
қабілетті. Технологиялар мен оған қоса кәсіптік білім бірнеше жылдың ішінде
ескеріп отыратын ғылыми-техникалық прогрестің қазіргі жағдайында
қызметкерлердің үнемі дамып,жаңарып отыру қабілеті кез келген ұйым
қызметінің тиімділігін арттырудың аса маңызды да ұзақ мерзімді көзі болып
табылады.
Үшіншіден, қазіргі заманғы қоғамдағы адамның еңбек ету өмірі 30-50
жылды құрайды, осыған байланысты ұйым мен адамның ара қатынасы ұзақ
мерзімді сипат алады.
Төртіншіден, материалды және табиғи ресурстарға қарағанда адамдар
ұйымға белгілі бір мақсаттармен, саналы түрде келеді де, ұйымнан осы
мақсаттарына жетуде көмек күтеді.
Мамандарды басқару адамзат қоғамның даму тарихында ежелден бастау
алады. Туыстық ұйымдарға біріккен сонау ежелгі адамзат қоғамның алғашқы
өкілдері-ақ өздерінің өте шектеулі ресурстарын пайдалану мәселесін
күнделікті шешіп отыратын, күнделікті еңбек бөлінісі, еңбек уәждемесі және
тәртіп мәселелерімен кездесіп отыратын.
Мамандарды басқаруда кез келген обьектіні немесе процесті басқару
секілді ұйымдық қызмет болып табылады.
Ғылыми-техникалық процестің жеделдеуімен, нарықтық қатынастардың одан
әрі дамуымен және бәсекенің өрши түсуімен сипатталған XX ғасырдың соңғы
жылдары мамандар алдына адам ресурстарын басқару саласында жаңа мәселелер
туындады.
Еңбек ресурстары дегеніміз - еңбек ету үшін қажетті білімі мен ақыл-ой
қабілеті бар, физикалық дамыған халықтың бір бөлігі. Еңбек ресурстарына
жататындар:
а) еңбекке жарамды жастағы халық: еркектер 16-63 жас, әйелдер 16-58 жас
аралығындағылар. Жұмыс істемейтін I және II топтағы еңбек және соғыс
мүгедектері мен еңбекке жарамды жастағы, бірақ жеңілдетілген жағдайлармен
қарттығы бойынша зейнетақы алатын жұмыс істемейтіндер еңбек ресурстарын
құрамына кірмейді.
б) қоғамдық өндіріспен айналысатын еңбекке жарамды жастағылардан
үлкендер мен кішілер.
Еңбек потенциалы еңбек ресурстарына қарағанда кең мағынаны қамтиды.
Себебі мұнда жасы бойынша еңбек ресурстарының қатарынан шығып кеткен бірақ,
қоғамдық қатысатындар да кіреді.
Еңбек потенциалы - бұл жеке адамның, әр түрлі жұмыскерлер тобының,
бүкіл еңбекке жарамды халықтың қоғамдық пайдалы еңбекке қатысуы бойынша
санын, сапасын және еңбекке қабілеттілік өлшемдерін анықтайтын интегралды
сипаттамасы.
Еңбек потенциалының сандық және сапалық сипаттамалары болады. Сандық
сипаттамасы келесілерді анықтайды:
- еңбек ресурстарының саны;
- бір жұмыскердің бір жылдағы орта есеп пен алғандағы жұмыс істеген
уақытының мөлшері;
- еңбектің интенсивтігі.
Сапалық сипаттамасы:
- физикалық құраушысы;
- денсаулығы;
- интеллегтуалдылығы;
- әлеуметтік қажеттілік;
- мамандығы.
Сандық, сапалық сипаттамаларын бірге қарастыра отырып, қоғамдық
өндірістің еңбек ресурстарымен қаншалықты дәрежеде қамтамасыздандырылғанын,
ҒТП-ң талаптарына сәйкестілігін анықтауға олады.
Халықтың ұдайы өсуі деп туу мен өлімнің өзара әсерлесуі нәтижесі
дамдар ұрпағының үздіксіз жаңарып отыру процессі түсіндіріледі.
Халықтың ұдайы өсу процессінде оның түрлері, типтері және тәртібі, ал
еңбек ресурстарының ұдайы өсуі процессінде сонымен қатар фазалары немесе
кезеңдері бөлініп шығады.
Халықтың табиғи қозғалысы - деп адамдардың туылып және өлімінің
салдарынан айтамыз:
Осылардың қайсысының басым болғандығына байланысты халықтың табиғи
өсімі немесе табиғи азаюы болады.
Халықтың көші-қон қозғалысы - әр түрлі экономикалық, саяси, діни және
басқа да себептерден болады.
Адамзат тарихының тәжірибесі, адамның еңбекке деген ең жақсы ынтасы,
яғни, талаптануы, тек нарық, оның ішінде еңбек нарығы жағдайында ғана іске
асатындығын көрсетті. Еңбек нарығы дегеніміз бұл ең алдымен жұмыс күшіне
сұраным мен ұсыным. Әрине, бұл тым ерекше, өзгеше нарық. Жұмыс күшін
реттеуде оны әкімшілдік-өміршілдік әдіске қарама-қарсы әдіс деп қарауға
болады. Еркін еңбек - бұл тиімді экономиканың негізі.
Еңбек нарығы бұл тауар болып табылатын еңбек ресурстарының нарығы,
бұлардың тепе-теңдік бағасы мен саны, оларға сұраныс пен ұсыныстың бір-
біріне әсер етуімен белгіленеді. Кәсіпкерлер мен еңбекке қабілетті адамдар
нарықтың агенттері – еңбек нарығында өзара қатынаста болады. Сондықтан
еңбек нарығы сұраныс пен ұсыныстың механизмі арқылы экономикалық
агенттердің арасындағы бәсекелестіктің нәтижесінде жұмыспен қамтудың
белгілі көлемі және еңбек төлемі дәрежесі орнайтын экономикалық орта немесе
болмыс болып табылады.
Еңбек нарығы өндірістің тиімділігін өсіруге, ғылыми-техникалық
прогресті жеделдетуге осы негізде еңбекшілердің тұрмыс дәрежесін елеулі
көтеруге көмектеседі. Еңбек нарығы жұмыс орны мен кәсіпті таңдауға, өмір
салтын қалыптастыруға, адамның экономикалық тәуелсіздігін қамтамасыз етуге
жол ашады.
Еңбек нарығы асқан жауапкершілікті, жинақылықты қажет етеді. Мемлекет
әр адамға нақтылы жұмыс орнын дайындау міндетінен арылады, сонымен әр адам
өзіне лайықты еңбек орнын таңдап алуға ерікті. Мемлекеттің міндеті
еңбекшілерге тиімді еңбек етуіне қолайлы жағдай жасаумен бірге уақытша
жұмыссыз қалғандарға әлеуметтік жәрдем жасау, оларды барынша қолдау және
қорғау (5(.
Қазақстан Республикасында 1992 жылға дейін еңбек нарығы болған
жоқ. Нарықтық экономикаға көшу осындый нарықтың болуын қарастырады. Еңбек
нарығы-бұл жұмыс күшін тауар ретінде сату-сатып алу туралы экономикалық
қатынастардың жүйесі.
Қазақстан Республикасындағы қалыптасып отырған еңбек нарығы нақты
еңбек нарығынан өзгешелеу. Мұнда әзірше жұмыс күшін еркін сату жүзеге аспай
тұр және оның болуы әкімшілік құқықтық және экономикалық факторлармен
шектелуде: әлі де болса паспорттық құжаттық режим сақталуда, жұмыс күшінің
еркін аумақтық құйылуын тоқтататын нақты тұрған жай нарығы болмай тұр.
Мысалы, көмір және тау-кен өндіру, мұнай өңдеу аудандарында ерлер
еңбегі басымдау. Себебі мұнда әйелдер еңбегін қолданатын кәсіпорында нашар
дамыған, осыдан байқалатын елдегі жұмыссыздардың үштен екісін әйелдер
құрайды.
Еңбек нарығының қызметтері қоғам өміріндегі еңбектің рөлімен
белгіленеді, еңбек табыстың және жақсы хал-жағдайжың өте маңызды көзі.
Экономикалық бағыттан еңбек дегеніміз өте маңызды өндірістік ресурс болып
табылады. Осыған сәйкес еңбек нарығы басты екі қызмет атқарады. Әлеуметтік
функцияға адамдардың табыстары мен жақсы тұрмыс халының әдеттегідей
дәрежесінің қамтамасыз етілуі және жұмыскерлердің өндірістік қабілетінің
тиісті дәрежеді ұдайы өндіруінің қамтамасыз етілуі жатады. Еңбек нарығының
экономикалық функциясына еңбекке рационалды тарту, оны бөлу, реттеу және
пайдалану жатады. Еңбек нарығы бірсыпыра ынталандыру функцияларын атқарады,
олар бәсекелестік қабілеттің күшеюіне, тиімділігі жоғары еңбекке ынтаның
өсуіне, квалификацияның жоғарлауына, мамандықты ауыстыруға т.б. мүмкіндік
тудырады.
Еңбек нарығы - бұл өте икемді құрылымдық-функционалдық құрамы бар
динамикалық нарық. Сондықтан еңбек нарығында белгілі ағымдар қалыптасады:
жұмысшы күші құрамынан шығушылар, жұмысшы күші құрамына кірушілер; жұмыс
іздеуден бас тартқандар; жұмыс іздеуді бітіргендер; жұмыс тапқандар және
т.б. Осы адамдардың бейімділігі қоғамдағы жұмысшы күшінің нарықтық
динамикасын сипаттайды. Нарық қатынастары дамыған көп елдерде еңбек нарығы
әр түрлі топтағы адамдарды, әсіресе жастарды жұмымспен қамтудың жеке
шараларын жүзеге асырады. Ол үшін арнайы бағдарламалар қабылданып іске
асырылады. Осы мақсатта кәсіпкерлердің қатысуымен жастар үшін жалақы
шығындары бөлінеді, және оларды кәсіптік мамандыққа дайындайтын шығындарды
мемлекет толық өз мойнына алады.
Барлық экономика үшін біртұтас еңбек нарығы болмайды. Нақты өмірде, біз
көптеген, жеткілікті дәрежеде оқшауланған сегменттермен кездесеміз. Еңбек
нарығы мамандықтар, салалар және территориялао бойынша бөлінеді. Бір
сегменттен басқа сегментке өту үлкен шығынмен байланысты. Еңбек
нарығындағы тепе-теңдік жағдайы көбінесе мемлекеттің арласуымен анықталады.
Жұмыссыздыққа байланысты берілетін жәрдем ақша еңбекті ұсыну жағдайына әсер
етеді. Жалақының ең төменгі мөлшері нарықтың сұраным мен ұсыным қозғалысына
автоматты түрде бейімделу әрекетіне шек қояды.
Еңбектің тікелей әсер етуінің арқасында жоғарғы біліктілікті еңбектің
дәрежесі көтеріледі, әрбір жұмыс орнының бағасы өседі, жұмыскерге және оның
еңбегіне талап күшейеді. Еңбек нарығында өте қабілетті және іскер
жұмыскерлерге қатаң әрі қатал таңдау жүргізіледі. Нарық еңбекке
қабілетсіздерді, жалқау әлсіздерді ешқашан аямайды. Ол еңбектің жоғары
шапшандығын қамтамасыз етіп, іскерлік пен бастамшылдықты ынталандырады.
Еңбек нарығы - бұл жұмыс күшін (адамның еңбек ету қабілеті) тауар
түрінде сату-сатып алуға байланысты болатын экономикалық қатынастар жүйесі.
Еңбек нарығы жоғары квалификациялы еңбектің беделінің сөзсіз көтерілуіне
әсер етеді, осынын арқасында әрбір жұмыс орнының бағасы артады,
жұмыскерлерге және олардың еңбегінін сапасына деген талап күшейеді.
Еңбек нарығы – жұмысшылар мен жұмыс орындарының саны арасындағы
қатынасты реттейтін механизм. Бұл жұмыс күшінің бірқалыпты ұдайы өндірісін
және еңбекті тиімді пайдалануды қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар мен
әлеуметтік, соның ішінде құқықтық институттар жүйесі болып табылады.
Еңбек нарығының құрылымы деп оның құрамына кіретін барлық элементтер
арасындағы байланыстар мен өзара әрекеттесуін айтамыз. Еңбек нарығының
элементтерінің ішінде келесілерді бөліп қарастырған тиімді: жалдамалы
жұмысшылар мен олардың бірлестігі; кәсіпкерлер мен олардың одақтары;
мемлекеттік органдар жататын нарық субъектілері.
Еңбек нарығының құрылуы, қалыптасуы және дамуы 1-ші суретте
көрсетілгендей бірқатар факторларға байланысты болады.
Сурет 1 – Еңбек нарығының қалыптасуына әсер етуші факторлар
Ескерту - Әдебиеттерді талдау негізінде автор құрастырған
Еңбек нарығында бірнеше ерекшеліктер болады. Осыны құратын элементтерге
жұмысшы күшін иемденетін адамдар жатады. Бұларға психофизиологиялық,
әлеуметтік, мәдени, діни, саяси және т.б. адамдық қасиеттер тән болады. Осы
ерекшеліктер адамдардың мүдделеріне, мотивацияларына, еңбекке белсенділік
дәрежесіне елеулі әсер етеді және еңбек нарығына, оның болмысына ықпал
етеді. Өндірістік ресурстардың басқа барлық түрлерінен еңбектің басты
айырмашылығы-еңбек адамның тіршілік әрекеттерінің формасы, оның өмірлік
мақсаттары мен мүдделерін жүзеге асыру формасы. Еңбектің бағасы - ресурс
бағасының жабайы бір түрі ғана емес, ол тіршілік дәрежесінің, әлеуметтік
мәртебенің, жұмыскердің және оның отбасының аман-есендігінің бағасы, құны
болып табылады.
Бәсекелік еңбек нарығының классикалық үлгісінің негізін мынадай
принциптер құрайды: фирмалардың ынталарын бейнелейтін және еңбекке сұраныс
жасайтын жұмыс берушілердің көп болуы; жұмысшы күшіне иелік ететін және
оның ұсынысын жасайтын жұмыскерлердің көп болуы. Еңбек нарығындағы
субъектердің тәртібі рационалды болады, олардың мүдделеріне жетуді және
пайда табуды көздегендігімен белгіленеді. Олар үшін еңбек нарығында еркін
әрекет жасауына елеулі кедергілер болмайды. Жұмыс берушілер ұсынатын жұмыс
орындары және жұмыскерлер ұсынатын жұмысшы күші біркелкі болады. Жұмыспен
қамтудың саны мен көлемі жұмыскерлер санымен өлшенеді (6(.
Икемді нарық механизмі баға арқылы жүзеге асырылатын еңбек нарығы,
жетілген бәсекелік нарығы болып сипатталады. Осындай нарықта жекелеген
жұмыс берушілер, жекелеген жұмыскерлер жалпы нарықтық ситуацияға әсер ете
алмайды: жалақының тепе-теңдік ставкалары жекелеген фирмалардың немесе
жұмыскерлер топтарының әрекеттеріне тәуелді болмайды, олар жалпы
конъюнктурамен, яғни нарықтық процестің барлық мүшелерінің жалпы өзара
әсерлерімен белгіленеді.
1.2 Жұмыссыздық, оның экономикаға әсері және жұмыссыздық деңгейін
сипаттайтын көрсеткіштер
Экономикалық балансталған экономиканың өсуі бұл шаруашылық жүйесінің
барлық элементтерінің, өндіріске қатысушылардың барлығының тұрмысының
үдемелі өсуін қамтамасыз ете отырып, келісімді түрде жұмыс жасайтын дамудың
идеалды варианты.
Макроэкономикалық үйлесімсіздік кәсіпкерлік қызметтің тәуекелділігін
күшейтіп, экономикалық тұрақсыздық жағдайын туғызады. Экономикалық
тұрақсыздықгың өсуін өндірістің құлдырауын терендетеді, осының нәтижесінде
жұмыссыздық өседі. Жұмыссыздыктың өсуі жұмыссыздар мен жұмысбастылардың
өмір деңгейінің нашарлауымен байланысты, өйткені, жұмыс күшінің ұсынысының
артықшылығы еңбек бағасының төмендеуіне әкеледі. Әлеуметтік жаюқалдардың
туу қауіп қатері көбееді, бұл іскерлік белсенділіктің төмендеуіне әкеледі.
Бұндай кезенде капиталдағы бос құралдар неғүрлым тұракты экономикалық
дамумен сипатталатын аудандарға ауысады. Осылай жұмыссыздық капиталдың
кемуіне әкеледі, ал бұл экономикалык конъюнктураның төмендеуіне және
балансталған өсудің шегін ығыстырады (7(.
Халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеуі тұтынушы сұранысының азаюына
жинактау денгейінің төмендеуіне, өндірістің қыскаруына әкеледі. Жұмыссыздык
өндірістің құлдырауы нәтижесінде пайда болып және осы құлдырауды терендете
түседі. Тұрақсыздықтың өсуін төмендегі схема түрінде көрсетуге болады.
(схема-1) Бірақ, нарықтық экономика мамандары сталиндік конституцияда
жазылғандай елдің алдына толық жұмысбастылықты қамтамасыз ету мәселесін
коймайды. Белгілі шамада қалыпты жұмыссыздық экономикалық өсу үшін игілік
болып табылады деп есептелінеді.
Схема-1- Жұмыссыздықтың өсуі*
Өндірістің құлдырауы —
Персонал көлемінің кысқаруынан немесе кәсіпорын жүмысының 19,0
токтатылуына байланысты жұмыстан босағандар
Өз еркімен жұмыстан кеткендер 50,0
Еңбек тәртібін бұзғаны үшін жұмыстан кысқарғандар 1,0
Ұзақ үзілістен соң қайтадан жұмыска тұруга 19,0
тырысушылар
Алғаш рет жұмыс іздеушшер 11,0
* Негіз. Шымкент қаласының сайт материалдары
Егер, нарық жүйесіне дейінге кезеңде, кәсіпорын жұмысының токтатылуы
немесе кадрлар бөлімімінің қысқаруына байланысты жұмыстан кету сирек
кездесетін болса, ол казір мейлінше өсті. Бұл нарык шарттарына байланысты,
мысалы, Қазақстанда күн сайын бірнеше кәсіпорын немесе фирма ашылып,
жабылуда. Әсіресе, қалалық өндіріс кәсіпорындарында немесе қауытта көп жыл
бойы жұмыс істеген адам, иелік статусы немесе өндірістің банкроттығына
байланысты жүмысын жоғалтуы қайғылы.
Институционалды жұмыссыздық еңбек рыногының ұйымдастырылуы мейлінше
аз тиімді болған жағдайда пайда болды. Мәселен, бос жұмыс орны туралы
акпарат толық емес делік. Ақпарат жүйесінің жұмысының реттелуі болса, онда
жұмыссыздық деңгейі төмен болар еді. Дәл осындай әсермен тым көтереліп
берілетін жұмыссыздық жәрдемақысымен табысқа тым аз салық та жұмыс жасайды.
Өйткені, тезірек жұмыс іздеу ынтасын өшіреді.
Циклдік жұмыссыздықты, өндіріс дағдарысы, яғни, жалпы немесе
жиынтыкталған шығыстардың жетіспеушілігімен анықталатын экономикалык цикл
кезінде, өндіріс тоқырауыда пайда болатын құбылыстар тудырады. Егер, тауар
және кызметтерге жиынтықталған сұраныс азайған уақытта жұмысбастылық
азайып, жұмыссыздық өседі, Осы себепке байланысты, циклдік жұмыссыздықгы
кейде сұраныс деффицитімен байланысты құбылыс ретінде қарастырады. Көтерілу
және дамуға көшкен сайын жұмыссыздыр мөлшері азайяды.
Ерікті жұмыссыздық - әр қоғамда, өзінің психикалық формациясына
байланысты немесе басқа себептерге байланысты жұмыс істегісі келмейтін
адамдар тобы болады.
Жұмысын жоғалту, жұмыс іздеу және жұмыссыздықгың табиғи деңгейі.
Жұмысшы күшін Ь—деп белгілейік, Е жұмысбастылар саны, ал - И - жұмыссыздар
саны. Әрбір еңбекке жарамды адам не жұмысбасты, не жұмыссыз болатындакган:
Ь=Е+И
(1)
Осылай жиынтық жұмысшы күші жұмысбастылар саны мен жұмыссыздар санының
қосындысынан түрады. Жұмыссыздар деңгейіге тең болады.
Жұмыссыздық деңгейін анықтайтын факторларды қарастыру үшін жиынтық
жұмысшы күші өзгеріссіз деп аламыз. Индивидтін жұмысбастыдан жұмыссызға
және керісінше айналуы төменде көрсетілген:
• жұмысшылардың жүмыстан босау деңгейінің көрсеткіші яғни, әр ай
сайын жүмыстан босайтын жұмысбастылардың үлесі;
• жұмыска орналасу деңгейінің көрсеткіші, яғни, әр ай сайын
жұмысқа орналасатын жұмыссыздардың үлесі. Осы 2 көрсеткіш
түрақты деп алсақ, онда оның жүмыссыздық деңгейін анықтайтынына
көз жеткіземіз. Егер жұмыссыздық деңгейі өзгермейтін болса,
яғни, еңбек нарығы тұрақты болған жағдайда болса, онда жұмысқа
орналасқандар саны мен жұмыстан босағандар саны тең болуы керек:
Жұмыссыздықтың тұрақгы деңгейін табу үшін берілген
тендікті түрлендіреміз. Е=Ь-ІІ; яғни, жұмысбасты саны жалпы
жұмысшы күшінен жұмыссыздар санын алғанға тең болады.
Жұмыстан босатылу деңгейі қаншалықты жоғары болса, жұмыссыздық
соншалықты жоғары болады. Жұмысқа орналасу деңгейі қаншалыкты жоғары болса,
жұмыссыздық соншалықты төмен болады.
Жұмыссыздықтың табиғи деңгейінің келтірілген моделінен маңызды
қорытынды шығады. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейін төмендетуге бағытталған
кез келген экономикалық саясат, не жұмыстан босатылу деңгейін азайтуға, не
жұмысқа орналасу деңгейін жоғарылатуға мүмкіндік жасау керек.
Экономикалық жағдайды қолда бар ресурстарды қаншалыкды тиімді
қолданылуына байланысты сипатталады. Экономиканың негізгі ресурсы жұмысшы
күші болғандықтан жұмысбастылықты сактау бұл экономикалық саясаттың басты
мақсаты болып табылады. Жұмыссыздық деңгейі жұмыс істегісі келетіндердің
жалпы санындағы жұмысы жоқтардың үлесін (% түрінде) көрсететін
статистикалық көреткіш. Статистика органдары жұмыссыздық деңгейін және
экономистер мен экономикалық саясаттың авторына еңбек нарығының жағдайын
бағалауға мүмкіндік беретін басқа да көрсеткіштерді мерзімді түрде есептеп
отырады (12(.
Жұмысшы күші бұл жұмысбастылар мен жұмыссыздардың жиынтығы, ал
жұмыссыздық деңгейі жұмысшы күшінің жалпы санындағы жұмыссыздық үлесі
ретінде анықталады.
Жұмыссыздық күші = жұмысбастылар саны + жұмыссыздар саны (2)
Жұмыссыздық деңгейі = жұмыссыздар саны жұмысшы күшінің (3)
жалпы саны* 100 %
Басқа статистикалық көрсеткіш ересек халықтың жалпы санындағы, %
түрінде берілген, жұмысшы күшінің үлесі,
Ересек халыктың жалпы санындағы жұмысшы күшінің
жалпы үлесі = жұмысшы күшінің жалпы саныересек (4)
халық саны х 100%
Бұл статистикалық көрсеткіштер бүтіндей халық үшін де, сондай-ақ оның
жеке топтары: ер адам мен әйел, жасөспірімдер мен ересек адамдар үшін де
есептелінеді.
Жұмыссыздықтың көрсеткіштері. Енді жұмыссыздықты, сонымен қатар
жұмыссыздықты қысқартуға бағытталған мемлекеттік саясаттың шараларын
бақылауға көмектесетін, жұмыссыздықты сипаттайтын косымша мәліметтерді
қарастырамыз.
Жұмыссыздықтың ұзактылығы. Егер адамды жұмысынан айрылды деп есептесек,
онда оның ұзақ уақыт бойы жұмыссыз қалу ықтималдығы қаншалықты?
Бұл сүраққа жауап өте маңызды, себебі ол жұмыссыздыкгың себебін және
мемлекеттік саясаттың неғұрлым сәйкес келетін шараларын көрсетеді.
Бір жағынан егер жұмыссыздық қысқа мерзімді сипатқа ие болса, оны
уақытша деп есептеу болады. Адамдарға өздерінің біліктілігі мен қалауына
сәйкес келетін жаңа жұмыс табы үшін қандай да бір уакыт керек.
Екінші жағынан ұзақ мерзімді сипатқа ие жұмыссыздық - ол сәйкес жұмысты
іздестіру процесі көптеген айларға созыла коймайтындыктан, бүл негізінде
басқа құбылыс. Ұзақ мерзімді жұмыссыздық негізінен күту жұмыссыздығы болып
табылады, осылай жұмыссыздық туралы мәлеметтер біздің жұмыссыздыктың
себептері туралы түсінігімізге әсер ете алады.
Жоғарыда койылған сұраққа жауап беру онай емес. Көрсетілгендер көптеген
адамдар үшін жұмыс табу созылмайтынын көрсете алады, бірақ сонымен қатар
жұмыссыздықтың жиынтылық ұзықтылығын ұзақ уакыт бойы жұмыссыз жүрген адам
құрайды. Бұны түсіну үшін келесі мысалды қарастырамыз. Берілген жылдың
қандай да бір бөлігінде 4 адам жұмыссыз деп есептелік. Осылардың ішінде 12
адам 1 айдың ішінде жұмыс табады, ал екеуі бір жыл бойы жұмыс істемейді.
Сонда, жалақы алғанда бұл адамдар 36 ай бойы жұмыс істемейді. Берілген
мысалда жұмыссыздардың көп бөлігі кысқа мерзім бойы жұмыссыз болады. 14
адамнан 12 адам үшін яғни, жалпы жұмыссыздардың 86 %-ті үшін жұмыссыздық 1
айдан аспайды.
Сонымен қатар жұмыссыздықтың жиынтық ұзақтылығы ұзақ уақыт бойы жұмыс
істемеген жұмыссыздардың үлесіне келеді. Яғни, 36 айдың 24 айы немесе 67%-
ті бір жыл бойы жұмыс істеген екі адамның үлесіне келеді. Қарастыру
тақырыбына не жататынынан байланысты, яғни, жұмыссыздықтың жеке немесе
жалпы үзақтығына байланысты жұмссыздық не қысқа не ұзақ мерзімді болуы
мүмкін (13(.
Жұмыссыздықтың ұзактылғы туралы мәліметтер мемлекеттік саясатты жүргізу
үшін үлкен мәнге ие болады. Егер жұмыссыздық деңгейін қысқарту мәселесі
қойылса, онда саясат ұзақ мерзімді жұмыссыздыққа қарсы бағытталған болуы
тиіс. Себебі, ұзақ мерзімді жұмыссыздықтың жалпы ұзақтылығының көп бөлігін
құрайды. Бірақ бұндай саясат барлық жұмыссыздардың аз бөлігін құрайтын ұзақ
уақыт бойы жұмыссыз жүрген адамдарға бағытталған болуы тиіс. Жұмыссыз
калған адамдардың көп бөлігі жұмысты тезірек табады.
Әр түрлі демографиялық топтар арасындағы жұмыссыздық деңгейінің
айырмашылығы.
Жұмыссыздық деңгейі халықтың әр түрлі топтары бойынша бөлінеді. Жас
жұмысшылар үшін жұмысыздықтың неғұрлым жоғары деңгейі тән. Бұны түсіндіру
үшін жұмыссыздыктың кәдімгі деңгейінің моделін қарастырамыз. Бұл модель
бойынша жұмыссыздықтың жоғары деңгейінің екі себебі болады: жұмысқа
орналастыру деңгейінің төмен көрсеткіші және жұмыстан босатудың жоғары
деңгейі.
Жеке индивидтің жұмысбастыдан жұмыссызға және жұмыссыздан жұмысбастығы
айналуы туралы мәліметтерді зерттейтін экономисттер, жұмыссыздықтың жоғары
деңгейі деңгейіне ие топтардың жұмысын жоғалту ықтималдығы жоғары
көрсеткішке ие болатынын тапты. Жұмысқа орналасу көрсеткішіне катысты
топтар арасындағы айырмашылык аз болды. Мысалы, жұмысшының жұмыссызға
айналу ықтималдығы орта жастағы адамға қарағандағы жасөспірім үшін 4 есе
жоғары, ал жұмыссызға жұмыс табу ықтималдығы оның жасымен тығыз байланысты
емес.
Осыған байланысты жасөсіпімдер арасндағы жұмыссыздықтың жоғары деңгейі
дұрыс келеді деп есептеуге болады. Жас жұмысшылар еңбек нарығына шыққанда
өздерінің мамандықты тандаудағы дұрыстығына сенімсіз болады. Сондықтан бұл
жастағы топтарға жұмыстан босаудың жоғары көрсеткіші және уакытша
жұмыссыздықтың жоғары деңгейі тән болады.
Маркстік ілімге қарсы батыс теорияларында еңбек тауар деп саналады.
Нарықтык экономикада "еңбек нарығы" термині қолданылып, жұмыс күшіне
еңбекке кабілетті халыктың белгілі бір тобын жатқызып жүр.
Қазақстандық экономикалық әдебиеттерде зерттеушілердің біреуі
“еңбек нарығы” терминін қолданса, ал екінші біреулері “жұмыс күшінің Ал,
ресейлік Саткина М.А., Гибриков Г.Г. және қазақстандық Н.К. Мамыров және
т.б. бір топ ғалымдар еңбек нарығы анықтамасын ғылыми тұрғыдан беруде әр
түрлі көзқарасты ұстанады.
Дамыған нарықтық экономикалық жүйеде барлық еңбек өнімдері тәріздес
жұмыс күші де тауарлы форманы иеленеді. Неоклассикалық экономикалық
теорияда тауарлар мен қызмет көрсетулер, капитал мен инвестициялар
нарығымен қатар ерекшеленген жұмыс күші мен еңбек нарығы да қарастырылады.
Сондықтан, қазіргі кездегі әлеуметтік-экономикалық әдебиеттерде, саяси-
шаруашылық тәжірибеде жұмыс күші нарығы мен еңбек нарығы деген ұғымдар
бір-біріне сәйкес ұғымдар ретінде қабылданған.
1945жылы капиталистік елдің экономикалық жағдайы анық түрде
ерекшеленді. АҚШ өзінің территориясында әскери қимылдар болмағандықтан
өндіріс қуаты және рекордты түрде экономикалық өсу байқалған. Ал керісінше,
Батыс Еуропа және Жапония елдері біршама қирауға ұшыраған. Ол елдердің
халқы интенсивті құрылыс жұмыстарын жүргізе отырып шығындарға төзуге тура
келді. Бұл жағдайлар мысалы, Германия және Жапония елдерінде 40-ші жылға
дейін жалғасқан. 30-жылдары экономикалық өсу бүкіл аймақта болды және
жұмыссыздықты болдырмады.
Жапониядағы жұмыспен қамтуды басқару. Өмірлік жалдану жүйесінің
мағынасы, жұмысшы нақтылы түрде өмір бойы бір кәсіпорында жұмыс істейді,
бірте-бірте қызмет баспалдағымен көтеріледі. Білім деңгейіне (орта білім
немесе жоғары білімді) байланыссыз жұмысшы карьерасын қарапайым жұмысшыдан
бастайды және бір орында 2-3 жылдан көп отырмайды. Өйткені оның жұмыс
орнында алған білімін жоғалтуға мұрша бермейді. Ал екіншіден, төменнен
бастап, жас маман бірдеңені өзгертуге мүмкіндік алады, басшылардың,
қызметтестердің мойындауына жету, репутациясын орнату.
Швециядағы жұмыспен қамтуты басқару.
Қоғамдағы өмірді ұйымдастырудың Шведтік түрі экономикалық және өмірлік
деңгейді жоғарлату, экологиялық стандартты қамтамасыз етеді. Бұл модель
ерекше технологиялық рента алуды негіздейді, ішкі және әлемдік нарықта
елдің алатын өнімінің жоғары сапасы мен инновациялығы. Әрине Швеция өте
жақсы әлеуметтік-экономикалық модельді құруды көздейді.
Швецияның тәжірибесі бойынша жұмыссыздыққа жәрдемақы беру іс-шараларына
келесілер жатады:
- кіші және жанұялық кәсіпорынға мемлекеттік субсидиялар мен несилерге
жағдай жасау, яғни бастапқы капитал 10 пайызды ғана құрайды, 70 пайызы
субсидия, 20 пайызы несие, егер кәсіпорын пайда ала алмаса 4 жылға
салықтан босатылады;
- географиялық мобильділік, яғни жұмыс күші тапшылық жерлерге жанұяларды
көшіріп апарады. Оларға үй, жұмыс тауып береді, жағдай жасайды;
- қоғамдық жұмыс, негізінен жастарға, құрылыс, жол, қызмет көрсету, 6
айға дейінгі кепілдеме түрде жалақысы 50-100 пайыз болатын жұмысқа
алу;
- жеке фирмаларға көмек көрсету, жарты жылға дейінгі 50 пайыздық
субсидия беру;
- арнайы техникалық жабдықтау, кәсіпорында мүгедектерге арналған жұмыс
орнын дайындау және кәсіпорын иелеріне жұмысқа алғаны үшін субсидиялар
төлеу және мүгедектердің жалақысына да субсидиядан ақша шамамен
қосылады.
Кесте 2 – Еңбек нарығын реттеу үлгілері*
Еңбек нарығын Қолданыстағы үлгісі Ерекшелігі Ескерту
реттеу үлгісі
Америкалық үлгі Жұмысқа алу мен Тұрғындардың Жұмыссыз
жұмыстан шығу еңбек нарығына кедейлердің
еркіндігі; кірудің қиындығы көптігі
Фирма деңгейінде
ұжымдық-келісімдікті
реттеу
Шведтік үлгі Жұмыс орындарын Еңбек нарығына Еңбек ақы
құруға, кәсіби жастардың жұмысқатөлеудің төмен
даярлау мен қайта орналасу қиындығыболуы
даярлауға көп шығын
жұмсау
Жапондық үлгі Өмірлік жалдану Бұл жүйе Жастардың қызмет
жүйесінің қолданылуыжастардың еңбек ету аясының тар
етуіне өз әсерін болуы
тигізуі
Қазақстандық Еңбек нарығын Еңбекке Жас маманды
үлгі белсенді түрде орналастыру жұмысқа алу
жүргізу, жұмыспен бойынша жалпы кезінде мемлекет
қамту саясатын іске қоғамдық жүйенің тарапынан
асыру жұмыс істемеуі кәсіпорындарға
қолдау көрсетудің
жоқтығы
* (20, 9с.(
Шетелдік тәжірибеде көп уақыт бойына жұмыспен қамту мәселесі қоғамдық
келісімде арнайы енгізілмеген. Бірақ 20 ғасырдың 70-жылдары мұнай
дағдарысына байланысты өзгерген болатын (1973-1979 жылдар). 1980 жылға
дейін жұмыспен қамту бойынша 170 келісім кабылданды. Келісімдерде жұмыс
берушілер жұмыскерлерді бір жыл ішінде немесе бірнеше жыл ішінде босатуға
міндеттеме алады. Мұндай келісімдер белгілі бір жағдайда және берілген
саланың кәсіпорындағы жеткілікті түрде кезекті бағыт ұстанғанда мүмкін
болады.
Осы шетел тәжірибесін қолдана отырып Қазақстанның еңбек нарығын реттеу
жүйесін жасауға болады. Шетелдің еңбек нарығына байланысты тәжірибесін
қарастыра отырып Қазақстан өзінің еңбек нарығын реттеу бойынша үлгісін
құруы қажет.
1.3 Жұмыспен қамтылу ұғымы және халықты жұмыспен қамту саласындағы
мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттары
Халықты жұмыспен қамту саласындағы құқықтық, экономикалық және ұйымдық
қатынастарды Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтарда қабылданған
Халықты жұмыспен қамту туралы Заңы реттейді.
Жұмыспен қамтылу дегеніміз — азаматтардың жеке кажеттерін
қанағаттандыруға байланысты және оларға табыс немесе кіріс әкелетін
Конституцияға, зандарға, өзге де нормативтік құқықтық актілерге қайшы
келмейтін қызметі.
Азаматтардың қызметі, олардың мамандық, жұмыспен қамтылу, соның ішінде
ақы төленетін жұмысты атқарумен байланысты емес жұмыспен қамтылу түрі мен
сипатын талдап алуы олардың еріктілігіне ғана негізделген. Зандарда
көзделген реттерден басқа кезде азаматтарды еңбек етуге әкімшілік жолмен
және өзге де күштеудің кез келген нысандарына жол берілмейді. Әркімнің
еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына қүқығы бар.
Еріксіз еңбекке соттың үкімі бойынша не төтенше жағдайда немесе соғыс
жағдайында ғана жол беріледі делінген Қазақстан Республикасы
Конституциясының 24-бабының 1 тармағында.
Заңда жүмыспен қамтылған азаматтардың санаттары белгіленген. Оларға
мыналар жатады:
- жеке еңбек шартымен жүмыс істейтін, оның ішінде толық, толық емес
жұмыс уақыты жағдайларында сыйақы үшін жұмыс орындайтын немесе өзге де
ақы төленетін жұмысы (қызметі).
- кірісі бар азаматтар;
- кәсіпкерлік қызметпен шұғылданатындар;
- өз бетімен жұмыспен айналысатындар;
- қосалқы кәсіпшілікпен айналысатындар және өнімді шарттар бойынша
өткізетіндер;
- жұмысты азаматтық-құқықтык сипаттағы шарттар бойынша орындайтын
азаматтар;
- өндірістік кооперативтердің мүшелері;
- ақы төленетін қызметке сайланғандар, тағайындалғандар немесе
бекітілгендер;
- Қазақстан Республикасының Карулы Күштерінде, ұлттык қауіпсіздік
органдарында, Ішкі істер министрлігінің ішкі әскерлерінде,
Республикалық ұланда, Төтенше жағдайлар жөніндегі агенттігінің
бөлімдерінде және өзге де әскери кұрылымдарда кызмет атқарып жүрген
азаматтар.
Біздің мемлекетіміз азаматтардың жұмыспен нәтижелі әрі еркін таңдау
арқылы қамтылуына жәрдемдесетін саясат жүргізілуін қамтамасыз етеді.
Халықты жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі
қағидалары мыналарға бағытталған:
1) республика азаматтарына, Казақстанда тұрақты тұратын шетелдіктер
мен азаматтығы жоқ адамдарға қызмет пен кәсіп түрлерін еркін тандауға
бірдей мүмкіндіктерді, әділ де қолайлы еңбек жағдайларын, жұмыссыздықтан
әлеуметтік қорғауды қамтамасыз етуге;
2) нәтижелі жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге, жұмыссыздықты азайтуға,
жұмыс орындарын ашуға;
3) білім беру жүйесін еңбек рыногының қажеттеріне және инвестициялық
саясатты ескере отырып, оның даму перспективасына сай кадрлар даярлау ісіне
бағдарлауға;
4) азаматтардың заңдарға сәйкес жүзеге асыратын еңбек және кәсіпкерлік
бастамаларын қолдауға, олардың өнімді және шығармашылық енбекке қабілетін
дамытуға жәрдемдесуге;
5) бар жүмыс орындарын сақтаған және жаңа жұмыс орындарын, оның ішінде
нысаналы топтарға арналған жұмыс орындарын ашатын жұмыс берушілерді
ынталандыруға;
6) уәкілетті орган және жеке жұмыспен қамту агенттігі арқылы еңбек
делдалдығын ұйымдастыруға;
7) шетелдік жұмыс күшін тартуға, сондай-ақ Казақстаннан шетелге жұмыс
күшін шығаруға байланысты қызметті лицензиялауға;
8) шетелдік жұмыс күшін тартуға квота белгілеу жолымен ішкі еңбек
рыногын қорғауға;
9) жұмыспен қамтуды камтамасыз ету жөніндегі республикалық іс-
шараларды жергілікті атқарушы органдар қолданатын шаралармен ұштастыруға;
10) халықты жұмыспен қамту саласындағы қызметті экономикалық және
әлеуметтік саясаттың басқа да бағыттарымен үйлестіруге;
11) еңбек рыногыньң бірыңғай ақпараттық базасын қалыптастыруға;
12) мемлекеттік органдардың халықты жұмыспен қамтуды қамтамасыз ететін
шараларды әзірлеу мен іске асыру жөніндегі қызметін үйлестіріп, реттеп
отыруға және олардың орындалуын бақылауды жүзеге асыруға;
13) республика азаматтарының шетелдегі және шетелдіктердің Қазақстан
аумағындағы еңбек қызметіне байланысты мәселелерді шешуді қоса алғанда,
халықты жұмыспен қамту проблемаларын шешуде халықаралық ынтымактастықты
ұйымдастыруға;
14) жұмыс берушілер, қызметкерлер және қоғамдық ұйымдар өкілдерінің
мемлекеттік жүмыспен қамту саясатын әзірлеу мен іске асыруға қатысуын
қамтамасыз етуге;
15) жұмыспен қамту саясатымен үйлестірілген, қосымша жүмыс орындарын
ашу ісін ынталандыруды қолдайтын қаржы, салық және инвестиция саясатын
жүргізуге.
Сонымен қатар мемлекет азаматтарға халықты жүмыспен қамту саласында
кемсітушіліктің кез келген нысанынан қорғауға және кәсіп пен жұмысқа ие
болуда бірдей мүмкіндіктерді қамтамасыз етуге, жұмыссыздықтан әлеуметтік
қорғауға, уәкілетті органдардың делдалдығы арқылы жұмыс таңдау мен жүмысқа
орналасуда жәрдемдесуге кепілдік береді.
Мемлекет халыктың нысаналы топтарын жүмыспен қамтуға жәрдемдесу
жөніндегі шараларды да камтамасыз етеді. Нысаналы топтар деп жүмысқа
орналасуда қиындык көріп жүрген және әлеуметтік корғауды қажет ететін
адамдар ретінде заңмен белгіленген адамдар топтарын айтады. Оларға табысы
аз адамдар, 21 жасқа дейінгі жастар, балалар үйлерінің тәрбиеленушілері,
жетім балалар мен ата-ананың камқорлығынсыз қалған 23 жасқа дейінгілер,
кәмелетке толмаған балаларды тәрбиелеп отырған жалғызілікті, көп балалы ата-
аналар, заңдарда белгіленген тәртіппен асырауында тұрақты күтімді, көмекті
немесе қадағалауды кажет етеді деп танылған адамдар бар азаматтар,
зейнеткерлік жас алдындағы адамдар, мүгедектер, қарулы күштер катарынан
босаған адамдар, бас бостандығынан айыру және мәжбүрлеп емдеу орындарынан
босатылған адамдар және оралмандар жатады.
Жергілікті атқарушы органдар енбек рыногындағы жағдай мен жергілікті
бюджеттің қаражатына қарай нысаналы топтарға жататын адамдардың қосымша
тізбесін, сондай-ақ әлеуметтік қорғау жөнінде де қосымша шаралар белгілей
алады (14(.
Мемлекеттік жұмыспен қамту саясатын іске асыру мақсатында орталық
атқарушы орган өз құзыреті шегінде халықты жұмыспен қамтудың Республикалық
бағдарламасын әзірлеуге, еңбек рыногының бірыңғай ақпараттық базасын
қалыптастыруға міндетті. Ал жергілікті атқарушы органдар аймақтық
бағдарламалар әзірлеп тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктер аумағында тұратын
нысаналы топтарды және оларды қорғау жөніндегі әлеуметтік шараларды жыл
сайын анықтап отырады. Жұмыспен қамту мәселелері жөніндегі уәкілетті орган
мына арнайы іс-шараларды іске асыруға міндетті:
1) өтініш жасаған азаматтар мен жұмыссыздарға — жұмыс табу мүмкіндігі
туралы, ал жұмыс берушілерге жұмыс күшімен қамтамасыз ету мүмкіндігі туралы
хабарлап отыруға;
2) азаматтар мен жұмыссыздарға жұмыс тандауда жәрдемдесуге, жұмысқа
орналасу және оқу үшін жолдама беруге;
3) еңбек рыногы бойынша деректер банкін түзуге;
4) азаматтар өтініш жасаған күннен бастап 10 күн кешіктірмей тіркеуге,
оларды есепке қоюға;
5) кәсіби бағдарлау ісінде азаматтар мен жүмыссыздарға тегін қызметтер
көрсетуге;
6) жұмыссыздарды олардың келісімімен қоғамдық жұмыстарға жіберуге;
7) еңбек рыногының қажеттіліктеріне сәйкес жұмыссыздарды кәсіптік оқуға
жіберуге;
8) жұмыссызға оның жұмыссыз ретінде тіркелгені туралы анықтама беруге;
9) халыктың экономикалық тұрғыдан белсенді бөлігіне сұраныс пен
ұсынысты талдауға, болжауға және халыққа, жергілікті және орталық, атқарушы
органдарға енбек рыногының жай-күйі туралы хабарлауға;
10) халықты жұмыспен қамтудың аймақтық бағдарламаларын және нысаналы
топтардың жұмыспен қамтылуына жәрдемді қамтамасыз етуге.
Жұмыс берушілердің халықты жұмыспен қамтуға қатысты іс-шаралары
Халықты жұмыспен қамту туралы Казақстан Республикасының 2001 жылғы 23
каңтардағы Заңының 9-бабында белгіленген. Аталған баптың 2 тармағы жұмыс
берушінің міндеттерін анықтайды. Жұмыс беруші:
1) ұйымның таратылуына, адам санының немесе шарттың қысқартылуына
байланысты алдағы уақытта қызметкерлердің жұмыстан босайтыны, босатылатын
қызметкерлердің кызметтері мен кәсіптері, мамандықтары, біліктілік және
еңбекақы мөлшері корсетіле отырып, босатылуы мүмкін қызметкерлердің саны
мен санаттары туралы және олар босатылатын мерзімдер туралы жұмыстан босату
басталардан кемінде бір ай бұрын уәкілетті органға толық көлемде ақпарат
беруге;
2) бос жұмыс орындары пайда болған күннен бастап үш жұмыс күні ішінде
олар туралы уәкілетті органға мәлімет жіберуге;
3) уәкілетті орган берген жолдамаға тиісті белгі қою арқылы жұмысқа
қабылдау немесе жұмысқа қабылдаудан бас тарту себебін көрсете отырып, ол
туралы дер кезінде, яғни уәкілетті орган оған азаматтарды жіберген күннен
бастап бес жұмыс күні ішінде хабарлауға тиіс. Белгіленген міндеттерді
бұзғаны үшін жұмыс берушінің жауапкершілігі заң актілеріне сәйкес туын-
дайды.
Уәкілетті органның, сондай-ак жеке жұмыспен камту агенттігінің жұмысқа
орналастыру ісінде халыққа көрсететін жәрдемін еңбек делдалдығы дейді.
Еңбек делдалдығымен уәкілетті орган және жеке жұмыспен камту агенттіктері
айналысады.
Жеке жұмыспен қамту агенттігі азаматтарға шарттық негізде мынадай
қызметтер керсетеді:
1) жұмыспен камту және еңбек туралы заңдар мәселелері бойынша
консультациялар беру;
2) бос жұмыс орындарына жұмысқа орналасу мүмкіндігі туралы акпарат
беру;
3) жұмыс орындарын іздестіруге көмектесу;
4) азаматтарды кәсіптік даярлық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 7
1 ЕҢБЕК РЕСУРСТАРЫН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Еңбек ресурстарын басқару және еңбек нарығы туралы түсінік және
оның қызметтері
1.2 Жұмыссыздық, оның экономикаға әсері және жұмыссыздық 10
деңгейін сипаттайтын көрсеткіштер
1.3 Жұмыспен қамтылу ұғымы және халықты жұмыспен қамту саласындағы 15
мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттары
27
2 ЕҢБЕК НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Қазақстан Республикасындағы еңбек рыногындағы жағдай туралы
2.2 Oңтүстік Қазақстан облысы еңбек нарығының негізгі көрсеткіштері 37
2.3 Шымкент қаласының жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар
бөлімінің 2010 жылда атқарылған жұмысына талдау 41
46
3 ЕҢБЕК НАРЫҒЫН МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМУДЫ
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Халықты жұмыспен қамтуда мемлекеттік басқару мәселелері және
жетілдіру жолдары 55
3.2. Жұмыссыздарды әлеуметтік қорғау мәселелері 63
ҚОРЫТЫНДЫ 71
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 74
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмысының тақырыбының өзектілігі. Бүгіндері халықты жұмыспен
қамту ең өзекті мәселеге айналды. Тіпті Халықаралық еңбек ұйымы жыл соңына
қарай жұмыссыздар саны 200 млн адамға жетеді деген болжам жасап отыр.
Мұныңыз әлемді жаппай жұмыссыздық жайлай бастады деген сөз. Еуропада соңғы
жылдары жұмыссыздық деңгейі әбден шегіне жетті, бірақ бұл бастамасы ғана
дейді амстердамдық экономист Мартин Ван Вли.
Дағдарыс Қазақстан экономикасына да өз салқынын тигізіп жатқаны күмән
туғызбайды. Іскерлік белсенділік төмендеді, тауар мен қызметке деген
сұраныс азайды. Артық мамандарды қысқартуға тура келеді. Сондықтан қазір
көптеген қазақстандықтар жұмыссыздық проблемасымен бетпе-бет кездескені
анық. Жас мамандарға жұмыс табу қиын, ал тәжірибелілер орнынан айырылып
қалмауға тырысады. Күн сайын теледидардан үздіксіз жұмыссыздық жайын айтып
жатқанда, бұл таңғалатын да жайт емес. Дәл осындай кезде мемлекеттің рөлі
айрықша болмақ. Өйткені мемлекет жалпы іскерлік белсенділікті арттыру мен
халықты жұмыспен қамту мақсатында еңбек нарығына ерекше ықпал етеді.
Бүгінгі күнгі ең басты мәселе – экономиканы тұрақтандырып, халықтың
қауіпсіздігін қамтамасыз ету.
Қазіргі кездегі нағыз пәрменді әлеуметтік саясат – ол халықты жұмыспен
тұрлаулы қамту саясаты болып келеді және болып қала береді. Осыған орай
әлеуметтік көмек көрсету саясаты әлеуметтік топтардың мұқтаждықтарымен
айқындалуға тиіс емес, қайта еңбекке қабілетті азаматтарды жұмысшылар
санына қосуға даярлау міндеті ауқымында шоғырландырылуға тиіс. Азаматтарға
қолдау көрсетудің мемлекеттік жүйесі олардың қайта оқып үйренуі мен жаңа
кәсіпті меңгеруіне ынталандыру бағытында құрылуы керек. Бүгінгі күнде
елімізде еңбек нарығы экономикалық жүйенің ерекше инфрақұрылымына айналып
отыр. Бұл нарықта, басқа нарықтағыдай, біріншіден, сұраныс және ұсыныс
заңдары, жұмыс күшін сату – сатып алу жетілген бәсеке нарығы жағдайында
жүріп отыратын болса, екіншіден, жетілмеген бәсеке нарығының ерекше ықпалы
да байқалып отырады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Жаңа әлемдегі
жаңа Қазақстан атты халыққа жолдауында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге
барынша қабілетті елу елдің қатарына ену стратегиясында өнімдерді экспортқа
шығаруға бағдарланған өндірістерді, оның ішінде кластерлік өндірісті
дамыту керек екендігі айтылған болатын (1(.
Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымына кіру отандық өнімдірушілердің бәсекеге
қабілеттілігін арттыруды талап етеді. Өндірістердің бәсекеге қабілеттілігін
арттыру үшін жоғары білікті және кәсіпқой мамандарға сұраныс арта түсуде.
Сондықтан білікті ұлттық кадрларды кәсіби жағынан даярлау және қайта
даярлау бүгінгі күннің талабы.
Дамыған және дамушы елдердің тәжірибесін үйренуде жүйелік және нақты
тарихи көзқарас халық шаруашылығындағы еңбек нарығын реттеудің әлеуметтік-
экономикалық, ұйымдастырушылық-инфрақұрылымдық қызмет ету тетіктерін
жетілдіру, облыс тұрғындарын жұмыспен қамту, әлеуметтік қорғаудың белсенді
формасы ретінде жұмыссыздарды кәсіби даярлау және қайта даярлау, қоғамдық
бағдарлама жасау негізгі өзекті мәселелердің бірі болып отыр, ғылыми
тұрғыдан зерттеуді талап етеді (2(.
Тақырыптық зерттелу дәрежесі. Әлемдегі көптеген экономист ғалымдардың
еңбектерінде еңбек нарығын реттеу тақырыбы, оның маңыздылығы, қоғамның
дамуындағы рөлі, экономикадағы алатын орны зерттелген. К.Маркс- өз
еңбегінде еңбек нарығы туралы теориялық-әдістемелік негізін зерттесе,
Д.Ж.Кейнс пен М.Фридман еңбек нарығы мен жұмыспен қамтуды реттеуде
мемлекеттің жүргізу саясатының қажеттілігінің маңыздылығын қарастырған.
Сонымен бірге тәжірибеде теориялық жағынан қамтылған және Батыс елдердің
үлкен тәжірибесіне негіз болған ғылыми зерттеулер жарияланып жүр. Дамыған
елдердің тәжірибесін үйрену еліміздің еңбек нарығын реттеу мен халықты
жұмыспен қамтудың үлгісін жасауға негіз болады.
Мемлекеттің еңбек нарығын реттеу, жұмыспен қамту және халықтың
әлеуметтік саясатын жетілдіру мәселелерін қазақстандық ғалым-экономистер:
Я.Ә.Әубәкіров, Т.А.Әшімбаев, Ү.С.Байжомартов, С.Х.Берешев, Б.А.Жүнісов,
Қ.М.Жұмақанова, М.Б.Кенжеғозин, Ж.Ш.Кенжалина, Ш.К.Көпешов, Ж.К.Қорғасбаев,
А.К.Қошанов, А.Қатарбаева, Н.К.Мамыров, М.К.Мельдаханова, А.Қ.Мейірбеков,
А.Б.Молдашев, Т.Ж.Нұрымбетов, Н.А.Омаров, А.К.Отаров, Ж.Ж.Сүлейменов,
С.Д.Тәжібаев, М.Э.Тілеужанова, Ө.Қ.Шеденов және т.б. өз еңбектерінде жан-
жақты қарастырып, экономика ғылымына айтарлықтай үлес қосқан.
Жамбыл облысында еңбек нарығын реттеу мен халықты жұмыспен қамту
деңгейін көтеру, облыстың экономкалық және т.б. ерекшеліктеріне байланысты
ауқымды және күрделі мәселелердің бірі болып отыр. Бұл мәселелерді
облыстық экономика мен еңбек нарығының байланыстылығын жүйелі түрде
зерттеп, тиімді саясат арқылы шешу теориялық және тәжірибелік зерттеу
жұмыстарын қажет етеді.
Еңбек нарығы туралы теориялық-әдістемелік және жинақталған тәжірибелік
материалдар өзіндік ғылыми зерттеу жұмысын іске асыруға ықпал етті.
Дипломдық жұмыстың мақсаттары мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың
мақсаты Оңтүстік Қазақстан облысының еңбек нарығын реттеу және халықты
жұмыспен қамтуды жетілдіру бойынша ғылыми тәжірибелік ұсыныстар жасау болып
табылады. Дипломдық жұмыс мақсатына, еңбек нарығын дамытудың
ерекшеліктеріне сәйкес келесідей міндеттер қойылды:
-еңбек нарығы мен халықты жұмыспен қамтудың жалпы теориялық
-әдістемелік негіздерін зерттеу;
-еңбек нарығын реттеудің қызмет ету тетіктерін және әлеуметтік –
экономикалық мазмұны мен факторларын анықтау;
-облыстағы еңбек нарығы мен жұмыспен қамтудың жалпы сипаттамасын
қарастыру;
- Оңтүстік Қазақстан облысындағы еңбек нарығының қазіргі жағдайына
талдау жасап, тиімділік деңгейі мен салааралық ерекшіліктерін анықтау;
-облыстағы халықты жұмыспен қамтудың облыстық бағдарламасының
қажеттілігі мен жұмыспен қамту шараларының тиімділігін арттыру жолдарын
негіздеу.
Дипломдық жұмыстың пәні болып еңбек нарығын реттеу мен халықты жұмыспен
қамтудың жетілдіру жолдары таңдалды.
Дипломдық жұмыстың нысаны. Еңбек нарығы мен халықты жұмыспен қамтуда
болып отырған экономикалық қатынатар.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері ретінде еңбек
нарығын реттеу мәселесі бойынша отандық және шетелдік ғалым-экономистердің
ғылыми жұмыстары, Қазақстан Республикасының заңдары, еңбек нарығы мен
жұмыспен қамту мәселелеріне қатысты Қазақстан Республикасы Президентінің
жарлықтары мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары және
статистикалық органдардың ресми мәліметтері алынды.
Зерттеу жұмысындағы қорытындылар мен тұжырымдамалар салыстырмалы
талдау, материалдарды графикалық өңдеу, экономикалық-математикалық
болжамдау, зерттеудің әдістерін қолданумен негізделеді.
Зерттеу жұмысының нормативтік-ақпараттық базасы. Қазақстан
Республикасының Ұлттық статистика Агентігінің, Халықаралық еңбек ұйымының,
Қазақстан Республикасы еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
министрлігінің, Оңтүстік Қазақстан облысы статистикалық басқармасының және
Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша жұмыспен қамтуды үйлестіру және
әлеуметтік бағдарламалар Департаментінің материалдары зерттеу жұмысының
негізгі ақпараттық базасын құрады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыстың құрылымы мен
көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан және компьютерде терілген 73 беттен
тұрады.
Дипломдық жұмыста сандық материалдар 15 кестеде, 6 суретте
келтірілген.
1 еңбек ресурстарын басқарудың теориялық-әдістемелік негіздері
1.1 Еңбек ресурстарын басқару және еңбек нарығы туралы түсінік және
оның қызметтері
Еңбек ресурстарын басқару мемлекеттің қандай жүйе бойынша дамып келе
жатқандығына қарамастан, оның шешуші қызметі болып табылады. Әрине, бұл
Қазақстанға да қатысты мәселе. Сондықтан мамандарды басқарудағы әдістемелік
жолдарды білген жөн.
Дамыған елдерде бұл мәселені зерттеуге үлкен көңіл бөлінеді. Мысалы,
АҚШ-та мамандарды басқару пәні 200-ге жуық ЖОО-да оқылады. Ірі
корпорациялардағы мамандардың 30%-на жуығының магистр дәрежесі бар.
Жапондықтар өздерінің өмір сүруін табиғи ресурстарға емес, адам
ресурстарына байланысты деп түсінеді және де олар өздеріндегі ең басты
байлық адам деп есептейді.
Қолданылған ресурстардың көп түрлілігіне қарамастан оларды әдетте
негізгі 3 топқа бөледі:
-натуралды немесе табиғи (жер, т.б.);
-материалды (капитал);
-адам ресурстары (еңбек).
Ресурстарды басқару ұйымды басқаруға негіз болады. Адам ресурстарын
басқару кез келген ұйым үшін материалды және табиғи ресурстарды басқарумен
қатар, жалпы басқарудың бір құраушысы болып табылады. Алайда өз қасиет
белгілеріне қарай адам ресурстары басқа ресурстардан өзгешеленеді де,
басқарудың ерекше әдістерін қажет етеді. Басқару процесінде адам
ресурстарының өзіндік ерекшелігін ескерген жөн.
Оның мәні мынада:
Біріншіден, өндіріс құралдарына қарағанда адамдардың сапасы бар, соған
сәйкес олар сыртқы әсерге сапалы түрде жауап бере алады. Яғни, ұйым мен
қызметкер арасындағы өзара байланыс процесі екі жақты болып табылады.
Екіншіден, сапалы болғандықтан адамдар үнемі жаңарып дамып отыруға
қабілетті. Технологиялар мен оған қоса кәсіптік білім бірнеше жылдың ішінде
ескеріп отыратын ғылыми-техникалық прогрестің қазіргі жағдайында
қызметкерлердің үнемі дамып,жаңарып отыру қабілеті кез келген ұйым
қызметінің тиімділігін арттырудың аса маңызды да ұзақ мерзімді көзі болып
табылады.
Үшіншіден, қазіргі заманғы қоғамдағы адамның еңбек ету өмірі 30-50
жылды құрайды, осыған байланысты ұйым мен адамның ара қатынасы ұзақ
мерзімді сипат алады.
Төртіншіден, материалды және табиғи ресурстарға қарағанда адамдар
ұйымға белгілі бір мақсаттармен, саналы түрде келеді де, ұйымнан осы
мақсаттарына жетуде көмек күтеді.
Мамандарды басқару адамзат қоғамның даму тарихында ежелден бастау
алады. Туыстық ұйымдарға біріккен сонау ежелгі адамзат қоғамның алғашқы
өкілдері-ақ өздерінің өте шектеулі ресурстарын пайдалану мәселесін
күнделікті шешіп отыратын, күнделікті еңбек бөлінісі, еңбек уәждемесі және
тәртіп мәселелерімен кездесіп отыратын.
Мамандарды басқаруда кез келген обьектіні немесе процесті басқару
секілді ұйымдық қызмет болып табылады.
Ғылыми-техникалық процестің жеделдеуімен, нарықтық қатынастардың одан
әрі дамуымен және бәсекенің өрши түсуімен сипатталған XX ғасырдың соңғы
жылдары мамандар алдына адам ресурстарын басқару саласында жаңа мәселелер
туындады.
Еңбек ресурстары дегеніміз - еңбек ету үшін қажетті білімі мен ақыл-ой
қабілеті бар, физикалық дамыған халықтың бір бөлігі. Еңбек ресурстарына
жататындар:
а) еңбекке жарамды жастағы халық: еркектер 16-63 жас, әйелдер 16-58 жас
аралығындағылар. Жұмыс істемейтін I және II топтағы еңбек және соғыс
мүгедектері мен еңбекке жарамды жастағы, бірақ жеңілдетілген жағдайлармен
қарттығы бойынша зейнетақы алатын жұмыс істемейтіндер еңбек ресурстарын
құрамына кірмейді.
б) қоғамдық өндіріспен айналысатын еңбекке жарамды жастағылардан
үлкендер мен кішілер.
Еңбек потенциалы еңбек ресурстарына қарағанда кең мағынаны қамтиды.
Себебі мұнда жасы бойынша еңбек ресурстарының қатарынан шығып кеткен бірақ,
қоғамдық қатысатындар да кіреді.
Еңбек потенциалы - бұл жеке адамның, әр түрлі жұмыскерлер тобының,
бүкіл еңбекке жарамды халықтың қоғамдық пайдалы еңбекке қатысуы бойынша
санын, сапасын және еңбекке қабілеттілік өлшемдерін анықтайтын интегралды
сипаттамасы.
Еңбек потенциалының сандық және сапалық сипаттамалары болады. Сандық
сипаттамасы келесілерді анықтайды:
- еңбек ресурстарының саны;
- бір жұмыскердің бір жылдағы орта есеп пен алғандағы жұмыс істеген
уақытының мөлшері;
- еңбектің интенсивтігі.
Сапалық сипаттамасы:
- физикалық құраушысы;
- денсаулығы;
- интеллегтуалдылығы;
- әлеуметтік қажеттілік;
- мамандығы.
Сандық, сапалық сипаттамаларын бірге қарастыра отырып, қоғамдық
өндірістің еңбек ресурстарымен қаншалықты дәрежеде қамтамасыздандырылғанын,
ҒТП-ң талаптарына сәйкестілігін анықтауға олады.
Халықтың ұдайы өсуі деп туу мен өлімнің өзара әсерлесуі нәтижесі
дамдар ұрпағының үздіксіз жаңарып отыру процессі түсіндіріледі.
Халықтың ұдайы өсу процессінде оның түрлері, типтері және тәртібі, ал
еңбек ресурстарының ұдайы өсуі процессінде сонымен қатар фазалары немесе
кезеңдері бөлініп шығады.
Халықтың табиғи қозғалысы - деп адамдардың туылып және өлімінің
салдарынан айтамыз:
Осылардың қайсысының басым болғандығына байланысты халықтың табиғи
өсімі немесе табиғи азаюы болады.
Халықтың көші-қон қозғалысы - әр түрлі экономикалық, саяси, діни және
басқа да себептерден болады.
Адамзат тарихының тәжірибесі, адамның еңбекке деген ең жақсы ынтасы,
яғни, талаптануы, тек нарық, оның ішінде еңбек нарығы жағдайында ғана іске
асатындығын көрсетті. Еңбек нарығы дегеніміз бұл ең алдымен жұмыс күшіне
сұраным мен ұсыным. Әрине, бұл тым ерекше, өзгеше нарық. Жұмыс күшін
реттеуде оны әкімшілдік-өміршілдік әдіске қарама-қарсы әдіс деп қарауға
болады. Еркін еңбек - бұл тиімді экономиканың негізі.
Еңбек нарығы бұл тауар болып табылатын еңбек ресурстарының нарығы,
бұлардың тепе-теңдік бағасы мен саны, оларға сұраныс пен ұсыныстың бір-
біріне әсер етуімен белгіленеді. Кәсіпкерлер мен еңбекке қабілетті адамдар
нарықтың агенттері – еңбек нарығында өзара қатынаста болады. Сондықтан
еңбек нарығы сұраныс пен ұсыныстың механизмі арқылы экономикалық
агенттердің арасындағы бәсекелестіктің нәтижесінде жұмыспен қамтудың
белгілі көлемі және еңбек төлемі дәрежесі орнайтын экономикалық орта немесе
болмыс болып табылады.
Еңбек нарығы өндірістің тиімділігін өсіруге, ғылыми-техникалық
прогресті жеделдетуге осы негізде еңбекшілердің тұрмыс дәрежесін елеулі
көтеруге көмектеседі. Еңбек нарығы жұмыс орны мен кәсіпті таңдауға, өмір
салтын қалыптастыруға, адамның экономикалық тәуелсіздігін қамтамасыз етуге
жол ашады.
Еңбек нарығы асқан жауапкершілікті, жинақылықты қажет етеді. Мемлекет
әр адамға нақтылы жұмыс орнын дайындау міндетінен арылады, сонымен әр адам
өзіне лайықты еңбек орнын таңдап алуға ерікті. Мемлекеттің міндеті
еңбекшілерге тиімді еңбек етуіне қолайлы жағдай жасаумен бірге уақытша
жұмыссыз қалғандарға әлеуметтік жәрдем жасау, оларды барынша қолдау және
қорғау (5(.
Қазақстан Республикасында 1992 жылға дейін еңбек нарығы болған
жоқ. Нарықтық экономикаға көшу осындый нарықтың болуын қарастырады. Еңбек
нарығы-бұл жұмыс күшін тауар ретінде сату-сатып алу туралы экономикалық
қатынастардың жүйесі.
Қазақстан Республикасындағы қалыптасып отырған еңбек нарығы нақты
еңбек нарығынан өзгешелеу. Мұнда әзірше жұмыс күшін еркін сату жүзеге аспай
тұр және оның болуы әкімшілік құқықтық және экономикалық факторлармен
шектелуде: әлі де болса паспорттық құжаттық режим сақталуда, жұмыс күшінің
еркін аумақтық құйылуын тоқтататын нақты тұрған жай нарығы болмай тұр.
Мысалы, көмір және тау-кен өндіру, мұнай өңдеу аудандарында ерлер
еңбегі басымдау. Себебі мұнда әйелдер еңбегін қолданатын кәсіпорында нашар
дамыған, осыдан байқалатын елдегі жұмыссыздардың үштен екісін әйелдер
құрайды.
Еңбек нарығының қызметтері қоғам өміріндегі еңбектің рөлімен
белгіленеді, еңбек табыстың және жақсы хал-жағдайжың өте маңызды көзі.
Экономикалық бағыттан еңбек дегеніміз өте маңызды өндірістік ресурс болып
табылады. Осыған сәйкес еңбек нарығы басты екі қызмет атқарады. Әлеуметтік
функцияға адамдардың табыстары мен жақсы тұрмыс халының әдеттегідей
дәрежесінің қамтамасыз етілуі және жұмыскерлердің өндірістік қабілетінің
тиісті дәрежеді ұдайы өндіруінің қамтамасыз етілуі жатады. Еңбек нарығының
экономикалық функциясына еңбекке рационалды тарту, оны бөлу, реттеу және
пайдалану жатады. Еңбек нарығы бірсыпыра ынталандыру функцияларын атқарады,
олар бәсекелестік қабілеттің күшеюіне, тиімділігі жоғары еңбекке ынтаның
өсуіне, квалификацияның жоғарлауына, мамандықты ауыстыруға т.б. мүмкіндік
тудырады.
Еңбек нарығы - бұл өте икемді құрылымдық-функционалдық құрамы бар
динамикалық нарық. Сондықтан еңбек нарығында белгілі ағымдар қалыптасады:
жұмысшы күші құрамынан шығушылар, жұмысшы күші құрамына кірушілер; жұмыс
іздеуден бас тартқандар; жұмыс іздеуді бітіргендер; жұмыс тапқандар және
т.б. Осы адамдардың бейімділігі қоғамдағы жұмысшы күшінің нарықтық
динамикасын сипаттайды. Нарық қатынастары дамыған көп елдерде еңбек нарығы
әр түрлі топтағы адамдарды, әсіресе жастарды жұмымспен қамтудың жеке
шараларын жүзеге асырады. Ол үшін арнайы бағдарламалар қабылданып іске
асырылады. Осы мақсатта кәсіпкерлердің қатысуымен жастар үшін жалақы
шығындары бөлінеді, және оларды кәсіптік мамандыққа дайындайтын шығындарды
мемлекет толық өз мойнына алады.
Барлық экономика үшін біртұтас еңбек нарығы болмайды. Нақты өмірде, біз
көптеген, жеткілікті дәрежеде оқшауланған сегменттермен кездесеміз. Еңбек
нарығы мамандықтар, салалар және территориялао бойынша бөлінеді. Бір
сегменттен басқа сегментке өту үлкен шығынмен байланысты. Еңбек
нарығындағы тепе-теңдік жағдайы көбінесе мемлекеттің арласуымен анықталады.
Жұмыссыздыққа байланысты берілетін жәрдем ақша еңбекті ұсыну жағдайына әсер
етеді. Жалақының ең төменгі мөлшері нарықтың сұраным мен ұсыным қозғалысына
автоматты түрде бейімделу әрекетіне шек қояды.
Еңбектің тікелей әсер етуінің арқасында жоғарғы біліктілікті еңбектің
дәрежесі көтеріледі, әрбір жұмыс орнының бағасы өседі, жұмыскерге және оның
еңбегіне талап күшейеді. Еңбек нарығында өте қабілетті және іскер
жұмыскерлерге қатаң әрі қатал таңдау жүргізіледі. Нарық еңбекке
қабілетсіздерді, жалқау әлсіздерді ешқашан аямайды. Ол еңбектің жоғары
шапшандығын қамтамасыз етіп, іскерлік пен бастамшылдықты ынталандырады.
Еңбек нарығы - бұл жұмыс күшін (адамның еңбек ету қабілеті) тауар
түрінде сату-сатып алуға байланысты болатын экономикалық қатынастар жүйесі.
Еңбек нарығы жоғары квалификациялы еңбектің беделінің сөзсіз көтерілуіне
әсер етеді, осынын арқасында әрбір жұмыс орнының бағасы артады,
жұмыскерлерге және олардың еңбегінін сапасына деген талап күшейеді.
Еңбек нарығы – жұмысшылар мен жұмыс орындарының саны арасындағы
қатынасты реттейтін механизм. Бұл жұмыс күшінің бірқалыпты ұдайы өндірісін
және еңбекті тиімді пайдалануды қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар мен
әлеуметтік, соның ішінде құқықтық институттар жүйесі болып табылады.
Еңбек нарығының құрылымы деп оның құрамына кіретін барлық элементтер
арасындағы байланыстар мен өзара әрекеттесуін айтамыз. Еңбек нарығының
элементтерінің ішінде келесілерді бөліп қарастырған тиімді: жалдамалы
жұмысшылар мен олардың бірлестігі; кәсіпкерлер мен олардың одақтары;
мемлекеттік органдар жататын нарық субъектілері.
Еңбек нарығының құрылуы, қалыптасуы және дамуы 1-ші суретте
көрсетілгендей бірқатар факторларға байланысты болады.
Сурет 1 – Еңбек нарығының қалыптасуына әсер етуші факторлар
Ескерту - Әдебиеттерді талдау негізінде автор құрастырған
Еңбек нарығында бірнеше ерекшеліктер болады. Осыны құратын элементтерге
жұмысшы күшін иемденетін адамдар жатады. Бұларға психофизиологиялық,
әлеуметтік, мәдени, діни, саяси және т.б. адамдық қасиеттер тән болады. Осы
ерекшеліктер адамдардың мүдделеріне, мотивацияларына, еңбекке белсенділік
дәрежесіне елеулі әсер етеді және еңбек нарығына, оның болмысына ықпал
етеді. Өндірістік ресурстардың басқа барлық түрлерінен еңбектің басты
айырмашылығы-еңбек адамның тіршілік әрекеттерінің формасы, оның өмірлік
мақсаттары мен мүдделерін жүзеге асыру формасы. Еңбектің бағасы - ресурс
бағасының жабайы бір түрі ғана емес, ол тіршілік дәрежесінің, әлеуметтік
мәртебенің, жұмыскердің және оның отбасының аман-есендігінің бағасы, құны
болып табылады.
Бәсекелік еңбек нарығының классикалық үлгісінің негізін мынадай
принциптер құрайды: фирмалардың ынталарын бейнелейтін және еңбекке сұраныс
жасайтын жұмыс берушілердің көп болуы; жұмысшы күшіне иелік ететін және
оның ұсынысын жасайтын жұмыскерлердің көп болуы. Еңбек нарығындағы
субъектердің тәртібі рационалды болады, олардың мүдделеріне жетуді және
пайда табуды көздегендігімен белгіленеді. Олар үшін еңбек нарығында еркін
әрекет жасауына елеулі кедергілер болмайды. Жұмыс берушілер ұсынатын жұмыс
орындары және жұмыскерлер ұсынатын жұмысшы күші біркелкі болады. Жұмыспен
қамтудың саны мен көлемі жұмыскерлер санымен өлшенеді (6(.
Икемді нарық механизмі баға арқылы жүзеге асырылатын еңбек нарығы,
жетілген бәсекелік нарығы болып сипатталады. Осындай нарықта жекелеген
жұмыс берушілер, жекелеген жұмыскерлер жалпы нарықтық ситуацияға әсер ете
алмайды: жалақының тепе-теңдік ставкалары жекелеген фирмалардың немесе
жұмыскерлер топтарының әрекеттеріне тәуелді болмайды, олар жалпы
конъюнктурамен, яғни нарықтық процестің барлық мүшелерінің жалпы өзара
әсерлерімен белгіленеді.
1.2 Жұмыссыздық, оның экономикаға әсері және жұмыссыздық деңгейін
сипаттайтын көрсеткіштер
Экономикалық балансталған экономиканың өсуі бұл шаруашылық жүйесінің
барлық элементтерінің, өндіріске қатысушылардың барлығының тұрмысының
үдемелі өсуін қамтамасыз ете отырып, келісімді түрде жұмыс жасайтын дамудың
идеалды варианты.
Макроэкономикалық үйлесімсіздік кәсіпкерлік қызметтің тәуекелділігін
күшейтіп, экономикалық тұрақсыздық жағдайын туғызады. Экономикалық
тұрақсыздықгың өсуін өндірістің құлдырауын терендетеді, осының нәтижесінде
жұмыссыздық өседі. Жұмыссыздыктың өсуі жұмыссыздар мен жұмысбастылардың
өмір деңгейінің нашарлауымен байланысты, өйткені, жұмыс күшінің ұсынысының
артықшылығы еңбек бағасының төмендеуіне әкеледі. Әлеуметтік жаюқалдардың
туу қауіп қатері көбееді, бұл іскерлік белсенділіктің төмендеуіне әкеледі.
Бұндай кезенде капиталдағы бос құралдар неғүрлым тұракты экономикалық
дамумен сипатталатын аудандарға ауысады. Осылай жұмыссыздық капиталдың
кемуіне әкеледі, ал бұл экономикалык конъюнктураның төмендеуіне және
балансталған өсудің шегін ығыстырады (7(.
Халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеуі тұтынушы сұранысының азаюына
жинактау денгейінің төмендеуіне, өндірістің қыскаруына әкеледі. Жұмыссыздык
өндірістің құлдырауы нәтижесінде пайда болып және осы құлдырауды терендете
түседі. Тұрақсыздықтың өсуін төмендегі схема түрінде көрсетуге болады.
(схема-1) Бірақ, нарықтық экономика мамандары сталиндік конституцияда
жазылғандай елдің алдына толық жұмысбастылықты қамтамасыз ету мәселесін
коймайды. Белгілі шамада қалыпты жұмыссыздық экономикалық өсу үшін игілік
болып табылады деп есептелінеді.
Схема-1- Жұмыссыздықтың өсуі*
Өндірістің құлдырауы —
Персонал көлемінің кысқаруынан немесе кәсіпорын жүмысының 19,0
токтатылуына байланысты жұмыстан босағандар
Өз еркімен жұмыстан кеткендер 50,0
Еңбек тәртібін бұзғаны үшін жұмыстан кысқарғандар 1,0
Ұзақ үзілістен соң қайтадан жұмыска тұруга 19,0
тырысушылар
Алғаш рет жұмыс іздеушшер 11,0
* Негіз. Шымкент қаласының сайт материалдары
Егер, нарық жүйесіне дейінге кезеңде, кәсіпорын жұмысының токтатылуы
немесе кадрлар бөлімімінің қысқаруына байланысты жұмыстан кету сирек
кездесетін болса, ол казір мейлінше өсті. Бұл нарык шарттарына байланысты,
мысалы, Қазақстанда күн сайын бірнеше кәсіпорын немесе фирма ашылып,
жабылуда. Әсіресе, қалалық өндіріс кәсіпорындарында немесе қауытта көп жыл
бойы жұмыс істеген адам, иелік статусы немесе өндірістің банкроттығына
байланысты жүмысын жоғалтуы қайғылы.
Институционалды жұмыссыздық еңбек рыногының ұйымдастырылуы мейлінше
аз тиімді болған жағдайда пайда болды. Мәселен, бос жұмыс орны туралы
акпарат толық емес делік. Ақпарат жүйесінің жұмысының реттелуі болса, онда
жұмыссыздық деңгейі төмен болар еді. Дәл осындай әсермен тым көтереліп
берілетін жұмыссыздық жәрдемақысымен табысқа тым аз салық та жұмыс жасайды.
Өйткені, тезірек жұмыс іздеу ынтасын өшіреді.
Циклдік жұмыссыздықты, өндіріс дағдарысы, яғни, жалпы немесе
жиынтыкталған шығыстардың жетіспеушілігімен анықталатын экономикалык цикл
кезінде, өндіріс тоқырауыда пайда болатын құбылыстар тудырады. Егер, тауар
және кызметтерге жиынтықталған сұраныс азайған уақытта жұмысбастылық
азайып, жұмыссыздық өседі, Осы себепке байланысты, циклдік жұмыссыздықгы
кейде сұраныс деффицитімен байланысты құбылыс ретінде қарастырады. Көтерілу
және дамуға көшкен сайын жұмыссыздыр мөлшері азайяды.
Ерікті жұмыссыздық - әр қоғамда, өзінің психикалық формациясына
байланысты немесе басқа себептерге байланысты жұмыс істегісі келмейтін
адамдар тобы болады.
Жұмысын жоғалту, жұмыс іздеу және жұмыссыздықгың табиғи деңгейі.
Жұмысшы күшін Ь—деп белгілейік, Е жұмысбастылар саны, ал - И - жұмыссыздар
саны. Әрбір еңбекке жарамды адам не жұмысбасты, не жұмыссыз болатындакган:
Ь=Е+И
(1)
Осылай жиынтық жұмысшы күші жұмысбастылар саны мен жұмыссыздар санының
қосындысынан түрады. Жұмыссыздар деңгейіге тең болады.
Жұмыссыздық деңгейін анықтайтын факторларды қарастыру үшін жиынтық
жұмысшы күші өзгеріссіз деп аламыз. Индивидтін жұмысбастыдан жұмыссызға
және керісінше айналуы төменде көрсетілген:
• жұмысшылардың жүмыстан босау деңгейінің көрсеткіші яғни, әр ай
сайын жүмыстан босайтын жұмысбастылардың үлесі;
• жұмыска орналасу деңгейінің көрсеткіші, яғни, әр ай сайын
жұмысқа орналасатын жұмыссыздардың үлесі. Осы 2 көрсеткіш
түрақты деп алсақ, онда оның жүмыссыздық деңгейін анықтайтынына
көз жеткіземіз. Егер жұмыссыздық деңгейі өзгермейтін болса,
яғни, еңбек нарығы тұрақты болған жағдайда болса, онда жұмысқа
орналасқандар саны мен жұмыстан босағандар саны тең болуы керек:
Жұмыссыздықтың тұрақгы деңгейін табу үшін берілген
тендікті түрлендіреміз. Е=Ь-ІІ; яғни, жұмысбасты саны жалпы
жұмысшы күшінен жұмыссыздар санын алғанға тең болады.
Жұмыстан босатылу деңгейі қаншалықты жоғары болса, жұмыссыздық
соншалықты жоғары болады. Жұмысқа орналасу деңгейі қаншалыкты жоғары болса,
жұмыссыздық соншалықты төмен болады.
Жұмыссыздықтың табиғи деңгейінің келтірілген моделінен маңызды
қорытынды шығады. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейін төмендетуге бағытталған
кез келген экономикалық саясат, не жұмыстан босатылу деңгейін азайтуға, не
жұмысқа орналасу деңгейін жоғарылатуға мүмкіндік жасау керек.
Экономикалық жағдайды қолда бар ресурстарды қаншалыкды тиімді
қолданылуына байланысты сипатталады. Экономиканың негізгі ресурсы жұмысшы
күші болғандықтан жұмысбастылықты сактау бұл экономикалық саясаттың басты
мақсаты болып табылады. Жұмыссыздық деңгейі жұмыс істегісі келетіндердің
жалпы санындағы жұмысы жоқтардың үлесін (% түрінде) көрсететін
статистикалық көреткіш. Статистика органдары жұмыссыздық деңгейін және
экономистер мен экономикалық саясаттың авторына еңбек нарығының жағдайын
бағалауға мүмкіндік беретін басқа да көрсеткіштерді мерзімді түрде есептеп
отырады (12(.
Жұмысшы күші бұл жұмысбастылар мен жұмыссыздардың жиынтығы, ал
жұмыссыздық деңгейі жұмысшы күшінің жалпы санындағы жұмыссыздық үлесі
ретінде анықталады.
Жұмыссыздық күші = жұмысбастылар саны + жұмыссыздар саны (2)
Жұмыссыздық деңгейі = жұмыссыздар саны жұмысшы күшінің (3)
жалпы саны* 100 %
Басқа статистикалық көрсеткіш ересек халықтың жалпы санындағы, %
түрінде берілген, жұмысшы күшінің үлесі,
Ересек халыктың жалпы санындағы жұмысшы күшінің
жалпы үлесі = жұмысшы күшінің жалпы саныересек (4)
халық саны х 100%
Бұл статистикалық көрсеткіштер бүтіндей халық үшін де, сондай-ақ оның
жеке топтары: ер адам мен әйел, жасөспірімдер мен ересек адамдар үшін де
есептелінеді.
Жұмыссыздықтың көрсеткіштері. Енді жұмыссыздықты, сонымен қатар
жұмыссыздықты қысқартуға бағытталған мемлекеттік саясаттың шараларын
бақылауға көмектесетін, жұмыссыздықты сипаттайтын косымша мәліметтерді
қарастырамыз.
Жұмыссыздықтың ұзактылығы. Егер адамды жұмысынан айрылды деп есептесек,
онда оның ұзақ уақыт бойы жұмыссыз қалу ықтималдығы қаншалықты?
Бұл сүраққа жауап өте маңызды, себебі ол жұмыссыздыкгың себебін және
мемлекеттік саясаттың неғұрлым сәйкес келетін шараларын көрсетеді.
Бір жағынан егер жұмыссыздық қысқа мерзімді сипатқа ие болса, оны
уақытша деп есептеу болады. Адамдарға өздерінің біліктілігі мен қалауына
сәйкес келетін жаңа жұмыс табы үшін қандай да бір уакыт керек.
Екінші жағынан ұзақ мерзімді сипатқа ие жұмыссыздық - ол сәйкес жұмысты
іздестіру процесі көптеген айларға созыла коймайтындыктан, бүл негізінде
басқа құбылыс. Ұзақ мерзімді жұмыссыздық негізінен күту жұмыссыздығы болып
табылады, осылай жұмыссыздық туралы мәлеметтер біздің жұмыссыздыктың
себептері туралы түсінігімізге әсер ете алады.
Жоғарыда койылған сұраққа жауап беру онай емес. Көрсетілгендер көптеген
адамдар үшін жұмыс табу созылмайтынын көрсете алады, бірақ сонымен қатар
жұмыссыздықтың жиынтылық ұзықтылығын ұзақ уакыт бойы жұмыссыз жүрген адам
құрайды. Бұны түсіну үшін келесі мысалды қарастырамыз. Берілген жылдың
қандай да бір бөлігінде 4 адам жұмыссыз деп есептелік. Осылардың ішінде 12
адам 1 айдың ішінде жұмыс табады, ал екеуі бір жыл бойы жұмыс істемейді.
Сонда, жалақы алғанда бұл адамдар 36 ай бойы жұмыс істемейді. Берілген
мысалда жұмыссыздардың көп бөлігі кысқа мерзім бойы жұмыссыз болады. 14
адамнан 12 адам үшін яғни, жалпы жұмыссыздардың 86 %-ті үшін жұмыссыздық 1
айдан аспайды.
Сонымен қатар жұмыссыздықтың жиынтық ұзақтылығы ұзақ уақыт бойы жұмыс
істемеген жұмыссыздардың үлесіне келеді. Яғни, 36 айдың 24 айы немесе 67%-
ті бір жыл бойы жұмыс істеген екі адамның үлесіне келеді. Қарастыру
тақырыбына не жататынынан байланысты, яғни, жұмыссыздықтың жеке немесе
жалпы үзақтығына байланысты жұмссыздық не қысқа не ұзақ мерзімді болуы
мүмкін (13(.
Жұмыссыздықтың ұзактылғы туралы мәліметтер мемлекеттік саясатты жүргізу
үшін үлкен мәнге ие болады. Егер жұмыссыздық деңгейін қысқарту мәселесі
қойылса, онда саясат ұзақ мерзімді жұмыссыздыққа қарсы бағытталған болуы
тиіс. Себебі, ұзақ мерзімді жұмыссыздықтың жалпы ұзақтылығының көп бөлігін
құрайды. Бірақ бұндай саясат барлық жұмыссыздардың аз бөлігін құрайтын ұзақ
уақыт бойы жұмыссыз жүрген адамдарға бағытталған болуы тиіс. Жұмыссыз
калған адамдардың көп бөлігі жұмысты тезірек табады.
Әр түрлі демографиялық топтар арасындағы жұмыссыздық деңгейінің
айырмашылығы.
Жұмыссыздық деңгейі халықтың әр түрлі топтары бойынша бөлінеді. Жас
жұмысшылар үшін жұмысыздықтың неғұрлым жоғары деңгейі тән. Бұны түсіндіру
үшін жұмыссыздыктың кәдімгі деңгейінің моделін қарастырамыз. Бұл модель
бойынша жұмыссыздықтың жоғары деңгейінің екі себебі болады: жұмысқа
орналастыру деңгейінің төмен көрсеткіші және жұмыстан босатудың жоғары
деңгейі.
Жеке индивидтің жұмысбастыдан жұмыссызға және жұмыссыздан жұмысбастығы
айналуы туралы мәліметтерді зерттейтін экономисттер, жұмыссыздықтың жоғары
деңгейі деңгейіне ие топтардың жұмысын жоғалту ықтималдығы жоғары
көрсеткішке ие болатынын тапты. Жұмысқа орналасу көрсеткішіне катысты
топтар арасындағы айырмашылык аз болды. Мысалы, жұмысшының жұмыссызға
айналу ықтималдығы орта жастағы адамға қарағандағы жасөспірім үшін 4 есе
жоғары, ал жұмыссызға жұмыс табу ықтималдығы оның жасымен тығыз байланысты
емес.
Осыған байланысты жасөсіпімдер арасндағы жұмыссыздықтың жоғары деңгейі
дұрыс келеді деп есептеуге болады. Жас жұмысшылар еңбек нарығына шыққанда
өздерінің мамандықты тандаудағы дұрыстығына сенімсіз болады. Сондықтан бұл
жастағы топтарға жұмыстан босаудың жоғары көрсеткіші және уакытша
жұмыссыздықтың жоғары деңгейі тән болады.
Маркстік ілімге қарсы батыс теорияларында еңбек тауар деп саналады.
Нарықтык экономикада "еңбек нарығы" термині қолданылып, жұмыс күшіне
еңбекке кабілетті халыктың белгілі бір тобын жатқызып жүр.
Қазақстандық экономикалық әдебиеттерде зерттеушілердің біреуі
“еңбек нарығы” терминін қолданса, ал екінші біреулері “жұмыс күшінің Ал,
ресейлік Саткина М.А., Гибриков Г.Г. және қазақстандық Н.К. Мамыров және
т.б. бір топ ғалымдар еңбек нарығы анықтамасын ғылыми тұрғыдан беруде әр
түрлі көзқарасты ұстанады.
Дамыған нарықтық экономикалық жүйеде барлық еңбек өнімдері тәріздес
жұмыс күші де тауарлы форманы иеленеді. Неоклассикалық экономикалық
теорияда тауарлар мен қызмет көрсетулер, капитал мен инвестициялар
нарығымен қатар ерекшеленген жұмыс күші мен еңбек нарығы да қарастырылады.
Сондықтан, қазіргі кездегі әлеуметтік-экономикалық әдебиеттерде, саяси-
шаруашылық тәжірибеде жұмыс күші нарығы мен еңбек нарығы деген ұғымдар
бір-біріне сәйкес ұғымдар ретінде қабылданған.
1945жылы капиталистік елдің экономикалық жағдайы анық түрде
ерекшеленді. АҚШ өзінің территориясында әскери қимылдар болмағандықтан
өндіріс қуаты және рекордты түрде экономикалық өсу байқалған. Ал керісінше,
Батыс Еуропа және Жапония елдері біршама қирауға ұшыраған. Ол елдердің
халқы интенсивті құрылыс жұмыстарын жүргізе отырып шығындарға төзуге тура
келді. Бұл жағдайлар мысалы, Германия және Жапония елдерінде 40-ші жылға
дейін жалғасқан. 30-жылдары экономикалық өсу бүкіл аймақта болды және
жұмыссыздықты болдырмады.
Жапониядағы жұмыспен қамтуды басқару. Өмірлік жалдану жүйесінің
мағынасы, жұмысшы нақтылы түрде өмір бойы бір кәсіпорында жұмыс істейді,
бірте-бірте қызмет баспалдағымен көтеріледі. Білім деңгейіне (орта білім
немесе жоғары білімді) байланыссыз жұмысшы карьерасын қарапайым жұмысшыдан
бастайды және бір орында 2-3 жылдан көп отырмайды. Өйткені оның жұмыс
орнында алған білімін жоғалтуға мұрша бермейді. Ал екіншіден, төменнен
бастап, жас маман бірдеңені өзгертуге мүмкіндік алады, басшылардың,
қызметтестердің мойындауына жету, репутациясын орнату.
Швециядағы жұмыспен қамтуты басқару.
Қоғамдағы өмірді ұйымдастырудың Шведтік түрі экономикалық және өмірлік
деңгейді жоғарлату, экологиялық стандартты қамтамасыз етеді. Бұл модель
ерекше технологиялық рента алуды негіздейді, ішкі және әлемдік нарықта
елдің алатын өнімінің жоғары сапасы мен инновациялығы. Әрине Швеция өте
жақсы әлеуметтік-экономикалық модельді құруды көздейді.
Швецияның тәжірибесі бойынша жұмыссыздыққа жәрдемақы беру іс-шараларына
келесілер жатады:
- кіші және жанұялық кәсіпорынға мемлекеттік субсидиялар мен несилерге
жағдай жасау, яғни бастапқы капитал 10 пайызды ғана құрайды, 70 пайызы
субсидия, 20 пайызы несие, егер кәсіпорын пайда ала алмаса 4 жылға
салықтан босатылады;
- географиялық мобильділік, яғни жұмыс күші тапшылық жерлерге жанұяларды
көшіріп апарады. Оларға үй, жұмыс тауып береді, жағдай жасайды;
- қоғамдық жұмыс, негізінен жастарға, құрылыс, жол, қызмет көрсету, 6
айға дейінгі кепілдеме түрде жалақысы 50-100 пайыз болатын жұмысқа
алу;
- жеке фирмаларға көмек көрсету, жарты жылға дейінгі 50 пайыздық
субсидия беру;
- арнайы техникалық жабдықтау, кәсіпорында мүгедектерге арналған жұмыс
орнын дайындау және кәсіпорын иелеріне жұмысқа алғаны үшін субсидиялар
төлеу және мүгедектердің жалақысына да субсидиядан ақша шамамен
қосылады.
Кесте 2 – Еңбек нарығын реттеу үлгілері*
Еңбек нарығын Қолданыстағы үлгісі Ерекшелігі Ескерту
реттеу үлгісі
Америкалық үлгі Жұмысқа алу мен Тұрғындардың Жұмыссыз
жұмыстан шығу еңбек нарығына кедейлердің
еркіндігі; кірудің қиындығы көптігі
Фирма деңгейінде
ұжымдық-келісімдікті
реттеу
Шведтік үлгі Жұмыс орындарын Еңбек нарығына Еңбек ақы
құруға, кәсіби жастардың жұмысқатөлеудің төмен
даярлау мен қайта орналасу қиындығыболуы
даярлауға көп шығын
жұмсау
Жапондық үлгі Өмірлік жалдану Бұл жүйе Жастардың қызмет
жүйесінің қолданылуыжастардың еңбек ету аясының тар
етуіне өз әсерін болуы
тигізуі
Қазақстандық Еңбек нарығын Еңбекке Жас маманды
үлгі белсенді түрде орналастыру жұмысқа алу
жүргізу, жұмыспен бойынша жалпы кезінде мемлекет
қамту саясатын іске қоғамдық жүйенің тарапынан
асыру жұмыс істемеуі кәсіпорындарға
қолдау көрсетудің
жоқтығы
* (20, 9с.(
Шетелдік тәжірибеде көп уақыт бойына жұмыспен қамту мәселесі қоғамдық
келісімде арнайы енгізілмеген. Бірақ 20 ғасырдың 70-жылдары мұнай
дағдарысына байланысты өзгерген болатын (1973-1979 жылдар). 1980 жылға
дейін жұмыспен қамту бойынша 170 келісім кабылданды. Келісімдерде жұмыс
берушілер жұмыскерлерді бір жыл ішінде немесе бірнеше жыл ішінде босатуға
міндеттеме алады. Мұндай келісімдер белгілі бір жағдайда және берілген
саланың кәсіпорындағы жеткілікті түрде кезекті бағыт ұстанғанда мүмкін
болады.
Осы шетел тәжірибесін қолдана отырып Қазақстанның еңбек нарығын реттеу
жүйесін жасауға болады. Шетелдің еңбек нарығына байланысты тәжірибесін
қарастыра отырып Қазақстан өзінің еңбек нарығын реттеу бойынша үлгісін
құруы қажет.
1.3 Жұмыспен қамтылу ұғымы және халықты жұмыспен қамту саласындағы
мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттары
Халықты жұмыспен қамту саласындағы құқықтық, экономикалық және ұйымдық
қатынастарды Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтарда қабылданған
Халықты жұмыспен қамту туралы Заңы реттейді.
Жұмыспен қамтылу дегеніміз — азаматтардың жеке кажеттерін
қанағаттандыруға байланысты және оларға табыс немесе кіріс әкелетін
Конституцияға, зандарға, өзге де нормативтік құқықтық актілерге қайшы
келмейтін қызметі.
Азаматтардың қызметі, олардың мамандық, жұмыспен қамтылу, соның ішінде
ақы төленетін жұмысты атқарумен байланысты емес жұмыспен қамтылу түрі мен
сипатын талдап алуы олардың еріктілігіне ғана негізделген. Зандарда
көзделген реттерден басқа кезде азаматтарды еңбек етуге әкімшілік жолмен
және өзге де күштеудің кез келген нысандарына жол берілмейді. Әркімнің
еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына қүқығы бар.
Еріксіз еңбекке соттың үкімі бойынша не төтенше жағдайда немесе соғыс
жағдайында ғана жол беріледі делінген Қазақстан Республикасы
Конституциясының 24-бабының 1 тармағында.
Заңда жүмыспен қамтылған азаматтардың санаттары белгіленген. Оларға
мыналар жатады:
- жеке еңбек шартымен жүмыс істейтін, оның ішінде толық, толық емес
жұмыс уақыты жағдайларында сыйақы үшін жұмыс орындайтын немесе өзге де
ақы төленетін жұмысы (қызметі).
- кірісі бар азаматтар;
- кәсіпкерлік қызметпен шұғылданатындар;
- өз бетімен жұмыспен айналысатындар;
- қосалқы кәсіпшілікпен айналысатындар және өнімді шарттар бойынша
өткізетіндер;
- жұмысты азаматтық-құқықтык сипаттағы шарттар бойынша орындайтын
азаматтар;
- өндірістік кооперативтердің мүшелері;
- ақы төленетін қызметке сайланғандар, тағайындалғандар немесе
бекітілгендер;
- Қазақстан Республикасының Карулы Күштерінде, ұлттык қауіпсіздік
органдарында, Ішкі істер министрлігінің ішкі әскерлерінде,
Республикалық ұланда, Төтенше жағдайлар жөніндегі агенттігінің
бөлімдерінде және өзге де әскери кұрылымдарда кызмет атқарып жүрген
азаматтар.
Біздің мемлекетіміз азаматтардың жұмыспен нәтижелі әрі еркін таңдау
арқылы қамтылуына жәрдемдесетін саясат жүргізілуін қамтамасыз етеді.
Халықты жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі
қағидалары мыналарға бағытталған:
1) республика азаматтарына, Казақстанда тұрақты тұратын шетелдіктер
мен азаматтығы жоқ адамдарға қызмет пен кәсіп түрлерін еркін тандауға
бірдей мүмкіндіктерді, әділ де қолайлы еңбек жағдайларын, жұмыссыздықтан
әлеуметтік қорғауды қамтамасыз етуге;
2) нәтижелі жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге, жұмыссыздықты азайтуға,
жұмыс орындарын ашуға;
3) білім беру жүйесін еңбек рыногының қажеттеріне және инвестициялық
саясатты ескере отырып, оның даму перспективасына сай кадрлар даярлау ісіне
бағдарлауға;
4) азаматтардың заңдарға сәйкес жүзеге асыратын еңбек және кәсіпкерлік
бастамаларын қолдауға, олардың өнімді және шығармашылық енбекке қабілетін
дамытуға жәрдемдесуге;
5) бар жүмыс орындарын сақтаған және жаңа жұмыс орындарын, оның ішінде
нысаналы топтарға арналған жұмыс орындарын ашатын жұмыс берушілерді
ынталандыруға;
6) уәкілетті орган және жеке жұмыспен қамту агенттігі арқылы еңбек
делдалдығын ұйымдастыруға;
7) шетелдік жұмыс күшін тартуға, сондай-ақ Казақстаннан шетелге жұмыс
күшін шығаруға байланысты қызметті лицензиялауға;
8) шетелдік жұмыс күшін тартуға квота белгілеу жолымен ішкі еңбек
рыногын қорғауға;
9) жұмыспен қамтуды камтамасыз ету жөніндегі республикалық іс-
шараларды жергілікті атқарушы органдар қолданатын шаралармен ұштастыруға;
10) халықты жұмыспен қамту саласындағы қызметті экономикалық және
әлеуметтік саясаттың басқа да бағыттарымен үйлестіруге;
11) еңбек рыногыньң бірыңғай ақпараттық базасын қалыптастыруға;
12) мемлекеттік органдардың халықты жұмыспен қамтуды қамтамасыз ететін
шараларды әзірлеу мен іске асыру жөніндегі қызметін үйлестіріп, реттеп
отыруға және олардың орындалуын бақылауды жүзеге асыруға;
13) республика азаматтарының шетелдегі және шетелдіктердің Қазақстан
аумағындағы еңбек қызметіне байланысты мәселелерді шешуді қоса алғанда,
халықты жұмыспен қамту проблемаларын шешуде халықаралық ынтымактастықты
ұйымдастыруға;
14) жұмыс берушілер, қызметкерлер және қоғамдық ұйымдар өкілдерінің
мемлекеттік жүмыспен қамту саясатын әзірлеу мен іске асыруға қатысуын
қамтамасыз етуге;
15) жұмыспен қамту саясатымен үйлестірілген, қосымша жүмыс орындарын
ашу ісін ынталандыруды қолдайтын қаржы, салық және инвестиция саясатын
жүргізуге.
Сонымен қатар мемлекет азаматтарға халықты жүмыспен қамту саласында
кемсітушіліктің кез келген нысанынан қорғауға және кәсіп пен жұмысқа ие
болуда бірдей мүмкіндіктерді қамтамасыз етуге, жұмыссыздықтан әлеуметтік
қорғауға, уәкілетті органдардың делдалдығы арқылы жұмыс таңдау мен жүмысқа
орналасуда жәрдемдесуге кепілдік береді.
Мемлекет халыктың нысаналы топтарын жүмыспен қамтуға жәрдемдесу
жөніндегі шараларды да камтамасыз етеді. Нысаналы топтар деп жүмысқа
орналасуда қиындык көріп жүрген және әлеуметтік корғауды қажет ететін
адамдар ретінде заңмен белгіленген адамдар топтарын айтады. Оларға табысы
аз адамдар, 21 жасқа дейінгі жастар, балалар үйлерінің тәрбиеленушілері,
жетім балалар мен ата-ананың камқорлығынсыз қалған 23 жасқа дейінгілер,
кәмелетке толмаған балаларды тәрбиелеп отырған жалғызілікті, көп балалы ата-
аналар, заңдарда белгіленген тәртіппен асырауында тұрақты күтімді, көмекті
немесе қадағалауды кажет етеді деп танылған адамдар бар азаматтар,
зейнеткерлік жас алдындағы адамдар, мүгедектер, қарулы күштер катарынан
босаған адамдар, бас бостандығынан айыру және мәжбүрлеп емдеу орындарынан
босатылған адамдар және оралмандар жатады.
Жергілікті атқарушы органдар енбек рыногындағы жағдай мен жергілікті
бюджеттің қаражатына қарай нысаналы топтарға жататын адамдардың қосымша
тізбесін, сондай-ақ әлеуметтік қорғау жөнінде де қосымша шаралар белгілей
алады (14(.
Мемлекеттік жұмыспен қамту саясатын іске асыру мақсатында орталық
атқарушы орган өз құзыреті шегінде халықты жұмыспен қамтудың Республикалық
бағдарламасын әзірлеуге, еңбек рыногының бірыңғай ақпараттық базасын
қалыптастыруға міндетті. Ал жергілікті атқарушы органдар аймақтық
бағдарламалар әзірлеп тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктер аумағында тұратын
нысаналы топтарды және оларды қорғау жөніндегі әлеуметтік шараларды жыл
сайын анықтап отырады. Жұмыспен қамту мәселелері жөніндегі уәкілетті орган
мына арнайы іс-шараларды іске асыруға міндетті:
1) өтініш жасаған азаматтар мен жұмыссыздарға — жұмыс табу мүмкіндігі
туралы, ал жұмыс берушілерге жұмыс күшімен қамтамасыз ету мүмкіндігі туралы
хабарлап отыруға;
2) азаматтар мен жұмыссыздарға жұмыс тандауда жәрдемдесуге, жұмысқа
орналасу және оқу үшін жолдама беруге;
3) еңбек рыногы бойынша деректер банкін түзуге;
4) азаматтар өтініш жасаған күннен бастап 10 күн кешіктірмей тіркеуге,
оларды есепке қоюға;
5) кәсіби бағдарлау ісінде азаматтар мен жүмыссыздарға тегін қызметтер
көрсетуге;
6) жұмыссыздарды олардың келісімімен қоғамдық жұмыстарға жіберуге;
7) еңбек рыногының қажеттіліктеріне сәйкес жұмыссыздарды кәсіптік оқуға
жіберуге;
8) жұмыссызға оның жұмыссыз ретінде тіркелгені туралы анықтама беруге;
9) халыктың экономикалық тұрғыдан белсенді бөлігіне сұраныс пен
ұсынысты талдауға, болжауға және халыққа, жергілікті және орталық, атқарушы
органдарға енбек рыногының жай-күйі туралы хабарлауға;
10) халықты жұмыспен қамтудың аймақтық бағдарламаларын және нысаналы
топтардың жұмыспен қамтылуына жәрдемді қамтамасыз етуге.
Жұмыс берушілердің халықты жұмыспен қамтуға қатысты іс-шаралары
Халықты жұмыспен қамту туралы Казақстан Республикасының 2001 жылғы 23
каңтардағы Заңының 9-бабында белгіленген. Аталған баптың 2 тармағы жұмыс
берушінің міндеттерін анықтайды. Жұмыс беруші:
1) ұйымның таратылуына, адам санының немесе шарттың қысқартылуына
байланысты алдағы уақытта қызметкерлердің жұмыстан босайтыны, босатылатын
қызметкерлердің кызметтері мен кәсіптері, мамандықтары, біліктілік және
еңбекақы мөлшері корсетіле отырып, босатылуы мүмкін қызметкерлердің саны
мен санаттары туралы және олар босатылатын мерзімдер туралы жұмыстан босату
басталардан кемінде бір ай бұрын уәкілетті органға толық көлемде ақпарат
беруге;
2) бос жұмыс орындары пайда болған күннен бастап үш жұмыс күні ішінде
олар туралы уәкілетті органға мәлімет жіберуге;
3) уәкілетті орган берген жолдамаға тиісті белгі қою арқылы жұмысқа
қабылдау немесе жұмысқа қабылдаудан бас тарту себебін көрсете отырып, ол
туралы дер кезінде, яғни уәкілетті орган оған азаматтарды жіберген күннен
бастап бес жұмыс күні ішінде хабарлауға тиіс. Белгіленген міндеттерді
бұзғаны үшін жұмыс берушінің жауапкершілігі заң актілеріне сәйкес туын-
дайды.
Уәкілетті органның, сондай-ак жеке жұмыспен камту агенттігінің жұмысқа
орналастыру ісінде халыққа көрсететін жәрдемін еңбек делдалдығы дейді.
Еңбек делдалдығымен уәкілетті орган және жеке жұмыспен камту агенттіктері
айналысады.
Жеке жұмыспен қамту агенттігі азаматтарға шарттық негізде мынадай
қызметтер керсетеді:
1) жұмыспен камту және еңбек туралы заңдар мәселелері бойынша
консультациялар беру;
2) бос жұмыс орындарына жұмысқа орналасу мүмкіндігі туралы акпарат
беру;
3) жұмыс орындарын іздестіруге көмектесу;
4) азаматтарды кәсіптік даярлық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz