Кілем тоқу өнері
1. Кіріспе
2. Кілем тоқу өнері
3. Кілемнің түрлері
4. Негізгі бөлім
5. Тақыр кілем
6. Кілемді әзірлеуде қолданылатын құрал─ жабдықтар
7. Кілемде қолданылатын ою.өрнек түрлері
8. Гобеленнің шығу тарихы
9. Түк шалу түрлері
10. Қорытынды
11. Пайдаланылған әдебиеттер
2. Кілем тоқу өнері
3. Кілемнің түрлері
4. Негізгі бөлім
5. Тақыр кілем
6. Кілемді әзірлеуде қолданылатын құрал─ жабдықтар
7. Кілемде қолданылатын ою.өрнек түрлері
8. Гобеленнің шығу тарихы
9. Түк шалу түрлері
10. Қорытынды
11. Пайдаланылған әдебиеттер
Кілем тоқу және гобелен─халық қолөнері, көркем өнер шығармаларының ең көне түрі. Кілем тоқу – сол көркем қолөнер шығармаларының бірі. Кілем әсемдік үшін, сондай-ақ киіз үйдің жылылығын сақтау. Дыбысты бәсеңдету үшін пайдаланатын түрлі-түсті ою-өрнек салып тоқылған ең бағалы зат болып келеді. Әр халықтың, әр елдің қалыптсқан дәстүр ерекшеліктеріне қарай кілемнің түр-түсі, ою-өрнегі, оны дайындау тәсілі әр түрлі.
Бүгінгі кілем тоқу өнері – бір жақты, тұрмыс қажетін өтеу аясынан гөрі қолдағы барды ұқсата білу, әсемдік пен талғампаздықтң туындысына айналды. Сондықтан оның еңбекке, өнерге, ойлау қабілетін арттыруға, нәзіктік пен сұлулықты сезіне білуге, талғамдылық пен ұстамдылыққа маңызы басымырақ тұр.
Қыз баланы еңбекке тәрбиелеуге сәйкес кілем тоқу өнерін белгілі бір сағат санымен сабаққа енгізіп, қыз баланы кілем тоқу өнеріне үйрету ғана емес, одан өнер туындыларын жасауға баулу.
Өйткені, кілем өте тамаша қазақ халқының ұлттық ерекшеліктеріне тән өнер туындыларын жасап шығаруға болады.
Қыз баланың мектепте қолөнерге бейімделіп, жасау технологиясын жетік игеріп меңгерсе, ол өз өмірінде бір қажетіне осы қолөнерді ықпал етіп жаратары сөзсіз. Қыз баланы қолөнердің әседікке талпындырып, мәдени мұрасын қадірлеп, дәстүді сыйлауға және тұрмыстағы көріксіздікті айыптау көқарасына тәрбиелейді.
Халық «үй жасауы – кілем» дейтіндей, тұрмысымздағы кілемнің әрі төсеніш, әрі сәндік маңызында білуіміз керек. Қазіргі кезде кілемді төсеніш ретінде де кеңінен пайдалануда. Оны талғам ретінде қадірлеп пайдалану халқымыздың ұлттық өнерін құрметтеу.
Кілемнің түрлері
Әркім өз қалауынша көлемін таңдап алған қалыпқа лайықтап, қазіргі тұрмыста кеңінен қолданып жүрген –түкті кілем және тақыр кілем.
Түкті кілем –ою -өрнегіне, тоқылыс сапасына, бояуының түріне, тұрмыста қолданылуына қарай әр алуан атауларға ие болған. Тек қана қазақ жерінде оның сан түрлі атаулары бар. Сонымен қатар өзге елдерден әкелінген кілем түрлеріне еліктеп тоқылғандарына да лайықтап атау берген. Әндіжан, Бұқар кілемдері, Түркімен кілем, Парсы кілемі, Арабы кілем деген атаулары соның айғағы болса керек.
Тақыр кілем. Бұл кілемнің жібін терме алашаға иіргенде екітіңдеп ширатады. Бір кілем желісіне 6 кг жіп керек. Желі жібінің мықты болуы үшін көбінесе ешкінің қылын немесе түйенің шудасын қосып иіреді. Ширатылып кептірілген соң міндетті түрде шыңдалады. Ол үшін біраз уақыт қайнап тұрған ыстық суға салып қояды. Содан кейін арасы 0,5 м қашықтықта қағылған екі қазыққа керіп тастайды.
Бүгінгі кілем тоқу өнері – бір жақты, тұрмыс қажетін өтеу аясынан гөрі қолдағы барды ұқсата білу, әсемдік пен талғампаздықтң туындысына айналды. Сондықтан оның еңбекке, өнерге, ойлау қабілетін арттыруға, нәзіктік пен сұлулықты сезіне білуге, талғамдылық пен ұстамдылыққа маңызы басымырақ тұр.
Қыз баланы еңбекке тәрбиелеуге сәйкес кілем тоқу өнерін белгілі бір сағат санымен сабаққа енгізіп, қыз баланы кілем тоқу өнеріне үйрету ғана емес, одан өнер туындыларын жасауға баулу.
Өйткені, кілем өте тамаша қазақ халқының ұлттық ерекшеліктеріне тән өнер туындыларын жасап шығаруға болады.
Қыз баланың мектепте қолөнерге бейімделіп, жасау технологиясын жетік игеріп меңгерсе, ол өз өмірінде бір қажетіне осы қолөнерді ықпал етіп жаратары сөзсіз. Қыз баланы қолөнердің әседікке талпындырып, мәдени мұрасын қадірлеп, дәстүді сыйлауға және тұрмыстағы көріксіздікті айыптау көқарасына тәрбиелейді.
Халық «үй жасауы – кілем» дейтіндей, тұрмысымздағы кілемнің әрі төсеніш, әрі сәндік маңызында білуіміз керек. Қазіргі кезде кілемді төсеніш ретінде де кеңінен пайдалануда. Оны талғам ретінде қадірлеп пайдалану халқымыздың ұлттық өнерін құрметтеу.
Кілемнің түрлері
Әркім өз қалауынша көлемін таңдап алған қалыпқа лайықтап, қазіргі тұрмыста кеңінен қолданып жүрген –түкті кілем және тақыр кілем.
Түкті кілем –ою -өрнегіне, тоқылыс сапасына, бояуының түріне, тұрмыста қолданылуына қарай әр алуан атауларға ие болған. Тек қана қазақ жерінде оның сан түрлі атаулары бар. Сонымен қатар өзге елдерден әкелінген кілем түрлеріне еліктеп тоқылғандарына да лайықтап атау берген. Әндіжан, Бұқар кілемдері, Түркімен кілем, Парсы кілемі, Арабы кілем деген атаулары соның айғағы болса керек.
Тақыр кілем. Бұл кілемнің жібін терме алашаға иіргенде екітіңдеп ширатады. Бір кілем желісіне 6 кг жіп керек. Желі жібінің мықты болуы үшін көбінесе ешкінің қылын немесе түйенің шудасын қосып иіреді. Ширатылып кептірілген соң міндетті түрде шыңдалады. Ол үшін біраз уақыт қайнап тұрған ыстық суға салып қояды. Содан кейін арасы 0,5 м қашықтықта қағылған екі қазыққа керіп тастайды.
1. Әмірғазин.Қ. Қазақ қолөнері.-Алматы:ТОО «ДАЙК-ПРЕСС» -1996-160б.
2. Ибраева К.Т. Казахский орнамент, -Алматы: Өнер, 1994 -128с.
3. Еролин Қ., Айменов Ж. Қазақтың сәндік қолданбалы өнері. Оқу құралы. Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ баспасы. Түркістан 2005, 79 б.
4. Тәжімұратов А. Шебердің қолы ортақ. Алматы: Қазақстан 1977 76 б.
5. Өмірбекова М.Ш. Энциклопедия. Қазақтың ою-өрнектері. –Алматы: «Алматыкітап» ААҚ. 2003 -284 б.
6. Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. –Алматы: Қазақстан. 1995. -240 б.
7. Асанова Б.Е., Птицина А.П., Әбдіғаппарова Ұ.М. Қазақтың ұлттық ою-өрнектерінің тарихы және теориясы: Оқулық. –Астана: Фолиант, 2008. -208 б.
8. Мұқанов.К. Жүннен жасалатын бұйымдар. –Алматы: Қайнар,1990.-144
9. Шаңырақ үй-тұрмыс энциклопедиясы. Алматы -1997.
2. Ибраева К.Т. Казахский орнамент, -Алматы: Өнер, 1994 -128с.
3. Еролин Қ., Айменов Ж. Қазақтың сәндік қолданбалы өнері. Оқу құралы. Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ баспасы. Түркістан 2005, 79 б.
4. Тәжімұратов А. Шебердің қолы ортақ. Алматы: Қазақстан 1977 76 б.
5. Өмірбекова М.Ш. Энциклопедия. Қазақтың ою-өрнектері. –Алматы: «Алматыкітап» ААҚ. 2003 -284 б.
6. Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. –Алматы: Қазақстан. 1995. -240 б.
7. Асанова Б.Е., Птицина А.П., Әбдіғаппарова Ұ.М. Қазақтың ұлттық ою-өрнектерінің тарихы және теориясы: Оқулық. –Астана: Фолиант, 2008. -208 б.
8. Мұқанов.К. Жүннен жасалатын бұйымдар. –Алматы: Қайнар,1990.-144
9. Шаңырақ үй-тұрмыс энциклопедиясы. Алматы -1997.
Жоспары:
Кіріспе
Кілем тоқу өнері
Кілемнің түрлері
Негізгі бөлім
Тақыр кілем
Кілемді әзірлеуде қолданылатын құрал─ жабдықтар
Кілемде қолданылатын ою-өрнек түрлері
Гобеленнің шығу тарихы
Түк шалу түрлері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кілем тоқу және гобелен
─халық қолөнері, көркем өнер шығармаларының ең көне түрі. Кілем тоқу - сол көркем қолөнер шығармаларының бірі. Кілем әсемдік үшін, сондай-ақ киіз үйдің жылылығын сақтау. Дыбысты бәсеңдету үшін пайдаланатын түрлі-түсті ою-өрнек салып тоқылған ең бағалы зат болып келеді. Әр халықтың, әр елдің қалыптсқан дәстүр ерекшеліктеріне қарай кілемнің түр-түсі, ою-өрнегі, оны дайындау тәсілі әр түрлі.
Бүгінгі кілем тоқу өнері - бір жақты, тұрмыс қажетін өтеу аясынан гөрі қолдағы барды ұқсата білу, әсемдік пен талғампаздықтң туындысына айналды. Сондықтан оның еңбекке, өнерге, ойлау қабілетін арттыруға, нәзіктік пен сұлулықты сезіне білуге, талғамдылық пен ұстамдылыққа маңызы басымырақ тұр.
Қыз баланы еңбекке тәрбиелеуге сәйкес кілем тоқу өнерін белгілі бір сағат санымен сабаққа енгізіп, қыз баланы кілем тоқу өнеріне үйрету ғана емес, одан өнер туындыларын жасауға баулу.
Өйткені, кілем өте тамаша қазақ халқының ұлттық ерекшеліктеріне тән өнер туындыларын жасап шығаруға болады.
Қыз баланың мектепте қолөнерге бейімделіп, жасау технологиясын жетік игеріп меңгерсе, ол өз өмірінде бір қажетіне осы қолөнерді ықпал етіп жаратары сөзсіз. Қыз баланы қолөнердің әседікке талпындырып, мәдени мұрасын қадірлеп, дәстүді сыйлауға және тұрмыстағы көріксіздікті айыптау көқарасына тәрбиелейді.
Халық үй жасауы - кілем дейтіндей, тұрмысымздағы кілемнің әрі төсеніш, әрі сәндік маңызында білуіміз керек. Қазіргі кезде кілемді төсеніш ретінде де кеңінен пайдалануда. Оны талғам ретінде қадірлеп пайдалану халқымыздың ұлттық өнерін құрметтеу.
Кілемнің түрлері
Әркім өз қалауынша көлемін таңдап алған қалыпқа лайықтап, қазіргі тұрмыста кеңінен қолданып жүрген - түкті кілем және тақыр кілем.
Түкті кілем - ою -өрнегіне, тоқылыс сапасына, бояуының түріне, тұрмыста қолданылуына қарай әр алуан атауларға ие болған. Тек қана қазақ жерінде оның сан түрлі атаулары бар. Сонымен қатар өзге елдерден әкелінген кілем түрлеріне еліктеп тоқылғандарына да лайықтап атау берген. Әндіжан, Бұқар кілемдері, Түркімен кілем, Парсы кілемі, Арабы кілем деген атаулары соның айғағы болса керек.
Тақыр кілем. Бұл кілемнің жібін терме алашаға иіргенде екітіңдеп ширатады. Бір кілем желісіне 6 кг жіп керек. Желі жібінің мықты болуы үшін көбінесе ешкінің қылын немесе түйенің шудасын қосып иіреді. Ширатылып кептірілген соң міндетті түрде шыңдалады. Ол үшін біраз уақыт қайнап тұрған ыстық суға салып қояды. Содан кейін арасы 0,5 м қашықтықта қағылған екі қазыққа керіп тастайды.
Жақсы шыңдалған кілем жібі кілем тоқылып біткен ше созылмай немесе ұзындығын жаймай бір қалыпта тұрады. Мұндай кілемнің бетіне түскен өрнегі де ойдағыдай шығады. Бір айта кететін жай шыңдалатын жіпті екі қазыққа айналдыра орағаннан кейін мықты ағаштан бұрау салып тастайды. Осы бұрауда 7-10 күнге дейін тұрған жіп әбден бабына келіп шыңдалған деп есептеледі. Тақыр кілем өрнегіне атынан көрінніп тұрғанындай түк салынбайды. Кілем түріне арналған жіп желі жібіне ұқсас иіріліп ширатылады. Арқау орнына түрдң жібі қолданылады. Осы әр түсті жіпті кілем өрнегінің ретіне қарай арқау орнына өткізбей отырып, кілем тоқыма береді. Тоқудың бұл түрі теріп тоқу деп те аталады. Тақыр кілемнің құруылуында түкті кілемге қарағанда желі жіптерінің арасы сәл-пәл ғана алшақтау болады. Ал, тоқылуы түкті кілемдей көп уақытты алмайды. Орташа көлемді тақыр кілемді үш адам 10-15 күнде тоқып шығарады. Алақұрт өткізу шашақ түюді кілем иесінің қалауынша жүргізіледі. Сондай-ақ тақыр кілем өрнегіне де салулы сурет пайдаланылады. Тәжірбиелі кілемшелер әр өрнектің шығарылуындағы жіп санына әбден қанығып болған соң суретке қарамай-ақ тоқыла береді.
Кілемді әзірлеуде қолданылатын құрал─ жабдықтар
Әрине, арнайы жасалған кілем тоқитын заманымыздың соңғы жаңалықтары мен толықтырылып жасалған станоктар ауылдық жерде атамзаманнан бері пайдаланылып, бірақ, соңғы кезде азайып жатқан қарапайым станоктың кейбір атауларына тоқталып, ондай атауларға түсіндірмесін беруді мақұл көрдік.
Төсек, кейде оны желі деп те атайды. Демек, төсектің немесе желінің ұзындығы бес метр, неі екі жарым метр шамасында болады.
Кері ағаш - кілем тоқылатын, желінің басынан және аяғынан кілем тоқылатын орында жүгірілген жіпті керіп тұратын ағаш. Оның тек қана ағаш болуы шарт емес, үй иесінің тапқан материалына қарай оның кейде құбыр тәріздес затқа немесе қазыққа мықтап керілген жуан арқан болуыда мүмкін. Керілген төсек-желінің жалпы саны орта есеппен еркегі -600 (үстіңгі) жіп, ұрғашысы -600 (астыңғы) жіптей болуы ерек. Үй иесінің тоқытатын кілем мөлшеріне қарай желі мөлшерінің бұдан аз да, көп те болуы мүмкін.
Белағаш - кілем тоқу үшін керілген жіп желісін күзу арқылы байланыстырып тұратын көлденең ағашты белағаш деп атайды.
Адарғы - керілген жіп желісінің шатысын немесе күзусізін бетіне шығарып, былайша айтқанда еркек жіп пен ұрғашы жіпті ерсілі-қарсылы, жоғарлы-төменді алмастырып тұратын белағашпен қатар жатқан ағаш.
Аяқ - белағшты көтеріп тұратын, аша басты тіреу ағаш. Керілген желі - төсек жіптің белағашының екі басына тіреліп қойылады.
Ерке жіп - кілем тоқу үшін керілген желі жіптердің күзуде тұрған үстіңгі жіптері.
Ұрғашы жіп - керілген желі, төсек жіптің төменгі күзусіз жіптері.
Күзу - керілген желі, төсек жіптің орта шенінен көлденең түскен белағашпен еркек жіпті жалғастырып тұратын жіп.
Тарту жіп - белағаштың үстінен екі басына бекітілген күзуді тартатын жіп.
Шатыс - керілген жіп желілерінің, яғни еркек жіп пен ұрғашы жіптердің күзу арқылы адарғының көмегімен айқасуы. Былайша айтқанда шатыс адарғыны шебердің өзіне қарай тартқанда ұрғашы жіп жоғары шығып, оны кейін итергенде ерке жіп жоғары шығып, алма кезек айқасып отырады. Мұндай құбылысты шеберлер шатысу деп атайды.
Арқау - еркек жіп пен ұрғашы жіптің арасынан әрлі - берлі өткізілген бас жағындағы кергіге шатысты ұстап тұратын жіп.
Жіп қашу - кілем тоқу үшін керілген жіп желісінің үзілуін жіптің қашуы деп айтады.
Жіп жалғау - керілген желі жіптерінің үзігін немесе қашқанын тауып байлау. Егер ол байланбаса кілемге салынып жатқан түр қисық түсуі мүмкін.
Сирексіту - керілген жіп желілерінің арасынан арқау өткізілген соң ұйысқан жіп арасын ажырату.
Тоқпақ - керілген желідегі еркек жіп пен ұрғашы жіптің шатысынан арқау жіп өткізілгеннен соң, жіп арасынан түйгіштейтін шеге тісті ағаштан жасалған құрал. Мұны тарақ деп те айтады. өйткені бір жағынан тараққа ұқсайтындығы бар.
Қайшы - керілген желідегі жіпке түр шалынғаннан соң тегістеу үшін пайдаланылатын құрал. Осы қайшы арқылы түгі қырқылып тегістеледі.
Кілемде қолданылатын ою-өрнек түрлері
.Ою-өрнек - (латынның ornament - әсемдеу, сәндеу деген сөзінен шыққан) үйлесімділікпен бір қалыпқа түскен элементтерден тұратын нақыштар (словарь иностранных слов);
Ою деген сөз бен өрнек деген сөздің мағынасы бір. Бұл сөздің ұғымында бір нәрсені ойып, кесіп алып жасау, немесе екі затты оя кесіп қиюластырып жасау, бір нәрсенің бетіне ойып бедер түсіру деген мағына жатады. Қазақ көбінесе бір өрнекке салып қиып алған үлгіні салып кескен сырмақтың қиығын, сондай-ақ барлық қошқармүйіз өрнектерін де ою дейді. Ал өрнек дегеніміз әр түрлі ою, бедер, бейненің күйдіріп, жалатып, бояп, батырып, қалыптап істеген көркемдік түрлердің, әшекейлердің ортақ атауы іспеттес. Сондықтан, көбінесе ою-өрнек деп қосарланып айтыла береді.
Гобеленнің шығу тарихы
Гобелен өнерінің шығу тарихы XX ғасырдың басынан басталады. Атап айтқанда бұл өнер франция, италия, испания, германия елдерінде жақсы дамиды. Кейінірек ол Прибалтика, Кавказ және Рессейде кең өріс алды. Гобелен тоқуда кеңдік жіп, теңіз шөптері және жүннен ийірілген жіп пайдаланылды. Прибалтика елдері гобелен тоқуда композициялық суретті толқын тәрізді бедерлесе, Кавказ гобелен тоқымашылары өз шығармаларында тарихи оқиғаларды, эпостарды бейнелеуге тырысты. Ресей суретшілері гобеленді тықыр кілем үлгісімен тоқып, оны сюжеттік суреттермен бедерледі.
Гобелен көркем шығармашылық туындыға жатады. Сондықтан гобелен өнерінің сәндік - қолданбалы өнерде алатын орны ерекше. Гобелен өнерінің қазақ қолөнеріне қадам басуы, қарқындап дамуы 1970 жылдардан басталды. Осы жылдары біздің елде тақырыптық , тараң философиялық мазмұнды көркем туындылардың алғашқы бастамасы қалыптасты. Ұлттық дәстүрлі тоқыма өнері аз уақыт ішінде жаңа сипатқа ие болып , гобелен өнерімен тоғысты.
Кілем түкті және түксіз болып екіге бөлінеді. Түксіз кілемнің екі жағы да тықыр , ал түкті кілемнің бетіне түк шалу ерекшелігі көрсетіледі. Қазақ қолөнерінің ішінде тоқу өнері де кең орын алады. Тұрмыс мал шаруашылығына байланысты болғандықтан , қой , ешкі , түйе жүндерінен тек кілем ғана емес , алаша , басқұр , қоржын , ат жабу , қол дорба , жол дорба және т.б. көптеген үй мүліктерін тоқыған. Халықтың үй жасауы - кілем дегенідей , тұрмысымызда кілем әрі төсеніш , әрі сән үшін қолданылады. Гобелен немесе түксіз кілем тоқылуы негіз және арқау жібінің айқасуынан пайда болады. Сол себептен тоқу барысында арқау жіптері негіз жібін жауып тастайды. Кілем тоқу кезінде тарақпен немесе шанышқымен жұмыс жасалады.. гобелен тоқу үшін алдымен салынбақшы тақырыптың мазмұны суретке сүсірілетіні , содан кейін суреттегі бояу реңдерін келтіру үшін әр түсті жіптерді біріктіріп не араластырып та тоқуына тура келетіндігі айтылады.
1 кв дм - ді өлшеу. Тығыздығын есептейміз , яғни физика пәнінен өтілген сұйық заттардың және қатты денелердің тығыздығын қайталаймыз. Бос тоқылған және тығыз тоқылған заттардың тығыздығы салыстырылады. 10 см квадратта арқау жіптерінің саны 1 кв дм - ге тең. Түгіне байланысты бір жақты және екі жақты кілем түрлері болады. Түкті кілем негіз , арқау , түк жіптерінің айқасуынан пайда болады. Теріс жақ беті тықыр , оң жағы түкті болады.
Гобеленді көлеміне байланысты шағын және көлемді қылып тоқыймыз. Шағын гобеленге станокты ағштан да , темірден де жасауға болады. Раманың ұзын қабырғалары АД = ВС = 60 см , қалыңдығы 2-3 см , ені 8-10 см , ал қысқа қабырғалары АД = СД= 40 см , диаметрі 5-6 см жұмыр ағаштан не темірден жасалатындығы айтылады. Бұл станоқтың ыңғайлылығы арнайы бекітілетін орынды қажет етпейді , әрі оқушыларға жеке тоқығанға ықшамды. Көлемді гобеленге станок 2х3 м стандратты кілем үшін жасалған.
Түк шалу түрлері
Бір жарым және екі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Кілем тоқу өнері
Кілемнің түрлері
Негізгі бөлім
Тақыр кілем
Кілемді әзірлеуде қолданылатын құрал─ жабдықтар
Кілемде қолданылатын ою-өрнек түрлері
Гобеленнің шығу тарихы
Түк шалу түрлері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кілем тоқу және гобелен
─халық қолөнері, көркем өнер шығармаларының ең көне түрі. Кілем тоқу - сол көркем қолөнер шығармаларының бірі. Кілем әсемдік үшін, сондай-ақ киіз үйдің жылылығын сақтау. Дыбысты бәсеңдету үшін пайдаланатын түрлі-түсті ою-өрнек салып тоқылған ең бағалы зат болып келеді. Әр халықтың, әр елдің қалыптсқан дәстүр ерекшеліктеріне қарай кілемнің түр-түсі, ою-өрнегі, оны дайындау тәсілі әр түрлі.
Бүгінгі кілем тоқу өнері - бір жақты, тұрмыс қажетін өтеу аясынан гөрі қолдағы барды ұқсата білу, әсемдік пен талғампаздықтң туындысына айналды. Сондықтан оның еңбекке, өнерге, ойлау қабілетін арттыруға, нәзіктік пен сұлулықты сезіне білуге, талғамдылық пен ұстамдылыққа маңызы басымырақ тұр.
Қыз баланы еңбекке тәрбиелеуге сәйкес кілем тоқу өнерін белгілі бір сағат санымен сабаққа енгізіп, қыз баланы кілем тоқу өнеріне үйрету ғана емес, одан өнер туындыларын жасауға баулу.
Өйткені, кілем өте тамаша қазақ халқының ұлттық ерекшеліктеріне тән өнер туындыларын жасап шығаруға болады.
Қыз баланың мектепте қолөнерге бейімделіп, жасау технологиясын жетік игеріп меңгерсе, ол өз өмірінде бір қажетіне осы қолөнерді ықпал етіп жаратары сөзсіз. Қыз баланы қолөнердің әседікке талпындырып, мәдени мұрасын қадірлеп, дәстүді сыйлауға және тұрмыстағы көріксіздікті айыптау көқарасына тәрбиелейді.
Халық үй жасауы - кілем дейтіндей, тұрмысымздағы кілемнің әрі төсеніш, әрі сәндік маңызында білуіміз керек. Қазіргі кезде кілемді төсеніш ретінде де кеңінен пайдалануда. Оны талғам ретінде қадірлеп пайдалану халқымыздың ұлттық өнерін құрметтеу.
Кілемнің түрлері
Әркім өз қалауынша көлемін таңдап алған қалыпқа лайықтап, қазіргі тұрмыста кеңінен қолданып жүрген - түкті кілем және тақыр кілем.
Түкті кілем - ою -өрнегіне, тоқылыс сапасына, бояуының түріне, тұрмыста қолданылуына қарай әр алуан атауларға ие болған. Тек қана қазақ жерінде оның сан түрлі атаулары бар. Сонымен қатар өзге елдерден әкелінген кілем түрлеріне еліктеп тоқылғандарына да лайықтап атау берген. Әндіжан, Бұқар кілемдері, Түркімен кілем, Парсы кілемі, Арабы кілем деген атаулары соның айғағы болса керек.
Тақыр кілем. Бұл кілемнің жібін терме алашаға иіргенде екітіңдеп ширатады. Бір кілем желісіне 6 кг жіп керек. Желі жібінің мықты болуы үшін көбінесе ешкінің қылын немесе түйенің шудасын қосып иіреді. Ширатылып кептірілген соң міндетті түрде шыңдалады. Ол үшін біраз уақыт қайнап тұрған ыстық суға салып қояды. Содан кейін арасы 0,5 м қашықтықта қағылған екі қазыққа керіп тастайды.
Жақсы шыңдалған кілем жібі кілем тоқылып біткен ше созылмай немесе ұзындығын жаймай бір қалыпта тұрады. Мұндай кілемнің бетіне түскен өрнегі де ойдағыдай шығады. Бір айта кететін жай шыңдалатын жіпті екі қазыққа айналдыра орағаннан кейін мықты ағаштан бұрау салып тастайды. Осы бұрауда 7-10 күнге дейін тұрған жіп әбден бабына келіп шыңдалған деп есептеледі. Тақыр кілем өрнегіне атынан көрінніп тұрғанындай түк салынбайды. Кілем түріне арналған жіп желі жібіне ұқсас иіріліп ширатылады. Арқау орнына түрдң жібі қолданылады. Осы әр түсті жіпті кілем өрнегінің ретіне қарай арқау орнына өткізбей отырып, кілем тоқыма береді. Тоқудың бұл түрі теріп тоқу деп те аталады. Тақыр кілемнің құруылуында түкті кілемге қарағанда желі жіптерінің арасы сәл-пәл ғана алшақтау болады. Ал, тоқылуы түкті кілемдей көп уақытты алмайды. Орташа көлемді тақыр кілемді үш адам 10-15 күнде тоқып шығарады. Алақұрт өткізу шашақ түюді кілем иесінің қалауынша жүргізіледі. Сондай-ақ тақыр кілем өрнегіне де салулы сурет пайдаланылады. Тәжірбиелі кілемшелер әр өрнектің шығарылуындағы жіп санына әбден қанығып болған соң суретке қарамай-ақ тоқыла береді.
Кілемді әзірлеуде қолданылатын құрал─ жабдықтар
Әрине, арнайы жасалған кілем тоқитын заманымыздың соңғы жаңалықтары мен толықтырылып жасалған станоктар ауылдық жерде атамзаманнан бері пайдаланылып, бірақ, соңғы кезде азайып жатқан қарапайым станоктың кейбір атауларына тоқталып, ондай атауларға түсіндірмесін беруді мақұл көрдік.
Төсек, кейде оны желі деп те атайды. Демек, төсектің немесе желінің ұзындығы бес метр, неі екі жарым метр шамасында болады.
Кері ағаш - кілем тоқылатын, желінің басынан және аяғынан кілем тоқылатын орында жүгірілген жіпті керіп тұратын ағаш. Оның тек қана ағаш болуы шарт емес, үй иесінің тапқан материалына қарай оның кейде құбыр тәріздес затқа немесе қазыққа мықтап керілген жуан арқан болуыда мүмкін. Керілген төсек-желінің жалпы саны орта есеппен еркегі -600 (үстіңгі) жіп, ұрғашысы -600 (астыңғы) жіптей болуы ерек. Үй иесінің тоқытатын кілем мөлшеріне қарай желі мөлшерінің бұдан аз да, көп те болуы мүмкін.
Белағаш - кілем тоқу үшін керілген жіп желісін күзу арқылы байланыстырып тұратын көлденең ағашты белағаш деп атайды.
Адарғы - керілген жіп желісінің шатысын немесе күзусізін бетіне шығарып, былайша айтқанда еркек жіп пен ұрғашы жіпті ерсілі-қарсылы, жоғарлы-төменді алмастырып тұратын белағашпен қатар жатқан ағаш.
Аяқ - белағшты көтеріп тұратын, аша басты тіреу ағаш. Керілген желі - төсек жіптің белағашының екі басына тіреліп қойылады.
Ерке жіп - кілем тоқу үшін керілген желі жіптердің күзуде тұрған үстіңгі жіптері.
Ұрғашы жіп - керілген желі, төсек жіптің төменгі күзусіз жіптері.
Күзу - керілген желі, төсек жіптің орта шенінен көлденең түскен белағашпен еркек жіпті жалғастырып тұратын жіп.
Тарту жіп - белағаштың үстінен екі басына бекітілген күзуді тартатын жіп.
Шатыс - керілген жіп желілерінің, яғни еркек жіп пен ұрғашы жіптердің күзу арқылы адарғының көмегімен айқасуы. Былайша айтқанда шатыс адарғыны шебердің өзіне қарай тартқанда ұрғашы жіп жоғары шығып, оны кейін итергенде ерке жіп жоғары шығып, алма кезек айқасып отырады. Мұндай құбылысты шеберлер шатысу деп атайды.
Арқау - еркек жіп пен ұрғашы жіптің арасынан әрлі - берлі өткізілген бас жағындағы кергіге шатысты ұстап тұратын жіп.
Жіп қашу - кілем тоқу үшін керілген жіп желісінің үзілуін жіптің қашуы деп айтады.
Жіп жалғау - керілген желі жіптерінің үзігін немесе қашқанын тауып байлау. Егер ол байланбаса кілемге салынып жатқан түр қисық түсуі мүмкін.
Сирексіту - керілген жіп желілерінің арасынан арқау өткізілген соң ұйысқан жіп арасын ажырату.
Тоқпақ - керілген желідегі еркек жіп пен ұрғашы жіптің шатысынан арқау жіп өткізілгеннен соң, жіп арасынан түйгіштейтін шеге тісті ағаштан жасалған құрал. Мұны тарақ деп те айтады. өйткені бір жағынан тараққа ұқсайтындығы бар.
Қайшы - керілген желідегі жіпке түр шалынғаннан соң тегістеу үшін пайдаланылатын құрал. Осы қайшы арқылы түгі қырқылып тегістеледі.
Кілемде қолданылатын ою-өрнек түрлері
.Ою-өрнек - (латынның ornament - әсемдеу, сәндеу деген сөзінен шыққан) үйлесімділікпен бір қалыпқа түскен элементтерден тұратын нақыштар (словарь иностранных слов);
Ою деген сөз бен өрнек деген сөздің мағынасы бір. Бұл сөздің ұғымында бір нәрсені ойып, кесіп алып жасау, немесе екі затты оя кесіп қиюластырып жасау, бір нәрсенің бетіне ойып бедер түсіру деген мағына жатады. Қазақ көбінесе бір өрнекке салып қиып алған үлгіні салып кескен сырмақтың қиығын, сондай-ақ барлық қошқармүйіз өрнектерін де ою дейді. Ал өрнек дегеніміз әр түрлі ою, бедер, бейненің күйдіріп, жалатып, бояп, батырып, қалыптап істеген көркемдік түрлердің, әшекейлердің ортақ атауы іспеттес. Сондықтан, көбінесе ою-өрнек деп қосарланып айтыла береді.
Гобеленнің шығу тарихы
Гобелен өнерінің шығу тарихы XX ғасырдың басынан басталады. Атап айтқанда бұл өнер франция, италия, испания, германия елдерінде жақсы дамиды. Кейінірек ол Прибалтика, Кавказ және Рессейде кең өріс алды. Гобелен тоқуда кеңдік жіп, теңіз шөптері және жүннен ийірілген жіп пайдаланылды. Прибалтика елдері гобелен тоқуда композициялық суретті толқын тәрізді бедерлесе, Кавказ гобелен тоқымашылары өз шығармаларында тарихи оқиғаларды, эпостарды бейнелеуге тырысты. Ресей суретшілері гобеленді тықыр кілем үлгісімен тоқып, оны сюжеттік суреттермен бедерледі.
Гобелен көркем шығармашылық туындыға жатады. Сондықтан гобелен өнерінің сәндік - қолданбалы өнерде алатын орны ерекше. Гобелен өнерінің қазақ қолөнеріне қадам басуы, қарқындап дамуы 1970 жылдардан басталды. Осы жылдары біздің елде тақырыптық , тараң философиялық мазмұнды көркем туындылардың алғашқы бастамасы қалыптасты. Ұлттық дәстүрлі тоқыма өнері аз уақыт ішінде жаңа сипатқа ие болып , гобелен өнерімен тоғысты.
Кілем түкті және түксіз болып екіге бөлінеді. Түксіз кілемнің екі жағы да тықыр , ал түкті кілемнің бетіне түк шалу ерекшелігі көрсетіледі. Қазақ қолөнерінің ішінде тоқу өнері де кең орын алады. Тұрмыс мал шаруашылығына байланысты болғандықтан , қой , ешкі , түйе жүндерінен тек кілем ғана емес , алаша , басқұр , қоржын , ат жабу , қол дорба , жол дорба және т.б. көптеген үй мүліктерін тоқыған. Халықтың үй жасауы - кілем дегенідей , тұрмысымызда кілем әрі төсеніш , әрі сән үшін қолданылады. Гобелен немесе түксіз кілем тоқылуы негіз және арқау жібінің айқасуынан пайда болады. Сол себептен тоқу барысында арқау жіптері негіз жібін жауып тастайды. Кілем тоқу кезінде тарақпен немесе шанышқымен жұмыс жасалады.. гобелен тоқу үшін алдымен салынбақшы тақырыптың мазмұны суретке сүсірілетіні , содан кейін суреттегі бояу реңдерін келтіру үшін әр түсті жіптерді біріктіріп не араластырып та тоқуына тура келетіндігі айтылады.
1 кв дм - ді өлшеу. Тығыздығын есептейміз , яғни физика пәнінен өтілген сұйық заттардың және қатты денелердің тығыздығын қайталаймыз. Бос тоқылған және тығыз тоқылған заттардың тығыздығы салыстырылады. 10 см квадратта арқау жіптерінің саны 1 кв дм - ге тең. Түгіне байланысты бір жақты және екі жақты кілем түрлері болады. Түкті кілем негіз , арқау , түк жіптерінің айқасуынан пайда болады. Теріс жақ беті тықыр , оң жағы түкті болады.
Гобеленді көлеміне байланысты шағын және көлемді қылып тоқыймыз. Шағын гобеленге станокты ағштан да , темірден де жасауға болады. Раманың ұзын қабырғалары АД = ВС = 60 см , қалыңдығы 2-3 см , ені 8-10 см , ал қысқа қабырғалары АД = СД= 40 см , диаметрі 5-6 см жұмыр ағаштан не темірден жасалатындығы айтылады. Бұл станоқтың ыңғайлылығы арнайы бекітілетін орынды қажет етпейді , әрі оқушыларға жеке тоқығанға ықшамды. Көлемді гобеленге станок 2х3 м стандратты кілем үшін жасалған.
Түк шалу түрлері
Бір жарым және екі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz