Жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру
КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ҚОРЫТЫНДЫ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ҚОРЫТЫНДЫ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының әлемдік өркениетке, демократиялық дәстүрге өту жағдайында адамзат қоғамының ғасырлар бойы жинақтаған жалпы құндылықтар мұрасына ден қоюы, рухани-адамгершілік негізінде дене тәрбиесін және спортты сабақтастықта дамытып, салауатты өмір сүру дағдылары арқылы дене мәдениетін қалыптастырудың өзектілігі артуда. Бұл мәселе ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан - 2030» бағдарламасында, ҚР «Білім туралы» Заңында, «Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында», «2007-2011 жылдарға арналған «Қазақстан балалары» бағдарламасы», «Қазақстан Республикасы Туризм және спорт министрлігінің 2009–2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспарында», «Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің 2009–2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспарында» білім беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі ретінде көрініс тапқан.
Жалпы орта мектептердегі дене тәрбиесін, заманауи технология мен озат тәжірибені ұлттық және жалпы адамзаттық құндылық қағидаларымен байланыстыра зерттеу – бүгінгі күн талабынан туындап отырған педагогика ғылымының міндеттерінің бірі.
Дене мәдениетінің мәнін бүгінгі жаңа заман талабына сәйкес қарастыру – бұл адамды өзі өмір сүрген ортаның жемісі ғана емес, сол ортадағы дене мәдениеті, адамгершілік қарым-қатынасы әрекетімен көрінетін субъект деп танылуымен айқындалады.
Ғылым, техника, мәдениет, спорт және білім дамуының өзара байланыстылығы мен өзара сабақтастығы тарихи сипатта екендігін ескере отырып, жүргізген теориялық зерттеулеріміздің қорытындылары, озат тәжірибелерді оқып үйрену мен жүйелеу, көп жылдық тәжірибеміз көрсетіп отырғандай, жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру үдерісінде оқушыларды салауатты өмір сүру дағдыларына баулу, дене тәрбиесін жетілдіруді жүзеге асыру үрдісі, сондай-ақ дене мәдениетін қалыптастыру мәселесін теориялық сараптау мен дене тәрбиесіндегі тәжірибелерді объективті тұрғыда талдаудың маңыздылығы өте жоғары екендігі айқындалды.
Дене мәдениетінің әлеуметтік және қоғамдық құбылыс есебінде дене тәрбиесі жүйесін, оның қалыптасуы мен дамуының негізгі заңдылықтарын, оның қызметі мен құрылымын танып, білудің қажеттілігі білім мен тәрбие талаптарына сәйкес жалпы орта мектеп оқушыларының дене тәрбиесін жетілдіру үшін қажет. Дене мәдениеті тек мектептегі дене тәрбиесі сабағында ғана емес, ол сабақтан тыс уақытта денсаулыққа байланысты қажетті шаралар жүйесі екенін ескерсек, қазіргі кезеңдегі жалпы орта мектептерде дене тәрбиесінің жүйесі мектеп оқушыларының денсаулықтарын нығайтумен қоса, олардың бойындағы биологиялық-психологиялық қажеттіліктердің жан-жақты жетілуіне, өмірге белсенді ұстаным мен ізгілікті қатынастарын дамытуды меңзейді. Мұндай маңызды әдістеме оқу пәні ретінде жетекші рөл атқаратын, дене тәрбиесі пәнін оқыту үрдісінде мектеп оқушыларында дене мәдениетін қалыптастыру үдерісіне тікелей байланысты.
Дене мәдениетін қалыптастыру мәселелерін шығармашылық тұрғыда шешуде, өзгермелі өмір жағдайында инновациялық үдерістер мен жаңашыл бағыттарды дер кезінде меңгере отырып, тәжірибеге сын көзбен қарап, дене тәрбиесі міндеттерін жүзеге асырудың маңыздылығы артуда.
Жалпы білім беретін мектептің алғашқы сатысы– бастауыш мектеп оқушыларының дене тәрбиесінің қалыптасуын зерттеуде Ш.Ахметова, Б.А.Ашмарин, К.Б.Бозжанова, О.С.Богданов, А.Д.Вишневский, Р.М.Қоянбаев, П.Ф.Лесгафт, М.Т.Тәнекеев, Б.Т.Төтенаев, Б.А.Тойлыбаев, Ш.Б. Оразовтар айтарлықтай үлес қосты.
Жалпы орта мектептердегі дене тәрбиесін, заманауи технология мен озат тәжірибені ұлттық және жалпы адамзаттық құндылық қағидаларымен байланыстыра зерттеу – бүгінгі күн талабынан туындап отырған педагогика ғылымының міндеттерінің бірі.
Дене мәдениетінің мәнін бүгінгі жаңа заман талабына сәйкес қарастыру – бұл адамды өзі өмір сүрген ортаның жемісі ғана емес, сол ортадағы дене мәдениеті, адамгершілік қарым-қатынасы әрекетімен көрінетін субъект деп танылуымен айқындалады.
Ғылым, техника, мәдениет, спорт және білім дамуының өзара байланыстылығы мен өзара сабақтастығы тарихи сипатта екендігін ескере отырып, жүргізген теориялық зерттеулеріміздің қорытындылары, озат тәжірибелерді оқып үйрену мен жүйелеу, көп жылдық тәжірибеміз көрсетіп отырғандай, жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру үдерісінде оқушыларды салауатты өмір сүру дағдыларына баулу, дене тәрбиесін жетілдіруді жүзеге асыру үрдісі, сондай-ақ дене мәдениетін қалыптастыру мәселесін теориялық сараптау мен дене тәрбиесіндегі тәжірибелерді объективті тұрғыда талдаудың маңыздылығы өте жоғары екендігі айқындалды.
Дене мәдениетінің әлеуметтік және қоғамдық құбылыс есебінде дене тәрбиесі жүйесін, оның қалыптасуы мен дамуының негізгі заңдылықтарын, оның қызметі мен құрылымын танып, білудің қажеттілігі білім мен тәрбие талаптарына сәйкес жалпы орта мектеп оқушыларының дене тәрбиесін жетілдіру үшін қажет. Дене мәдениеті тек мектептегі дене тәрбиесі сабағында ғана емес, ол сабақтан тыс уақытта денсаулыққа байланысты қажетті шаралар жүйесі екенін ескерсек, қазіргі кезеңдегі жалпы орта мектептерде дене тәрбиесінің жүйесі мектеп оқушыларының денсаулықтарын нығайтумен қоса, олардың бойындағы биологиялық-психологиялық қажеттіліктердің жан-жақты жетілуіне, өмірге белсенді ұстаным мен ізгілікті қатынастарын дамытуды меңзейді. Мұндай маңызды әдістеме оқу пәні ретінде жетекші рөл атқаратын, дене тәрбиесі пәнін оқыту үрдісінде мектеп оқушыларында дене мәдениетін қалыптастыру үдерісіне тікелей байланысты.
Дене мәдениетін қалыптастыру мәселелерін шығармашылық тұрғыда шешуде, өзгермелі өмір жағдайында инновациялық үдерістер мен жаңашыл бағыттарды дер кезінде меңгере отырып, тәжірибеге сын көзбен қарап, дене тәрбиесі міндеттерін жүзеге асырудың маңыздылығы артуда.
Жалпы білім беретін мектептің алғашқы сатысы– бастауыш мектеп оқушыларының дене тәрбиесінің қалыптасуын зерттеуде Ш.Ахметова, Б.А.Ашмарин, К.Б.Бозжанова, О.С.Богданов, А.Д.Вишневский, Р.М.Қоянбаев, П.Ф.Лесгафт, М.Т.Тәнекеев, Б.Т.Төтенаев, Б.А.Тойлыбаев, Ш.Б. Оразовтар айтарлықтай үлес қосты.
1 Таэквондо: техника және тактика. Әдістемелік құрал. -Түркістан, ХҚТУ Тұран баспаханасы. 2008. – 124б. (Н.Қалиев, А.Рахымжановпен авторлық бірлестікте).
2 Денешынықтыру және спорт психологиясы пәні бойынша тесттік тапсырмалар жинағы. Оқу-әдістемелік құралы.-Кентау, 2007. «Еркін и К-ХХІ» ЖШС баспаханасы. -150б. (Е.Сейдахметовпен авторлық бірлестікте).
3 Формирование у юных борцов мобилизационной готовности к разнонаправленному характеру тренировочных воздействий. //Ұлт тағылымы. 2006. № 4. –Б.170-173.
4 Программа как основной компонент учебно-методического комплекса дисциплины ‹‹Физическая культура››. //⁄Материалы международной научно- практической конференции. - Ақтөбе, 2007. –С.285-291. (Б.Мухамеджановпен авторлық бірлестікте).
5 Ценностные методы в организации спортивной деятельности. /Қ.А. Ясауи атындағы ХҚТУ хабаршысы.- Түркістан, 2007, №3(62) –С.123-127. (Б.К.Момынбаевпен авторлық бірлестікте).
6 Спорттық қызметтің мәні мен ерекшелігі. «Қазақстан жоғарғы мектебі» 2008. №1, -Б.-71-76.
7 Спорттық-туристік қызмет процесіндегі валеологиялық құндылықтармен оқушылардың оларда бағдарлануы. //«Шоқан тағлымы-13» халықаралық ғылыми практикалық конференция материалдары - Көкшетау, 2008. –Б.154-156.
8 Дене шынықтыру мен спорттың жоғары сынып оқушыларының денсаулығына әсері. //«Шоқан тағлымы-13» халықаралық ғылыми-практикалық конференция –Көкшетау, 2008. –Б.157-160.
9 Жеке тұлғаның рухани дамуындағы дене мәдениетінің рөлі //«Шоқан тағлымы 14» Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. Т.6.- Көкшетау, 2009. – Б.222-224.
10 Жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру ⁄⁄«Шоқан тағлымы-14» Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. Т.6. -Көкшетау, 2009.–Б.225-228.
11 Болашақ мұғалімдерді дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстарын ұқйымдастыруға кәсіби даярлауды жетілдіру. ⁄⁄Шығармашылық іс-әрекетті дамыту арқылы бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру мәселелері атты Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары Т.2. – Шымкент-Москва 2009.–Б.209-214. (Ж.К.Оңалбек, Б.Мухамеджановпен авторлық бірлестікте).
12 Болашақ мамандарды даярлау үрдісінде дене мәдениеті мен спорт құралдарын пайдаланудың әдістемелік негіздері. //Ізденіс-Поиск. 2009. № 3(2). –Б.125-128. (Ш.Б.Оразовпен авторлық бірлестікте)
13 Қазақтың ұлттық ойындары арқылы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру негіздері. //Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ хабаршысы. № 1(66). -2009.–Б.229-232.
14 Жалпы орта мектептерлегі дене тәрбиесі пәнінің мазмұны мен құрылымын дидактикалық тұрғыда жетілдіру мәселелері. //Шығармашылық іс-әрекетті дамыту арқылы бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру мәселелері атты Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. Т.1. Шымкент-Москва. 2009,–Б.40-45.
15 Жалпы орта мектептердегі дене тәрбиесі пәнінің мазмұны мен құрылымы. //Шығармашылық іс-әрекетті дамыту арқылы бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру мәселелері атты Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. Т.1. –Шымкент-Москва. 2009, –Б.150-154. (Б.Мухамеджановпен авторлық бірлестікте)
16 Нравственное воспитание учашихся в процессе занятий физической культурой и спортом. //Ұлт тағылымы. №3 -2009. -Б.18-21.
17 Дене мәдениеті – оқушыларды оқыту мен тәрбиелеу жүйесінде. //Ізденіс-Поиск. 2009. № 2(2) -Б.262-264.
2 Денешынықтыру және спорт психологиясы пәні бойынша тесттік тапсырмалар жинағы. Оқу-әдістемелік құралы.-Кентау, 2007. «Еркін и К-ХХІ» ЖШС баспаханасы. -150б. (Е.Сейдахметовпен авторлық бірлестікте).
3 Формирование у юных борцов мобилизационной готовности к разнонаправленному характеру тренировочных воздействий. //Ұлт тағылымы. 2006. № 4. –Б.170-173.
4 Программа как основной компонент учебно-методического комплекса дисциплины ‹‹Физическая культура››. //⁄Материалы международной научно- практической конференции. - Ақтөбе, 2007. –С.285-291. (Б.Мухамеджановпен авторлық бірлестікте).
5 Ценностные методы в организации спортивной деятельности. /Қ.А. Ясауи атындағы ХҚТУ хабаршысы.- Түркістан, 2007, №3(62) –С.123-127. (Б.К.Момынбаевпен авторлық бірлестікте).
6 Спорттық қызметтің мәні мен ерекшелігі. «Қазақстан жоғарғы мектебі» 2008. №1, -Б.-71-76.
7 Спорттық-туристік қызмет процесіндегі валеологиялық құндылықтармен оқушылардың оларда бағдарлануы. //«Шоқан тағлымы-13» халықаралық ғылыми практикалық конференция материалдары - Көкшетау, 2008. –Б.154-156.
8 Дене шынықтыру мен спорттың жоғары сынып оқушыларының денсаулығына әсері. //«Шоқан тағлымы-13» халықаралық ғылыми-практикалық конференция –Көкшетау, 2008. –Б.157-160.
9 Жеке тұлғаның рухани дамуындағы дене мәдениетінің рөлі //«Шоқан тағлымы 14» Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. Т.6.- Көкшетау, 2009. – Б.222-224.
10 Жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру ⁄⁄«Шоқан тағлымы-14» Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. Т.6. -Көкшетау, 2009.–Б.225-228.
11 Болашақ мұғалімдерді дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстарын ұқйымдастыруға кәсіби даярлауды жетілдіру. ⁄⁄Шығармашылық іс-әрекетті дамыту арқылы бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру мәселелері атты Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары Т.2. – Шымкент-Москва 2009.–Б.209-214. (Ж.К.Оңалбек, Б.Мухамеджановпен авторлық бірлестікте).
12 Болашақ мамандарды даярлау үрдісінде дене мәдениеті мен спорт құралдарын пайдаланудың әдістемелік негіздері. //Ізденіс-Поиск. 2009. № 3(2). –Б.125-128. (Ш.Б.Оразовпен авторлық бірлестікте)
13 Қазақтың ұлттық ойындары арқылы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру негіздері. //Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ хабаршысы. № 1(66). -2009.–Б.229-232.
14 Жалпы орта мектептерлегі дене тәрбиесі пәнінің мазмұны мен құрылымын дидактикалық тұрғыда жетілдіру мәселелері. //Шығармашылық іс-әрекетті дамыту арқылы бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру мәселелері атты Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. Т.1. Шымкент-Москва. 2009,–Б.40-45.
15 Жалпы орта мектептердегі дене тәрбиесі пәнінің мазмұны мен құрылымы. //Шығармашылық іс-әрекетті дамыту арқылы бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру мәселелері атты Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. Т.1. –Шымкент-Москва. 2009, –Б.150-154. (Б.Мухамеджановпен авторлық бірлестікте)
16 Нравственное воспитание учашихся в процессе занятий физической культурой и спортом. //Ұлт тағылымы. №3 -2009. -Б.18-21.
17 Дене мәдениеті – оқушыларды оқыту мен тәрбиелеу жүйесінде. //Ізденіс-Поиск. 2009. № 2(2) -Б.262-264.
ӘОЖ 373.1.013:796.011 Қолжазба құқығында
АБУСЕЙТОВ БЕГАХМЕТ ЗАЙНИДИНҰЛЫ
Жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін
қалыптастыру
13.00.01 - Жалпы педагогика, педагогика және білім тарихы, этнопедагогика
Педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Түркістан, 2009
Жұмыс Қ.А.Ясауи атындағы халықаралық қазақ–түрік университетінде орындалған.
Ғылыми жетекшілері: педагогика ғылымдарының докторы,
профессор Момынбаев Б.К.
социология ғылымдарының кандидаты,
доцент Мухамеджанов Б.Қ.
Ресми оппоненттері: педагогика ғылымдарының докторы,
профессор Чилдебаев Д.
педагогика ғылымдарының кандидаты
Жолдасбекова Б. А.
Жетекші ұйым: Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім беру
академиясы
Қорғау 2009 жылы ______________сағат Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті жанындағы педагогика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін беру жөніндегі Д 14.61.35. диссертациялық кеңесінің мәжілісінде өтеді. Мекен-жайы: 161200, Түркістан қаласы, Университет қалашығы, Мәдениет орталығы, Кіші мәжіліс залы.
Диссертациямен Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің кітапханасында танысуға болады. Мекен-жайы: 161200, Түркістан қаласы, Университет қалашығы, Мәдениет орталығы.
Автореферат 2009 жылы ___ ___________таратылды.
Диссертациялық кеңестің
Ғалым хатшысы міндетін атқарушы Р.Ибрагимов
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының әлемдік өркениетке, демократиялық дәстүрге өту жағдайында адамзат қоғамының ғасырлар бойы жинақтаған жалпы құндылықтар мұрасына ден қоюы, рухани-адамгершілік негізінде дене тәрбиесін және спортты сабақтастықта дамытып, салауатты өмір сүру дағдылары арқылы дене мәдениетін қалыптастырудың өзектілігі артуда. Бұл мәселе ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан - 2030 бағдарламасында, ҚР Білім туралы Заңында, Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында, 2007-2011 жылдарға арналған Қазақстан балалары бағдарламасы, Қазақстан Республикасы Туризм және спорт министрлігінің 2009–2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспарында, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің 2009–2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспарында білім беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі ретінде көрініс тапқан.
Жалпы орта мектептердегі дене тәрбиесін, заманауи технология мен озат тәжірибені ұлттық және жалпы адамзаттық құндылық қағидаларымен байланыстыра зерттеу – бүгінгі күн талабынан туындап отырған педагогика ғылымының міндеттерінің бірі.
Дене мәдениетінің мәнін бүгінгі жаңа заман талабына сәйкес қарастыру – бұл адамды өзі өмір сүрген ортаның жемісі ғана емес, сол ортадағы дене мәдениеті, адамгершілік қарым-қатынасы әрекетімен көрінетін субъект деп танылуымен айқындалады.
Ғылым, техника, мәдениет, спорт және білім дамуының өзара байланыстылығы мен өзара сабақтастығы тарихи сипатта екендігін ескере отырып, жүргізген теориялық зерттеулеріміздің қорытындылары, озат тәжірибелерді оқып үйрену мен жүйелеу, көп жылдық тәжірибеміз көрсетіп отырғандай, жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру үдерісінде оқушыларды салауатты өмір сүру дағдыларына баулу, дене тәрбиесін жетілдіруді жүзеге асыру үрдісі, сондай-ақ дене мәдениетін қалыптастыру мәселесін теориялық сараптау мен дене тәрбиесіндегі тәжірибелерді объективті тұрғыда талдаудың маңыздылығы өте жоғары екендігі айқындалды.
Дене мәдениетінің әлеуметтік және қоғамдық құбылыс есебінде дене тәрбиесі жүйесін, оның қалыптасуы мен дамуының негізгі заңдылықтарын, оның қызметі мен құрылымын танып, білудің қажеттілігі білім мен тәрбие талаптарына сәйкес жалпы орта мектеп оқушыларының дене тәрбиесін жетілдіру үшін қажет. Дене мәдениеті тек мектептегі дене тәрбиесі сабағында ғана емес, ол сабақтан тыс уақытта денсаулыққа байланысты қажетті шаралар жүйесі екенін ескерсек, қазіргі кезеңдегі жалпы орта мектептерде дене тәрбиесінің жүйесі мектеп оқушыларының денсаулықтарын нығайтумен қоса, олардың бойындағы биологиялық-психологиялық қажеттіліктердің жан-жақты жетілуіне, өмірге белсенді ұстаным мен ізгілікті қатынастарын дамытуды меңзейді. Мұндай маңызды әдістеме оқу пәні ретінде жетекші рөл атқаратын, дене тәрбиесі пәнін оқыту үрдісінде мектеп оқушыларында дене мәдениетін қалыптастыру үдерісіне тікелей байланысты.
Дене мәдениетін қалыптастыру мәселелерін шығармашылық тұрғыда шешуде, өзгермелі өмір жағдайында инновациялық үдерістер мен жаңашыл бағыттарды дер кезінде меңгере отырып, тәжірибеге сын көзбен қарап, дене тәрбиесі міндеттерін жүзеге асырудың маңыздылығы артуда.
Жалпы білім беретін мектептің алғашқы сатысы– бастауыш мектеп оқушыларының дене тәрбиесінің қалыптасуын зерттеуде Ш.Ахметова, Б.А.Ашмарин, К.Б.Бозжанова, О.С.Богданов, А.Д.Вишневский, Р.М.Қоянбаев, П.Ф.Лесгафт, М.Т.Тәнекеев, Б.Т.Төтенаев, Б.А.Тойлыбаев, Ш.Б. Оразовтар айтарлықтай үлес қосты.
Жеке тұлғаны қалыптастыруда дене мәдениетінің алатын орнын және оның қолдану жолдарын, ұлттық қимыл-қозғалыс ойындарын мектепте қолдану жолдарын зерттеген ғалымдар: Т.Ж.Бекбатчаев, Ә.Бүркітбаев, Б.Д.Мотукеев, А.Х.Мұханбаева, Ж.М.Төлегенов, М.Б.Сапарбаев, Ж.К.Оңалбек, Е.Сағындықов болды.
Салауатты өмір салтын қалыптастыру мәселесі арқылы оқушыларға тәрбие және білім беру үрдісінде ғылыми зерттеулер жасаған Республикамыздың танымал ғалымдарының: А.С.Адылханов, А.Иманғалиев, Г.С.Акиева, С.Қ.Қауашев, Р.А.Дабагян, А.Н.Тесленко, А.С.Бейсенова, М.Н.Сарыбеков, Д.Чилдебаев, А.Б.Нұрлыбекова, Ж.Ембергенова, Б.Махамедова, Б.А.Жолдасбекова, Г.Назарова т.б. еңбектерін атауға болады.
Денсаулықты сақтау және нығайту көптеген зерттеулерде дене тәрбиесі пәні сабақтары және спорттық оқу-жаттығу сабақтарымен байланыстырады.
Жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың белсенді түрінде мектеп оқушыларының дене тәрбиесі сабағында жетілдіру мәселесіне А.К.Атаев, Қ.И.Адамбеков, Ю.С.Жилко, Д.В. Биданов, Ж.Егізбаев, С.Тайжанов және т.б. еңбектерін арнаған.
Дене мәдениеті құралдарымен жеке тұлғаны дамытудағы әртүрлі құбылыстар мен жайттарды (аспектілерді) М.А.Арвисто, К.Ш.Ахияров, М.В.Андропов, А.П.Матвеев, Б.А.Ашмарин, С.И.Касымбекова, В.А.Авраменко, Н.И.Пономарев, В.А.Черкасов, Ж.Қ. Оңалбек, Б.Қ. Мухамеджанов, Е.Оразбаев, Ә.К.Әбділлаев және т.б. ғалымдар зерттеген.
Сонымен бірге, оқушылардың спорттық қызметтегі туындаған мәселелері ғылыми-педагогикалық зерттеулерде кешенді, құндылық тәсілдері тұрғысынан өзінің көрнекті орнын тауып келеді. Оқушылардың спорттық іс-әрекетке деген қатынасы аз зерттелген өзекті мәселе ретінде қалып отыр. Бұл мәселе М.Я.Виленский, Г.С.Туманян, Е.Қ.Уанбаевтардың ғылыми зерттеулерінде аратұра қозғалады. Дене мәдениеті құндылықтарынан студенттердің бағдар алуы жайлы мәселені Р.Ф.Кабиров, Л.Х.Магомадова еңбектерінде зерттеді. Жас жеткіншектердің дене мәдениеті құндылықтарынан бағдар алу мәселелерін К.А.Матвийчук, С.Тайжанов, А.Қарақов және т.б. ғалымдар зерттеген.
Дене тәрбиесі мен спорттың жекелеген әлеуметтік мәселелеріне зерттеулерін арнаған ғалымдар: М.Т.Таникеев, В.И.Столяров, А.О.Мильштейн, А.В.Мартыненко, М.Н. Кошаев, Б.Қ.Мухамеджанов және т.б. болды.
Спорттық ортада қандай нәтиже беретіндігін білу мақсатында спорт психологиясы жөніндегі ғылыми еңбектерді атап өтуге болады: Ю.Ханин Л.А.Петровская, В.А.Крутецкий, И.А.Фурманов, С.М.Громбах, В.Л. Марищук, Е.П Ильин, А.В. Петровский, Б.К Қаражанов, Т.А.Ақпаев, М.І.Адамбеков, Ә.Ж Тастанов, О.А.Черникова, И.И.Сүлейменов, Ю.А.Коломейцев, Б.Г.Угаевтың еңбектері сондай-ақ Д.Чирилога, Р.Мартенес, Т.Б.Рохерс, И.Торанс және т.б. шет ел ғалымдарының спорт психологиясына кеңінен ғылыми зерттеулері арналған.
Сонымен, ғылыми зерттеулер мен психологиялық, педагогикалық, әдістемелік т.б. еңбектерді зерделеу және мектептегі дене тәрбиесі жүйесін, оның жай күйі мен дамыту мүмкіндіктерін талдау барысында төмендегідей қарама-қайшылықар айқындалды: жалпы орта білім беретін мектептерде оқушылардың дене мәдениетін құндылық бағдар ретінде дамытуға деген әлеуметтік қажеттілік пен оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың ғылыми-теориялық негізделуінің толымсыздығы арасындағы; дене мәдениетін қалыптастыру талаптары мен оны жүзеге асыруда нақты әдістемелер мен технологиялардың жеткіліксіздігі арасындағы қарама-қайшылықтар зерттеу проблемасын анықтап, тақырыпты Жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру деп таңдауға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты - жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыруды теориялық тұрғыда негіздеу және оның бағдарламасы мен әдістемесін тәжірибелік-эксперименттен өткізу, қортындысын шығару.
Зерттеудің нысаны – жалпы білім беретін мектептердің оқу үдерісі.
Зерттеудің пәні - жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру жүйесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы – егер оқушыларға дене тәрбиесінен білім беру тарихи–педагогикалық тұрғыда анықталып, мектеп оқушыларының дене мәдениетін қалыптастырудың бүгінгі жағдайы мен мүмкіндіктері айқындалып, оқу үдерісі мен сыныптан тыс жұмыстарда, спорт түрлері бойынша үйірмелерде, оқушылардың өз беттерінше денені шынықтырып, дене мәдениетін қалыптастыратын арнайы әдістемесі қолданылса, онда дене тәрбиесі және спортқа қызығушылық оқушылардың денесін шынықтырумен қатар, денсаулығы нығайып, дене бітімін жақсартады, салауатты өмір салты мен дене мәдениетін қалыптастыруға, спорттың - әлемдік бейбітшілік құралы ретінде танып білуіне жол ашылады, дене тәрбиесі және спортқа қызығушылықтың теориялық материалын терең меңгеруге, жалпы орта мектеп оқушыларында дене мәдениеті қалыптасып, дені сау болып тәрбиеленеді, өйткені дене тәрбиесі сабағы мен спорт үйірмелері сабақтан тыс тыныс тіршілігіне оң ықпал жасай алады.
Зерттеу міндеттері:
1.Оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың теориялық тұғырларын анықтау.
2.Зерттеу мәселесінің бүгінгі жағдайы мен оны дамытудың мүмкіндіктеріне сәйкес, жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың құрылымдық–мазмұндық моделін жасау.
3.Жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың мазмұнын анықтай отырып, оны оңтайлы қалыптастырудың әдістемесін негіздеу.
4.Зерттеу нәтижелерінің тиімділігін тәжірибелік эксперимент жүзінде тексеру және оқу-әдістемелік ұсыныстар беру.
Зерттеудің жетекші идеясы. Жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру мәселесі ұлттық және жалпы адамзаттық құндылыққа негізделген, болашақ жас ұрпақты салауаттылық пен дене тәрбиесін рухани тұтастықта қарастыратын оқу-тәрбие үдерісі еліміздің жарқын болашағына сеніммен қарауға мүмкіндік береді.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздерін: тұлғаның әлеуметтік мәні туралы философиялық теориялар, заңдылықтар, тәрбие теориясы, жүйе теориясы; тұлғалық бағдар теориясы; жеке тұлғаны дамыту ілімдері, психологиялық тұжырымдар мен қазіргі жетекші философиялық қағидалар: салауаттылық, демократиялық, кешендік, біртұтастық, жүйелілік, сол сияқты қазіргі білім беру парадигмалары, мектептегі оқу үдерісін басқару, дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесі саласындағы отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері құрайды.
Зерттеу көздері. Зерттеу мәселесі бойынша философтардың, психологтардың, педагогтардың және дене тәрбиесі бойынша мамандардың ғылыми еңбектері, ресми материалдар мен құжаттар (ҚР Конституциясы, ҚР “Қазақстан - 2030” даму стратегиясы, ҚР “Білім туралы” Заңы, “Дене тәрбиесі” тұжырымдамасы т.б.), Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, 2007-2011 жылдарға арналған Қазақстан балалары бағдарламасы, Қазақстан Республикасы Туризм және спорт министрлігінің 2009–2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспары, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің 2009–2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспары, оқу-әдістемелік әдебиеттер, мерзімдік баспа материалдары, бағдарламалар, педагогикалық іс-тәжірибелер және автордың жеке басына тән іс-әрекет тәжірибесі.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу мәселесі бойынша философиялық, тарихи, психологиялық, педагогикалық, әлеуметтану, дене тәрбиесі және спорт салаларындағы ғылыми, әдістемелік еңбектерге теориялық талдау жасау; мемлекеттік арнайы деректік құжаттарды саралау; сұрақ-жауап, әңгімелесу, сауалнама жүргізу, жапы білім беретін мектеп құжаттарын талдау, тәжірибелік-эксперименттік жұмыс, статистикалық әдістер.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде (2004-2005 жж.) зерттеу проблемасы бойынша материалдар жиналып, жүйеге келтірілді; ғылыми аппарат айқындалды; оқу-тәрбие үрдісінің мектептегі дене тәрбиесі және сабақтан тыс оқу-жаттығу сабақтарының жағдайы зерттеліп, бағдарламалар мен ғылыми-әдістемелік әдебиеттер сараланды. Зерттеу жұмысының теориялық негізі анықталды. Эксперимент бағдарламасы айқындалып, анықтаушы педагогикалық тәжірибе жүргізілді.
Екінші кезеңде (2005-2007 жж.) зерттеу мақсатынан келіп, әдістемелік ұсыныстар негізінде, мақсатты бағыттағы тәжірибелік-эксперимент жұмыстары жүзеге асырылды. Дене мәдениеті іс-шараларына және спорттық жарыстарға дайындау және жарыстарды өткізудің жоспарлары өңделіп, дайындық жасалынды. Бұл кезеңдегі пайдаланылған негізгі әдістер: бақылау, анкета, сұхбат жүргізу, оқушыларды практикалық, яғни іс жүзіндегі жүргізілетін іс-әрекеттерін талдау. Әсіресе, спортта оқушыларды психологиялық даярлауға үлкен мән берілді. Қалыптастырушы эксперимент жүзеге асырылды.
Үшінші кезеңде (2007-2008 жж.) тәжірибелік-эксперимент материалдарды жинақтау және өңдеу жұмыстары жалғастырылды; жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру бойынша ұсынымдар өңделіп дайындалды және практикаға ендірілді; теориялық және тәжірибелік тексеру қорытынды жұмыстарының нәтижелері жалпыланып, зерттеу қорытынды жасалынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теориялық мәнділігі:
1.Жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық мәселелері талқыланып, теориялық негіздері анықталды.
2.Оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың бүгінгі жағдайлары мен оны дамытудың мүмкіндіктері сараланып, жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың құрылымдық–мазмұндық моделі жасалынып, өлшемдері мен көрсеткіштері негізделді.
3.Жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың арнайы әдістемесі жасалды.
4.Оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудағы зерттеу нәтижелері тәжірибелік-эксперимент жүзінде тиімділігі дәлелденіп, маңызды оқу- әдістемелік ұсыныстар даярланды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі. Мектептің оқу-тәрбие үдерісіне:
- жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыруда құндылық бағдар сипатындағы , оқу үрдісінде маңызды бағдарламалар, оқу-әдістемелік құралдар ұсынылды;
- оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыруда Оқушылардың дене мәдениеті мен спортқа қызығушылық құндылық бағыттарын қалыптастыру әдістемесі жасалды;
дене мәдениетінен білім мен тәрбие берудің сыныптан тыс сабақтарды және үйірмелерді ұйымдастыруға байланысты мұғалімдерге арналған әдістемелік нұсқаулар ұсынылды;
зерттеліп отырған мәселеге байланысты әдістемелік нұсқаулар, ұсыныстар, жалпы орта мектептер, колледж және мұғалімдердің біліктілігін жетілдіру институттарының тәжірибесінде қолданысқа түсті;
- зерттеудің практикалық мәнділігі ұсынылған қағидалардың жүзеге асуына, оқыту формалары мен әдістерін жетілдіруге, мектеп оқушыларында дене тәрбиесін жетілдірудің жаңа бағыттарын айқындау және оны практикаға енгізу, мектеп оқушыларының шеберлігі мен шығармашылық дербестігін жетілдіру мәселелері, жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру аясындағы маңызды көкейкесті мәселені шешуге мүмкіндік берді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
- жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздері өзекті мәселенің тарихи-педагогикалық мәні мен мазмұнын айғақтайды;
- оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық моделі - зерттеудің ғылыми-әдістемелік негізделуіне тұғырлы сипат береді;
- дене тәрбиесі пәнін оқыту арқылы оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың нақты шарттар негізінде (мазмұндық, ұйымдастырушылық, әдістемелік) жүзеге асырылуы: мазмұндық – жасалған бағдарламалар, оқу құралдарын жасаумен айқындалуы; ұйымдастырушылық – оқу-тәрбие үдерісінде әртүрлі жұмыс формаларын, әдіс-тәсілдерді, амал-жолдарды пайдаланумен; әдістемелік-тәжірибелік тұрғыда негізделген жұмыстармен айқындалады;
- оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру әдістемесі тәжірибелік-эксперимент жұмыстарының кешені, ғылыми негізделген әдістемелік жүйесі арқылы дәйектеледі.
Зерттеу базасы: тәжірибелік-эксперимент жұмыстары ОҚО Түркістан қаласындағы №1 А.Байтұрсынов атындағы және №19 жалпы орта мектептерде, Кентау қаласындағы №6 А.С.Пушкин атындағы және №14 Әл-Фараби атындағы орта мектептерде, Қызылорда облысы Жаңақорған ауданындағы №51 М.Қаратаев атындағы және №163 орта мектептерде өткізілді.
Зерттеудің нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі зерттеу проблемасын жан-жақты әдіснамалық және теориялық талдаумен, педагогикалық зерттеудің логикасымен, зерттеу барысында педагогика әдіснамасының талаптарының сақталуымен, зерттеу мақсаты мен міндеттеріне сәйкес әдіс-тәсілдерді жүйелі түрде нақты қолданумен, эксперимент бағдарламасының педагогикалық мақсатқа сәйкестігімен, олардың тиімділігінің эксперимент жүзінде тексерілуімен қамтамасыз етілді.
Зерттеудің нәтижелерін сынақтан өткізу және тәжірибеге ендіру эксперимент жүргізу барысында іске асты және Халықаралық ғылыми-теориялық, ғылыми-практикалық, ғылыми-әдістемелік конференцияларда баяндалды, зерттеу жұмысының мазмұны жарияланған 14 мақалаларда, 3 оқу әдістемелік құралдарда көрініс тапты. Зерттеудің негізгі нәтижелері ғылыми баяндама түрінде халықаралық (Ақтөбе, 2007; Шымкент, 2006; Алматы, 2005; Көкшетау, 2008), республикалық ғылыми-практикалық (Түркістан, 2006) ғылыми-теориялық конференцияларда; республикалық педагогикалық оқуларда (Шымкент, Алматы, Түркістан, Кентау 1999-2006) және Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің жыл сайынғы өтетін конференцияларында, ғылыми-әдістемелік семинарларында, сонымен қатар Оңтүстік Қазақстан облыстық, аймақтық, қалалық білім беру басқармаларында баяндалды. Зерттеудің негізгі қағидалары мен нәтижелері тәжірибе барысында жүзеге асырылды.
Диссертацияның құрылымы. Зерттеу міндеттерін кезеңмен шешу логикасына сәйкес құрылды және ол кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі, диссертация тақырыбының таңдалуы негізделді, ғылыми аппараты: зерттеудің нысаны, пәні, мақсаты, міндеттері, ғылыми болжамы, жетекші идеясы, әдіснамалық негіздері, әдістері, зерттеудің ғылыми жаңалығы, теориялық және практикалық мәнділігі көрсетілді. Қорғауға ұсынылатын қағидалар түзілді, зерттеу нәтижелерінің сынақтан өтуі мен ендірілуі сипатталды.
Жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың ғылыми-теориялық негіздері атты бірінші бөлімінде зерттеу мәселесіне талдау жасалып, жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың тарихи-педагогикалық мәселелері анықталды, оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың бүгінгі жағдайы мен мүмкіндіктері айқындалды, жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық моделі жасалынып, оны ұйымдастырудың тиімді жолдары баяндалды.
Жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың әдістемесі атты екінші бөлімде жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың мазмұны анықталды, жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың әдістемесі негізделді, оның тиімділігін тәжірибелік-эксперимент жүзінде тексеру нәтижелері сипатталады.
Қорытындыда зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері талданып, оларды пайдалануға байланысты ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беріледі.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Дене мәдениеті өсіп келе жатқан жас ұрпаққа білім мен тәрбие беру саласының бір тармағы болып табылады және ол жеке тұлғаның жан-жақты дамуына, күшті де қуатты болып өсуіне, ұзақ уақыт шығармашылық еңбекке жарамды адамды қалыптастыруға, оны Отан сүйгіштікке даярлауға қызмет етеді.
Қазақстан Республикасының Президентi Н.Ә.Назарбаев: Спорт - игiлiктi iс. Спортта мiнез – құлық, мәдениет қалыптасады. Спортпен айналысқан адам ар ұятқа тиетiн iс жасамайды. Жастайынан дене тәрбиесімен шұғылданған адам бүкiл ғұмыр бойы табыска жетуге талпынады. Мен мұны өз тәжiрибемнен бiлемiн, - деуi тарих сахнасының төрiнен спорт қозғалысының өзiндiк орны бар екендiгiн делелдейдi.
Зерттеулер мәліметтеріне сүйенсек, елiмiзде соңғы жылдары халықтың табиғи өсу деңгейi және туу көрсеткiштерi төмендеп, денсаулық жағдайларының нашарлауы көрініс тапқан. Әсiресе, балалар денсаулығы өте алаңдатарлық жағдайда, елімізде екi миллионнан астам балалар мен жасөспiрiмдер асқынған ауру түрлерi бойынша диспансерлiк есепке тiркелген.
Тәуелсіз еліміз үшiн адамның денесінің сау болуы үлкен маңыздылыққа ие. Елiмiздiң өндірістiк потенциалы мен қорғаныс кызметiне тiкелей керi есер етіп отырған жағдай, елдiң ертеңгi болашағы, жалпы орта мектептеріндегі оқушылардың денсаулықтарының өте төменгi деңгейде болуы. Әскер қатарына қызмет етуге шақырылған жастардың денсаулық жағдайларына байланысты көпшiлiгi керi қайтарылуда. Мектеп табалдырығын аттаған бiрiншi сынып оқушылары мен қолына аттестат алғалы тұрған түлектердiң денсаулығын салыстырған зерттеушiлер, мектеп түлектерiнiң денсаулығының талап деңгейінен 4-5 есе төмен екенiн байқалады.
Тарихи деректерді сараптасақ, адамзат қоғамы пайда болып, алғашқы өмір сүру кезеңінен-ақ дене тәрбиесіне көңіл бөлініп, сол еңбек пен тұрмыстық өмірдің шарты ретінде дамыды. Алғашында дене тәрбиесі арнайы ұйымдастырыған ойындар мен ойындық-қимыл қозғалыстар түрінде көрініс берді. Бұл кезеңдегі ойындар мен денені шынықтыру жаттығулары қарапайым түрде болғанымен, олардың тұлғаны қалыптастыру мен тәрбиелік маңызы зор болды.
Дене тәрбиесінің басқа тәрбиелермен сабақтастығы мәселесі Орта Азия және Ұлы дала ғұламалары еңбектерінде де ерекше аталған. Солардың ішінде ерекше тұлға Әл-Фараби тәрбие мәселесіне бағыт-бағдар бере отырып, Әлеуметтік-этикалық трактаттар атты еңбегінде бала денесін жетілдіруді, оның бойындағы абзал қасиетті тани біліп, мінез-құлқының жақсы сипаттарын тәрбиелеп, өзін-өзі үнемі дамыту қажеттігіне тоқталады. Жүсіп Баласағұн Құтты білік дастанында ұлттық психологиямыз бен ұлттық ерекшеліктерімізге тоқтала келе, кемел адам ұғымын енгізе отырып, кемел адамның бойында мынадай қасиеттер: жомарттық, саламаттылық, білімділік, ақылдылық, бір сөзде тұру, ширақтық болу қажет дейді.
Ұлы ағартушы Абай дене тәрбиесі мен ақыл-ой тәрбиесі үйлескенде ғана әр адам сымбатты болумен қатар, жан-жақты қалыптасқан жан болмақ деген пікірді қуаттайды. Ұлы Абай дене күшін, дене мәдениетін қалыптастыру, оның ақыл-ой тәрбиесіне тікелей байланысын көрсете отырып, тәрбиелеу керек деп жай ғана сөзбен емес, оны дұрыс жолға қоюды нақты істермен, жолдармен насихаттау, тәрбиенің өзегін философиялық, психологиялық арнадан іздеу қажеттілігіне тоқталады.
Еліміздің белгілі қайраткерлері Ш.Құдайбердиев, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, С. Торайғыров, Ө. Тлеуқабылұлы т.б. дене мәдениеті мәселелерін халықтың дәстүрлерімен байланыстырып, халықтың мұраларындағы орамды тұстарын дәлелдеп, оның құндылық бағытына тоқталған.
Біз ғылыми зерттеу жұмысымыздың негізгі өзегі мәдениет болғандықтан, “мәдениет” терминіне, түсінігіне тоқталып, саралап өткенді жөн санадық.
Мәдениет ұғымына ғылыми тұрғыда нақты түсінікті Ю.Л.Ожегов берген. Ол мәдениет – әлеуметтік құндылықтарды игеру мен дамытудағы адамдардың шығармашылық қызметінің тәсілі мен нәтижесі, ол арқылы қоғам мен жеке адамның біркелкі дамуы қамтамасыз етіледі дейді. Бұл жағдайда мәдениет өндірістік, саяси және т.б. қызметтің ерекше түрі ретінде қарастырылмайды, олардың кез-келгенінің сапалық көрінісі ретінде қарастырылады. А.К.Уледов өзінің ғылыми еңбектерінде – Мәдениет қоғамдық өмірдің, адамдардың өмірінің жеке шеңберінің бөлігі ретінде болмайды. Ол қоғамдық өмірдің барлық сферасына оның сапалық сипатына тән деп жазады.
Адам тұлғасының мәдениеті – бұл оның маңызды, материалдық және рухани құндылықтарды құру мен тұтынудағы шығармашылық қызметінде қолданатын әдісінің жоғарғы даму деңгейі. Адамның негізгі күш-қуаты тек оның қызметінде, ең алдымен еңбек нәтижесінде көрінеді. Тек қана, еңбек іс-әрекеті арқылы адам қоғамға өзгеріс енгізе алады және өзінің күші мен қабілетін іс жүзінде көрсете біледі. Мұндай іс-қимылды педагогикалық зерттеулерде мәдени әрекет деп түсіндіріледі.
Дене мәдениеті қоғамдық кұбылыс ретiнде пайда болып, калыптасты және дамыды. Құрылу ерекшелiктерi мен қызмет ету жүйесi жайлы өзiнiң заңдылыктары бар ғылымның саласы болып табылады. Дене мәдениетінің мәнiн түсiну үшiн алдымен олардың мағыналы мазмұнын анықтап алу қажет.
Бiрiншiден, дене мәдениеті — адамның денсаулығын нығайтып, күш — жiгерiн арттыруға, козғалыс белсендiлiгiн жетiлдiру мақсатында қоғамның жасайтын және пайдаланатын рухани, материалдық құндылықтарының жиынтығы.
Қазақтын ұлы ақыны Мағжан Жұмабаевтың дене мәдениетіне жеңіл қарауға болмайды, дененiң канша керегi бар деп ойлау дұрыс емес. Дене - жанның қабы. Қап берiк болса iшiндегi зат та берiк болмақ. Дене - жанның құралы. Құрал мықты болса, иесi де мықты деп пайымдауы өте орынды.
Дене мәдениетінің көптеген аурулардан және зақымданған кезден кейiн жұмысқа қабiлеттiлiктi қайтадан қалпына келтiруде және әрмен карай денсаулықты жақсартуға көмегi зор екенi белгiлi.
Екiншiден, әрбiр мемлекеттiң өсiп-өркендеуi мен даму көрсеткiштерiнiң бiрi дене мәдениетінің жүйесi, спорт. Мемлекеттi немесе белгiлi бiр ұлтты күллi әлемге танытатын да спортшылар мен олардың жетiстiктерi, көрсеткiштерi. Әлемдiк қауымдастықта елеусiз мемлекет жазушылары, ғалымдарымен ғана емес, сонымен катар осы спорттың арқасында да бүкiл елге танылады.
Үшiншiден, дене мәдениетінің тағы бiр атқаратын аса маңызды қоғамдық қызметi бар. Ол - қоғамда салауатты өмiр салтын калыптастырудың ең басты құралы болып табылады.
Қазіргі кезеңде жалпы орта мектептердегі оқу бағдарламаларын құрастыру бағыт-бағдары өзгерді. Алайда, бұлардың бәрінде мектеп оқушыларының қайда оқитындығы ескерілмейді, олардың меңгеруі тиіс негізгі дағдылар мен қабілеттер, оқу нормасын тапсыруға арналған шарттар көрсетілген. Денені шынықтыру жаттығуларының орындалуы қозғалыс дайындығының деңгейі туралы мәлімет береді. Дегенмен, бұл бағдарламалар базалық, үлгілік сипатқа ие, сондықтан оларды әрбір педагог жергілікті жағдай мен салт-дәстүрлерге орай өзгертулер мен толықтырулар енгізіп, өзгерте алады.
Жалпы орта мектептердегі Дене тәрбиесі пәнінің мақсаты әлі күнге дейін толықтыруды қажет етеді, осыған орай оның ғылыми негізделген бағыт-бағдарын жасау қажеттілігі туындайды. Осы бағыттағы ізденістердің тиімдісі дене мәдениеті тұрғысынан зерттеу болып табылады. Әрине, мәдениет теориясының құбылыстары және олардың түрлеріне сай, жасалып жатқан қандай да теориялық ережелер, тұжырымдамалар көп және олар әлі де жүргізілу үстінде.
Дене мәдениеті деген ұғым жалпы мәдениеттің жеке бір бөлігі. Тұжырымдап айтқанда дене мәдениеті жалпы халық мәдениетінің құрамдас бір бөлігі болып, қоғамның материалдық, рухани құндылығының жиынтығын құрап, ол адамдардың дене шынықтыру жүйесін жетілдіру үшін құрылып және оларға қызмет етуі тиіс.
Дене мәдениетінің қызмет ету жүйесі дене тәрбиесі деп аталады. Тәрбие дегеніміз адамдардың мәдени қызметінің аясы, оларға мәдениет жетістіктерін беру, игеру және жетілдіру болып саналады. Дене тәрбиесі адамның дене сапаларын жетілдірудің педагогикалық жүйесі. Қозғала білуді, дағдыларды, арнайы білімді, қимыл-қозғалыс қабілеттерін, дене сапаларын дамыту және ағзаның құрылысы мен түрлерінің қызметін жетілдіру үшін дене тәрбиесі жүйесінде жан-жақты өңделіп дайындалған табиғаттың жаратылыс күштерімен және гигиеналық қозғаушы күштерімен үндескен дене шынықтыру жаттығуларының жиынтығы, яғни дене мәдениетінің қызмет ету жүйесі қолданылады(Сурет 1). Дене тәрбиесінің міндеті әрбір адам өзінің мүмкіндігі жететін дене мәдениетінің мазмұнын игеруден тұрады. Сонымен, адам дене тәрбиесі арқылы дене мәдениетінің жетістіктерін өзінің жеке игілігіне айландырады (денсаулығын жақсартады, дене салаларын дамытады, спорттық шеберлігін жетілдіреді).
Дене мәдениеті- қоғамдық өмірдің өзге салаларымен байланысты, әртүрлі функциялар атқаратын күрделі қоғамдық құбылыс болып табылады. Сондықтан, адамның жан-жақты жарасымды жетілуіне негіз болып табылатын дене мәдениеті жөнінде айтқанда біздің назарымызды оның спицификалық маңызы - дене тәрбиесі, жеке адамды қалыптастыруда үлкен рөл атқаратын денені шынықтыруға ғана аударып қоймайды. Бұл дене тәрбиесін зерттеуші ғалымдар айтатындай, адамның дене тәрбиесін жетілдіруге бағытталған педагогикалық қызмет аясын ғана емес, сонымен бірге жеке адамның еңбек, мінез, ақыл, ой, эстетикалық, отан сүйгіштік, интернационалдық, саяси тәрбиесін де қамтуы тиіс. Ол мәдениеттің бір түрі ретінде қандайда бір дене көріністеріне жатқызылмауы керек, оның элементтерін тұтас күйінде білдіруі тиіс. Бұл, біз жоғарыда жасаған зерттеу феноменінің сан қырлылығы жөнінде жасаған қорытындылардың дұрыстығын дәлелдейді.
Білім беру жүйесінде дене тәрбиесінің негізгі мақсаты ретінде мектеп оқушыларының дене мәдениетін қалыптастыру мәселесі көрсетілуде. Бұл мақсат үздіксіз білім беру жүйесінің жекелеген бөліктерінің сабақтастық принципін бейнелейді; онда мәдениет аясында жеке толыққанды өмірдің субъектісі сапасында өзін-өзі анықтауға бағытталған перспективамен оқыту идеясы да айтылған. Осындай интегративтік мақсатпен осы мәдениеттің индивидте, оның жалпы мәдениетінің бөлшегі ретінде дамытудың шикізаты болып мектеп оқушыларында дене мәдениетін қалыптастыру алынады. Мектеп
Сурет 1 – Дене мәдениетінің қызмет ету жүйесі
оқушыларының дене мәдениетін қалыптастыруынан оның жалпы мәдениетінің барлық құрылымдық элементтері көрінеді: жеке тұлға ретіндегі мәдени дамуының деңгейі; осы деңгейге жету тәсілдері; мәдениет деңгейінің жетістіктерін көрсететін әр түрлі іс-әрекеттер.
Жалпы орта мектептерде оқушыларының дене мәдениетін қалыптастыру тұтасымен оның жас ерекшелік және басқа да қасиеттерімен сәйкес дене сапасы, қабілет, мүмкіндік жүйелерін дамытудың ең жоғарғы дәрежесіне мақсатқа бағытталған, біртіндеп және бірізді жақындау дегенді білдіреді.
Жалпы орта мекептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың бүгінгі жағдайы мен мүмкіндіктерін теориялық, ғылыми-әдістемелік тұрғыда зерделей отырып, оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру бағыт-бағдары айқындалды (Сурет 2).
Сурет 2 - Оқушыларда дене мәдениетін қалыптастырудың бағыт-бағдары
Бүгінгі таңдағы жалпы орта мектептерде оқушылардың денсаулық көрсеткіші мен дене тәрбиесін ұйымдастыру және балалардың жалпы қозғалыс белсенділігінің деңгейі арасындағы байланыс айқын көрінеді.
Мектеп оқушыларының дене мәдениетін қалыптастырудың бүгінгі жағдайын зерттей отырып, дене мәдениетін қалыптастырудың маңызды элементтерінің бірі болып табылатын деңгейді анықтау барысында, төмендегі жайттар айқындалды: мектепте дене тәрбиесі әрдайым тиімді жүргізілмейді, аптасына үш рет болатын дене тәрбиесі сабақтары дененің жұмысқа қабілеттілік деңгейін арттыруға ықпал ете алмайды, бұл жетіспеушілікті үй тапсырмасымен толтыруға болады, бірақ аталмыш форма дене тәрбиесі мұғалімдері тарапынан қолданыс таппай келеді; мектеп оқушыларына қарағанда, қозғалыс белсенділігі аз, арнайы мамандандырылған мектеп оқушыларының омыртқа сүйектерінің бұзылуы жиі кездеседі; дене тәрбиесі сабағына қатысудың аса төмен екендігі байқалады, 5-7- сынып оқушылары 31% дейін сабақ жіберсе, ал 10-11 сынып оқушыларының қыз балалары 40% дейін қатыспайды; кейбір мектептердің материалдық базасы өте нашар, спорт залдарында және алаңдарында құрал-жабдықтар жоқ. Дегенмен, кейбір мұғалімдердің сабаққа қойылған міндеттерді шешуі үшін оқу құралдарын тапқырлықпен қолдануын атап өткен дұрыс.
Біздің зерттеуде модельдеу әдісі жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық моделін жасауда пайдаланылады.
Мектеп оқушыларының дене мәдениетін қалыптастырудың тәрбиелiк мақсаттары мен мiндеттерiнiң көрсеткiштері бұл психологиялық-педагогикалық күрделi жүйе. Бұл көрсеткіштерді бiз, мақсат-бейне ретiнде қарастырамыз. Мектеп оқушыларының дене мәдениетін қалыптастырудың тәрбиелiк мақсаттары мен мiндеттерiнiң көрсеткiштері мазмұндылық сипатымен бiрге, құрылымдық сипатымен де толықтырыла түседi. Мұнда мектеп оқушысының жеке басының дамуының теориялық негіздерiне сүйене отырып, дамуды негізгi үш саласын: танымдық (когнитивтi), мінез-кұлық, мотивациялық белгiледiк.
Жалпы орта мектеп оқушыларының дене мәдениетін қалыптастыру мәселесі бойынша психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді теориялық талдаулар, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АБУСЕЙТОВ БЕГАХМЕТ ЗАЙНИДИНҰЛЫ
Жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін
қалыптастыру
13.00.01 - Жалпы педагогика, педагогика және білім тарихы, этнопедагогика
Педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Түркістан, 2009
Жұмыс Қ.А.Ясауи атындағы халықаралық қазақ–түрік университетінде орындалған.
Ғылыми жетекшілері: педагогика ғылымдарының докторы,
профессор Момынбаев Б.К.
социология ғылымдарының кандидаты,
доцент Мухамеджанов Б.Қ.
Ресми оппоненттері: педагогика ғылымдарының докторы,
профессор Чилдебаев Д.
педагогика ғылымдарының кандидаты
Жолдасбекова Б. А.
Жетекші ұйым: Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім беру
академиясы
Қорғау 2009 жылы ______________сағат Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті жанындағы педагогика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін беру жөніндегі Д 14.61.35. диссертациялық кеңесінің мәжілісінде өтеді. Мекен-жайы: 161200, Түркістан қаласы, Университет қалашығы, Мәдениет орталығы, Кіші мәжіліс залы.
Диссертациямен Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің кітапханасында танысуға болады. Мекен-жайы: 161200, Түркістан қаласы, Университет қалашығы, Мәдениет орталығы.
Автореферат 2009 жылы ___ ___________таратылды.
Диссертациялық кеңестің
Ғалым хатшысы міндетін атқарушы Р.Ибрагимов
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының әлемдік өркениетке, демократиялық дәстүрге өту жағдайында адамзат қоғамының ғасырлар бойы жинақтаған жалпы құндылықтар мұрасына ден қоюы, рухани-адамгершілік негізінде дене тәрбиесін және спортты сабақтастықта дамытып, салауатты өмір сүру дағдылары арқылы дене мәдениетін қалыптастырудың өзектілігі артуда. Бұл мәселе ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан - 2030 бағдарламасында, ҚР Білім туралы Заңында, Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында, 2007-2011 жылдарға арналған Қазақстан балалары бағдарламасы, Қазақстан Республикасы Туризм және спорт министрлігінің 2009–2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспарында, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің 2009–2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспарында білім беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі ретінде көрініс тапқан.
Жалпы орта мектептердегі дене тәрбиесін, заманауи технология мен озат тәжірибені ұлттық және жалпы адамзаттық құндылық қағидаларымен байланыстыра зерттеу – бүгінгі күн талабынан туындап отырған педагогика ғылымының міндеттерінің бірі.
Дене мәдениетінің мәнін бүгінгі жаңа заман талабына сәйкес қарастыру – бұл адамды өзі өмір сүрген ортаның жемісі ғана емес, сол ортадағы дене мәдениеті, адамгершілік қарым-қатынасы әрекетімен көрінетін субъект деп танылуымен айқындалады.
Ғылым, техника, мәдениет, спорт және білім дамуының өзара байланыстылығы мен өзара сабақтастығы тарихи сипатта екендігін ескере отырып, жүргізген теориялық зерттеулеріміздің қорытындылары, озат тәжірибелерді оқып үйрену мен жүйелеу, көп жылдық тәжірибеміз көрсетіп отырғандай, жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру үдерісінде оқушыларды салауатты өмір сүру дағдыларына баулу, дене тәрбиесін жетілдіруді жүзеге асыру үрдісі, сондай-ақ дене мәдениетін қалыптастыру мәселесін теориялық сараптау мен дене тәрбиесіндегі тәжірибелерді объективті тұрғыда талдаудың маңыздылығы өте жоғары екендігі айқындалды.
Дене мәдениетінің әлеуметтік және қоғамдық құбылыс есебінде дене тәрбиесі жүйесін, оның қалыптасуы мен дамуының негізгі заңдылықтарын, оның қызметі мен құрылымын танып, білудің қажеттілігі білім мен тәрбие талаптарына сәйкес жалпы орта мектеп оқушыларының дене тәрбиесін жетілдіру үшін қажет. Дене мәдениеті тек мектептегі дене тәрбиесі сабағында ғана емес, ол сабақтан тыс уақытта денсаулыққа байланысты қажетті шаралар жүйесі екенін ескерсек, қазіргі кезеңдегі жалпы орта мектептерде дене тәрбиесінің жүйесі мектеп оқушыларының денсаулықтарын нығайтумен қоса, олардың бойындағы биологиялық-психологиялық қажеттіліктердің жан-жақты жетілуіне, өмірге белсенді ұстаным мен ізгілікті қатынастарын дамытуды меңзейді. Мұндай маңызды әдістеме оқу пәні ретінде жетекші рөл атқаратын, дене тәрбиесі пәнін оқыту үрдісінде мектеп оқушыларында дене мәдениетін қалыптастыру үдерісіне тікелей байланысты.
Дене мәдениетін қалыптастыру мәселелерін шығармашылық тұрғыда шешуде, өзгермелі өмір жағдайында инновациялық үдерістер мен жаңашыл бағыттарды дер кезінде меңгере отырып, тәжірибеге сын көзбен қарап, дене тәрбиесі міндеттерін жүзеге асырудың маңыздылығы артуда.
Жалпы білім беретін мектептің алғашқы сатысы– бастауыш мектеп оқушыларының дене тәрбиесінің қалыптасуын зерттеуде Ш.Ахметова, Б.А.Ашмарин, К.Б.Бозжанова, О.С.Богданов, А.Д.Вишневский, Р.М.Қоянбаев, П.Ф.Лесгафт, М.Т.Тәнекеев, Б.Т.Төтенаев, Б.А.Тойлыбаев, Ш.Б. Оразовтар айтарлықтай үлес қосты.
Жеке тұлғаны қалыптастыруда дене мәдениетінің алатын орнын және оның қолдану жолдарын, ұлттық қимыл-қозғалыс ойындарын мектепте қолдану жолдарын зерттеген ғалымдар: Т.Ж.Бекбатчаев, Ә.Бүркітбаев, Б.Д.Мотукеев, А.Х.Мұханбаева, Ж.М.Төлегенов, М.Б.Сапарбаев, Ж.К.Оңалбек, Е.Сағындықов болды.
Салауатты өмір салтын қалыптастыру мәселесі арқылы оқушыларға тәрбие және білім беру үрдісінде ғылыми зерттеулер жасаған Республикамыздың танымал ғалымдарының: А.С.Адылханов, А.Иманғалиев, Г.С.Акиева, С.Қ.Қауашев, Р.А.Дабагян, А.Н.Тесленко, А.С.Бейсенова, М.Н.Сарыбеков, Д.Чилдебаев, А.Б.Нұрлыбекова, Ж.Ембергенова, Б.Махамедова, Б.А.Жолдасбекова, Г.Назарова т.б. еңбектерін атауға болады.
Денсаулықты сақтау және нығайту көптеген зерттеулерде дене тәрбиесі пәні сабақтары және спорттық оқу-жаттығу сабақтарымен байланыстырады.
Жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың белсенді түрінде мектеп оқушыларының дене тәрбиесі сабағында жетілдіру мәселесіне А.К.Атаев, Қ.И.Адамбеков, Ю.С.Жилко, Д.В. Биданов, Ж.Егізбаев, С.Тайжанов және т.б. еңбектерін арнаған.
Дене мәдениеті құралдарымен жеке тұлғаны дамытудағы әртүрлі құбылыстар мен жайттарды (аспектілерді) М.А.Арвисто, К.Ш.Ахияров, М.В.Андропов, А.П.Матвеев, Б.А.Ашмарин, С.И.Касымбекова, В.А.Авраменко, Н.И.Пономарев, В.А.Черкасов, Ж.Қ. Оңалбек, Б.Қ. Мухамеджанов, Е.Оразбаев, Ә.К.Әбділлаев және т.б. ғалымдар зерттеген.
Сонымен бірге, оқушылардың спорттық қызметтегі туындаған мәселелері ғылыми-педагогикалық зерттеулерде кешенді, құндылық тәсілдері тұрғысынан өзінің көрнекті орнын тауып келеді. Оқушылардың спорттық іс-әрекетке деген қатынасы аз зерттелген өзекті мәселе ретінде қалып отыр. Бұл мәселе М.Я.Виленский, Г.С.Туманян, Е.Қ.Уанбаевтардың ғылыми зерттеулерінде аратұра қозғалады. Дене мәдениеті құндылықтарынан студенттердің бағдар алуы жайлы мәселені Р.Ф.Кабиров, Л.Х.Магомадова еңбектерінде зерттеді. Жас жеткіншектердің дене мәдениеті құндылықтарынан бағдар алу мәселелерін К.А.Матвийчук, С.Тайжанов, А.Қарақов және т.б. ғалымдар зерттеген.
Дене тәрбиесі мен спорттың жекелеген әлеуметтік мәселелеріне зерттеулерін арнаған ғалымдар: М.Т.Таникеев, В.И.Столяров, А.О.Мильштейн, А.В.Мартыненко, М.Н. Кошаев, Б.Қ.Мухамеджанов және т.б. болды.
Спорттық ортада қандай нәтиже беретіндігін білу мақсатында спорт психологиясы жөніндегі ғылыми еңбектерді атап өтуге болады: Ю.Ханин Л.А.Петровская, В.А.Крутецкий, И.А.Фурманов, С.М.Громбах, В.Л. Марищук, Е.П Ильин, А.В. Петровский, Б.К Қаражанов, Т.А.Ақпаев, М.І.Адамбеков, Ә.Ж Тастанов, О.А.Черникова, И.И.Сүлейменов, Ю.А.Коломейцев, Б.Г.Угаевтың еңбектері сондай-ақ Д.Чирилога, Р.Мартенес, Т.Б.Рохерс, И.Торанс және т.б. шет ел ғалымдарының спорт психологиясына кеңінен ғылыми зерттеулері арналған.
Сонымен, ғылыми зерттеулер мен психологиялық, педагогикалық, әдістемелік т.б. еңбектерді зерделеу және мектептегі дене тәрбиесі жүйесін, оның жай күйі мен дамыту мүмкіндіктерін талдау барысында төмендегідей қарама-қайшылықар айқындалды: жалпы орта білім беретін мектептерде оқушылардың дене мәдениетін құндылық бағдар ретінде дамытуға деген әлеуметтік қажеттілік пен оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың ғылыми-теориялық негізделуінің толымсыздығы арасындағы; дене мәдениетін қалыптастыру талаптары мен оны жүзеге асыруда нақты әдістемелер мен технологиялардың жеткіліксіздігі арасындағы қарама-қайшылықтар зерттеу проблемасын анықтап, тақырыпты Жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру деп таңдауға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты - жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыруды теориялық тұрғыда негіздеу және оның бағдарламасы мен әдістемесін тәжірибелік-эксперименттен өткізу, қортындысын шығару.
Зерттеудің нысаны – жалпы білім беретін мектептердің оқу үдерісі.
Зерттеудің пәні - жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру жүйесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы – егер оқушыларға дене тәрбиесінен білім беру тарихи–педагогикалық тұрғыда анықталып, мектеп оқушыларының дене мәдениетін қалыптастырудың бүгінгі жағдайы мен мүмкіндіктері айқындалып, оқу үдерісі мен сыныптан тыс жұмыстарда, спорт түрлері бойынша үйірмелерде, оқушылардың өз беттерінше денені шынықтырып, дене мәдениетін қалыптастыратын арнайы әдістемесі қолданылса, онда дене тәрбиесі және спортқа қызығушылық оқушылардың денесін шынықтырумен қатар, денсаулығы нығайып, дене бітімін жақсартады, салауатты өмір салты мен дене мәдениетін қалыптастыруға, спорттың - әлемдік бейбітшілік құралы ретінде танып білуіне жол ашылады, дене тәрбиесі және спортқа қызығушылықтың теориялық материалын терең меңгеруге, жалпы орта мектеп оқушыларында дене мәдениеті қалыптасып, дені сау болып тәрбиеленеді, өйткені дене тәрбиесі сабағы мен спорт үйірмелері сабақтан тыс тыныс тіршілігіне оң ықпал жасай алады.
Зерттеу міндеттері:
1.Оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың теориялық тұғырларын анықтау.
2.Зерттеу мәселесінің бүгінгі жағдайы мен оны дамытудың мүмкіндіктеріне сәйкес, жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың құрылымдық–мазмұндық моделін жасау.
3.Жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың мазмұнын анықтай отырып, оны оңтайлы қалыптастырудың әдістемесін негіздеу.
4.Зерттеу нәтижелерінің тиімділігін тәжірибелік эксперимент жүзінде тексеру және оқу-әдістемелік ұсыныстар беру.
Зерттеудің жетекші идеясы. Жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру мәселесі ұлттық және жалпы адамзаттық құндылыққа негізделген, болашақ жас ұрпақты салауаттылық пен дене тәрбиесін рухани тұтастықта қарастыратын оқу-тәрбие үдерісі еліміздің жарқын болашағына сеніммен қарауға мүмкіндік береді.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздерін: тұлғаның әлеуметтік мәні туралы философиялық теориялар, заңдылықтар, тәрбие теориясы, жүйе теориясы; тұлғалық бағдар теориясы; жеке тұлғаны дамыту ілімдері, психологиялық тұжырымдар мен қазіргі жетекші философиялық қағидалар: салауаттылық, демократиялық, кешендік, біртұтастық, жүйелілік, сол сияқты қазіргі білім беру парадигмалары, мектептегі оқу үдерісін басқару, дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесі саласындағы отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері құрайды.
Зерттеу көздері. Зерттеу мәселесі бойынша философтардың, психологтардың, педагогтардың және дене тәрбиесі бойынша мамандардың ғылыми еңбектері, ресми материалдар мен құжаттар (ҚР Конституциясы, ҚР “Қазақстан - 2030” даму стратегиясы, ҚР “Білім туралы” Заңы, “Дене тәрбиесі” тұжырымдамасы т.б.), Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, 2007-2011 жылдарға арналған Қазақстан балалары бағдарламасы, Қазақстан Республикасы Туризм және спорт министрлігінің 2009–2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспары, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің 2009–2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспары, оқу-әдістемелік әдебиеттер, мерзімдік баспа материалдары, бағдарламалар, педагогикалық іс-тәжірибелер және автордың жеке басына тән іс-әрекет тәжірибесі.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу мәселесі бойынша философиялық, тарихи, психологиялық, педагогикалық, әлеуметтану, дене тәрбиесі және спорт салаларындағы ғылыми, әдістемелік еңбектерге теориялық талдау жасау; мемлекеттік арнайы деректік құжаттарды саралау; сұрақ-жауап, әңгімелесу, сауалнама жүргізу, жапы білім беретін мектеп құжаттарын талдау, тәжірибелік-эксперименттік жұмыс, статистикалық әдістер.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде (2004-2005 жж.) зерттеу проблемасы бойынша материалдар жиналып, жүйеге келтірілді; ғылыми аппарат айқындалды; оқу-тәрбие үрдісінің мектептегі дене тәрбиесі және сабақтан тыс оқу-жаттығу сабақтарының жағдайы зерттеліп, бағдарламалар мен ғылыми-әдістемелік әдебиеттер сараланды. Зерттеу жұмысының теориялық негізі анықталды. Эксперимент бағдарламасы айқындалып, анықтаушы педагогикалық тәжірибе жүргізілді.
Екінші кезеңде (2005-2007 жж.) зерттеу мақсатынан келіп, әдістемелік ұсыныстар негізінде, мақсатты бағыттағы тәжірибелік-эксперимент жұмыстары жүзеге асырылды. Дене мәдениеті іс-шараларына және спорттық жарыстарға дайындау және жарыстарды өткізудің жоспарлары өңделіп, дайындық жасалынды. Бұл кезеңдегі пайдаланылған негізгі әдістер: бақылау, анкета, сұхбат жүргізу, оқушыларды практикалық, яғни іс жүзіндегі жүргізілетін іс-әрекеттерін талдау. Әсіресе, спортта оқушыларды психологиялық даярлауға үлкен мән берілді. Қалыптастырушы эксперимент жүзеге асырылды.
Үшінші кезеңде (2007-2008 жж.) тәжірибелік-эксперимент материалдарды жинақтау және өңдеу жұмыстары жалғастырылды; жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру бойынша ұсынымдар өңделіп дайындалды және практикаға ендірілді; теориялық және тәжірибелік тексеру қорытынды жұмыстарының нәтижелері жалпыланып, зерттеу қорытынды жасалынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теориялық мәнділігі:
1.Жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық мәселелері талқыланып, теориялық негіздері анықталды.
2.Оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың бүгінгі жағдайлары мен оны дамытудың мүмкіндіктері сараланып, жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың құрылымдық–мазмұндық моделі жасалынып, өлшемдері мен көрсеткіштері негізделді.
3.Жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың арнайы әдістемесі жасалды.
4.Оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудағы зерттеу нәтижелері тәжірибелік-эксперимент жүзінде тиімділігі дәлелденіп, маңызды оқу- әдістемелік ұсыныстар даярланды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі. Мектептің оқу-тәрбие үдерісіне:
- жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыруда құндылық бағдар сипатындағы , оқу үрдісінде маңызды бағдарламалар, оқу-әдістемелік құралдар ұсынылды;
- оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыруда Оқушылардың дене мәдениеті мен спортқа қызығушылық құндылық бағыттарын қалыптастыру әдістемесі жасалды;
дене мәдениетінен білім мен тәрбие берудің сыныптан тыс сабақтарды және үйірмелерді ұйымдастыруға байланысты мұғалімдерге арналған әдістемелік нұсқаулар ұсынылды;
зерттеліп отырған мәселеге байланысты әдістемелік нұсқаулар, ұсыныстар, жалпы орта мектептер, колледж және мұғалімдердің біліктілігін жетілдіру институттарының тәжірибесінде қолданысқа түсті;
- зерттеудің практикалық мәнділігі ұсынылған қағидалардың жүзеге асуына, оқыту формалары мен әдістерін жетілдіруге, мектеп оқушыларында дене тәрбиесін жетілдірудің жаңа бағыттарын айқындау және оны практикаға енгізу, мектеп оқушыларының шеберлігі мен шығармашылық дербестігін жетілдіру мәселелері, жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру аясындағы маңызды көкейкесті мәселені шешуге мүмкіндік берді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
- жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздері өзекті мәселенің тарихи-педагогикалық мәні мен мазмұнын айғақтайды;
- оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық моделі - зерттеудің ғылыми-әдістемелік негізделуіне тұғырлы сипат береді;
- дене тәрбиесі пәнін оқыту арқылы оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың нақты шарттар негізінде (мазмұндық, ұйымдастырушылық, әдістемелік) жүзеге асырылуы: мазмұндық – жасалған бағдарламалар, оқу құралдарын жасаумен айқындалуы; ұйымдастырушылық – оқу-тәрбие үдерісінде әртүрлі жұмыс формаларын, әдіс-тәсілдерді, амал-жолдарды пайдаланумен; әдістемелік-тәжірибелік тұрғыда негізделген жұмыстармен айқындалады;
- оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру әдістемесі тәжірибелік-эксперимент жұмыстарының кешені, ғылыми негізделген әдістемелік жүйесі арқылы дәйектеледі.
Зерттеу базасы: тәжірибелік-эксперимент жұмыстары ОҚО Түркістан қаласындағы №1 А.Байтұрсынов атындағы және №19 жалпы орта мектептерде, Кентау қаласындағы №6 А.С.Пушкин атындағы және №14 Әл-Фараби атындағы орта мектептерде, Қызылорда облысы Жаңақорған ауданындағы №51 М.Қаратаев атындағы және №163 орта мектептерде өткізілді.
Зерттеудің нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі зерттеу проблемасын жан-жақты әдіснамалық және теориялық талдаумен, педагогикалық зерттеудің логикасымен, зерттеу барысында педагогика әдіснамасының талаптарының сақталуымен, зерттеу мақсаты мен міндеттеріне сәйкес әдіс-тәсілдерді жүйелі түрде нақты қолданумен, эксперимент бағдарламасының педагогикалық мақсатқа сәйкестігімен, олардың тиімділігінің эксперимент жүзінде тексерілуімен қамтамасыз етілді.
Зерттеудің нәтижелерін сынақтан өткізу және тәжірибеге ендіру эксперимент жүргізу барысында іске асты және Халықаралық ғылыми-теориялық, ғылыми-практикалық, ғылыми-әдістемелік конференцияларда баяндалды, зерттеу жұмысының мазмұны жарияланған 14 мақалаларда, 3 оқу әдістемелік құралдарда көрініс тапты. Зерттеудің негізгі нәтижелері ғылыми баяндама түрінде халықаралық (Ақтөбе, 2007; Шымкент, 2006; Алматы, 2005; Көкшетау, 2008), республикалық ғылыми-практикалық (Түркістан, 2006) ғылыми-теориялық конференцияларда; республикалық педагогикалық оқуларда (Шымкент, Алматы, Түркістан, Кентау 1999-2006) және Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің жыл сайынғы өтетін конференцияларында, ғылыми-әдістемелік семинарларында, сонымен қатар Оңтүстік Қазақстан облыстық, аймақтық, қалалық білім беру басқармаларында баяндалды. Зерттеудің негізгі қағидалары мен нәтижелері тәжірибе барысында жүзеге асырылды.
Диссертацияның құрылымы. Зерттеу міндеттерін кезеңмен шешу логикасына сәйкес құрылды және ол кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі, диссертация тақырыбының таңдалуы негізделді, ғылыми аппараты: зерттеудің нысаны, пәні, мақсаты, міндеттері, ғылыми болжамы, жетекші идеясы, әдіснамалық негіздері, әдістері, зерттеудің ғылыми жаңалығы, теориялық және практикалық мәнділігі көрсетілді. Қорғауға ұсынылатын қағидалар түзілді, зерттеу нәтижелерінің сынақтан өтуі мен ендірілуі сипатталды.
Жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың ғылыми-теориялық негіздері атты бірінші бөлімінде зерттеу мәселесіне талдау жасалып, жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың тарихи-педагогикалық мәселелері анықталды, оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың бүгінгі жағдайы мен мүмкіндіктері айқындалды, жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық моделі жасалынып, оны ұйымдастырудың тиімді жолдары баяндалды.
Жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың әдістемесі атты екінші бөлімде жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың мазмұны анықталды, жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың әдістемесі негізделді, оның тиімділігін тәжірибелік-эксперимент жүзінде тексеру нәтижелері сипатталады.
Қорытындыда зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері талданып, оларды пайдалануға байланысты ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беріледі.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Дене мәдениеті өсіп келе жатқан жас ұрпаққа білім мен тәрбие беру саласының бір тармағы болып табылады және ол жеке тұлғаның жан-жақты дамуына, күшті де қуатты болып өсуіне, ұзақ уақыт шығармашылық еңбекке жарамды адамды қалыптастыруға, оны Отан сүйгіштікке даярлауға қызмет етеді.
Қазақстан Республикасының Президентi Н.Ә.Назарбаев: Спорт - игiлiктi iс. Спортта мiнез – құлық, мәдениет қалыптасады. Спортпен айналысқан адам ар ұятқа тиетiн iс жасамайды. Жастайынан дене тәрбиесімен шұғылданған адам бүкiл ғұмыр бойы табыска жетуге талпынады. Мен мұны өз тәжiрибемнен бiлемiн, - деуi тарих сахнасының төрiнен спорт қозғалысының өзiндiк орны бар екендiгiн делелдейдi.
Зерттеулер мәліметтеріне сүйенсек, елiмiзде соңғы жылдары халықтың табиғи өсу деңгейi және туу көрсеткiштерi төмендеп, денсаулық жағдайларының нашарлауы көрініс тапқан. Әсiресе, балалар денсаулығы өте алаңдатарлық жағдайда, елімізде екi миллионнан астам балалар мен жасөспiрiмдер асқынған ауру түрлерi бойынша диспансерлiк есепке тiркелген.
Тәуелсіз еліміз үшiн адамның денесінің сау болуы үлкен маңыздылыққа ие. Елiмiздiң өндірістiк потенциалы мен қорғаныс кызметiне тiкелей керi есер етіп отырған жағдай, елдiң ертеңгi болашағы, жалпы орта мектептеріндегі оқушылардың денсаулықтарының өте төменгi деңгейде болуы. Әскер қатарына қызмет етуге шақырылған жастардың денсаулық жағдайларына байланысты көпшiлiгi керi қайтарылуда. Мектеп табалдырығын аттаған бiрiншi сынып оқушылары мен қолына аттестат алғалы тұрған түлектердiң денсаулығын салыстырған зерттеушiлер, мектеп түлектерiнiң денсаулығының талап деңгейінен 4-5 есе төмен екенiн байқалады.
Тарихи деректерді сараптасақ, адамзат қоғамы пайда болып, алғашқы өмір сүру кезеңінен-ақ дене тәрбиесіне көңіл бөлініп, сол еңбек пен тұрмыстық өмірдің шарты ретінде дамыды. Алғашында дене тәрбиесі арнайы ұйымдастырыған ойындар мен ойындық-қимыл қозғалыстар түрінде көрініс берді. Бұл кезеңдегі ойындар мен денені шынықтыру жаттығулары қарапайым түрде болғанымен, олардың тұлғаны қалыптастыру мен тәрбиелік маңызы зор болды.
Дене тәрбиесінің басқа тәрбиелермен сабақтастығы мәселесі Орта Азия және Ұлы дала ғұламалары еңбектерінде де ерекше аталған. Солардың ішінде ерекше тұлға Әл-Фараби тәрбие мәселесіне бағыт-бағдар бере отырып, Әлеуметтік-этикалық трактаттар атты еңбегінде бала денесін жетілдіруді, оның бойындағы абзал қасиетті тани біліп, мінез-құлқының жақсы сипаттарын тәрбиелеп, өзін-өзі үнемі дамыту қажеттігіне тоқталады. Жүсіп Баласағұн Құтты білік дастанында ұлттық психологиямыз бен ұлттық ерекшеліктерімізге тоқтала келе, кемел адам ұғымын енгізе отырып, кемел адамның бойында мынадай қасиеттер: жомарттық, саламаттылық, білімділік, ақылдылық, бір сөзде тұру, ширақтық болу қажет дейді.
Ұлы ағартушы Абай дене тәрбиесі мен ақыл-ой тәрбиесі үйлескенде ғана әр адам сымбатты болумен қатар, жан-жақты қалыптасқан жан болмақ деген пікірді қуаттайды. Ұлы Абай дене күшін, дене мәдениетін қалыптастыру, оның ақыл-ой тәрбиесіне тікелей байланысын көрсете отырып, тәрбиелеу керек деп жай ғана сөзбен емес, оны дұрыс жолға қоюды нақты істермен, жолдармен насихаттау, тәрбиенің өзегін философиялық, психологиялық арнадан іздеу қажеттілігіне тоқталады.
Еліміздің белгілі қайраткерлері Ш.Құдайбердиев, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, С. Торайғыров, Ө. Тлеуқабылұлы т.б. дене мәдениеті мәселелерін халықтың дәстүрлерімен байланыстырып, халықтың мұраларындағы орамды тұстарын дәлелдеп, оның құндылық бағытына тоқталған.
Біз ғылыми зерттеу жұмысымыздың негізгі өзегі мәдениет болғандықтан, “мәдениет” терминіне, түсінігіне тоқталып, саралап өткенді жөн санадық.
Мәдениет ұғымына ғылыми тұрғыда нақты түсінікті Ю.Л.Ожегов берген. Ол мәдениет – әлеуметтік құндылықтарды игеру мен дамытудағы адамдардың шығармашылық қызметінің тәсілі мен нәтижесі, ол арқылы қоғам мен жеке адамның біркелкі дамуы қамтамасыз етіледі дейді. Бұл жағдайда мәдениет өндірістік, саяси және т.б. қызметтің ерекше түрі ретінде қарастырылмайды, олардың кез-келгенінің сапалық көрінісі ретінде қарастырылады. А.К.Уледов өзінің ғылыми еңбектерінде – Мәдениет қоғамдық өмірдің, адамдардың өмірінің жеке шеңберінің бөлігі ретінде болмайды. Ол қоғамдық өмірдің барлық сферасына оның сапалық сипатына тән деп жазады.
Адам тұлғасының мәдениеті – бұл оның маңызды, материалдық және рухани құндылықтарды құру мен тұтынудағы шығармашылық қызметінде қолданатын әдісінің жоғарғы даму деңгейі. Адамның негізгі күш-қуаты тек оның қызметінде, ең алдымен еңбек нәтижесінде көрінеді. Тек қана, еңбек іс-әрекеті арқылы адам қоғамға өзгеріс енгізе алады және өзінің күші мен қабілетін іс жүзінде көрсете біледі. Мұндай іс-қимылды педагогикалық зерттеулерде мәдени әрекет деп түсіндіріледі.
Дене мәдениеті қоғамдық кұбылыс ретiнде пайда болып, калыптасты және дамыды. Құрылу ерекшелiктерi мен қызмет ету жүйесi жайлы өзiнiң заңдылыктары бар ғылымның саласы болып табылады. Дене мәдениетінің мәнiн түсiну үшiн алдымен олардың мағыналы мазмұнын анықтап алу қажет.
Бiрiншiден, дене мәдениеті — адамның денсаулығын нығайтып, күш — жiгерiн арттыруға, козғалыс белсендiлiгiн жетiлдiру мақсатында қоғамның жасайтын және пайдаланатын рухани, материалдық құндылықтарының жиынтығы.
Қазақтын ұлы ақыны Мағжан Жұмабаевтың дене мәдениетіне жеңіл қарауға болмайды, дененiң канша керегi бар деп ойлау дұрыс емес. Дене - жанның қабы. Қап берiк болса iшiндегi зат та берiк болмақ. Дене - жанның құралы. Құрал мықты болса, иесi де мықты деп пайымдауы өте орынды.
Дене мәдениетінің көптеген аурулардан және зақымданған кезден кейiн жұмысқа қабiлеттiлiктi қайтадан қалпына келтiруде және әрмен карай денсаулықты жақсартуға көмегi зор екенi белгiлi.
Екiншiден, әрбiр мемлекеттiң өсiп-өркендеуi мен даму көрсеткiштерiнiң бiрi дене мәдениетінің жүйесi, спорт. Мемлекеттi немесе белгiлi бiр ұлтты күллi әлемге танытатын да спортшылар мен олардың жетiстiктерi, көрсеткiштерi. Әлемдiк қауымдастықта елеусiз мемлекет жазушылары, ғалымдарымен ғана емес, сонымен катар осы спорттың арқасында да бүкiл елге танылады.
Үшiншiден, дене мәдениетінің тағы бiр атқаратын аса маңызды қоғамдық қызметi бар. Ол - қоғамда салауатты өмiр салтын калыптастырудың ең басты құралы болып табылады.
Қазіргі кезеңде жалпы орта мектептердегі оқу бағдарламаларын құрастыру бағыт-бағдары өзгерді. Алайда, бұлардың бәрінде мектеп оқушыларының қайда оқитындығы ескерілмейді, олардың меңгеруі тиіс негізгі дағдылар мен қабілеттер, оқу нормасын тапсыруға арналған шарттар көрсетілген. Денені шынықтыру жаттығуларының орындалуы қозғалыс дайындығының деңгейі туралы мәлімет береді. Дегенмен, бұл бағдарламалар базалық, үлгілік сипатқа ие, сондықтан оларды әрбір педагог жергілікті жағдай мен салт-дәстүрлерге орай өзгертулер мен толықтырулар енгізіп, өзгерте алады.
Жалпы орта мектептердегі Дене тәрбиесі пәнінің мақсаты әлі күнге дейін толықтыруды қажет етеді, осыған орай оның ғылыми негізделген бағыт-бағдарын жасау қажеттілігі туындайды. Осы бағыттағы ізденістердің тиімдісі дене мәдениеті тұрғысынан зерттеу болып табылады. Әрине, мәдениет теориясының құбылыстары және олардың түрлеріне сай, жасалып жатқан қандай да теориялық ережелер, тұжырымдамалар көп және олар әлі де жүргізілу үстінде.
Дене мәдениеті деген ұғым жалпы мәдениеттің жеке бір бөлігі. Тұжырымдап айтқанда дене мәдениеті жалпы халық мәдениетінің құрамдас бір бөлігі болып, қоғамның материалдық, рухани құндылығының жиынтығын құрап, ол адамдардың дене шынықтыру жүйесін жетілдіру үшін құрылып және оларға қызмет етуі тиіс.
Дене мәдениетінің қызмет ету жүйесі дене тәрбиесі деп аталады. Тәрбие дегеніміз адамдардың мәдени қызметінің аясы, оларға мәдениет жетістіктерін беру, игеру және жетілдіру болып саналады. Дене тәрбиесі адамның дене сапаларын жетілдірудің педагогикалық жүйесі. Қозғала білуді, дағдыларды, арнайы білімді, қимыл-қозғалыс қабілеттерін, дене сапаларын дамыту және ағзаның құрылысы мен түрлерінің қызметін жетілдіру үшін дене тәрбиесі жүйесінде жан-жақты өңделіп дайындалған табиғаттың жаратылыс күштерімен және гигиеналық қозғаушы күштерімен үндескен дене шынықтыру жаттығуларының жиынтығы, яғни дене мәдениетінің қызмет ету жүйесі қолданылады(Сурет 1). Дене тәрбиесінің міндеті әрбір адам өзінің мүмкіндігі жететін дене мәдениетінің мазмұнын игеруден тұрады. Сонымен, адам дене тәрбиесі арқылы дене мәдениетінің жетістіктерін өзінің жеке игілігіне айландырады (денсаулығын жақсартады, дене салаларын дамытады, спорттық шеберлігін жетілдіреді).
Дене мәдениеті- қоғамдық өмірдің өзге салаларымен байланысты, әртүрлі функциялар атқаратын күрделі қоғамдық құбылыс болып табылады. Сондықтан, адамның жан-жақты жарасымды жетілуіне негіз болып табылатын дене мәдениеті жөнінде айтқанда біздің назарымызды оның спицификалық маңызы - дене тәрбиесі, жеке адамды қалыптастыруда үлкен рөл атқаратын денені шынықтыруға ғана аударып қоймайды. Бұл дене тәрбиесін зерттеуші ғалымдар айтатындай, адамның дене тәрбиесін жетілдіруге бағытталған педагогикалық қызмет аясын ғана емес, сонымен бірге жеке адамның еңбек, мінез, ақыл, ой, эстетикалық, отан сүйгіштік, интернационалдық, саяси тәрбиесін де қамтуы тиіс. Ол мәдениеттің бір түрі ретінде қандайда бір дене көріністеріне жатқызылмауы керек, оның элементтерін тұтас күйінде білдіруі тиіс. Бұл, біз жоғарыда жасаған зерттеу феноменінің сан қырлылығы жөнінде жасаған қорытындылардың дұрыстығын дәлелдейді.
Білім беру жүйесінде дене тәрбиесінің негізгі мақсаты ретінде мектеп оқушыларының дене мәдениетін қалыптастыру мәселесі көрсетілуде. Бұл мақсат үздіксіз білім беру жүйесінің жекелеген бөліктерінің сабақтастық принципін бейнелейді; онда мәдениет аясында жеке толыққанды өмірдің субъектісі сапасында өзін-өзі анықтауға бағытталған перспективамен оқыту идеясы да айтылған. Осындай интегративтік мақсатпен осы мәдениеттің индивидте, оның жалпы мәдениетінің бөлшегі ретінде дамытудың шикізаты болып мектеп оқушыларында дене мәдениетін қалыптастыру алынады. Мектеп
Сурет 1 – Дене мәдениетінің қызмет ету жүйесі
оқушыларының дене мәдениетін қалыптастыруынан оның жалпы мәдениетінің барлық құрылымдық элементтері көрінеді: жеке тұлға ретіндегі мәдени дамуының деңгейі; осы деңгейге жету тәсілдері; мәдениет деңгейінің жетістіктерін көрсететін әр түрлі іс-әрекеттер.
Жалпы орта мектептерде оқушыларының дене мәдениетін қалыптастыру тұтасымен оның жас ерекшелік және басқа да қасиеттерімен сәйкес дене сапасы, қабілет, мүмкіндік жүйелерін дамытудың ең жоғарғы дәрежесіне мақсатқа бағытталған, біртіндеп және бірізді жақындау дегенді білдіреді.
Жалпы орта мекептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың бүгінгі жағдайы мен мүмкіндіктерін теориялық, ғылыми-әдістемелік тұрғыда зерделей отырып, оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру бағыт-бағдары айқындалды (Сурет 2).
Сурет 2 - Оқушыларда дене мәдениетін қалыптастырудың бағыт-бағдары
Бүгінгі таңдағы жалпы орта мектептерде оқушылардың денсаулық көрсеткіші мен дене тәрбиесін ұйымдастыру және балалардың жалпы қозғалыс белсенділігінің деңгейі арасындағы байланыс айқын көрінеді.
Мектеп оқушыларының дене мәдениетін қалыптастырудың бүгінгі жағдайын зерттей отырып, дене мәдениетін қалыптастырудың маңызды элементтерінің бірі болып табылатын деңгейді анықтау барысында, төмендегі жайттар айқындалды: мектепте дене тәрбиесі әрдайым тиімді жүргізілмейді, аптасына үш рет болатын дене тәрбиесі сабақтары дененің жұмысқа қабілеттілік деңгейін арттыруға ықпал ете алмайды, бұл жетіспеушілікті үй тапсырмасымен толтыруға болады, бірақ аталмыш форма дене тәрбиесі мұғалімдері тарапынан қолданыс таппай келеді; мектеп оқушыларына қарағанда, қозғалыс белсенділігі аз, арнайы мамандандырылған мектеп оқушыларының омыртқа сүйектерінің бұзылуы жиі кездеседі; дене тәрбиесі сабағына қатысудың аса төмен екендігі байқалады, 5-7- сынып оқушылары 31% дейін сабақ жіберсе, ал 10-11 сынып оқушыларының қыз балалары 40% дейін қатыспайды; кейбір мектептердің материалдық базасы өте нашар, спорт залдарында және алаңдарында құрал-жабдықтар жоқ. Дегенмен, кейбір мұғалімдердің сабаққа қойылған міндеттерді шешуі үшін оқу құралдарын тапқырлықпен қолдануын атап өткен дұрыс.
Біздің зерттеуде модельдеу әдісі жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық моделін жасауда пайдаланылады.
Мектеп оқушыларының дене мәдениетін қалыптастырудың тәрбиелiк мақсаттары мен мiндеттерiнiң көрсеткiштері бұл психологиялық-педагогикалық күрделi жүйе. Бұл көрсеткіштерді бiз, мақсат-бейне ретiнде қарастырамыз. Мектеп оқушыларының дене мәдениетін қалыптастырудың тәрбиелiк мақсаттары мен мiндеттерiнiң көрсеткiштері мазмұндылық сипатымен бiрге, құрылымдық сипатымен де толықтырыла түседi. Мұнда мектеп оқушысының жеке басының дамуының теориялық негіздерiне сүйене отырып, дамуды негізгi үш саласын: танымдық (когнитивтi), мінез-кұлық, мотивациялық белгiледiк.
Жалпы орта мектеп оқушыларының дене мәдениетін қалыптастыру мәселесі бойынша психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді теориялық талдаулар, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz