Қазақстан Республикасының коммерциялық банктерінің тұрғындарды несиелеуі, несие жүйесіндегі мәселелері және даму жолдары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1 Бөлім Коммерциялық банктердің несие жүйесіндегі орны мен рөлі
1.1 Несиенің қажеттілігі оның мәні, түрлері және несие
қатынастарының пайда болуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2 Қазақстан Республикасындағы тұрғындарды несиелеу процесін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2 Бөлім «БТА» АҚ сипаты және банктің Қазақстан Республикасы
несие жүйесінің негізі ретінде
2.1 «БТА» АҚ ұсынытан несие түрлері және оның несиелік процесіне талдау жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.2 Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктердің
тұрғындарды несиелеуі және несиелеуде «БТА» АҚ.ның алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
3 Бөлім Қазақстан Республикасының коммерциялық банктерінің тұрғындарды несиелеуі, несие жүйесіндегі мәселелері және даму жолдары
3.1 Қазақстан Республикасы несие нарығындағы коммерциялық
банктердің дамуы және олардың несиелік процесін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
3.2 Коммерциялық банктердің несие жүйесіндегі тәуекелдерді басқаруы және несиелеу процесінде болатын қиындықтарды шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 87
3.3 Шетел тәжірбиесіндегі тұрғындарды несиелеудің ерекшеліктері
(Жапон мемлекеті мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...96
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .102
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...105
1 Бөлім Коммерциялық банктердің несие жүйесіндегі орны мен рөлі
1.1 Несиенің қажеттілігі оның мәні, түрлері және несие
қатынастарының пайда болуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2 Қазақстан Республикасындағы тұрғындарды несиелеу процесін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2 Бөлім «БТА» АҚ сипаты және банктің Қазақстан Республикасы
несие жүйесінің негізі ретінде
2.1 «БТА» АҚ ұсынытан несие түрлері және оның несиелік процесіне талдау жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.2 Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктердің
тұрғындарды несиелеуі және несиелеуде «БТА» АҚ.ның алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
3 Бөлім Қазақстан Республикасының коммерциялық банктерінің тұрғындарды несиелеуі, несие жүйесіндегі мәселелері және даму жолдары
3.1 Қазақстан Республикасы несие нарығындағы коммерциялық
банктердің дамуы және олардың несиелік процесін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
3.2 Коммерциялық банктердің несие жүйесіндегі тәуекелдерді басқаруы және несиелеу процесінде болатын қиындықтарды шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 87
3.3 Шетел тәжірбиесіндегі тұрғындарды несиелеудің ерекшеліктері
(Жапон мемлекеті мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...96
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .102
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...105
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасында болып жатқан экономикалық өзгерiстердiң негiзгi бағыттарының бiрi - халық шаруашылығы механизмiнде қаржы сферасының алатын орнының өзгеруi. Жоспарлы экономика тұсында ақша - несие ағымдары шаруашылық айналымда айтарлықтай рол атқарған жоқ, тек өндiрiс сферасының жоспарланған мақсаттарын орындауға қажеттi құрал ретiнде ғана қарастырылды. Бiрақ нарықтық экономикаға өту жағдайында қаржы ағымдарынын мәнi күрт өзгердi. Экономиканың толығымен нарықтық қатынастарға өтуі, қазіргі кезеңде жұмыс жасап отырған несиелік механизмнің жаңаша қызмет етуін талап етуде. Себебі, өткен жүйеге қызмет еткен несиелік механизм жоспарлы экономика талаптарына сай негізде жасалғандықтан да, нарықтық қатынастар талаптарына толық жауап бере алмауы мүмкін. Нарықтық экономика тұсында шаруашылық жүргiзу субъекттiлерiнде қаржы ресурстарының қажеттi мөлшерi қолда болуы немесе болмауы шаруашылық қызметтiң жүзеге асырылуының негiзiн қалаушы фактор болып табылады.
Бүгiнгi таңда нарықты экономикада несие - банктiк жүйе ерекше орын алып отыр. Жүйе арқылы кәсiпорындардың, ұйымдардың, халықтың ақшалай төлемдерi мен есеп айырысуларының аса зор көлемi өтедi; бұл жүйе халықтың жинақтары мен табыстарын, уақытша бос ақшалай қаражаттарын жұмылдырып, оны белсендi қызмет ететiн капиталға айналдырады, сонымен бiрге бұл жүйе көптеген қызметтер: несиелiк сақтандыру, делдалдық, инвестициялық, трасталық, т.с.с. көрсетедi.
Бүгінгі отандық банктердің кез келгенінің несиелік қоржынының жағдайы өте төмен, өйткені, ондағы проблемалық несиелердің үлесі 35-40% шамасын құрайды. Ал, бұл көрсеткіш Германия және Американдық банктер тәжірибесінде 5-6 % мөлшерінде. Салыстырып қарасақ, біздің банктеріміздің несиелік қоржынындағы проблемалық несиелердің 6-7 есе жоғары болуы, банктік тәжірибеміздегі ондай несиелермен жасалатын жұмыстың жеткіліксіздігін көрсетеді. Сондықтан да, алдағы уақыттарда жедел түрде бұл мәселелерді шешу барысы өз кезегінде, көптеген ғылыми тұрғыдағы ізденістерді қажет етеді.[36;Б.22-23]
Қазақстандық нарықтық қатынастардың дамуы коммерциялық банктердің қызметтері мен операциялары жайлы мәселені маңызды етеді. Қазіргі кезде дамып келе жатқан тауарлық және қаржы нарығы жағдайында банк жүйесінің құрлымы өте күрделеніп кетті. Несие жүйесінің инстуционалды оптималды формаларын капитал нарығындағы тиімді әрекет ететін механизмді коммерциялық құрылымдарға қызмет етудің жаңа әдістерін іздестіру жүріп жатыр. Коммерциялық банктердің несиелік қоржынындағы экономиканы несиелеуге бағытталған несиелердің шамамен 20-30% - і орта және ұзақ мерзімді несиелер үлесіне тиетін болса, ал қалған 70-80% қысқа мерзімді несиелерді құрайды. Бұл жерде банктердің несиелік ресурстарының жұмсалуы тек қысқа мерзімділік сипатқа ие болады. Мұнда да әлі де болса, өз шешімін таппаған мәселелер аз емес. Банктердің қысқа мерзімді несиеге көп кеңіл бөлуі, біріншіден, ондағы жинақталатын ресурстардың басым бөлігінің қысқа мерзімде тартылуы, екіншіден, узақ мерзімді несиелеудегі орын алар несиелік тәуекелдің болуы және т.б. байланысты. Банктердің ұзақ мерзімді несиелеуге ынталы болмауы банктік несиенің өндіріспен байланысының жоқтығын дәлелдейді. Себебі, өндіріс үшін қай кезде болсын, ұзақ мерзімде берілген несиенің маңызы жоғары. Бұл айтылғандар да, бүгінгі күні өз шешімін таба алмай отырған өзекті мәселелерді қозғайды. Банктердің экономиканы несиелеуге ынталы болмауы, тек төменгі деңгейде табыс алуына байланысты емес, сол сияқты несиелердің қайтарылмау ықтималдығынан олардың жоғарғы тәуекелге баруына да байланысты болуда. Басқаша айтқанда, біздің елімізде алдағы уақытта Қазақстан экономикасына жұмыс жасайтын банктер жүйесін құру міндеті тұр. Бұл да бүгінгі күннің басты мәселесі болып табылады.
Бүгiнгi таңда нарықты экономикада несие - банктiк жүйе ерекше орын алып отыр. Жүйе арқылы кәсiпорындардың, ұйымдардың, халықтың ақшалай төлемдерi мен есеп айырысуларының аса зор көлемi өтедi; бұл жүйе халықтың жинақтары мен табыстарын, уақытша бос ақшалай қаражаттарын жұмылдырып, оны белсендi қызмет ететiн капиталға айналдырады, сонымен бiрге бұл жүйе көптеген қызметтер: несиелiк сақтандыру, делдалдық, инвестициялық, трасталық, т.с.с. көрсетедi.
Бүгінгі отандық банктердің кез келгенінің несиелік қоржынының жағдайы өте төмен, өйткені, ондағы проблемалық несиелердің үлесі 35-40% шамасын құрайды. Ал, бұл көрсеткіш Германия және Американдық банктер тәжірибесінде 5-6 % мөлшерінде. Салыстырып қарасақ, біздің банктеріміздің несиелік қоржынындағы проблемалық несиелердің 6-7 есе жоғары болуы, банктік тәжірибеміздегі ондай несиелермен жасалатын жұмыстың жеткіліксіздігін көрсетеді. Сондықтан да, алдағы уақыттарда жедел түрде бұл мәселелерді шешу барысы өз кезегінде, көптеген ғылыми тұрғыдағы ізденістерді қажет етеді.[36;Б.22-23]
Қазақстандық нарықтық қатынастардың дамуы коммерциялық банктердің қызметтері мен операциялары жайлы мәселені маңызды етеді. Қазіргі кезде дамып келе жатқан тауарлық және қаржы нарығы жағдайында банк жүйесінің құрлымы өте күрделеніп кетті. Несие жүйесінің инстуционалды оптималды формаларын капитал нарығындағы тиімді әрекет ететін механизмді коммерциялық құрылымдарға қызмет етудің жаңа әдістерін іздестіру жүріп жатыр. Коммерциялық банктердің несиелік қоржынындағы экономиканы несиелеуге бағытталған несиелердің шамамен 20-30% - і орта және ұзақ мерзімді несиелер үлесіне тиетін болса, ал қалған 70-80% қысқа мерзімді несиелерді құрайды. Бұл жерде банктердің несиелік ресурстарының жұмсалуы тек қысқа мерзімділік сипатқа ие болады. Мұнда да әлі де болса, өз шешімін таппаған мәселелер аз емес. Банктердің қысқа мерзімді несиеге көп кеңіл бөлуі, біріншіден, ондағы жинақталатын ресурстардың басым бөлігінің қысқа мерзімде тартылуы, екіншіден, узақ мерзімді несиелеудегі орын алар несиелік тәуекелдің болуы және т.б. байланысты. Банктердің ұзақ мерзімді несиелеуге ынталы болмауы банктік несиенің өндіріспен байланысының жоқтығын дәлелдейді. Себебі, өндіріс үшін қай кезде болсын, ұзақ мерзімде берілген несиенің маңызы жоғары. Бұл айтылғандар да, бүгінгі күні өз шешімін таба алмай отырған өзекті мәселелерді қозғайды. Банктердің экономиканы несиелеуге ынталы болмауы, тек төменгі деңгейде табыс алуына байланысты емес, сол сияқты несиелердің қайтарылмау ықтималдығынан олардың жоғарғы тәуекелге баруына да байланысты болуда. Басқаша айтқанда, біздің елімізде алдағы уақытта Қазақстан экономикасына жұмыс жасайтын банктер жүйесін құру міндеті тұр. Бұл да бүгінгі күннің басты мәселесі болып табылады.
1. Под ред. Сейткасымова Г.С. Банковское дело. Учебник, Алматы, 1998г,576 б.
2. Банковское дело. Под редакцией Колесникова В.И. – М, 2000г, 168 б.
3. Давлетова М.Т. Кредитная деятельность банков в Казахстане, 2001г.,
Алматы, «Экономика», 186 б.
4. Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие. Алматы, 2004 жыл, 248 б.
5. Хамитов Н.Н. «Банковское дело», Алматы 2005г, 116 б.
6. Мажитов Д.Современная банковская система РК: отдельные аспекты
теории и практики. 1997, 346 б.
7. Айтали Нурсеит. «Казахстан на пути к великим свершениям», Алматы, 2008, 600 б.
8. Сейткасымов Г.С., Шаяхметова К.О., Абдраимова Г.Т. Бухгалтерский учет
и отчетность в банках. Алматы, Қаржы-Қаражат,2007, 456 б.
9. Банки Казахстана. Журнал. Алматы, 78 б.
10. Банки Казахстана – 2005г. № 4.
11. Вестник Национального Банка РК. Журнал. Алматы, 64 б.
12. ҚР-ның Ұлттық банкінің 1997 жылдың 23 мамырындағы №219 «Пруденциялдық нормативтер туралы» Ереже» қауылысы (ҚР Ұлттық банк
Басқармасының 27.10.97 ж. №380, 28.08.98 ж. №157 қаулыларына сәйкес
өзгерістер мен толықтырулар енгізілді )
13. “Жаңа тұрғын үй саясаты мемлекеттік бағдарламалары және оның іске асырылу механизмдері туралы” ҚР Президентінің Жарлығы, 1993ж.
14. Иванов М.М. “Ипотечные банки в Казахстане”, //Рынок ценных бумаг
Казахстана// №5, 2001г. 421 б.
15. “Қазақстан Республикасында тұрғын үй құрылысын дамытудың 2005-2007
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы”, //Егемен Қазақстан
газеті//, 2004 жыл, 2 шілде, 3-5 беттер.
16. ҚР Президентінің 1995 жылдың 31 тамыздағы «ҚР Банктер мен
банк қызметі туралы» Жарлығы,52 б.
17. Омаров С.Р. «Банковский анализ РК», Альпари – экономический журнал.
2004 г. № 1. 84 б.
18. Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары. Автор Баян Көшенова.
Алматы “Экономика” 2000ж. 328 б.
19. Банки Казахстана – 2004г. № 12.
20. Жуков Е.Ф. Банки и банковские операции.- М:Банки и биржи, «ЮНИТИ»,
1997. 623 б.
21. Сейтқасымов Г.С. Коммерциялық банктер операциялары. Оқу құралы –
Алматы: ИздатМаркет, 2004, 246 б.
22. СагиндыковаМ.О.“Реализация программы внедрения системы ипотечного
кредитования в Казахстане: механизм реализации, условия, этапы”, //Банки
Казахстана// №6, 2001г., 46-49 беттер.
23. Омаров С.Р. «Банки на финансовом рынке РК», Альпари – экономический
журнал. 2005 г. № 2. 75 б.
24. Искаков У.М., Бохаев Д.Т. Финансовые рынки и посредники. Алматы,
2005г. 298 б (6-20 беттер)
25. А.Нурсеит, «Управление товарным обеспечением национальной валюты»,221 б.
26. Мельников В.Д., Ли В.Д.- Общий курс финансов – Алматы, 2001, 560 б.
27. Кидуэлл Дэвид и др. Финансовые институты, рынки и деньги, 2000г. 255 б.
28. Адамбекова А.А., Корнилова Л.П. «Финансы и кредит: в вопросах и
ответах», Алматы, 2005г, 272 б.
29. Балабанов И.Т. Банки и банковское дело: Учебное пособие. - СПб.: Питер,
2005г. 385 б.
30. А.П Белых «Коммерциялық банктердің тұрақтылығы», 1996 ж. 192 б.
31. Шеремет А.Д., Щербакова Г.Н. «Финансовый анализ в коммерческом
банке. Москва, Финансы и статистика, 2001г, 415 б.
32. Под. Ред. Балабанова И.Т. Банки и банковское дело. Санкт-Петербург,
2001г, 298 б.
33. Под. Ред. Грязновой А.Г. Реструктуризация кредитных организаций в.
зарубежных странах. Москва, Финансы и статистика, 2000г, 200 б.
34. Эдвин Дж.Долан, «Ақшалар,банк ісі және ақша-кредиттік политикасы»,1994 ж. 496 б.
35. Статистический бюллетень НацБанка РК. Алматы
36. Экономическое обозрение. Журнал. Алматы, 75 б
37. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктердің операциялары, 2004 ж. 94 б.
38. www.nsc.kz
39. www.kik.kz
40. www.afn.kz
41. www.halykbank.kz
42. www.rambler.ru
43. www.fund.kz
44. www.bta.kz
45. www.kase.kz
46. www.nationalbank.kz
47. « Қазақша – Орысша » сөздік.
2. Банковское дело. Под редакцией Колесникова В.И. – М, 2000г, 168 б.
3. Давлетова М.Т. Кредитная деятельность банков в Казахстане, 2001г.,
Алматы, «Экономика», 186 б.
4. Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие. Алматы, 2004 жыл, 248 б.
5. Хамитов Н.Н. «Банковское дело», Алматы 2005г, 116 б.
6. Мажитов Д.Современная банковская система РК: отдельные аспекты
теории и практики. 1997, 346 б.
7. Айтали Нурсеит. «Казахстан на пути к великим свершениям», Алматы, 2008, 600 б.
8. Сейткасымов Г.С., Шаяхметова К.О., Абдраимова Г.Т. Бухгалтерский учет
и отчетность в банках. Алматы, Қаржы-Қаражат,2007, 456 б.
9. Банки Казахстана. Журнал. Алматы, 78 б.
10. Банки Казахстана – 2005г. № 4.
11. Вестник Национального Банка РК. Журнал. Алматы, 64 б.
12. ҚР-ның Ұлттық банкінің 1997 жылдың 23 мамырындағы №219 «Пруденциялдық нормативтер туралы» Ереже» қауылысы (ҚР Ұлттық банк
Басқармасының 27.10.97 ж. №380, 28.08.98 ж. №157 қаулыларына сәйкес
өзгерістер мен толықтырулар енгізілді )
13. “Жаңа тұрғын үй саясаты мемлекеттік бағдарламалары және оның іске асырылу механизмдері туралы” ҚР Президентінің Жарлығы, 1993ж.
14. Иванов М.М. “Ипотечные банки в Казахстане”, //Рынок ценных бумаг
Казахстана// №5, 2001г. 421 б.
15. “Қазақстан Республикасында тұрғын үй құрылысын дамытудың 2005-2007
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы”, //Егемен Қазақстан
газеті//, 2004 жыл, 2 шілде, 3-5 беттер.
16. ҚР Президентінің 1995 жылдың 31 тамыздағы «ҚР Банктер мен
банк қызметі туралы» Жарлығы,52 б.
17. Омаров С.Р. «Банковский анализ РК», Альпари – экономический журнал.
2004 г. № 1. 84 б.
18. Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары. Автор Баян Көшенова.
Алматы “Экономика” 2000ж. 328 б.
19. Банки Казахстана – 2004г. № 12.
20. Жуков Е.Ф. Банки и банковские операции.- М:Банки и биржи, «ЮНИТИ»,
1997. 623 б.
21. Сейтқасымов Г.С. Коммерциялық банктер операциялары. Оқу құралы –
Алматы: ИздатМаркет, 2004, 246 б.
22. СагиндыковаМ.О.“Реализация программы внедрения системы ипотечного
кредитования в Казахстане: механизм реализации, условия, этапы”, //Банки
Казахстана// №6, 2001г., 46-49 беттер.
23. Омаров С.Р. «Банки на финансовом рынке РК», Альпари – экономический
журнал. 2005 г. № 2. 75 б.
24. Искаков У.М., Бохаев Д.Т. Финансовые рынки и посредники. Алматы,
2005г. 298 б (6-20 беттер)
25. А.Нурсеит, «Управление товарным обеспечением национальной валюты»,221 б.
26. Мельников В.Д., Ли В.Д.- Общий курс финансов – Алматы, 2001, 560 б.
27. Кидуэлл Дэвид и др. Финансовые институты, рынки и деньги, 2000г. 255 б.
28. Адамбекова А.А., Корнилова Л.П. «Финансы и кредит: в вопросах и
ответах», Алматы, 2005г, 272 б.
29. Балабанов И.Т. Банки и банковское дело: Учебное пособие. - СПб.: Питер,
2005г. 385 б.
30. А.П Белых «Коммерциялық банктердің тұрақтылығы», 1996 ж. 192 б.
31. Шеремет А.Д., Щербакова Г.Н. «Финансовый анализ в коммерческом
банке. Москва, Финансы и статистика, 2001г, 415 б.
32. Под. Ред. Балабанова И.Т. Банки и банковское дело. Санкт-Петербург,
2001г, 298 б.
33. Под. Ред. Грязновой А.Г. Реструктуризация кредитных организаций в.
зарубежных странах. Москва, Финансы и статистика, 2000г, 200 б.
34. Эдвин Дж.Долан, «Ақшалар,банк ісі және ақша-кредиттік политикасы»,1994 ж. 496 б.
35. Статистический бюллетень НацБанка РК. Алматы
36. Экономическое обозрение. Журнал. Алматы, 75 б
37. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктердің операциялары, 2004 ж. 94 б.
38. www.nsc.kz
39. www.kik.kz
40. www.afn.kz
41. www.halykbank.kz
42. www.rambler.ru
43. www.fund.kz
44. www.bta.kz
45. www.kase.kz
46. www.nationalbank.kz
47. « Қазақша – Орысша » сөздік.
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 Бөлім Коммерциялық банктердің несие жүйесіндегі орны мен рөлі
1.1 Несиенің қажеттілігі оның мәні, түрлері және несие
қатынастарының пайда болуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..9
1.2 Қазақстан Республикасындағы тұрғындарды несиелеу процесін
ұйымдастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 22
2 Бөлім БТА АҚ сипаты және банктің Қазақстан Республикасы
несие жүйесінің негізі ретінде
2.1 БТА АҚ ұсынытан несие түрлері және оның несиелік процесіне талдау
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.2 Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктердің
тұрғындарды несиелеуі және несиелеуде БТА АҚ-ның алатын
орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
3 Бөлім Қазақстан Республикасының коммерциялық банктерінің
тұрғындарды несиелеуі, несие жүйесіндегі мәселелері және даму жолдары
3.1 Қазақстан Республикасы несие нарығындағы коммерциялық
банктердің дамуы және олардың несиелік процесін жетілдіру
жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
3.2 Коммерциялық банктердің несие жүйесіндегі тәуекелдерді
басқаруы және несиелеу процесінде болатын қиындықтарды шешу
жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .87
3.3 Шетел тәжірбиесіндегі тұрғындарды несиелеудің ерекшеліктері
(Жапон мемлекеті мысалында)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
6
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .102
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 105
Кiрiспе
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасында болып
жатқан экономикалық өзгерiстердiң негiзгi бағыттарының бiрi - халық
шаруашылығы механизмiнде қаржы сферасының алатын орнының өзгеруi. Жоспарлы
экономика тұсында ақша - несие ағымдары шаруашылық айналымда айтарлықтай
рол атқарған жоқ, тек өндiрiс сферасының жоспарланған мақсаттарын орындауға
қажеттi құрал ретiнде ғана қарастырылды. Бiрақ нарықтық экономикаға өту
жағдайында қаржы ағымдарынын мәнi күрт өзгердi. Экономиканың толығымен
нарықтық қатынастарға өтуі, қазіргі кезеңде жұмыс жасап отырған несиелік
механизмнің жаңаша қызмет етуін талап етуде. Себебі, өткен жүйеге қызмет
еткен несиелік механизм жоспарлы экономика талаптарына сай негізде
жасалғандықтан да, нарықтық қатынастар талаптарына толық жауап бере алмауы
мүмкін. Нарықтық экономика тұсында шаруашылық жүргiзу субъекттiлерiнде
қаржы ресурстарының қажеттi мөлшерi қолда болуы немесе болмауы шаруашылық
қызметтiң жүзеге асырылуының негiзiн қалаушы фактор болып табылады.
Бүгiнгi таңда нарықты экономикада несие - банктiк жүйе ерекше орын
алып отыр. Жүйе арқылы кәсiпорындардың, ұйымдардың, халықтың ақшалай
төлемдерi мен есеп айырысуларының аса зор көлемi өтедi; бұл жүйе халықтың
жинақтары мен табыстарын, уақытша бос ақшалай қаражаттарын жұмылдырып, оны
белсендi қызмет ететiн капиталға айналдырады, сонымен бiрге бұл жүйе
көптеген қызметтер: несиелiк сақтандыру, делдалдық, инвестициялық,
трасталық, т.с.с. көрсетедi.
Бүгінгі отандық банктердің кез келгенінің несиелік қоржынының
жағдайы өте төмен, өйткені, ондағы проблемалық несиелердің үлесі 35-40%
шамасын құрайды. Ал, бұл көрсеткіш Германия және Американдық банктер
тәжірибесінде 5-6 % мөлшерінде. Салыстырып қарасақ, біздің банктеріміздің
несиелік қоржынындағы проблемалық несиелердің 6-7 есе жоғары болуы, банктік
тәжірибеміздегі ондай несиелермен жасалатын жұмыстың жеткіліксіздігін
көрсетеді. Сондықтан да, алдағы уақыттарда жедел түрде бұл мәселелерді
шешу барысы өз кезегінде, көптеген ғылыми тұрғыдағы ізденістерді қажет
етеді.[36;Б.22-23]
Қазақстандық нарықтық қатынастардың дамуы коммерциялық банктердің
қызметтері мен операциялары жайлы мәселені маңызды етеді. Қазіргі кезде
дамып келе жатқан тауарлық және қаржы нарығы жағдайында банк жүйесінің
құрлымы өте күрделеніп кетті. Несие жүйесінің инстуционалды оптималды
формаларын капитал нарығындағы тиімді әрекет ететін механизмді коммерциялық
құрылымдарға қызмет етудің жаңа әдістерін іздестіру жүріп жатыр.
Коммерциялық банктердің несиелік қоржынындағы экономиканы несиелеуге
бағытталған несиелердің шамамен 20-30% - і орта және ұзақ мерзімді несиелер
үлесіне тиетін болса, ал қалған 70-80% қысқа мерзімді несиелерді құрайды.
Бұл жерде банктердің несиелік ресурстарының жұмсалуы тек қысқа мерзімділік
сипатқа ие болады. Мұнда да әлі де болса, өз шешімін таппаған мәселелер аз
емес. Банктердің қысқа мерзімді несиеге көп кеңіл бөлуі, біріншіден,
ондағы жинақталатын ресурстардың басым бөлігінің қысқа мерзімде тартылуы,
екіншіден, узақ мерзімді несиелеудегі орын алар несиелік тәуекелдің болуы
және т.б. байланысты. Банктердің ұзақ мерзімді несиелеуге ынталы болмауы
банктік несиенің өндіріспен байланысының жоқтығын дәлелдейді. Себебі,
өндіріс үшін қай кезде болсын, ұзақ мерзімде берілген несиенің маңызы
жоғары. Бұл айтылғандар да, бүгінгі күні өз шешімін таба алмай отырған
өзекті мәселелерді қозғайды. Банктердің экономиканы несиелеуге ынталы
болмауы, тек төменгі деңгейде табыс алуына байланысты емес, сол сияқты
несиелердің қайтарылмау ықтималдығынан олардың жоғарғы тәуекелге баруына да
байланысты болуда. Басқаша айтқанда, біздің елімізде алдағы уақытта
Қазақстан экономикасына жұмыс жасайтын банктер жүйесін құру міндеті тұр.
Бұл да бүгінгі күннің басты мәселесі болып табылады.
Банктік несиелеудегі шешімін күтіп тұрған келесі бір мәселе – бұл
несиелеуге байланысты арнайы зандылықтар мен нормативтік актілердің, сондай-
ақ ережелердің, нұсқаулардың, жеткіліксіздігі және әрекет етіп отырған
ережелер мен нұсқаулардың ескіруінен олардың дер кезінде жаңартылмауы.
Қазіргі несиелік механизмнің осы уақытқа дейін қолданылып келген
несиелік механизмнен мүлде айырықша деп айту қиын. Дегенмен де, қазіргі
несиелік механизмнің қызмет етуінің өзіндік ерекшеліктері болуға тиіс.
Қазіргі несиелік жүйені жетілдіру тек өркениетті әлемде қабылданғандай
және банктер тәжірибелеріне сүйене отырып, несиелік мекемелердің бұрынғы
несиелік механизмнің қызмет ету принциптерінің тиімді жақтарын қалпына
келтіру жолымен ғана мүмкін болады.
Сондықтан да жаңа да, сапалы несиелік механизмді құрудағы өзекті
мәселе, бүгін осындай механизмді жасай отырып, әлемдік тәжірибедегі
несиелеудің жағымды жақтарын ескеруге негізделеді. Сондай-ақ несиелік
механизмді жетілдіру жолдарын қарастыра отырып, яғни несиелік механизмнің
негізінде несиелік қатынасқа қатынасушылардың объективтік экономикалық
мүдделерінің: бір жағынан банктердің, және екінші жағынан қарыз алушылардың
мүдделерінің жататындығын, несиелік механизмнің жетістіктермен қызмет
етуінің өзі осы мүдделерді қамтамасыз ететіндігін әрдайым естен шығармаған
дұрыс. Керісінше жағдайда, яғни несиелік қатынас қаншалықты субъективтік
тұрғыда ұйымдастырылған болса, соғұрлым олар банктер мен қарыз алушылардың
объективті экономикалық мүдделеріне аз сәйкес келіп, соғұрлым несиелік
механизм қызметінің нәтижесі төмен болады.
Несиелік механизмнің қызмет етуіндегі мәселелерін теориялық түрғыдан оқып-
білу, қазіргі несиелік механизмнің бүгінгі күн талаптарына қаншалықты
жауап беретіндігі туралы өзекті мәселелер, өз кезегінде диплом жұмысының
мақсаты және басты міндеттерін анықтап отыр.
Қазақстанның нарыққа өтуi көбiнесе несиелiк қатынастар потенциялының
жүзеге асырылуымен байланысты. Бүгiнгi таңда бiздiң елiмiзде несиелiк
қатынастар бiрқатар өзгерiстерге ұшырап отыр, сонымен бiрге жалпы
несиелердiң iшiнде өтiмдiлiгi жоғары қысқа мерзiмдi несие ерекше көзге
түседi. Кәсiпкерлер арасында қысқа мерзiмдi несие қызығушылық туғызып
отыр: Қазақстан Республикасын банктермен экономиканы қысқа мерзiмдi
несиелеу тәжiрибеде қалай жүргiзiледi; қысқа мерзiмдi несиенi алу үшiн
мемлекетпен қандай ережелер, нормалар, шектеулер қойылған.
Қазақстанда несиелеу келесi заңдар мен ережелерге сүйенiп жүзеге
асырылып, реттеледi: "Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi туралы" және
"Қазақстан Республикасының банктер және банктiк қызметтер туралы" заңдары,
1994 жылы ақпанның 11 жұлдызында Ұлттық банкпен бекiтiлген "Қазақстан
Республикасының экономикасын қысқа мерзiмдi несиелеу ережелерi" Бұл заңдар
мен нормативтi актiлер барлық меншiк формасындағы банктермен қолдануға
тиісiлi.[12;Б.18]
Менің диплом жұмысы ретінде таңдап алған тақырыбым Қазақстан
Республикасындағы коммерциялық банктердің тұрғындарды несиелеуі деп
аталады. Бұл тақырыпты таңдап алудағы мақсатым банктегі несие операцияларын
дұрыс жүргізуін терең зерттей отырып, талдауын толық меңгеру болып
табылады.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты – несие ұғымының мәнін ашу,
коммерциялық банктердiң несиелiк процесінің ерекшеліктерін ашып көрсету.
Сондай-ақ Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің несилік
операцияларының қазіргі жағдайы мен оның дамуына баға беру. Нарықтық
қатынастарға сай қызмет ететін несиелік жүйенің мазмұны мен құрылымдық
элементтеріндегі өзгерістерді сараптай отырып, Қазақстан Республикасындағы
екінші деңгейдегі банктердің несиелеу тәжірибелері мен даму ағымына талдау
жасау, сондай-ақ қазіргі несиелік жүйесін жетілдіру жолдарын іздестіру
болып табылады.
Сондай-ақ, "БТА" АҚ мысалға ала отырып, оның несиелiк процесіне талдау
жүргізу.
Осы дипломдық жұмысты жазу барысында келесідей міндеттерді шешу алға
қойылды:
- несиенің мәнін ашу;
- несиенің қажеттілігін, ерекшелігін ашу;
- коммерциялық банктердiң несиелік процесін ұйымдастырудың ерекшеліктері;
- коммерциялық банктiң несиелiк процесін ұйымдастырудағы проблемалар және
оны шешу жолдарын қарастыру;
- несиелiк коммерциялық банктердің несиелiк процесін жетілдіру жолдарымен
тәжiрибесiмен таныстыру;
- Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің несиелеу
тәжірибелеріне және даму ағымына талдау жасау.
Зерттеу пәні БТА АҚ мен қарыз алушылар арасындағы қалыптасатын
несиелік қатынас болып табылады
Зерттеу нысаны Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің
несиелік қызметі және олардың несиелік қоржынының құрылымы жатады.
Диплом жұмысында жүргiзiлген зерттеу коммерциялық банктерде несиелiк
процесті ұйымдастыру ерекшелiктерiн түсiнуге, жүргiзiлетiн несиелiк
операциялардың көлемiн келешекте кеңейту үшiн алғышарттар жасау және бұл
қадамдардың банктер мен жалпы экономика үшiн маңыздылығы мен салдарын
анықтауға, несиелеу процесiнде туындайтын тәуекелдiлiк деңгейiн төмендету
жолдарын ұсынуға мүмкiндiк бередi.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың кіріспесінде тақырыптың өзектілігі, жұмыстың мақсаты мен
міндеттері, зерттеу объектісі мен зерттеу заты берілген.
Бірінші бөлімде несиенің пайда болуы мен қажеттілігін, несиенің мәні
мен оның түрлеріне тоқталдым. Сондай-ақ, коммерциялық бактердің несие
жүйесінде алатын орны мен ролі, банктердің несиелеу процесіне токталып
кеттім.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің
несиелік процесін талдап, сипаттама бердім. Және де, БТА АҚ-ның несиелік
процесіне талдау жүргіздім.
Үшінші бөлімде коммерциялық банктердің несиелік процесін жетілдіру
жолдары қарастырылады. Мұнда коммерциялық банктердің несиелік процесін
ұйымдастырудағы проблемалар және оны шешу, дамыту жолдарын жаздым. Сонымен
қатар, шет ел тәжірибесіндегі, нақты Жапон мемлекеті мысалында, тұрғындарды
несиелеудің ерекшеліктеріне де тоқталып кеттім.
Қорытыңды бөлімінде зерттеудің негізі нәтижелері және несиелеу жүйесін
жетілдіру барысында туындаған ұсыныстар айтылады.
Диплом жұмысын жазу барысында “ҚР-ғы банктер және банктік қызмет
туралы” заңдық күші бар Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығы,
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің нормативтік – құқықтық
актілері мен статистикалық деректері, оқу әдебиеттері, мерзімді басылымдар
да жарияланған банктің білікті мамандарының еңбектері және өзім өндірістік
тәжірибиеде болған, БТА АҚ – ның нақты мәліметтері пайдаланылды.
1 Бөлім Коммерциялық банктердің несие жүйесіндегі орны мен рөлі
1.1 Несиенің қажеттілігі оның мәні, түрлері және несие
қатынастарының пайда болуы
Ақшаның қажеттілігін қамтамасыз ететін себептер, несие қажеттілігінің
де себептері болып табылады. Жай тауар шаруашылығы жағдайында тауар
айналысының формасы ретіндегі қарыз мәмілесі қажеттілік пен өндіріс
шарттарынан туындайды. Алайда өндіріс шарттары несиенің қажеттілігін
толығымен ашпайды. Тауар айналысының ішкі мазмұны ретіндегі құн қозғалысы
несиенің қажеттілігі туралы түсінікті тереңдетеді. Айырбас ша-руашылығы
жағдайында құн қозғалысы капиталдардың шеңбер айналымында және өндірістік
айналымында нақтылы түрде көрінеді және ол несиелік қатынастар пайда
болатын, дамитын нақтылы экономикалық негіз болып табылады. Артынан
несиелік қатынас өзінің табиғаты бойынша құндық болады.
Несие ұдайы өндіріс процесінің үздіксіздігін қамтамасыз ету
қажеттілігінен келіп шығады. Несие берілген сайын ол шаруашылық
субъектілерінің өндірістік капиталы ақшалай (негізгі және айналым),
өндірістік және тауарлық формаларда бола алатыны бәрімізге мәлім. Бұл кезде
олардың міндеті әр түрлі. Шеңбер айналымының бірінші сатысында ақшалай
қаражаттардың өндірістік құралдарында айналуы жүреді: ақшалай қаражаттарға
өндіріс құралдары сатып алынады. Өндіріс процесінің екінші сатысында
ақшалай қаражаттардың тауарға айналуы жүреді, өндірістік форма тауарлық
формаға ауысады, өндіріс құралдары құнына жаңадан жасалған құн қосылады.
Соңында, үшінші сатыда тауар өткізіледі және қайтадан ақшаға
айналады.[4;Б.18]
Өндірістік капиталдардың қозғалысы олардың бір формадан басқа формаға
ауысуымен тұйықталмайды, қозғалыс олардың ұдайы өндірісінің процесі,
капиталдардың шеңбер айналымы болып табылады. Капиталдардың үнемі
қайталанатын шеңбер айналымы – бұл капиталдардың айналымы. Өндірістік
капиталдардың бірде тауар формасында, бірде ақшалай формада болуы олардың
қозғалысының жалпы формасы болып келеді, яғни олардың ұдайы өндіріс формасы
болып саналады.
Өндірістік капиталдардың жүйелі түрде бір формадан басқа формаға
айналуы, сонымен қатар олардың үнемі шеңбер қозғалысы, капиталдардың шеңбер
айналымы және айналымы барлық жерде бірдей емес; әрбір нақты жағдайда олар
өндірістің және тауар айналысының ерекшеліктерін қамтып көрсетеді.
Өндірістік капиталдардың қозғалысы олардың шеңбер айналымы шегінде
үздіксіздігімен ерекшеленеді. Олардың қозғалыс процесінде ақшалай
қаражаттардың құйылуы және кері қайтуы, ресурстарда және оларды жабатын
көздерде қажеттілердің толқуы байқалады. Мұны функционалдық формаларының
өзгерісіне қарай негізгі, сондай-ақ айналым капиталдарының да қозғалысына
байланысты байқауға болады.
Негізгі капиталдардың қозғалысы процесінде мезгіл-мезгіл ақшалай
ресурстар формасында құн босатылады. Еңбек құралдары өндіріс процесіцде
ұзақ уақыт пайдаланылатыны белгілі, олардың құны тауар құнына бөлшектеніп
ауысады. Негізгі капиталдар құнының ақшалай формада бірте-бірте қалпына
келтірілуі, босаған ақшалай қаражаттардың кәсіпорындар шотында тұрып
қалуына әкеліп соғады. Бұл кәсіпорын оларды тозған еңбек құралдарының
орнына жаңаларын алу үшін; соның ішінде кезекті жаңа машиналар мен
механизмдерді алу үшін жеткілікті белгілі бір соманы жинақтағаннан кейін
ғана пайдалана алады.
Алайда негізгі капиталдар құнының бірте-бірте босатылуы, өз мөлшері
бойынша кәсіпорынның олардың жаңа партияларын алу қажеттіліктерін
қанағаттандыра алмайды, өйткені машиналар мен механизмдердің жаңа партиясы
жекелеген бөлшектермен, детальдарымен емес толығымен алынады.
Амортизациялық қорда негізгі капиталдардың тозған бөлшектерінің
ауыстырылуы, жинақталған амортизациялық қаражаттар есебінен жүзеге
асырылады. Негізгі капиталдарды қалпына келтіруге немесе оларды алуға өте
үлкен шығындар жұмсалады, сондықтан оларды қаржыландыру ұзақ уақыт бойында
ақшалай қаражаттар жинақтауды қажет етеді.[34;Б.41]
Негізгі капиталдар кұнының қозғалысының бірқалыпсыздығы, капиталдың
шеңбер айналымы мен айналымының және олардың шеңбер айналымы сатылары
бойынша қозғалысының ұзақтығынан болады. Нәтижесінде бір кәсіпорындарда
еркін ақшалай қаражаттар пайда болса, басқаларында (ірі бір реттік
шығындарға қажеттілікпен байланысты) олардың жеткіліксіздігі пайда болады.
Тауарлай және ақшалай формаларға ие өндірістік капиталдың шеңбер
айналымы мен айналымы, құндық болып табылатын қатынастың пайда болуына және
дамуына нақты материалдық негіз болады. Берілген шеңбер айналым процесінде,
бір жағынан, оның аяқталуы жүреді, осының нәтижесі ретінде бәрінен бұрын
өткізілген құн ретінде болатын ақшалай қаражаттар формасындағы құнның
босатылуы жүреді. Екінші жағынан, объективті себептерге байланысты ақшалай
ресурстардың жеткіліксіздігі, олардың өндірістік жұмсалуына қосымша
қажеттіліктер пайда болады. Демек, несие және несиелік қатынастар құн
қозғалысы кезіндегі өндіріс уақыты мен құн айналысы уақыты арасындағы, оның
ақша формасында шоттарда уақытша тұрып қалуы мен оларды тауар өндірісінде
пайдалану қажеттілігі арасындағы қарама-қайшылықтарды шешудің табиғи
процесі ретінде пайда болды.
Біріншіден, қоғам босатылған ресурстардың бекерге доғарылуын
болдырмауға, екіншіден, ұдайы өндірістің үздіксіз жүзеге асуына мүдделі
болады.
Өндіріс уақыты мен айналыс уақыты арасындағы сәйкес келушілік, құндық
субстанциясы бар жиынтық ұлттық өнім қозғалысына да қатысты. Босатылған
ресурстар жиынтық ұлттық өнім құнының барлық бөліктерінің – "С", "V" және
"М" – өнімдері болуы мүмкін.
Мысалы, жалпы экономика көлемінде өндірістік процесінде жұмсалған
өндіріс құралдарын қалпына келтіру қоры бірден жұмсалмайды: амортизациялық
аударымдар жинақталады, бос ресурстар өз қозғалысында тоқтап қалған және
өнімді пайдалануды талап ететін құндар түрінде тұрып қалады. Ұдайы
өндірістің обьективті процестеріне байланысты құн өндірісте толығымен
қатыспайтын "У"-да да осындай көрініс байқалады, оның кейбір бөлігі уақытша
пайдаланылмайды және ақшалай формада банктегі шоттарда тұрып қалады. Әрине,
бұл қоғамдық өнім құнының уақытша босатылған бөлігі несиеге негізделіп
жинақталады, қарыз ақша түрінде өз қозғалысын жалғастырады. Мұнан басқа,
"М" түрінде жаңадан жасалған құнның бөлігі де несие арқылы қайта бөлу
сферасына тартылуы, несие қозғалысына құндық сипат беруі мүмкін.[18;Б.65]
Тауар шаруашылығы жағдайында өндірістік капиталдардың (негізгі және
айналым) шеңбер айналымы және айналымы несиенің обьективті қажеттілігін
толық түрде түсіндіре алмайтынын атап өту керек. Уақыт бойынша капиталдың
шеңбер айналымы мен айналымының кеңістікте бірқалыпты еместігі тек
қаражаттардың бір буында босатылуы және басқа буында оларға қажеттіліктің
бар болу фактын сипаттайды. Демек, тауар шаруашылығында капиталдардың
шеңбер айналымы және айналымында несиелік қатынастардың пайда болу
мүмкіндігі қаланған. Несиенің мүмкіндігі нақты болуы үшін белгілі бір
шарттар қажет. Олар кем дегенде екеу: 1-несиелік мәмілеге қатысушылар –
кредитор және қарыз алушы – экономикалық байланыстардан келіп шығатын
міндеттемелердің орын-далуына материалдық кепілдік беретін заңды дербес
субъектілер ретінде болулары керек. Несиелік қатынасқа түсуші заңды
тұлғалар өз қызметтерін нарық заңдары және экономикалық мүдделердің
сәйкестігі негізінде жүзеге асырулары қажет; 2-несие қажеттілігі, егер
қарыз алушы мен қарыз беруші мүдделері сәйкес келген жағдайда қажет болып
табылады. Несиелік мәміле жасалуы үшін оның қатысушылары өзара ықылас
білдірулері қажет. Экономикалық қатынастар бәрінен бұрын мүдделер ретінде
көрінеді. Бұл мүдделер соңында өндірістік катынастың қатысушыларының
еркімен реттелетін қандай да бір субъективті нәрсе емес. Әрекетті тудыратын
кез келген мүдде бәрінен бұрын объективті процестерге, озара мүдделілікті
болдырмай қоймайтын нақты жағдайларға сүйенеді. Несиелік қатынастар, бір
жағынан, кредитор мен қарыз алушының арасында ақшалай қаражаттарды қарызға
беру; екінші жағынан, оларды алу кезінде мүдделілік пайда болған жағдайда
ғана жүзеге асады. Осылайша, несие капиталдардың шеңбер айналымы және
айналымында белгілі бір жағдайларда несиелік қатынастардың пайда болуы
мүмкіндігі шындыққа айналғанда қажет болады.
Ақшадан кейін ізінше несиені ойлап шығару – адамзаттың данышпандық
табысы. Себебі несиені пайдаланудың нәтижесінде шаруашылық қажетін және
жеке қажеттілікті өтеу уақыты қысқарады. Қарыз алушы кәсіпорынның несие алу
арқылы өз өндірісін кеңейтуге, ал жеке тұлғаның өз ісін ұлғайтуға, не
болмаса қажетті заттарды болашақта емес қазір алуға мүмкіндігі туады.
Несие – ұдайы өндірістің ажырамас бөлігі. Тауарлы өндіріс – несие
қатынастарының пайда болатын табиғи негізі. Себебі тауардың пайда болуы
маңызды екі жағдайға байланысты: біріншіден, өнім тауар болуы үшін оның
заттай түрі және құны болуы қажет; екіншіден, өнім бір өндірушіден екінші
өндірушіге ауысуы қажет, ол ауысу тек айырбас кезінде, яғни нарықта болады.
Сонда тауар айырбасы несиенің пайда болатын ортасы. Бірақ несиенің пайда
болатын ортасын өнімін өзі қолданатын өндірістен емес, өнімдерді бір-біріне
алмастыратын айырбас ортасынан іздеу керек. Себебі тауарлар қолдан-қолға
өтетін айырбас процесі – несие қатынастарының туындайтын көрінісі.
Өндіріс, ұдайы өндіріс процесінің бастапқы пункті, шешуші жағдайы бола
отырып, басқа фазалармен тығыз байланыста. Ұдайы өндіріс процесі
материалдық игіліктердің қоғамдық өндірісі процесінің үздіксіз жаңаруы
ретінде, оның әр түрлі сатыларының біртіндеп ауысуын ұлғайтады. Әрбір саты
– өндіріс, үлестіру, айырбас және тұтыну белгілі бір мағынаға ие.
Ұдайы өндіріс фазаларының бірлігі мен өзара әсері тауар-ақша
қатынастарының, құнның тауарлық және акшалай – формаларының бар болуымен
қамтамасыз етіледі. Ұдайы өндіріс процесі фазаларының өзара әсері тауарлық
шаруашылықтағы несиенің орнын айқындауда және оның мәнін ашуда елеулі мәнге
ие. Өндірісте несиелік қатынас жүргізілмейді. Өндірістік процеске несиелік
қатынастардың тек бірінші жағы – алынған несиені өндірістік мақсатқа
пайдаланушы қарыз алушы ғана қатынаса алады. Екінші жақ — кредитор
өндірістік процестің сыртында қалады. Демек, несие бірегей ұдайы өндіріс
процесінің субъектілері арасындағы экономикалық байланысты білдіреді. Несие
құнының белгіленіп үлгерген қызметіне байланысты болатын қатынастарды
білдіреді. Несие тек өндірісте ғана пайда бола алмайды, өйткені мұндай өнім
әлі жасалған жоқ, ал оның бөліктері ұдайы өндіріс процесінің сәйкес
қатынасушыларының иелігіне түскен жоқ. Сондықтан несиеге бастаманы өндіріс
сатысы емес өнімнің қозғалысының келесі сатылары береді. Осы мағынада
несиелік катынастар бұл өндірістегі қатынастар емес, оның сыртындағы
қатынастар болып табылады. Осылайша, өндіріс сферасының айқындаушы мағынасы
оны несиелік қатынастардың түпкі мәнін есептеуге негіз болмайды, демек
соңғысының мағынасын толық бере алмайды. Айырбаспен өзара әрекет процесінде
өндірістің белгілі бір мағынасы бар. Өндірілген өнім мен оның бөліктері
индивидуумдардың қолдарына тиместен бұрын айырбасты бастауға болмайды.
Сондықтап айырбас өндіріске кіретін акт, өндірісте тікелей бар болады
немесе онымен анықталады. Өз кезегінде, үлестіру және айырбас біртұтас
алғанда өндіріспен және бір-бірімен өзара әрекетте болады; өндіріс осы
бөліктермен анықтала алады. Мысалы, нарық ұлғайған кезде, яғни айырбас
сферасы, өндіріс көлемі өседі және оның дифференциациясы тереңдей түседі.
Үлестірудің өзгерісімен өндіріс те өзгереді, мысалы капиталдың
шоғырлануымен, қала мен ауыл арасындағы әр түрлі үлестірумен т.б. Несие
үлестіруімен байланысты, бірақ ол үлестіру қатынасын білдіреді. Үлестіруге
екі маңызды жағдай тән: 1-үлестіру пропорцияны белгілейді, онда әрбір
индивидуум өндірілген өнімге қатысады; 2 - ол қоғамнан келіп шығатын көз
ретінде анықталады.[4;Б.62]
Айырбастың үлестіруден айырмашылығы, біріншіден, ол индивидуумға
үлестіру кезінде алған бөлігін айырбастағысы келетін белгілі бір өнімдерге
қол жеткізеді, екіншіден, айырбас жекелеген қажеттіліктерге сәйкес бөлініп
койғанды қайта бөледі, сонымен бірге индивидуумнан шығатын кез ретінде
аңықталады. Үлестіру фазалары және айырбас арасындағы айтылған
айырмашылықтар ұдайы өндіріс қатысушылары арасындағы айырбас процесінде
қалыптасатын қатынастарды негіз деп есептеуге мүмкіндік береді.
Алдағы көрсеткеніміздей үлестіру саласында тек өнімді үлестіру ғана жүзеге
асады, өнім ұдайы өндіріс процесі субъектілерінің иелігіне түседі, өндіріс
сияқты үлестіру процесіне қатысты несие пассивті дегенді білдірмейді,
керісінше, ол олардың жылдамдатылуына көмектеседі. Несиенің ұдайы өндіріс
процесіне бұлай әсер етуі өнім өндіріліп және ұдайы өндіріс субъектілерінің
игілігіне түскен кезде, ал айырбас фазасында субъектілердің біреуінде
қозғалысы тоқтаған уақытша босаған құн мен басқа субъектінің оны қосымша
пайдалану қажеттілігі арасында қарама-қайшылық пайда болған кезде мүмкін
болады. Несие өндіріс факторы бола келе, өндіріс пен үлестіруден шыға
отырып қайта бөлу категориясы ретінде өзінің дербестігін жоғалтпайды,
шынында тауарлар айырбасының формасы ретінде болады. Несие айырбас
сатысында пайда бола отырып, қарыз мәмілесінің формасы ретінде құн
қозғалысының үздіксіздігін қамтамасыз етуге тиіс. Айырбас процесінде
мәміленің екі түрі ажыратылады: қарыз мәмілесі және сатып алу-сату
мәмілесі. Несие қарыз мәмілесі ретінде тауарлар айналысы процесіне себепші
болады. Қарыз мәмілесі тауар айналысының ерекше формасы және сатып алу-сату
мәмілесіне қарсы қойып салыстыру арқылы сипатталуы мүмкін. Олардың
арасындағы негізгі айырмашылық мынада: сатып алу-сату кезінде тауарларды
өзара ұсыну бір мезгілде жүреді, қарыз мәмілесі кезінде эквиваленттің
қайтарылуы кейінге қалдырылады. "Сатушы тұтыну құны ретіндегі тауарды
шеттете отырып, оның өзіндік айырбас құнынымен және ақшаның тұтыну құнын
жүзеге асырады. Бұған керісінше, сатып алушы айырбас құны ретінде ақшаны
иелігінен шығара отырып ақшаның тұтыну құнын және тауардың бағасын
өткізеді. Осыған сәйкес тауар мен ақша орындарының ауысуы жүреді.
Несиені экономикалық категория ретінде карыз мәмілесі негізінде
көрінетін және дамитын өндірістік катынас арқылы анықтау керек. Қарыз
мәмілесі несиені экономикалық категория ретінде өз бетінше сипаттамайды;
оны осы мәміле негізінде пайда болатын өндірістік байланыстар немесе жүзеге
асу формасы - қарыз мәмілесі болып табылатын өндірістік катынастар
сипаттайды. Қарыз мәмілесі тауар шаруашылығының әр түрлі сатыларына тән.
Экономиканың тарихи дамуымен бұл мәмілелер жиілейді, ұлғаяды, жетілдіріледі
және жалпылама мәнге ие болады.[18;Б.93]
Әр түрлі шаруашылық жүйелерінде кездесетін мәміле типтерінің формалды
ұқсастығы олардың бір атауымен - несие - бекітіледі, бірақ әр түрлі
дәуірлердің несиелік қатынастары бір атауды сақтай отырып әр түрлі мәнге,
мазмұнға, табиғатқа ие.
Несие түсінігі келесі түрде белгіленеді. Бақыланылатын халық
шаруашылығы құбылыстарының барлық жиынтығының ішінен бәрінен бұрын қоғамдық
өмірде несие деп аталатындары іріктелініп алынады; сонан соң бұл кұбылыстар
талданады, төмендегідей белгілерге бөлінеді: біріншіден, олардың барлығына
тән белгілері; екіншіден, бұл белгілердің ішінен тек осы іріктелініп
алынған құбылыстарға тән белгілер ғана сақталынады. Несие деп аталатын
әлеуметтік байланыстар: әр түрлі тарихи кезеңдерде, тауар шаруашылығының
алғаш пайда болуы кезінде, дамыған нарықтық шаруашылық дәуірінде де бар
болды.
Қарыз мәмілесі ретінде несиені екі көзқараста қарастыруға болады:
біріншіден, оның техникалық-заңдылық белгілері көзқарасынан, екіншіден,
әлеуметтік мазмұны, яғни осы келісім негізінде өсетін және дамитын немесе
онда өз көрінісін табатын өндірістік байланыстар типін сипаттайтын белгілер
тұрғысынан. Бұл екеуі бір-бірінен бөлінгісіз, олар өзара байланысты және
себепші. Бірақ экономикалық талдау үшін маңыздысы қарыз мәмілесінің
экономикалық мазмұны, яғни өндірістік қатынастардын белгілі бір
формаларымен байланысты шаруашылық әдістері, жұмыс тәсілдері емес,
өндірістік қатынастырдың өзі болып табылады.
Бұл жағдайды былайша түсіндіруге болады. Мысалы, машина өндірісін
таза техникалық тұрғыда машина өндірісінің макроэкономикалық орта
параметріне анағұрлым бейімделуін оның жұмыс және таза техникалық
тиімділігі тұрғысынан қарастыруға болады; сонымен қатар, сол машина
өндірісін оның әлеуметтік жағынан да қарастыруын, яғни машина өндірісі
негізінде пайда болатын және дамитын өндірістік байланыстардың формалары
мен типтері тұрғысынан, бұл бір жағынан, оларға себепші, ал екінші жағынан,
олар оны анықтайды. Бірінші жағдайда - біз машина өндірісін техникалық-
экономикалық категория, ал екінші жағдайда - экономикалық категория ретінде
қарастырамыз.
Несие теориясы оны техникалық-заңдылық категория ретінде емес,
қоғамдық-экономикалық категория ретінде қарастырады. Несиені оның формалды-
заңдылық белгілері жағынан оқып-білудің несиелік мәмілені тек меншіктің
қозғалысы әдісінің және оны иеленудің ерекше түрі ретінде түсіну үшін
маңызы бар. Сондықтан несие экономикалық категория ретінде несиелік
мәміленің ерекше техникалық-зандылық белгілерімен сипаттала алмайды.
Осылайша, несие-өндірістік қатынастарды білдіретін экономикалық
категория. Несие экономикалық категория ғана емес, сонымен қатар тарихи
категория екенін атап өту керек. Ол өндірістік күштердің тек белгілі бір
дамуында пайда болады. Экономикалық категориялар - жалпы тарихи
категориялар. Несиенің және несиелік қатынастардың пайда болуына табиғи
негіз, тауар шаруашылығы болып табылады.[4;Б.101]
Тауардың пайда болуы екі жағдайда қатар жүреді. Біріншіден, тауар тек
натуралды формасы және кұны бар болған жағдайда ғана тауар бола алады.
Тұтыну құндары өзінің екі жақты сипатына байланысты тауар бола алады.
Біріншіден, олар бір мезгілде тұтыну заты болады және олардың құны болды;
екіншіден, кандай да бір заттар бір-біріне тауар ретіндегі қатынаста болуы
үшін оларды өндірушілер өздеріне де ортақ ерікті әрекеті, өз меншігіндегі
тауарды иелігінен шығара отырып басқа тауарды өзіне иеленуге ықыласы бар
меншік иелері ретінде бір-біріне қарама-қарсы тұрулары қажет.
Несие қатынастарының нақты көрінісін несиенің формалары мен түрлері
сипаттайды. Несиенің мазмұны мен түрі диалектикалық бірлікте болады.
Өндірістік қатынастардың өзгеруі несиенің мазмұны мен оның қолданыла-тын
түрін өзгертеді. Несиенің негізгі екі формасы: коммерциялық несие және
банктік несие болады. Бұл екі несие бір-бірінен несие субъектілері, құрамы,
қарыз объектісі, динамикасы, процент мөлшері және қызмет ету аясы бойынша
ажыратылады.
Коммерциялық несие – ол тауар өндірушінің басқа тауар өндірушіге
сатқан тауары үшін ақша төлеуді кейінге қалдырып, оны қарызға беруі. Әдетте
коммерциялық несиеде аударым векселі толтырылады. Коммерциялық несие
алғашқы капитал жинақтау кезінде капиталистік ұдайы өндірістің қажетін
қамтамасыз етуден пайда болып, капиталистік несие жүйесінің негізін қалады.
Мысалы, кейбір объективті себептерге байланысты (тауар өндіру уақыты оны
сатып, ақша түсіру уақытымен сай келмейді, кейбір өндіріс жыл мезгілдеріне
байланысты ұйымдастырылып, онда өндірілген тауарларды сату да жыл
мезгілдеріне байланысты жүргізіледі) бір капиталист-өндіруші нарыққа
тауарын шығарғанда, екінші өндіруші-сатып алушыда қолма-қол ақша болмаған
жағдайда оған бірінші капиталист тауарын несиеге сатады. Коммерциялық несие
тауардың өндірістен тікелей тұтынушыға түсуін қамтамасыз етеді, сөйтіп
тауарлардың сатылуын және барлық капиталдың қайталама айналысын
жеделдетеді. Ол сонымен қатар кәсіпшілер мен сатушылардың да ақша қажетін
өтейді.[4;Б.37]
Дегенмен коммерциялық несиені қолдануда біраз шектеулер бар. Олар:
- бұл несиенің көлемі сатылуға тиіс тауарлар корының көлемімен
шектеледі;
- бұл несиенің көлемі ел экономикасының жағдайына байланысты
өзгереді, яғни дағдарыс кезінде капиталдың кері қозғалысы бұзылып,
коммерциялық несиенің көлемі қысқарады;
- бұл несие тек бір бағытта қозғалыста жүреді: оны тек өндіріс кұрал-
жаб-дықтарын шығаратын салалар оларды пайдаланатын салаларға
береді, керісінше болуы мүмкін емес. Мысалы, комбайн зауыты өз
өнімін комбайндарды несиеге ауыл шаруашылығына сатуына болады, ал
ауыл шаруашылығы комбайн зауытына коммерциялық несие ретінде өз
өнімін бере алмайды. Қорыта айтқанда, коммерциялык несиенің банктік
несиеден басты ерекшелігі – ол тауар түрінде берілетін несие. Банктік
несие – ол банкте шоғырланған каражат қорынан клиенттерге
қайтарым мерзімін белгілеп, ақша түрінде берілетін несие.
Коммерциялық несие мен банктік несиенің бір-бірінен бірсыпыра
айырмашылықтары бар.
Біріншіден, коммерциялық несие тауар түрінде берілсе, ал банктік несие
ақша түрінде беріледі. Коммерциялық несиені тауар өндірушілер мен
сатушылар бір-біріне тауардың сатылуын қамтамасыз ету үшін береді.
Банктік несие өндірушіден де, сатушыдан да оқшауланып қарыз капиталы
ретінде беріледі.
Екіншіден, коммерциялық несие мен банктік несие бір-бірінен
субъектілер, яғни несие келісіміне қатысушылар бойынша да ажыратылады.
Коммерциялық несиеде несие беруші ретінде де, қарыздар ретінде де кәсіпкер
жүреді. Банктік несиеде несие беруші – банк, ал қарыз алушы –кәсіпкер.
Үшіншіден, коммерциялық несиенің шектеулері банктік несие берумен
жойылады, себебі банктік несиені қолдану өрісі кең. Коммерциялық несие тек
тауар айналысына қызмет көрсетсе, банктік несие халыктың барлық топтарының
уақытша бос ақшасын шоғырландырып, оны капиталға ай-налдырады.
Төртіншіден, бұл екі несиенің динамикасы (өсуі) да
біркелкі емес. Коммерциялық несиенің көлемі өндіріс пен тауар
айналымының дамуына және төмендеуіне байланысты өрбіп және қысқарып
отырады. Өнеркәсіптің дамуы кезінде оған ұсыныс пен сұраныс өсіп,
дағдарыс кезін-де төмендейді. Дағдарыстың әсерінен тауарды өндіру мен сату
қысқарып, ал қарызды төлеу үшін банктік несиеге сұраныс көбейеді.
Өндірістің жанданып көтерілуі кезінде нақты капиталдың көлемі өсіп,
өндірістік мақсатқа жұмсау үшін банктік несиеге сұраныс ұлғаяды. Осыдан
банктік несиенің екі жақты-лығы туындайды: қарыз алушы, оны өндірістік
капиталдың көлемін өсіру үшін пайдаланса, онда капитал қарызы, ал карыз
міндеттемелерін өтеу үшін төлем құралы ретінде пайдаланса, онда ақша қарызы
болады. Банктік несиенің шартты түрде мұндай екіге бөлінуі қарыздардың
алған несиені пайдалану мақсатына байланысты болады. Егер қарыздар несиенің
кепілдігі-не тауар, вексель, бағалы қағаздарды беріп алса, онда қарыздардың
банктен ақша қарызын алғаны. Егер қарыз алушы банктен ештеңемен қамтамасыз
етілмеген несие алса, онда қарыздардың капитал несиесін алғаны.
Несиенің экономикалық категория ретінде өзіндік түрлері болады.
Несиенің түрлері – бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың негізгі
қызметтерінің яғни, әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық
сақталатын көрінісін білдіреді. Несие берушілер мен қарыз алушылар
арасындағы байланыстар қалай өзгергенімен де, несиенің түрлері сол күйінде
сақталады. Қазіргі банктік тәжірибеде несиенің мынадай түрлері болады:
коммерциялық, банктік, тұтыну, мемлекеттік, халықаралық және ипотекалық,
ауыл шаруашылық, шаруашылықаралық, лизингтік және т.б.
Тұтыну несиесі – халықа тұтыну тауарларын сатып алу үшін және
тұрмыстық қызметтерді өтеугеберілетін коммерциялық немесе банктік формадағы
берілетін несиені білдіреді. Ол төлемін кейінге қалдырып тұтыну тауарларын
несиеге сату. Несие алушы - халық, ал несие беруші - әртүрлі өндіріс
орындары, фирмалар, банктер, мекемелер болуы мүмкін. Тұтыну несиесі
коммерциялық несие формасында (яғни бөлшек сауда орындары арқылы төлемін
кейінге қалдырып тауар сату) және банктік несие формасында (яғни тұтыну
тауарларын сатып алуға ақша беру - ұзақ қолданылатын тауарлар – жиһаз,
жеңіл машиналар, тоңазытқыштар, теледидарлар және т.б.) беріледі. Несиенің
бұл түрінде банк пен халық арасында делдал да болуы мүмкін. Мысалы, сауда
орындары халыққа белгілі бір сомаға тауарды несиеге сатады да, сол сома
көлемінде банктен ақшалай несие алады. Тұтыну несиесі жас отбасыларына да,
(мысалы, егер жастары 30-дан аспаса және үйленгендеріне үш жыл өтпесе)
берілген. [4;Б.39]
Банктік несие – бұл банктердің және арнайы несие-қаржы мекемелерінің
қарыз алушыларға ақшалай түрде берілетін несиесі болып табылады. Банктік
несие әмбебап болып келеді. Өйткені, ол банктер арқылы қайта бөлінетін
қарыз капитал ретінде экономиканың барлық салаларында кеңінен қолданылады.
Бұл ерекшелігі, оның жылдам даму себебін түсіндіреді. Банктік несие бүгінгі
танда несиенің басқа формаларымен салыстырғанда отандық банктер
тәжірибесінде кеңінен қолданылып отырған несиеге айналуда. Бірақ, бұл
несиенің даму барысында орын алып отырған несиеге айналуда. Осы несиенің
даму барысында орын алып отырған шешуін табар мәселелер де жоқ емес.
Банктік несие бүгінгі таңда тек қысқа мерзімді ғана жеке дамып отыр десе
болады. Ал оның орта және ұзақ мерзімде дамуына келесідей факторлар ықпалын
тигізуде: тартылатын ресурстардың қысқа мерзімділік сипатта басым болуы;
қарыз алушылардың төлем және несиелік қабілетсіздігі; несиелеудегі жоғары
тәуекелдің болуы; несиені қамтамасыз етудегі тұрақты құралдардың
жеткіліксіздігі; инфляцияның жоғарғы деңгейі.
Лизинг несиесі – ол тауар түрінде берілетін несие. Лизинг деп
маманданған қаржы (лизинг) компаниясының делдалдық етуімен машиналарды,
құрал-жабдықтарды, жылжымайтын мүліктерді және негізгі капиталдың басқа да
элементтерін орташа немесе ұзақ мерзімге үшінші жаққа жалға беруді айтады.
Тауар өндірушіге немесе сатушыға лизинг ком-паниясы оның кұнын төлеп,
мүлікті меншіктеу құқына ие болады. Лизинг бойынша жалға бір өндірістік
циклда жойылмайтын кез келген экономикалық дербес объектіні алуға болады.
Экспортты және импортты қаржыландыру тұтқасы болып табылатын халықаралық
лизингте келісімге қатысушы субъектілер әр түрлі елдерде болуы мүмкін.
Ауыл шаруашылық несиесі – ол ауыл шаруа-шылығындағы негізгі капитал
мен айналмалы капиталдың қызметін қамтамасыз ету үшін берілетін қарыз
капиталы. Ауыл шаруашылығындағы өндірістік негізгі капиталдың (қордың)
қалыптасуына және дамуына қозғалмайтын мүліктің кепілдігімен банк ұзақ
уақытқа күрделі қаржы несиесін береді. Ауыл шаруашылығындағы өндірістік
айналмалы капиталға және уақытша қажеттілікке қысқа мерзімді несие қызмет
етеді. Ол әдетте сол жылғы астық өнімдерін сатқаннан кейін өтеледі.
Шаруашылықаралық несие – бұрынғы КСРО-да кең қолданылған несие түрі.
Ол – жоғары басшы органдардың (министрлік, бірлестік, трест) өздеріне
әкімшілік жолмен бағынатын кәсіпорындар мен мекемелерге қаржы көмегі
ретінде берілетін несие. Банктік несиемен салыстырғанда ол несиенің көлемі
және оны пайдаланатын шаруашылық органдар көп болмаған. Себебі
шаруашылықаралық несие мемлекеттің қаулысымен кездесіп қалған қаржы
қиындығын жою мақсатына, не болмаса өндіріс жоспарын өзгерткенде ғана
беріледі.[3;Б.25-29]
Шаруашылықаралық несиенің басқа несиелерден айырмашылығы: бұл несие
субъектілері, міндетті түрде, бір шаруашылық жүйесінде пайда болады; несие
тек ақша түрінде беріледі; қайтарылғанда несие үшін ақы (процент)
төленбейді; несие алғанда кепілдік берілмейді және белгілі бір мезгілде
өтеу туралы міндеттеме толтырылмайды. Кәсіпорынында қаржы қиындығы жойылған
соң жоғары органның үкімімен несие қайтарылып алынады.
Соңғы уақытта шаруашылықаралық несиенің тауарлы түрі дамуда. Мысалы,
күрделі механизмдер, станоктар және өндірісте қолданылатын техникалар
несиеге берілуде. Мұндай жағдайларда несие қатынастарының ауқымы ұлғаяды.
Несиеге, мысалы, техника берілсе, ал оны қайтару несие алушының өндірген
тауарымен өтелуі мүмкін.
Ипотекалық несие – ол жылжымайтын мүліктерді – жерді, өндірістік және
тұрғын ғимараттарды, үйлерді, пәтерлерді кепілдікке алып ұзақ мерзімге
берілетін ақшалы несие. Мүліктердің кепілдікке алынғаны туралы ипотекалық
банк несие алушыға қарыздар куәлігін береді. Ипотекалық несиенің ақшалы
қоры, негізінен, банктер мен корпорациялардың ипотекалық облигациялар
шығарып, сатудан түскен қаржыдан құралады.
Ипотека бұл салынған мүліктің несие берушіде емес, қарыз алушының
қолында қалатын кепілдің түрі болып табылады.
Классикалық түсінікте, ипотека – бұл тек несие беру ғана емес, сондай-
ақ салынған мүлік туралы актілермен қамтамасыз етілген облигациялар
шығарумен байланысты қосымша несиелік ресурстар тарту тәсілін білдіреді.
Ипотекалық несиелеу процесі екі түрде жүзеге асырылуы мүмкін:
- Тұрғын үй құрылысын несиелеу;
- Халықтын тұрғын үй сатып алуына ұзақ мерзімді несие беру.
Тұрғын үй құрылысын салуға берілетін несиелер көбіне қысқа мерзімде арнайы
немесе коммерциялық банктерден берілуі мүмкін.[3;Б.25-29]
Мемлекеттік несие – ол мемлекет пен жергілікті үкімет органдарының
облигация сату арқылы жеке және заңды тұлғалардан несие алуы. Бұл несие
қатынастарының субъектілері: несие беруші – халық және заңды ұйымдар, несие
алушы – мемлекет және оның жергілікті органдары. Мемлекеттік несие – қысқа
мерзімді және ұзақ мерзімді болып екіге бөлінеді. Қысқа мерзімді несие
қазыналық вексельдер түрінде шығарылып, 1-3 айдан кейін өтелуі керек, ал
ұзақ мерзімді несие мемлекеттік облигациялар түрінде шығарылып, көптеген
жыл өткен соң өтеледі. Бұл мемлекеттік заемдар (қарыз) мемлекеттік
шығындарды өтеуге, бюджеттің тапшылығын жоюға, инфляция кезінде айналымдағы
артық ақшаны шығаруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, бұл несие негізінен
шенеулік аппарат шығындарын өтеуге, әскер ұстауға және т.с.с. өндірістік
емес экономикалық және әлеуметтік қажеттерге жұмсалады.
Заемдар мемлекетке уақытша қосымша табыс түсіргенмен, кейін қарызды
өтеу және ол үшін процент төлеу кезінде мемлекеттік шығындарды өсіреді.
Ол төлемдерді өтеу үшін мемлекет халықтан алынатын салықтар мөлшерін
көтереді. Сөйтіп заемдар бойынша төленетін процент сомасы мемлекеттік
қарыздардың көтерілуімен бірге өседі.
Халықаралық несие деп – мерзімді белгілеу, процент төлеу және кері
қайтару келісімімен тауар және валюта ресурстарын беруге байланысты
халықаралық экономикалық қатынастар аясындағы қарыз капиталының қозғалысын
айтады. Халықаралық несие ХІV-ХVғғ. әлемдік сауда-саттықта пайда болып,
одан әрі Еуропадан Таяу және Орта Шығыс елдеріне қатынайтын теңіз жолдарын
игергеннен кейін дамыды, бертін келе Америка мен Үндістанды ашқан соң
халықаралық несиені пайдалану өрісі одан әрі кеңейді.
Қазақстанның халықаралық қаржылық ұйымдарға мүше болуы, экономикалық
реформаларды түбегейлі жүргізу үшін қажетті қосымша қаржы көздеріне қол
жеткізді. Халықаралық несие кебіне банктік несие негізінде жүзеге
асырылуда. Әрине, бұл жерде жасалатын мәмілелер негізінен коммерциялық
сипатқа ие. Сондықтан да, халықаралық банктік несие бойынша төленетін пайыз
мөлшері 3-4 есе жоғары болып келеді. Халықаралық несие қарыз беруші елдің
валютасында немесе еркін алмастырылатын валютаралда беріледі. Халықаралық
несиенің қозғалысында біздің еліміз басты қарыз алушы болып табылуда. Мұны
біздің елімізге беріп жатқан әр түрлі халықаралық қаржы-несие ұйымдардың
несиелерінен көруге болады. Атап айтсақ, бізге басты несие берушілерімізге:
Дүниежүзілік қайта қүру және даму банкі, Халықаралық валюталық қор,
Еуроазиялық қайта қүру және даму банкі, Азия даму банкі және т.б. жатқызуға
болады.[11;Б.39]
Әлемдік шаруашылық қатынастардың интернационалдануына,
халықаралық еңбек бөлінісіне және ғылыми-техникалық прогрестің
жетістіктерін бірге пайдалануға байланысты халықаралық несиенің
жылма-жыл масштабы ұлғаюда.
Халықаралық несие қатынастарына несие беруші және қарыз алушы
ретінде банктер, кәсіпорындар, мемлекет, халықаралық және
аймақтық ұйымдар қатынасады. Халықаралық несие түпкі негізіне
байланысты төмендегідей жіктеледі:
- берілетін мерзіміне байланысты – мерзімнен тыс (тәуліктік, апталық,
үш айға дейін),
- қысқа мерзімді (бір жылға дейін),
- орта мерзімді (бір жылдан бес жылға дейін),
- ұзақ мерзімді (бес жылдан жоғары) несие.
Кейбір жағдайларда орта мерзімді деп 7-10 жылға дейін, ал
ұзақ мерзімді 10 жылдан аса уақытқа берілетін несиені айтады. Қысқа
мерзімді несие айналмалы капиталдың қозғалысынан туындайтын
карыздардың ағымдағы қажетіне беріледі. Оның қайтарылу мерзімі
әр елдің экономикалық жағдайына, инфляцияның деңгейіне қарай өзгеріп
отырады. Жалпы әлемдік стандарт бойынша қысқа мерзімді несие
1 жылға дейінгі уақытта қайтарылуы тиіс. Орта мерзімді және
ұзақ мерзімді несиелер өндірісті жаңарту, оны кеңейтуге байланысты
туындайтын ұзақ мерзімді қажеттіліктерге беріледі; [18;Б.82-96]
Қызметіне байланысты – коммерциялық несие – тікелей сыртқы сауда
мен көрсетілген қызметке байланысты беріледі; қаржылық, яғни
күрделі қаржы, объектілер салу, бағалы қағаздар сатып алу, сыртқы
қарызды өтеу; аралық – аралас істелетін қызметтерге (яғни капитал мен
тауарларды шығару, құрылыс жұмыстарын орындау немесе
"инжиринг", қызмет көрсету) берілетін несие;
Несие түріне байланысты – ол тауарлы, импортшыға экспортшы
сатылған тауарға төлемді кейінге қалдырып беретін несие;
валюталық - банктердің ақша түрінде беретін несиесі;
Несие валютасы бойынша – қарыздар-мемлекеттің валютасымен, несие
беруші – мемлекеттің валютасымен, үшінші мемлекеттің валютасымен
және халықаралық ақша өлшемімен (СДР, ЭКЮ, ЕУРО) берілетін несие;
Қамтамасыз етілуі бойынша – қамтамасыз етілген (тауар құжаттарымен,
вексельдермен, бағалы қағаздармен, қозғалмайтын мүліктермен
және т.б.); бланктік, яғни қарыздардың міндеттемесімен (бір кісі қол
қойған соло - вексель) несие;
Берілуі бойынша - қолма-қол (қарыздардың шотына жазу), акцептті
(төлеуге келісім берілген), депозиттік сертификаттар, облигациялық заемдар.
Несиенің түрлері – ол ұйымдастыру-экономикалық нышандарына байланысты
әрбір несиені сипаттау. Несиені түрлерге бөліп жіктеуде әлемдік біркелкі
стандарт жоқ. Несие қатынастарының дамуына және тауар-ақша айналысының
өрістеуіне байланысты несие ақшалы және тауарлы болып бөлініп, одан әрі
несиенің жаңа түрлері пайда болуы мүмкін.
Несие түрлері төмендегі жағдайларға байланысты жіктеледі:
- несиемен қамтамасыз етілетін ұдайы өндірістің сатысына.
Өнім өндіретін шаруашылық субъектісі несиені құрал-жабдықтар алуға,
шикізат, жанар-жағар майлар алуға және т.б. қажетіне жұмсаса,
халық тұтыну заттарын алуға пайдаланады. Жалпы алғанда несие
айырбас категориясы ретінде жиынтық өнімді өндіруге, бөлуге және
тұтынуға қолданылады;
- экономиканың салаларында қолданылуына. Өнеркәсіп мекемесіне
берілген несие өнеркәсіптік несие деп аталады. Сонымен қатар
жоғарыда айтып кеткеніміздей, ауыл шаруашылығы несиесі, саудалық несие
(коммерциялық) түрлері болады;
- несиенің қамтамасыз етілуіне. Тікелей қамтамасыз етілген
несиеге, мысалы, нақты тауарды сатып алуға берілген несие жатады.
Жанамалай қамтамасыз етілген несие, мысалы, өз ақша қаражаты аз
болған жағдайда тауар қорларының жетіспей қалған бөлігін төлеуге алған
несие;
- несие үшін төлем. Несие ақылы және акысыз болып бөлінеді. Бұндай
болып бөлінуінің себебі несиенің капитал ретінде қолданылуынан,
яғни несие алушы оны өзінен-өзі өсетін құн ретінде қолданып,
қайтару уақыты келгенде қарызға алған сомасын процент
түріндегі өсімімен қайтаруы керек. Дегенмен, бұрынғы және қазіргі
тарихта ақысыз несие берілетін жағдайлар бар. Қазіргі кезде ақысыз
несие, мысалы, инсайдерлерге (банк қызметкерлері) беріледі.
Достық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 Бөлім Коммерциялық банктердің несие жүйесіндегі орны мен рөлі
1.1 Несиенің қажеттілігі оның мәні, түрлері және несие
қатынастарының пайда болуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..9
1.2 Қазақстан Республикасындағы тұрғындарды несиелеу процесін
ұйымдастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 22
2 Бөлім БТА АҚ сипаты және банктің Қазақстан Республикасы
несие жүйесінің негізі ретінде
2.1 БТА АҚ ұсынытан несие түрлері және оның несиелік процесіне талдау
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.2 Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктердің
тұрғындарды несиелеуі және несиелеуде БТА АҚ-ның алатын
орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
3 Бөлім Қазақстан Республикасының коммерциялық банктерінің
тұрғындарды несиелеуі, несие жүйесіндегі мәселелері және даму жолдары
3.1 Қазақстан Республикасы несие нарығындағы коммерциялық
банктердің дамуы және олардың несиелік процесін жетілдіру
жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
3.2 Коммерциялық банктердің несие жүйесіндегі тәуекелдерді
басқаруы және несиелеу процесінде болатын қиындықтарды шешу
жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .87
3.3 Шетел тәжірбиесіндегі тұрғындарды несиелеудің ерекшеліктері
(Жапон мемлекеті мысалында)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
6
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .102
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 105
Кiрiспе
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасында болып
жатқан экономикалық өзгерiстердiң негiзгi бағыттарының бiрi - халық
шаруашылығы механизмiнде қаржы сферасының алатын орнының өзгеруi. Жоспарлы
экономика тұсында ақша - несие ағымдары шаруашылық айналымда айтарлықтай
рол атқарған жоқ, тек өндiрiс сферасының жоспарланған мақсаттарын орындауға
қажеттi құрал ретiнде ғана қарастырылды. Бiрақ нарықтық экономикаға өту
жағдайында қаржы ағымдарынын мәнi күрт өзгердi. Экономиканың толығымен
нарықтық қатынастарға өтуі, қазіргі кезеңде жұмыс жасап отырған несиелік
механизмнің жаңаша қызмет етуін талап етуде. Себебі, өткен жүйеге қызмет
еткен несиелік механизм жоспарлы экономика талаптарына сай негізде
жасалғандықтан да, нарықтық қатынастар талаптарына толық жауап бере алмауы
мүмкін. Нарықтық экономика тұсында шаруашылық жүргiзу субъекттiлерiнде
қаржы ресурстарының қажеттi мөлшерi қолда болуы немесе болмауы шаруашылық
қызметтiң жүзеге асырылуының негiзiн қалаушы фактор болып табылады.
Бүгiнгi таңда нарықты экономикада несие - банктiк жүйе ерекше орын
алып отыр. Жүйе арқылы кәсiпорындардың, ұйымдардың, халықтың ақшалай
төлемдерi мен есеп айырысуларының аса зор көлемi өтедi; бұл жүйе халықтың
жинақтары мен табыстарын, уақытша бос ақшалай қаражаттарын жұмылдырып, оны
белсендi қызмет ететiн капиталға айналдырады, сонымен бiрге бұл жүйе
көптеген қызметтер: несиелiк сақтандыру, делдалдық, инвестициялық,
трасталық, т.с.с. көрсетедi.
Бүгінгі отандық банктердің кез келгенінің несиелік қоржынының
жағдайы өте төмен, өйткені, ондағы проблемалық несиелердің үлесі 35-40%
шамасын құрайды. Ал, бұл көрсеткіш Германия және Американдық банктер
тәжірибесінде 5-6 % мөлшерінде. Салыстырып қарасақ, біздің банктеріміздің
несиелік қоржынындағы проблемалық несиелердің 6-7 есе жоғары болуы, банктік
тәжірибеміздегі ондай несиелермен жасалатын жұмыстың жеткіліксіздігін
көрсетеді. Сондықтан да, алдағы уақыттарда жедел түрде бұл мәселелерді
шешу барысы өз кезегінде, көптеген ғылыми тұрғыдағы ізденістерді қажет
етеді.[36;Б.22-23]
Қазақстандық нарықтық қатынастардың дамуы коммерциялық банктердің
қызметтері мен операциялары жайлы мәселені маңызды етеді. Қазіргі кезде
дамып келе жатқан тауарлық және қаржы нарығы жағдайында банк жүйесінің
құрлымы өте күрделеніп кетті. Несие жүйесінің инстуционалды оптималды
формаларын капитал нарығындағы тиімді әрекет ететін механизмді коммерциялық
құрылымдарға қызмет етудің жаңа әдістерін іздестіру жүріп жатыр.
Коммерциялық банктердің несиелік қоржынындағы экономиканы несиелеуге
бағытталған несиелердің шамамен 20-30% - і орта және ұзақ мерзімді несиелер
үлесіне тиетін болса, ал қалған 70-80% қысқа мерзімді несиелерді құрайды.
Бұл жерде банктердің несиелік ресурстарының жұмсалуы тек қысқа мерзімділік
сипатқа ие болады. Мұнда да әлі де болса, өз шешімін таппаған мәселелер аз
емес. Банктердің қысқа мерзімді несиеге көп кеңіл бөлуі, біріншіден,
ондағы жинақталатын ресурстардың басым бөлігінің қысқа мерзімде тартылуы,
екіншіден, узақ мерзімді несиелеудегі орын алар несиелік тәуекелдің болуы
және т.б. байланысты. Банктердің ұзақ мерзімді несиелеуге ынталы болмауы
банктік несиенің өндіріспен байланысының жоқтығын дәлелдейді. Себебі,
өндіріс үшін қай кезде болсын, ұзақ мерзімде берілген несиенің маңызы
жоғары. Бұл айтылғандар да, бүгінгі күні өз шешімін таба алмай отырған
өзекті мәселелерді қозғайды. Банктердің экономиканы несиелеуге ынталы
болмауы, тек төменгі деңгейде табыс алуына байланысты емес, сол сияқты
несиелердің қайтарылмау ықтималдығынан олардың жоғарғы тәуекелге баруына да
байланысты болуда. Басқаша айтқанда, біздің елімізде алдағы уақытта
Қазақстан экономикасына жұмыс жасайтын банктер жүйесін құру міндеті тұр.
Бұл да бүгінгі күннің басты мәселесі болып табылады.
Банктік несиелеудегі шешімін күтіп тұрған келесі бір мәселе – бұл
несиелеуге байланысты арнайы зандылықтар мен нормативтік актілердің, сондай-
ақ ережелердің, нұсқаулардың, жеткіліксіздігі және әрекет етіп отырған
ережелер мен нұсқаулардың ескіруінен олардың дер кезінде жаңартылмауы.
Қазіргі несиелік механизмнің осы уақытқа дейін қолданылып келген
несиелік механизмнен мүлде айырықша деп айту қиын. Дегенмен де, қазіргі
несиелік механизмнің қызмет етуінің өзіндік ерекшеліктері болуға тиіс.
Қазіргі несиелік жүйені жетілдіру тек өркениетті әлемде қабылданғандай
және банктер тәжірибелеріне сүйене отырып, несиелік мекемелердің бұрынғы
несиелік механизмнің қызмет ету принциптерінің тиімді жақтарын қалпына
келтіру жолымен ғана мүмкін болады.
Сондықтан да жаңа да, сапалы несиелік механизмді құрудағы өзекті
мәселе, бүгін осындай механизмді жасай отырып, әлемдік тәжірибедегі
несиелеудің жағымды жақтарын ескеруге негізделеді. Сондай-ақ несиелік
механизмді жетілдіру жолдарын қарастыра отырып, яғни несиелік механизмнің
негізінде несиелік қатынасқа қатынасушылардың объективтік экономикалық
мүдделерінің: бір жағынан банктердің, және екінші жағынан қарыз алушылардың
мүдделерінің жататындығын, несиелік механизмнің жетістіктермен қызмет
етуінің өзі осы мүдделерді қамтамасыз ететіндігін әрдайым естен шығармаған
дұрыс. Керісінше жағдайда, яғни несиелік қатынас қаншалықты субъективтік
тұрғыда ұйымдастырылған болса, соғұрлым олар банктер мен қарыз алушылардың
объективті экономикалық мүдделеріне аз сәйкес келіп, соғұрлым несиелік
механизм қызметінің нәтижесі төмен болады.
Несиелік механизмнің қызмет етуіндегі мәселелерін теориялық түрғыдан оқып-
білу, қазіргі несиелік механизмнің бүгінгі күн талаптарына қаншалықты
жауап беретіндігі туралы өзекті мәселелер, өз кезегінде диплом жұмысының
мақсаты және басты міндеттерін анықтап отыр.
Қазақстанның нарыққа өтуi көбiнесе несиелiк қатынастар потенциялының
жүзеге асырылуымен байланысты. Бүгiнгi таңда бiздiң елiмiзде несиелiк
қатынастар бiрқатар өзгерiстерге ұшырап отыр, сонымен бiрге жалпы
несиелердiң iшiнде өтiмдiлiгi жоғары қысқа мерзiмдi несие ерекше көзге
түседi. Кәсiпкерлер арасында қысқа мерзiмдi несие қызығушылық туғызып
отыр: Қазақстан Республикасын банктермен экономиканы қысқа мерзiмдi
несиелеу тәжiрибеде қалай жүргiзiледi; қысқа мерзiмдi несиенi алу үшiн
мемлекетпен қандай ережелер, нормалар, шектеулер қойылған.
Қазақстанда несиелеу келесi заңдар мен ережелерге сүйенiп жүзеге
асырылып, реттеледi: "Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi туралы" және
"Қазақстан Республикасының банктер және банктiк қызметтер туралы" заңдары,
1994 жылы ақпанның 11 жұлдызында Ұлттық банкпен бекiтiлген "Қазақстан
Республикасының экономикасын қысқа мерзiмдi несиелеу ережелерi" Бұл заңдар
мен нормативтi актiлер барлық меншiк формасындағы банктермен қолдануға
тиісiлi.[12;Б.18]
Менің диплом жұмысы ретінде таңдап алған тақырыбым Қазақстан
Республикасындағы коммерциялық банктердің тұрғындарды несиелеуі деп
аталады. Бұл тақырыпты таңдап алудағы мақсатым банктегі несие операцияларын
дұрыс жүргізуін терең зерттей отырып, талдауын толық меңгеру болып
табылады.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты – несие ұғымының мәнін ашу,
коммерциялық банктердiң несиелiк процесінің ерекшеліктерін ашып көрсету.
Сондай-ақ Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің несилік
операцияларының қазіргі жағдайы мен оның дамуына баға беру. Нарықтық
қатынастарға сай қызмет ететін несиелік жүйенің мазмұны мен құрылымдық
элементтеріндегі өзгерістерді сараптай отырып, Қазақстан Республикасындағы
екінші деңгейдегі банктердің несиелеу тәжірибелері мен даму ағымына талдау
жасау, сондай-ақ қазіргі несиелік жүйесін жетілдіру жолдарын іздестіру
болып табылады.
Сондай-ақ, "БТА" АҚ мысалға ала отырып, оның несиелiк процесіне талдау
жүргізу.
Осы дипломдық жұмысты жазу барысында келесідей міндеттерді шешу алға
қойылды:
- несиенің мәнін ашу;
- несиенің қажеттілігін, ерекшелігін ашу;
- коммерциялық банктердiң несиелік процесін ұйымдастырудың ерекшеліктері;
- коммерциялық банктiң несиелiк процесін ұйымдастырудағы проблемалар және
оны шешу жолдарын қарастыру;
- несиелiк коммерциялық банктердің несиелiк процесін жетілдіру жолдарымен
тәжiрибесiмен таныстыру;
- Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің несиелеу
тәжірибелеріне және даму ағымына талдау жасау.
Зерттеу пәні БТА АҚ мен қарыз алушылар арасындағы қалыптасатын
несиелік қатынас болып табылады
Зерттеу нысаны Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің
несиелік қызметі және олардың несиелік қоржынының құрылымы жатады.
Диплом жұмысында жүргiзiлген зерттеу коммерциялық банктерде несиелiк
процесті ұйымдастыру ерекшелiктерiн түсiнуге, жүргiзiлетiн несиелiк
операциялардың көлемiн келешекте кеңейту үшiн алғышарттар жасау және бұл
қадамдардың банктер мен жалпы экономика үшiн маңыздылығы мен салдарын
анықтауға, несиелеу процесiнде туындайтын тәуекелдiлiк деңгейiн төмендету
жолдарын ұсынуға мүмкiндiк бередi.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың кіріспесінде тақырыптың өзектілігі, жұмыстың мақсаты мен
міндеттері, зерттеу объектісі мен зерттеу заты берілген.
Бірінші бөлімде несиенің пайда болуы мен қажеттілігін, несиенің мәні
мен оның түрлеріне тоқталдым. Сондай-ақ, коммерциялық бактердің несие
жүйесінде алатын орны мен ролі, банктердің несиелеу процесіне токталып
кеттім.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің
несиелік процесін талдап, сипаттама бердім. Және де, БТА АҚ-ның несиелік
процесіне талдау жүргіздім.
Үшінші бөлімде коммерциялық банктердің несиелік процесін жетілдіру
жолдары қарастырылады. Мұнда коммерциялық банктердің несиелік процесін
ұйымдастырудағы проблемалар және оны шешу, дамыту жолдарын жаздым. Сонымен
қатар, шет ел тәжірибесіндегі, нақты Жапон мемлекеті мысалында, тұрғындарды
несиелеудің ерекшеліктеріне де тоқталып кеттім.
Қорытыңды бөлімінде зерттеудің негізі нәтижелері және несиелеу жүйесін
жетілдіру барысында туындаған ұсыныстар айтылады.
Диплом жұмысын жазу барысында “ҚР-ғы банктер және банктік қызмет
туралы” заңдық күші бар Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығы,
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің нормативтік – құқықтық
актілері мен статистикалық деректері, оқу әдебиеттері, мерзімді басылымдар
да жарияланған банктің білікті мамандарының еңбектері және өзім өндірістік
тәжірибиеде болған, БТА АҚ – ның нақты мәліметтері пайдаланылды.
1 Бөлім Коммерциялық банктердің несие жүйесіндегі орны мен рөлі
1.1 Несиенің қажеттілігі оның мәні, түрлері және несие
қатынастарының пайда болуы
Ақшаның қажеттілігін қамтамасыз ететін себептер, несие қажеттілігінің
де себептері болып табылады. Жай тауар шаруашылығы жағдайында тауар
айналысының формасы ретіндегі қарыз мәмілесі қажеттілік пен өндіріс
шарттарынан туындайды. Алайда өндіріс шарттары несиенің қажеттілігін
толығымен ашпайды. Тауар айналысының ішкі мазмұны ретіндегі құн қозғалысы
несиенің қажеттілігі туралы түсінікті тереңдетеді. Айырбас ша-руашылығы
жағдайында құн қозғалысы капиталдардың шеңбер айналымында және өндірістік
айналымында нақтылы түрде көрінеді және ол несиелік қатынастар пайда
болатын, дамитын нақтылы экономикалық негіз болып табылады. Артынан
несиелік қатынас өзінің табиғаты бойынша құндық болады.
Несие ұдайы өндіріс процесінің үздіксіздігін қамтамасыз ету
қажеттілігінен келіп шығады. Несие берілген сайын ол шаруашылық
субъектілерінің өндірістік капиталы ақшалай (негізгі және айналым),
өндірістік және тауарлық формаларда бола алатыны бәрімізге мәлім. Бұл кезде
олардың міндеті әр түрлі. Шеңбер айналымының бірінші сатысында ақшалай
қаражаттардың өндірістік құралдарында айналуы жүреді: ақшалай қаражаттарға
өндіріс құралдары сатып алынады. Өндіріс процесінің екінші сатысында
ақшалай қаражаттардың тауарға айналуы жүреді, өндірістік форма тауарлық
формаға ауысады, өндіріс құралдары құнына жаңадан жасалған құн қосылады.
Соңында, үшінші сатыда тауар өткізіледі және қайтадан ақшаға
айналады.[4;Б.18]
Өндірістік капиталдардың қозғалысы олардың бір формадан басқа формаға
ауысуымен тұйықталмайды, қозғалыс олардың ұдайы өндірісінің процесі,
капиталдардың шеңбер айналымы болып табылады. Капиталдардың үнемі
қайталанатын шеңбер айналымы – бұл капиталдардың айналымы. Өндірістік
капиталдардың бірде тауар формасында, бірде ақшалай формада болуы олардың
қозғалысының жалпы формасы болып келеді, яғни олардың ұдайы өндіріс формасы
болып саналады.
Өндірістік капиталдардың жүйелі түрде бір формадан басқа формаға
айналуы, сонымен қатар олардың үнемі шеңбер қозғалысы, капиталдардың шеңбер
айналымы және айналымы барлық жерде бірдей емес; әрбір нақты жағдайда олар
өндірістің және тауар айналысының ерекшеліктерін қамтып көрсетеді.
Өндірістік капиталдардың қозғалысы олардың шеңбер айналымы шегінде
үздіксіздігімен ерекшеленеді. Олардың қозғалыс процесінде ақшалай
қаражаттардың құйылуы және кері қайтуы, ресурстарда және оларды жабатын
көздерде қажеттілердің толқуы байқалады. Мұны функционалдық формаларының
өзгерісіне қарай негізгі, сондай-ақ айналым капиталдарының да қозғалысына
байланысты байқауға болады.
Негізгі капиталдардың қозғалысы процесінде мезгіл-мезгіл ақшалай
ресурстар формасында құн босатылады. Еңбек құралдары өндіріс процесіцде
ұзақ уақыт пайдаланылатыны белгілі, олардың құны тауар құнына бөлшектеніп
ауысады. Негізгі капиталдар құнының ақшалай формада бірте-бірте қалпына
келтірілуі, босаған ақшалай қаражаттардың кәсіпорындар шотында тұрып
қалуына әкеліп соғады. Бұл кәсіпорын оларды тозған еңбек құралдарының
орнына жаңаларын алу үшін; соның ішінде кезекті жаңа машиналар мен
механизмдерді алу үшін жеткілікті белгілі бір соманы жинақтағаннан кейін
ғана пайдалана алады.
Алайда негізгі капиталдар құнының бірте-бірте босатылуы, өз мөлшері
бойынша кәсіпорынның олардың жаңа партияларын алу қажеттіліктерін
қанағаттандыра алмайды, өйткені машиналар мен механизмдердің жаңа партиясы
жекелеген бөлшектермен, детальдарымен емес толығымен алынады.
Амортизациялық қорда негізгі капиталдардың тозған бөлшектерінің
ауыстырылуы, жинақталған амортизациялық қаражаттар есебінен жүзеге
асырылады. Негізгі капиталдарды қалпына келтіруге немесе оларды алуға өте
үлкен шығындар жұмсалады, сондықтан оларды қаржыландыру ұзақ уақыт бойында
ақшалай қаражаттар жинақтауды қажет етеді.[34;Б.41]
Негізгі капиталдар кұнының қозғалысының бірқалыпсыздығы, капиталдың
шеңбер айналымы мен айналымының және олардың шеңбер айналымы сатылары
бойынша қозғалысының ұзақтығынан болады. Нәтижесінде бір кәсіпорындарда
еркін ақшалай қаражаттар пайда болса, басқаларында (ірі бір реттік
шығындарға қажеттілікпен байланысты) олардың жеткіліксіздігі пайда болады.
Тауарлай және ақшалай формаларға ие өндірістік капиталдың шеңбер
айналымы мен айналымы, құндық болып табылатын қатынастың пайда болуына және
дамуына нақты материалдық негіз болады. Берілген шеңбер айналым процесінде,
бір жағынан, оның аяқталуы жүреді, осының нәтижесі ретінде бәрінен бұрын
өткізілген құн ретінде болатын ақшалай қаражаттар формасындағы құнның
босатылуы жүреді. Екінші жағынан, объективті себептерге байланысты ақшалай
ресурстардың жеткіліксіздігі, олардың өндірістік жұмсалуына қосымша
қажеттіліктер пайда болады. Демек, несие және несиелік қатынастар құн
қозғалысы кезіндегі өндіріс уақыты мен құн айналысы уақыты арасындағы, оның
ақша формасында шоттарда уақытша тұрып қалуы мен оларды тауар өндірісінде
пайдалану қажеттілігі арасындағы қарама-қайшылықтарды шешудің табиғи
процесі ретінде пайда болды.
Біріншіден, қоғам босатылған ресурстардың бекерге доғарылуын
болдырмауға, екіншіден, ұдайы өндірістің үздіксіз жүзеге асуына мүдделі
болады.
Өндіріс уақыты мен айналыс уақыты арасындағы сәйкес келушілік, құндық
субстанциясы бар жиынтық ұлттық өнім қозғалысына да қатысты. Босатылған
ресурстар жиынтық ұлттық өнім құнының барлық бөліктерінің – "С", "V" және
"М" – өнімдері болуы мүмкін.
Мысалы, жалпы экономика көлемінде өндірістік процесінде жұмсалған
өндіріс құралдарын қалпына келтіру қоры бірден жұмсалмайды: амортизациялық
аударымдар жинақталады, бос ресурстар өз қозғалысында тоқтап қалған және
өнімді пайдалануды талап ететін құндар түрінде тұрып қалады. Ұдайы
өндірістің обьективті процестеріне байланысты құн өндірісте толығымен
қатыспайтын "У"-да да осындай көрініс байқалады, оның кейбір бөлігі уақытша
пайдаланылмайды және ақшалай формада банктегі шоттарда тұрып қалады. Әрине,
бұл қоғамдық өнім құнының уақытша босатылған бөлігі несиеге негізделіп
жинақталады, қарыз ақша түрінде өз қозғалысын жалғастырады. Мұнан басқа,
"М" түрінде жаңадан жасалған құнның бөлігі де несие арқылы қайта бөлу
сферасына тартылуы, несие қозғалысына құндық сипат беруі мүмкін.[18;Б.65]
Тауар шаруашылығы жағдайында өндірістік капиталдардың (негізгі және
айналым) шеңбер айналымы және айналымы несиенің обьективті қажеттілігін
толық түрде түсіндіре алмайтынын атап өту керек. Уақыт бойынша капиталдың
шеңбер айналымы мен айналымының кеңістікте бірқалыпты еместігі тек
қаражаттардың бір буында босатылуы және басқа буында оларға қажеттіліктің
бар болу фактын сипаттайды. Демек, тауар шаруашылығында капиталдардың
шеңбер айналымы және айналымында несиелік қатынастардың пайда болу
мүмкіндігі қаланған. Несиенің мүмкіндігі нақты болуы үшін белгілі бір
шарттар қажет. Олар кем дегенде екеу: 1-несиелік мәмілеге қатысушылар –
кредитор және қарыз алушы – экономикалық байланыстардан келіп шығатын
міндеттемелердің орын-далуына материалдық кепілдік беретін заңды дербес
субъектілер ретінде болулары керек. Несиелік қатынасқа түсуші заңды
тұлғалар өз қызметтерін нарық заңдары және экономикалық мүдделердің
сәйкестігі негізінде жүзеге асырулары қажет; 2-несие қажеттілігі, егер
қарыз алушы мен қарыз беруші мүдделері сәйкес келген жағдайда қажет болып
табылады. Несиелік мәміле жасалуы үшін оның қатысушылары өзара ықылас
білдірулері қажет. Экономикалық қатынастар бәрінен бұрын мүдделер ретінде
көрінеді. Бұл мүдделер соңында өндірістік катынастың қатысушыларының
еркімен реттелетін қандай да бір субъективті нәрсе емес. Әрекетті тудыратын
кез келген мүдде бәрінен бұрын объективті процестерге, озара мүдделілікті
болдырмай қоймайтын нақты жағдайларға сүйенеді. Несиелік қатынастар, бір
жағынан, кредитор мен қарыз алушының арасында ақшалай қаражаттарды қарызға
беру; екінші жағынан, оларды алу кезінде мүдделілік пайда болған жағдайда
ғана жүзеге асады. Осылайша, несие капиталдардың шеңбер айналымы және
айналымында белгілі бір жағдайларда несиелік қатынастардың пайда болуы
мүмкіндігі шындыққа айналғанда қажет болады.
Ақшадан кейін ізінше несиені ойлап шығару – адамзаттың данышпандық
табысы. Себебі несиені пайдаланудың нәтижесінде шаруашылық қажетін және
жеке қажеттілікті өтеу уақыты қысқарады. Қарыз алушы кәсіпорынның несие алу
арқылы өз өндірісін кеңейтуге, ал жеке тұлғаның өз ісін ұлғайтуға, не
болмаса қажетті заттарды болашақта емес қазір алуға мүмкіндігі туады.
Несие – ұдайы өндірістің ажырамас бөлігі. Тауарлы өндіріс – несие
қатынастарының пайда болатын табиғи негізі. Себебі тауардың пайда болуы
маңызды екі жағдайға байланысты: біріншіден, өнім тауар болуы үшін оның
заттай түрі және құны болуы қажет; екіншіден, өнім бір өндірушіден екінші
өндірушіге ауысуы қажет, ол ауысу тек айырбас кезінде, яғни нарықта болады.
Сонда тауар айырбасы несиенің пайда болатын ортасы. Бірақ несиенің пайда
болатын ортасын өнімін өзі қолданатын өндірістен емес, өнімдерді бір-біріне
алмастыратын айырбас ортасынан іздеу керек. Себебі тауарлар қолдан-қолға
өтетін айырбас процесі – несие қатынастарының туындайтын көрінісі.
Өндіріс, ұдайы өндіріс процесінің бастапқы пункті, шешуші жағдайы бола
отырып, басқа фазалармен тығыз байланыста. Ұдайы өндіріс процесі
материалдық игіліктердің қоғамдық өндірісі процесінің үздіксіз жаңаруы
ретінде, оның әр түрлі сатыларының біртіндеп ауысуын ұлғайтады. Әрбір саты
– өндіріс, үлестіру, айырбас және тұтыну белгілі бір мағынаға ие.
Ұдайы өндіріс фазаларының бірлігі мен өзара әсері тауар-ақша
қатынастарының, құнның тауарлық және акшалай – формаларының бар болуымен
қамтамасыз етіледі. Ұдайы өндіріс процесі фазаларының өзара әсері тауарлық
шаруашылықтағы несиенің орнын айқындауда және оның мәнін ашуда елеулі мәнге
ие. Өндірісте несиелік қатынас жүргізілмейді. Өндірістік процеске несиелік
қатынастардың тек бірінші жағы – алынған несиені өндірістік мақсатқа
пайдаланушы қарыз алушы ғана қатынаса алады. Екінші жақ — кредитор
өндірістік процестің сыртында қалады. Демек, несие бірегей ұдайы өндіріс
процесінің субъектілері арасындағы экономикалық байланысты білдіреді. Несие
құнының белгіленіп үлгерген қызметіне байланысты болатын қатынастарды
білдіреді. Несие тек өндірісте ғана пайда бола алмайды, өйткені мұндай өнім
әлі жасалған жоқ, ал оның бөліктері ұдайы өндіріс процесінің сәйкес
қатынасушыларының иелігіне түскен жоқ. Сондықтан несиеге бастаманы өндіріс
сатысы емес өнімнің қозғалысының келесі сатылары береді. Осы мағынада
несиелік катынастар бұл өндірістегі қатынастар емес, оның сыртындағы
қатынастар болып табылады. Осылайша, өндіріс сферасының айқындаушы мағынасы
оны несиелік қатынастардың түпкі мәнін есептеуге негіз болмайды, демек
соңғысының мағынасын толық бере алмайды. Айырбаспен өзара әрекет процесінде
өндірістің белгілі бір мағынасы бар. Өндірілген өнім мен оның бөліктері
индивидуумдардың қолдарына тиместен бұрын айырбасты бастауға болмайды.
Сондықтап айырбас өндіріске кіретін акт, өндірісте тікелей бар болады
немесе онымен анықталады. Өз кезегінде, үлестіру және айырбас біртұтас
алғанда өндіріспен және бір-бірімен өзара әрекетте болады; өндіріс осы
бөліктермен анықтала алады. Мысалы, нарық ұлғайған кезде, яғни айырбас
сферасы, өндіріс көлемі өседі және оның дифференциациясы тереңдей түседі.
Үлестірудің өзгерісімен өндіріс те өзгереді, мысалы капиталдың
шоғырлануымен, қала мен ауыл арасындағы әр түрлі үлестірумен т.б. Несие
үлестіруімен байланысты, бірақ ол үлестіру қатынасын білдіреді. Үлестіруге
екі маңызды жағдай тән: 1-үлестіру пропорцияны белгілейді, онда әрбір
индивидуум өндірілген өнімге қатысады; 2 - ол қоғамнан келіп шығатын көз
ретінде анықталады.[4;Б.62]
Айырбастың үлестіруден айырмашылығы, біріншіден, ол индивидуумға
үлестіру кезінде алған бөлігін айырбастағысы келетін белгілі бір өнімдерге
қол жеткізеді, екіншіден, айырбас жекелеген қажеттіліктерге сәйкес бөлініп
койғанды қайта бөледі, сонымен бірге индивидуумнан шығатын кез ретінде
аңықталады. Үлестіру фазалары және айырбас арасындағы айтылған
айырмашылықтар ұдайы өндіріс қатысушылары арасындағы айырбас процесінде
қалыптасатын қатынастарды негіз деп есептеуге мүмкіндік береді.
Алдағы көрсеткеніміздей үлестіру саласында тек өнімді үлестіру ғана жүзеге
асады, өнім ұдайы өндіріс процесі субъектілерінің иелігіне түседі, өндіріс
сияқты үлестіру процесіне қатысты несие пассивті дегенді білдірмейді,
керісінше, ол олардың жылдамдатылуына көмектеседі. Несиенің ұдайы өндіріс
процесіне бұлай әсер етуі өнім өндіріліп және ұдайы өндіріс субъектілерінің
игілігіне түскен кезде, ал айырбас фазасында субъектілердің біреуінде
қозғалысы тоқтаған уақытша босаған құн мен басқа субъектінің оны қосымша
пайдалану қажеттілігі арасында қарама-қайшылық пайда болған кезде мүмкін
болады. Несие өндіріс факторы бола келе, өндіріс пен үлестіруден шыға
отырып қайта бөлу категориясы ретінде өзінің дербестігін жоғалтпайды,
шынында тауарлар айырбасының формасы ретінде болады. Несие айырбас
сатысында пайда бола отырып, қарыз мәмілесінің формасы ретінде құн
қозғалысының үздіксіздігін қамтамасыз етуге тиіс. Айырбас процесінде
мәміленің екі түрі ажыратылады: қарыз мәмілесі және сатып алу-сату
мәмілесі. Несие қарыз мәмілесі ретінде тауарлар айналысы процесіне себепші
болады. Қарыз мәмілесі тауар айналысының ерекше формасы және сатып алу-сату
мәмілесіне қарсы қойып салыстыру арқылы сипатталуы мүмкін. Олардың
арасындағы негізгі айырмашылық мынада: сатып алу-сату кезінде тауарларды
өзара ұсыну бір мезгілде жүреді, қарыз мәмілесі кезінде эквиваленттің
қайтарылуы кейінге қалдырылады. "Сатушы тұтыну құны ретіндегі тауарды
шеттете отырып, оның өзіндік айырбас құнынымен және ақшаның тұтыну құнын
жүзеге асырады. Бұған керісінше, сатып алушы айырбас құны ретінде ақшаны
иелігінен шығара отырып ақшаның тұтыну құнын және тауардың бағасын
өткізеді. Осыған сәйкес тауар мен ақша орындарының ауысуы жүреді.
Несиені экономикалық категория ретінде карыз мәмілесі негізінде
көрінетін және дамитын өндірістік катынас арқылы анықтау керек. Қарыз
мәмілесі несиені экономикалық категория ретінде өз бетінше сипаттамайды;
оны осы мәміле негізінде пайда болатын өндірістік байланыстар немесе жүзеге
асу формасы - қарыз мәмілесі болып табылатын өндірістік катынастар
сипаттайды. Қарыз мәмілесі тауар шаруашылығының әр түрлі сатыларына тән.
Экономиканың тарихи дамуымен бұл мәмілелер жиілейді, ұлғаяды, жетілдіріледі
және жалпылама мәнге ие болады.[18;Б.93]
Әр түрлі шаруашылық жүйелерінде кездесетін мәміле типтерінің формалды
ұқсастығы олардың бір атауымен - несие - бекітіледі, бірақ әр түрлі
дәуірлердің несиелік қатынастары бір атауды сақтай отырып әр түрлі мәнге,
мазмұнға, табиғатқа ие.
Несие түсінігі келесі түрде белгіленеді. Бақыланылатын халық
шаруашылығы құбылыстарының барлық жиынтығының ішінен бәрінен бұрын қоғамдық
өмірде несие деп аталатындары іріктелініп алынады; сонан соң бұл кұбылыстар
талданады, төмендегідей белгілерге бөлінеді: біріншіден, олардың барлығына
тән белгілері; екіншіден, бұл белгілердің ішінен тек осы іріктелініп
алынған құбылыстарға тән белгілер ғана сақталынады. Несие деп аталатын
әлеуметтік байланыстар: әр түрлі тарихи кезеңдерде, тауар шаруашылығының
алғаш пайда болуы кезінде, дамыған нарықтық шаруашылық дәуірінде де бар
болды.
Қарыз мәмілесі ретінде несиені екі көзқараста қарастыруға болады:
біріншіден, оның техникалық-заңдылық белгілері көзқарасынан, екіншіден,
әлеуметтік мазмұны, яғни осы келісім негізінде өсетін және дамитын немесе
онда өз көрінісін табатын өндірістік байланыстар типін сипаттайтын белгілер
тұрғысынан. Бұл екеуі бір-бірінен бөлінгісіз, олар өзара байланысты және
себепші. Бірақ экономикалық талдау үшін маңыздысы қарыз мәмілесінің
экономикалық мазмұны, яғни өндірістік қатынастардын белгілі бір
формаларымен байланысты шаруашылық әдістері, жұмыс тәсілдері емес,
өндірістік қатынастырдың өзі болып табылады.
Бұл жағдайды былайша түсіндіруге болады. Мысалы, машина өндірісін
таза техникалық тұрғыда машина өндірісінің макроэкономикалық орта
параметріне анағұрлым бейімделуін оның жұмыс және таза техникалық
тиімділігі тұрғысынан қарастыруға болады; сонымен қатар, сол машина
өндірісін оның әлеуметтік жағынан да қарастыруын, яғни машина өндірісі
негізінде пайда болатын және дамитын өндірістік байланыстардың формалары
мен типтері тұрғысынан, бұл бір жағынан, оларға себепші, ал екінші жағынан,
олар оны анықтайды. Бірінші жағдайда - біз машина өндірісін техникалық-
экономикалық категория, ал екінші жағдайда - экономикалық категория ретінде
қарастырамыз.
Несие теориясы оны техникалық-заңдылық категория ретінде емес,
қоғамдық-экономикалық категория ретінде қарастырады. Несиені оның формалды-
заңдылық белгілері жағынан оқып-білудің несиелік мәмілені тек меншіктің
қозғалысы әдісінің және оны иеленудің ерекше түрі ретінде түсіну үшін
маңызы бар. Сондықтан несие экономикалық категория ретінде несиелік
мәміленің ерекше техникалық-зандылық белгілерімен сипаттала алмайды.
Осылайша, несие-өндірістік қатынастарды білдіретін экономикалық
категория. Несие экономикалық категория ғана емес, сонымен қатар тарихи
категория екенін атап өту керек. Ол өндірістік күштердің тек белгілі бір
дамуында пайда болады. Экономикалық категориялар - жалпы тарихи
категориялар. Несиенің және несиелік қатынастардың пайда болуына табиғи
негіз, тауар шаруашылығы болып табылады.[4;Б.101]
Тауардың пайда болуы екі жағдайда қатар жүреді. Біріншіден, тауар тек
натуралды формасы және кұны бар болған жағдайда ғана тауар бола алады.
Тұтыну құндары өзінің екі жақты сипатына байланысты тауар бола алады.
Біріншіден, олар бір мезгілде тұтыну заты болады және олардың құны болды;
екіншіден, кандай да бір заттар бір-біріне тауар ретіндегі қатынаста болуы
үшін оларды өндірушілер өздеріне де ортақ ерікті әрекеті, өз меншігіндегі
тауарды иелігінен шығара отырып басқа тауарды өзіне иеленуге ықыласы бар
меншік иелері ретінде бір-біріне қарама-қарсы тұрулары қажет.
Несие қатынастарының нақты көрінісін несиенің формалары мен түрлері
сипаттайды. Несиенің мазмұны мен түрі диалектикалық бірлікте болады.
Өндірістік қатынастардың өзгеруі несиенің мазмұны мен оның қолданыла-тын
түрін өзгертеді. Несиенің негізгі екі формасы: коммерциялық несие және
банктік несие болады. Бұл екі несие бір-бірінен несие субъектілері, құрамы,
қарыз объектісі, динамикасы, процент мөлшері және қызмет ету аясы бойынша
ажыратылады.
Коммерциялық несие – ол тауар өндірушінің басқа тауар өндірушіге
сатқан тауары үшін ақша төлеуді кейінге қалдырып, оны қарызға беруі. Әдетте
коммерциялық несиеде аударым векселі толтырылады. Коммерциялық несие
алғашқы капитал жинақтау кезінде капиталистік ұдайы өндірістің қажетін
қамтамасыз етуден пайда болып, капиталистік несие жүйесінің негізін қалады.
Мысалы, кейбір объективті себептерге байланысты (тауар өндіру уақыты оны
сатып, ақша түсіру уақытымен сай келмейді, кейбір өндіріс жыл мезгілдеріне
байланысты ұйымдастырылып, онда өндірілген тауарларды сату да жыл
мезгілдеріне байланысты жүргізіледі) бір капиталист-өндіруші нарыққа
тауарын шығарғанда, екінші өндіруші-сатып алушыда қолма-қол ақша болмаған
жағдайда оған бірінші капиталист тауарын несиеге сатады. Коммерциялық несие
тауардың өндірістен тікелей тұтынушыға түсуін қамтамасыз етеді, сөйтіп
тауарлардың сатылуын және барлық капиталдың қайталама айналысын
жеделдетеді. Ол сонымен қатар кәсіпшілер мен сатушылардың да ақша қажетін
өтейді.[4;Б.37]
Дегенмен коммерциялық несиені қолдануда біраз шектеулер бар. Олар:
- бұл несиенің көлемі сатылуға тиіс тауарлар корының көлемімен
шектеледі;
- бұл несиенің көлемі ел экономикасының жағдайына байланысты
өзгереді, яғни дағдарыс кезінде капиталдың кері қозғалысы бұзылып,
коммерциялық несиенің көлемі қысқарады;
- бұл несие тек бір бағытта қозғалыста жүреді: оны тек өндіріс кұрал-
жаб-дықтарын шығаратын салалар оларды пайдаланатын салаларға
береді, керісінше болуы мүмкін емес. Мысалы, комбайн зауыты өз
өнімін комбайндарды несиеге ауыл шаруашылығына сатуына болады, ал
ауыл шаруашылығы комбайн зауытына коммерциялық несие ретінде өз
өнімін бере алмайды. Қорыта айтқанда, коммерциялык несиенің банктік
несиеден басты ерекшелігі – ол тауар түрінде берілетін несие. Банктік
несие – ол банкте шоғырланған каражат қорынан клиенттерге
қайтарым мерзімін белгілеп, ақша түрінде берілетін несие.
Коммерциялық несие мен банктік несиенің бір-бірінен бірсыпыра
айырмашылықтары бар.
Біріншіден, коммерциялық несие тауар түрінде берілсе, ал банктік несие
ақша түрінде беріледі. Коммерциялық несиені тауар өндірушілер мен
сатушылар бір-біріне тауардың сатылуын қамтамасыз ету үшін береді.
Банктік несие өндірушіден де, сатушыдан да оқшауланып қарыз капиталы
ретінде беріледі.
Екіншіден, коммерциялық несие мен банктік несие бір-бірінен
субъектілер, яғни несие келісіміне қатысушылар бойынша да ажыратылады.
Коммерциялық несиеде несие беруші ретінде де, қарыздар ретінде де кәсіпкер
жүреді. Банктік несиеде несие беруші – банк, ал қарыз алушы –кәсіпкер.
Үшіншіден, коммерциялық несиенің шектеулері банктік несие берумен
жойылады, себебі банктік несиені қолдану өрісі кең. Коммерциялық несие тек
тауар айналысына қызмет көрсетсе, банктік несие халыктың барлық топтарының
уақытша бос ақшасын шоғырландырып, оны капиталға ай-налдырады.
Төртіншіден, бұл екі несиенің динамикасы (өсуі) да
біркелкі емес. Коммерциялық несиенің көлемі өндіріс пен тауар
айналымының дамуына және төмендеуіне байланысты өрбіп және қысқарып
отырады. Өнеркәсіптің дамуы кезінде оған ұсыныс пен сұраныс өсіп,
дағдарыс кезін-де төмендейді. Дағдарыстың әсерінен тауарды өндіру мен сату
қысқарып, ал қарызды төлеу үшін банктік несиеге сұраныс көбейеді.
Өндірістің жанданып көтерілуі кезінде нақты капиталдың көлемі өсіп,
өндірістік мақсатқа жұмсау үшін банктік несиеге сұраныс ұлғаяды. Осыдан
банктік несиенің екі жақты-лығы туындайды: қарыз алушы, оны өндірістік
капиталдың көлемін өсіру үшін пайдаланса, онда капитал қарызы, ал карыз
міндеттемелерін өтеу үшін төлем құралы ретінде пайдаланса, онда ақша қарызы
болады. Банктік несиенің шартты түрде мұндай екіге бөлінуі қарыздардың
алған несиені пайдалану мақсатына байланысты болады. Егер қарыздар несиенің
кепілдігі-не тауар, вексель, бағалы қағаздарды беріп алса, онда қарыздардың
банктен ақша қарызын алғаны. Егер қарыз алушы банктен ештеңемен қамтамасыз
етілмеген несие алса, онда қарыздардың капитал несиесін алғаны.
Несиенің экономикалық категория ретінде өзіндік түрлері болады.
Несиенің түрлері – бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың негізгі
қызметтерінің яғни, әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық
сақталатын көрінісін білдіреді. Несие берушілер мен қарыз алушылар
арасындағы байланыстар қалай өзгергенімен де, несиенің түрлері сол күйінде
сақталады. Қазіргі банктік тәжірибеде несиенің мынадай түрлері болады:
коммерциялық, банктік, тұтыну, мемлекеттік, халықаралық және ипотекалық,
ауыл шаруашылық, шаруашылықаралық, лизингтік және т.б.
Тұтыну несиесі – халықа тұтыну тауарларын сатып алу үшін және
тұрмыстық қызметтерді өтеугеберілетін коммерциялық немесе банктік формадағы
берілетін несиені білдіреді. Ол төлемін кейінге қалдырып тұтыну тауарларын
несиеге сату. Несие алушы - халық, ал несие беруші - әртүрлі өндіріс
орындары, фирмалар, банктер, мекемелер болуы мүмкін. Тұтыну несиесі
коммерциялық несие формасында (яғни бөлшек сауда орындары арқылы төлемін
кейінге қалдырып тауар сату) және банктік несие формасында (яғни тұтыну
тауарларын сатып алуға ақша беру - ұзақ қолданылатын тауарлар – жиһаз,
жеңіл машиналар, тоңазытқыштар, теледидарлар және т.б.) беріледі. Несиенің
бұл түрінде банк пен халық арасында делдал да болуы мүмкін. Мысалы, сауда
орындары халыққа белгілі бір сомаға тауарды несиеге сатады да, сол сома
көлемінде банктен ақшалай несие алады. Тұтыну несиесі жас отбасыларына да,
(мысалы, егер жастары 30-дан аспаса және үйленгендеріне үш жыл өтпесе)
берілген. [4;Б.39]
Банктік несие – бұл банктердің және арнайы несие-қаржы мекемелерінің
қарыз алушыларға ақшалай түрде берілетін несиесі болып табылады. Банктік
несие әмбебап болып келеді. Өйткені, ол банктер арқылы қайта бөлінетін
қарыз капитал ретінде экономиканың барлық салаларында кеңінен қолданылады.
Бұл ерекшелігі, оның жылдам даму себебін түсіндіреді. Банктік несие бүгінгі
танда несиенің басқа формаларымен салыстырғанда отандық банктер
тәжірибесінде кеңінен қолданылып отырған несиеге айналуда. Бірақ, бұл
несиенің даму барысында орын алып отырған несиеге айналуда. Осы несиенің
даму барысында орын алып отырған шешуін табар мәселелер де жоқ емес.
Банктік несие бүгінгі таңда тек қысқа мерзімді ғана жеке дамып отыр десе
болады. Ал оның орта және ұзақ мерзімде дамуына келесідей факторлар ықпалын
тигізуде: тартылатын ресурстардың қысқа мерзімділік сипатта басым болуы;
қарыз алушылардың төлем және несиелік қабілетсіздігі; несиелеудегі жоғары
тәуекелдің болуы; несиені қамтамасыз етудегі тұрақты құралдардың
жеткіліксіздігі; инфляцияның жоғарғы деңгейі.
Лизинг несиесі – ол тауар түрінде берілетін несие. Лизинг деп
маманданған қаржы (лизинг) компаниясының делдалдық етуімен машиналарды,
құрал-жабдықтарды, жылжымайтын мүліктерді және негізгі капиталдың басқа да
элементтерін орташа немесе ұзақ мерзімге үшінші жаққа жалға беруді айтады.
Тауар өндірушіге немесе сатушыға лизинг ком-паниясы оның кұнын төлеп,
мүлікті меншіктеу құқына ие болады. Лизинг бойынша жалға бір өндірістік
циклда жойылмайтын кез келген экономикалық дербес объектіні алуға болады.
Экспортты және импортты қаржыландыру тұтқасы болып табылатын халықаралық
лизингте келісімге қатысушы субъектілер әр түрлі елдерде болуы мүмкін.
Ауыл шаруашылық несиесі – ол ауыл шаруа-шылығындағы негізгі капитал
мен айналмалы капиталдың қызметін қамтамасыз ету үшін берілетін қарыз
капиталы. Ауыл шаруашылығындағы өндірістік негізгі капиталдың (қордың)
қалыптасуына және дамуына қозғалмайтын мүліктің кепілдігімен банк ұзақ
уақытқа күрделі қаржы несиесін береді. Ауыл шаруашылығындағы өндірістік
айналмалы капиталға және уақытша қажеттілікке қысқа мерзімді несие қызмет
етеді. Ол әдетте сол жылғы астық өнімдерін сатқаннан кейін өтеледі.
Шаруашылықаралық несие – бұрынғы КСРО-да кең қолданылған несие түрі.
Ол – жоғары басшы органдардың (министрлік, бірлестік, трест) өздеріне
әкімшілік жолмен бағынатын кәсіпорындар мен мекемелерге қаржы көмегі
ретінде берілетін несие. Банктік несиемен салыстырғанда ол несиенің көлемі
және оны пайдаланатын шаруашылық органдар көп болмаған. Себебі
шаруашылықаралық несие мемлекеттің қаулысымен кездесіп қалған қаржы
қиындығын жою мақсатына, не болмаса өндіріс жоспарын өзгерткенде ғана
беріледі.[3;Б.25-29]
Шаруашылықаралық несиенің басқа несиелерден айырмашылығы: бұл несие
субъектілері, міндетті түрде, бір шаруашылық жүйесінде пайда болады; несие
тек ақша түрінде беріледі; қайтарылғанда несие үшін ақы (процент)
төленбейді; несие алғанда кепілдік берілмейді және белгілі бір мезгілде
өтеу туралы міндеттеме толтырылмайды. Кәсіпорынында қаржы қиындығы жойылған
соң жоғары органның үкімімен несие қайтарылып алынады.
Соңғы уақытта шаруашылықаралық несиенің тауарлы түрі дамуда. Мысалы,
күрделі механизмдер, станоктар және өндірісте қолданылатын техникалар
несиеге берілуде. Мұндай жағдайларда несие қатынастарының ауқымы ұлғаяды.
Несиеге, мысалы, техника берілсе, ал оны қайтару несие алушының өндірген
тауарымен өтелуі мүмкін.
Ипотекалық несие – ол жылжымайтын мүліктерді – жерді, өндірістік және
тұрғын ғимараттарды, үйлерді, пәтерлерді кепілдікке алып ұзақ мерзімге
берілетін ақшалы несие. Мүліктердің кепілдікке алынғаны туралы ипотекалық
банк несие алушыға қарыздар куәлігін береді. Ипотекалық несиенің ақшалы
қоры, негізінен, банктер мен корпорациялардың ипотекалық облигациялар
шығарып, сатудан түскен қаржыдан құралады.
Ипотека бұл салынған мүліктің несие берушіде емес, қарыз алушының
қолында қалатын кепілдің түрі болып табылады.
Классикалық түсінікте, ипотека – бұл тек несие беру ғана емес, сондай-
ақ салынған мүлік туралы актілермен қамтамасыз етілген облигациялар
шығарумен байланысты қосымша несиелік ресурстар тарту тәсілін білдіреді.
Ипотекалық несиелеу процесі екі түрде жүзеге асырылуы мүмкін:
- Тұрғын үй құрылысын несиелеу;
- Халықтын тұрғын үй сатып алуына ұзақ мерзімді несие беру.
Тұрғын үй құрылысын салуға берілетін несиелер көбіне қысқа мерзімде арнайы
немесе коммерциялық банктерден берілуі мүмкін.[3;Б.25-29]
Мемлекеттік несие – ол мемлекет пен жергілікті үкімет органдарының
облигация сату арқылы жеке және заңды тұлғалардан несие алуы. Бұл несие
қатынастарының субъектілері: несие беруші – халық және заңды ұйымдар, несие
алушы – мемлекет және оның жергілікті органдары. Мемлекеттік несие – қысқа
мерзімді және ұзақ мерзімді болып екіге бөлінеді. Қысқа мерзімді несие
қазыналық вексельдер түрінде шығарылып, 1-3 айдан кейін өтелуі керек, ал
ұзақ мерзімді несие мемлекеттік облигациялар түрінде шығарылып, көптеген
жыл өткен соң өтеледі. Бұл мемлекеттік заемдар (қарыз) мемлекеттік
шығындарды өтеуге, бюджеттің тапшылығын жоюға, инфляция кезінде айналымдағы
артық ақшаны шығаруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, бұл несие негізінен
шенеулік аппарат шығындарын өтеуге, әскер ұстауға және т.с.с. өндірістік
емес экономикалық және әлеуметтік қажеттерге жұмсалады.
Заемдар мемлекетке уақытша қосымша табыс түсіргенмен, кейін қарызды
өтеу және ол үшін процент төлеу кезінде мемлекеттік шығындарды өсіреді.
Ол төлемдерді өтеу үшін мемлекет халықтан алынатын салықтар мөлшерін
көтереді. Сөйтіп заемдар бойынша төленетін процент сомасы мемлекеттік
қарыздардың көтерілуімен бірге өседі.
Халықаралық несие деп – мерзімді белгілеу, процент төлеу және кері
қайтару келісімімен тауар және валюта ресурстарын беруге байланысты
халықаралық экономикалық қатынастар аясындағы қарыз капиталының қозғалысын
айтады. Халықаралық несие ХІV-ХVғғ. әлемдік сауда-саттықта пайда болып,
одан әрі Еуропадан Таяу және Орта Шығыс елдеріне қатынайтын теңіз жолдарын
игергеннен кейін дамыды, бертін келе Америка мен Үндістанды ашқан соң
халықаралық несиені пайдалану өрісі одан әрі кеңейді.
Қазақстанның халықаралық қаржылық ұйымдарға мүше болуы, экономикалық
реформаларды түбегейлі жүргізу үшін қажетті қосымша қаржы көздеріне қол
жеткізді. Халықаралық несие кебіне банктік несие негізінде жүзеге
асырылуда. Әрине, бұл жерде жасалатын мәмілелер негізінен коммерциялық
сипатқа ие. Сондықтан да, халықаралық банктік несие бойынша төленетін пайыз
мөлшері 3-4 есе жоғары болып келеді. Халықаралық несие қарыз беруші елдің
валютасында немесе еркін алмастырылатын валютаралда беріледі. Халықаралық
несиенің қозғалысында біздің еліміз басты қарыз алушы болып табылуда. Мұны
біздің елімізге беріп жатқан әр түрлі халықаралық қаржы-несие ұйымдардың
несиелерінен көруге болады. Атап айтсақ, бізге басты несие берушілерімізге:
Дүниежүзілік қайта қүру және даму банкі, Халықаралық валюталық қор,
Еуроазиялық қайта қүру және даму банкі, Азия даму банкі және т.б. жатқызуға
болады.[11;Б.39]
Әлемдік шаруашылық қатынастардың интернационалдануына,
халықаралық еңбек бөлінісіне және ғылыми-техникалық прогрестің
жетістіктерін бірге пайдалануға байланысты халықаралық несиенің
жылма-жыл масштабы ұлғаюда.
Халықаралық несие қатынастарына несие беруші және қарыз алушы
ретінде банктер, кәсіпорындар, мемлекет, халықаралық және
аймақтық ұйымдар қатынасады. Халықаралық несие түпкі негізіне
байланысты төмендегідей жіктеледі:
- берілетін мерзіміне байланысты – мерзімнен тыс (тәуліктік, апталық,
үш айға дейін),
- қысқа мерзімді (бір жылға дейін),
- орта мерзімді (бір жылдан бес жылға дейін),
- ұзақ мерзімді (бес жылдан жоғары) несие.
Кейбір жағдайларда орта мерзімді деп 7-10 жылға дейін, ал
ұзақ мерзімді 10 жылдан аса уақытқа берілетін несиені айтады. Қысқа
мерзімді несие айналмалы капиталдың қозғалысынан туындайтын
карыздардың ағымдағы қажетіне беріледі. Оның қайтарылу мерзімі
әр елдің экономикалық жағдайына, инфляцияның деңгейіне қарай өзгеріп
отырады. Жалпы әлемдік стандарт бойынша қысқа мерзімді несие
1 жылға дейінгі уақытта қайтарылуы тиіс. Орта мерзімді және
ұзақ мерзімді несиелер өндірісті жаңарту, оны кеңейтуге байланысты
туындайтын ұзақ мерзімді қажеттіліктерге беріледі; [18;Б.82-96]
Қызметіне байланысты – коммерциялық несие – тікелей сыртқы сауда
мен көрсетілген қызметке байланысты беріледі; қаржылық, яғни
күрделі қаржы, объектілер салу, бағалы қағаздар сатып алу, сыртқы
қарызды өтеу; аралық – аралас істелетін қызметтерге (яғни капитал мен
тауарларды шығару, құрылыс жұмыстарын орындау немесе
"инжиринг", қызмет көрсету) берілетін несие;
Несие түріне байланысты – ол тауарлы, импортшыға экспортшы
сатылған тауарға төлемді кейінге қалдырып беретін несие;
валюталық - банктердің ақша түрінде беретін несиесі;
Несие валютасы бойынша – қарыздар-мемлекеттің валютасымен, несие
беруші – мемлекеттің валютасымен, үшінші мемлекеттің валютасымен
және халықаралық ақша өлшемімен (СДР, ЭКЮ, ЕУРО) берілетін несие;
Қамтамасыз етілуі бойынша – қамтамасыз етілген (тауар құжаттарымен,
вексельдермен, бағалы қағаздармен, қозғалмайтын мүліктермен
және т.б.); бланктік, яғни қарыздардың міндеттемесімен (бір кісі қол
қойған соло - вексель) несие;
Берілуі бойынша - қолма-қол (қарыздардың шотына жазу), акцептті
(төлеуге келісім берілген), депозиттік сертификаттар, облигациялық заемдар.
Несиенің түрлері – ол ұйымдастыру-экономикалық нышандарына байланысты
әрбір несиені сипаттау. Несиені түрлерге бөліп жіктеуде әлемдік біркелкі
стандарт жоқ. Несие қатынастарының дамуына және тауар-ақша айналысының
өрістеуіне байланысты несие ақшалы және тауарлы болып бөлініп, одан әрі
несиенің жаңа түрлері пайда болуы мүмкін.
Несие түрлері төмендегі жағдайларға байланысты жіктеледі:
- несиемен қамтамасыз етілетін ұдайы өндірістің сатысына.
Өнім өндіретін шаруашылық субъектісі несиені құрал-жабдықтар алуға,
шикізат, жанар-жағар майлар алуға және т.б. қажетіне жұмсаса,
халық тұтыну заттарын алуға пайдаланады. Жалпы алғанда несие
айырбас категориясы ретінде жиынтық өнімді өндіруге, бөлуге және
тұтынуға қолданылады;
- экономиканың салаларында қолданылуына. Өнеркәсіп мекемесіне
берілген несие өнеркәсіптік несие деп аталады. Сонымен қатар
жоғарыда айтып кеткеніміздей, ауыл шаруашылығы несиесі, саудалық несие
(коммерциялық) түрлері болады;
- несиенің қамтамасыз етілуіне. Тікелей қамтамасыз етілген
несиеге, мысалы, нақты тауарды сатып алуға берілген несие жатады.
Жанамалай қамтамасыз етілген несие, мысалы, өз ақша қаражаты аз
болған жағдайда тауар қорларының жетіспей қалған бөлігін төлеуге алған
несие;
- несие үшін төлем. Несие ақылы және акысыз болып бөлінеді. Бұндай
болып бөлінуінің себебі несиенің капитал ретінде қолданылуынан,
яғни несие алушы оны өзінен-өзі өсетін құн ретінде қолданып,
қайтару уақыты келгенде қарызға алған сомасын процент
түріндегі өсімімен қайтаруы керек. Дегенмен, бұрынғы және қазіргі
тарихта ақысыз несие берілетін жағдайлар бар. Қазіргі кезде ақысыз
несие, мысалы, инсайдерлерге (банк қызметкерлері) беріледі.
Достық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz