Қазақстан Республикасьіндағы ауыл шаруашылығы-ның қазіргі жағдайы
1 РЫНОК ЖАҒДАЙЫНДА АГРАРЛЫ ӨНЕРКӘСШ ҚЫЗМЕТІНЩ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Қазіргі жағдайдағы ауыл шаруашылығы саласының тапсырмалары 5
1.2 Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеудің формалары 7
1.3 Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеуге қатысатын органдар 17
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЬІНДАҒЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ.НЫҢ ҚАЗІРГІЖАҒДАЙЫ
2.1 Ауыл шаруашылығындағы 2001.2007 жылдар аралығындағы негізгі көрсеткіштер 27
2.2 Қазақстан Республикасындағы жэне Шығыс Қазақстандағы ауыл
шаруашылығы мэселелері 40
2.3 Шығыс Қазақстан облысындағы ауыл шаруашылығы кластерінің қалыптасуы 46
3 РЫНОК ЖАҒДАЙЫНДА АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫН ЖЕТІЛДІРУ
ШАРАЛАРЫ 58
ҚОРЫТЫНДЫ 61
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 63
1.1 Қазіргі жағдайдағы ауыл шаруашылығы саласының тапсырмалары 5
1.2 Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеудің формалары 7
1.3 Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеуге қатысатын органдар 17
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЬІНДАҒЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ.НЫҢ ҚАЗІРГІЖАҒДАЙЫ
2.1 Ауыл шаруашылығындағы 2001.2007 жылдар аралығындағы негізгі көрсеткіштер 27
2.2 Қазақстан Республикасындағы жэне Шығыс Қазақстандағы ауыл
шаруашылығы мэселелері 40
2.3 Шығыс Қазақстан облысындағы ауыл шаруашылығы кластерінің қалыптасуы 46
3 РЫНОК ЖАҒДАЙЫНДА АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫН ЖЕТІЛДІРУ
ШАРАЛАРЫ 58
ҚОРЫТЫНДЫ 61
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 63
Дамудың жаңа кезеңі ел агроөнеркэсіп кешенінің алдына бірқатар жаңа, аса маңызды міндеттер қойып отыр.
Өткен 5 жылда Қазақстан аграрлық секторды дамытуда айтарлықтай нэтижелерге жетті. Ауыл шаруашылығының жалпы өнімі 2002 жылмен салыстырғанда 2 есеге жуық өсті. Инвестициялар 3 еседен астамға үлғайды. Бүл аграрлық секторды мемлекеттің орасан қолдауы нэтижесінде мүмкін болды. Сіздер біз табысты жүзеге асырған ауылды қолдаудың үш жылдық бағ-дарламасын жақсы білесіздер. Бағдарлама ел ішін дамытуға қуатты серпін берді.
Соңғы жылдары қазіргі заманғы технологияларды қолданудың арқасында дэнді-дақылдарды жинау күрт артты.
2004 жылдан бастап егінді міндетті сақтандыруды енгізу фермерлерге қүрғақшылық жылдарының өзінде кепілді кіріс алуына мүмкіндік туғызды.
Қабылданған шаралар ауыл шаруашылығындағы тауар айналымының төрт есеге жуық жалпы өсіміне оң ықпал етсе, ол 4 миллиард АҚШ доллары мөлшерінен асып түсті.
Ауылдарымыз бен селоларымыздың өмір сапасын жақсарту мемлекеттік саясаттың басым бағыты болып қала береді.
Қалыптасқан элемдік үрдістер мен қолда бар элеуетті ескерер болсақ, агроөнеркэсіп кешені біздің экономикамыздың жоғары маңызды, табысты саласььіюлуы тиіс.
Ауыл шаруашылығы өнімдеріне баға өсу үстінде, және түтастай алғанда, аталған сала өте пайдалы болуда, сондықтан біз оған ақша салуымыз қажет. Ауылдың бүған екпінді еңбегімен жэне жоғары қайтарыммен жауап беретініне сенімдімін.
Бірінші, елдің азық-түлік қауіпсіздігі қамтамасыз етілуге тиіс.
Ол үшін ауыл шаруашылығына және тамақ өнеркәсібіне инвестициялар тартуды үлғайту қажет. Қазақстан азық-түліктің негізгі түрлері бойынша өз қажеттілігін қамтамасыз етеді эрі экспорттық элеуетке ие.
4 Ел мүқтажы қанағаттандырылмай отырған маңызды тамақ өнімдерін өн-
діруді ынталандыруға ерекше назар аудару талап етіледі. Мэселен, өсімдік майы, жемістер, қант және басқалар. Біздің бүл проблемаларды шешуге мүмкіндігіміз бар.
Екінші, ауыл шаруашылығының өнімдерді экспортқа шығаратын секторларын күшейтуге күш-жігерді шоғырландырудың маңызы зор. Атап айтқанда, Каспий жэне Қара теңіздердің порттары арқылы өтетін жэне Қытай бағытындағы экспорттық арналарды кеңейту қажет.
Үшінші, мал шаруашылығы саласы да үлкен экспорттық элеуетке ие. Қосымша шара ретінде ветеринария жүйесін халықаралық стандарттарға көшіру қажет.
Үкіметке ауыл шаруашылығына барлық деңгейлерде жүйелі қолдау көрсетуде одан эрі шаралар қабылдауды тапсырамын.
Шикізат өңдеуге айрықша назар аудару қажет.
Кедейшілікке қарсы күрес жэне элеуметтік жіктелуді болдырмау бағдарламасы бойынша Қазақстандық қоғамның орнықты дамуын қамтамасыз ету жөніндегі шаралар аясында өзара байланысты шаралар кешенін, эсіресе, ауылдық жерлерде қабылдау жолымен кедейшілікті жою жөніндегі бүдан кейін де шараларды қолға алу қажет. Бүл нэтижелерге: елдің барлық өңірлерінің экономикасының өсуі;
ауыл шаруашылығын, оның ішінде неғұрлым тиімді қазіргі заманғы аграрлық технологияларды қолдана отырып дамыту;
әлеуметтік жэрдемақы алған кезде бюрократтық рэсімдерді оңайлатуды қоса алғанда, халықты элеуметтік қорғау жүйесінің тиімділігін арттыру, еңбекпен ұамту саясатын жетілдіру; кедейшілік проблемасын шешуге ел өңірлеріндегі бизнес-қоғамдастықтарды тарту жолымен қол жеткізілетін болады.
Өткен 5 жылда Қазақстан аграрлық секторды дамытуда айтарлықтай нэтижелерге жетті. Ауыл шаруашылығының жалпы өнімі 2002 жылмен салыстырғанда 2 есеге жуық өсті. Инвестициялар 3 еседен астамға үлғайды. Бүл аграрлық секторды мемлекеттің орасан қолдауы нэтижесінде мүмкін болды. Сіздер біз табысты жүзеге асырған ауылды қолдаудың үш жылдық бағ-дарламасын жақсы білесіздер. Бағдарлама ел ішін дамытуға қуатты серпін берді.
Соңғы жылдары қазіргі заманғы технологияларды қолданудың арқасында дэнді-дақылдарды жинау күрт артты.
2004 жылдан бастап егінді міндетті сақтандыруды енгізу фермерлерге қүрғақшылық жылдарының өзінде кепілді кіріс алуына мүмкіндік туғызды.
Қабылданған шаралар ауыл шаруашылығындағы тауар айналымының төрт есеге жуық жалпы өсіміне оң ықпал етсе, ол 4 миллиард АҚШ доллары мөлшерінен асып түсті.
Ауылдарымыз бен селоларымыздың өмір сапасын жақсарту мемлекеттік саясаттың басым бағыты болып қала береді.
Қалыптасқан элемдік үрдістер мен қолда бар элеуетті ескерер болсақ, агроөнеркэсіп кешені біздің экономикамыздың жоғары маңызды, табысты саласььіюлуы тиіс.
Ауыл шаруашылығы өнімдеріне баға өсу үстінде, және түтастай алғанда, аталған сала өте пайдалы болуда, сондықтан біз оған ақша салуымыз қажет. Ауылдың бүған екпінді еңбегімен жэне жоғары қайтарыммен жауап беретініне сенімдімін.
Бірінші, елдің азық-түлік қауіпсіздігі қамтамасыз етілуге тиіс.
Ол үшін ауыл шаруашылығына және тамақ өнеркәсібіне инвестициялар тартуды үлғайту қажет. Қазақстан азық-түліктің негізгі түрлері бойынша өз қажеттілігін қамтамасыз етеді эрі экспорттық элеуетке ие.
4 Ел мүқтажы қанағаттандырылмай отырған маңызды тамақ өнімдерін өн-
діруді ынталандыруға ерекше назар аудару талап етіледі. Мэселен, өсімдік майы, жемістер, қант және басқалар. Біздің бүл проблемаларды шешуге мүмкіндігіміз бар.
Екінші, ауыл шаруашылығының өнімдерді экспортқа шығаратын секторларын күшейтуге күш-жігерді шоғырландырудың маңызы зор. Атап айтқанда, Каспий жэне Қара теңіздердің порттары арқылы өтетін жэне Қытай бағытындағы экспорттық арналарды кеңейту қажет.
Үшінші, мал шаруашылығы саласы да үлкен экспорттық элеуетке ие. Қосымша шара ретінде ветеринария жүйесін халықаралық стандарттарға көшіру қажет.
Үкіметке ауыл шаруашылығына барлық деңгейлерде жүйелі қолдау көрсетуде одан эрі шаралар қабылдауды тапсырамын.
Шикізат өңдеуге айрықша назар аудару қажет.
Кедейшілікке қарсы күрес жэне элеуметтік жіктелуді болдырмау бағдарламасы бойынша Қазақстандық қоғамның орнықты дамуын қамтамасыз ету жөніндегі шаралар аясында өзара байланысты шаралар кешенін, эсіресе, ауылдық жерлерде қабылдау жолымен кедейшілікті жою жөніндегі бүдан кейін де шараларды қолға алу қажет. Бүл нэтижелерге: елдің барлық өңірлерінің экономикасының өсуі;
ауыл шаруашылығын, оның ішінде неғұрлым тиімді қазіргі заманғы аграрлық технологияларды қолдана отырып дамыту;
әлеуметтік жэрдемақы алған кезде бюрократтық рэсімдерді оңайлатуды қоса алғанда, халықты элеуметтік қорғау жүйесінің тиімділігін арттыру, еңбекпен ұамту саясатын жетілдіру; кедейшілік проблемасын шешуге ел өңірлеріндегі бизнес-қоғамдастықтарды тарту жолымен қол жеткізілетін болады.
I) Қазақстан Республикасының 2006 жылы 14 қараша №216 Қазақстан Республикасының 2007-2024 жылдарда орнықты даму Концепциясына көшуі туралы Жарлығы
2) Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан Халқына Жолдауы Астана, 07 ақпан 2008 ж.
3) Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан Халқына Жолдауы Астана, 28 ақпан 2007 ж.
4) Экономическая теория (политэкономия). Учебник под общей редакцией В.И.Видяпина и Г.П. Журавлевой. 4-е изд./ Видяпин В.И., Журавлева Г.П. - М., РЭА, 2000.-123-127 с.
5) Макконнелл К.Р., Брю С.Л. Экономикс: Принципы, проблемы и политика. Том 1.- М.: Республика, 1995.-321-325 с.
6) Мамыров Н.К., Ихданов Ж.О. Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана. Алматы, 1998г.-27-35 с.
7) Менкью Н. Григорий. Макроэкономика. Пер. с англ. Москва, 1994г.-322-327 с.
8) Сансызбаева Г.Н. Государственное регулирование экономики в зарубежных странах. Алматы,1996г.-45-51 с.
9) Орешин В.П. Государственное регулирование национальной экономики. Учеб. пос/ Орешин В.П.- М.: Юрист, 1999.-74-80 с.
10) Гайнуллин Ф.Р. Экономическая политика. Учеб. пос/Гайнуллин Ф.Р.-Алматы, 1999.-145-151 с.
II) Государственное регулирование экономики. Учеб. пос. под ред. В. И. Кушлина и Н.А. Волгина./ Кушлин В.И., Волгин Н.А. - М., 2001.51-57 с.
64
12) Постановление Правительства Республики Казахстан № 654 от 30
июня 2005 года «О плане мероприятий по реализаций Концепции устойчивого развития агропромышленного комплекса Республики Казахстан на 2006- 2010 годы».125-132 с.
13) О государственных закупках зерна в 2006 году //Экономика и право Казахстана. 2006.-№5.-25с.
14) Подведены первые итоги реализаций государственой аграпрограммы // Экономика и право Казахстана. 2006 .- №2.-31с.
15) Фонд финансовой поддержки сельского хозяйства выдает кредиты // Экономика и право Казахстана. 2005.- №22.54с.
16) Ученые о результатах аграрной реформы // Экономика и право Казахстана.2005.- №21.41 с.
17) По призводству зерна на душу населения...// Экономика и право Казахстана.2005 .-№16.27с.
18) Агросектор показывает тенденции роста // Экономика и право Казахстана. 2005.- №17.29с.
19) Минсельхоз рекомендует сократить в 2006 году посевные площади пшеницына 1,7 млн. га.// Экономика и право Казахстана. 2006.- №1.26с.
20) Состояние зерновой отрасли // Экономика и право Казахстана. 2006-№5.
21) Стоимость сельхозпродукции стало чуть выше // Экономика и право Казахстана. 2006.- №3.3Ос.
22) Специальный налоговый режим для юридических лиц-производителей сельхозяйственных производителей // Экономика и право Казахстана №24.2005. 27с.
23) Кооперация ирригация по программе ТАСИС // Экономика и право Казахстана. 2006.-№4.28с.
2) Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан Халқына Жолдауы Астана, 07 ақпан 2008 ж.
3) Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан Халқына Жолдауы Астана, 28 ақпан 2007 ж.
4) Экономическая теория (политэкономия). Учебник под общей редакцией В.И.Видяпина и Г.П. Журавлевой. 4-е изд./ Видяпин В.И., Журавлева Г.П. - М., РЭА, 2000.-123-127 с.
5) Макконнелл К.Р., Брю С.Л. Экономикс: Принципы, проблемы и политика. Том 1.- М.: Республика, 1995.-321-325 с.
6) Мамыров Н.К., Ихданов Ж.О. Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана. Алматы, 1998г.-27-35 с.
7) Менкью Н. Григорий. Макроэкономика. Пер. с англ. Москва, 1994г.-322-327 с.
8) Сансызбаева Г.Н. Государственное регулирование экономики в зарубежных странах. Алматы,1996г.-45-51 с.
9) Орешин В.П. Государственное регулирование национальной экономики. Учеб. пос/ Орешин В.П.- М.: Юрист, 1999.-74-80 с.
10) Гайнуллин Ф.Р. Экономическая политика. Учеб. пос/Гайнуллин Ф.Р.-Алматы, 1999.-145-151 с.
II) Государственное регулирование экономики. Учеб. пос. под ред. В. И. Кушлина и Н.А. Волгина./ Кушлин В.И., Волгин Н.А. - М., 2001.51-57 с.
64
12) Постановление Правительства Республики Казахстан № 654 от 30
июня 2005 года «О плане мероприятий по реализаций Концепции устойчивого развития агропромышленного комплекса Республики Казахстан на 2006- 2010 годы».125-132 с.
13) О государственных закупках зерна в 2006 году //Экономика и право Казахстана. 2006.-№5.-25с.
14) Подведены первые итоги реализаций государственой аграпрограммы // Экономика и право Казахстана. 2006 .- №2.-31с.
15) Фонд финансовой поддержки сельского хозяйства выдает кредиты // Экономика и право Казахстана. 2005.- №22.54с.
16) Ученые о результатах аграрной реформы // Экономика и право Казахстана.2005.- №21.41 с.
17) По призводству зерна на душу населения...// Экономика и право Казахстана.2005 .-№16.27с.
18) Агросектор показывает тенденции роста // Экономика и право Казахстана. 2005.- №17.29с.
19) Минсельхоз рекомендует сократить в 2006 году посевные площади пшеницына 1,7 млн. га.// Экономика и право Казахстана. 2006.- №1.26с.
20) Состояние зерновой отрасли // Экономика и право Казахстана. 2006-№5.
21) Стоимость сельхозпродукции стало чуть выше // Экономика и право Казахстана. 2006.- №3.3Ос.
22) Специальный налоговый режим для юридических лиц-производителей сельхозяйственных производителей // Экономика и право Казахстана №24.2005. 27с.
23) Кооперация ирригация по программе ТАСИС // Экономика и право Казахстана. 2006.-№4.28с.
МАЗМҮНЫ КІРІСПЕ 3
1 РЫНОК ЖАҒДАЙЫНДА АГРАРЛЫ ӨНЕРКӘСШ ҚЫЗМЕТІНЩ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Қазіргі жағдайдағы ауыл шаруашылығы саласының тапсырмалары 5
1.2 Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеудің формалары 7
1.3 Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеуге қатысатын органдар 17
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЬІНДАҒЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ-НЫҢ ҚАЗІРГІЖАҒДАЙЫ
2.1 Ауыл шаруашылығындағы 2001-2007 жылдар аралығындағы негізгі көрсеткіштер 27
2.2 Қазақстан Республикасындағы жэне Шығыс Қазақстандағы ауыл
шаруашылығы мэселелері 40
2.3 Шығыс Қазақстан облысындағы ауыл шаруашылығы кластерінің қалыптасуы 46
3 РЫНОК ЖАҒДАЙЫНДА АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫН ЖЕТІЛДІРУ
ШАРАЛАРЫ 58
ҚОРЫТЫНДЫ 61
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 63
КІРІСПЕ
Дамудың жаңа кезеңі ел агроөнеркэсіп кешенінің алдына бірқатар жаңа, аса маңызды міндеттер қойып отыр.
Өткен 5 жылда Қазақстан аграрлық секторды дамытуда айтарлықтай нэтижелерге жетті. Ауыл шаруашылығының жалпы өнімі 2002 жылмен салыстырғанда 2 есеге жуық өсті. Инвестициялар 3 еседен астамға үлғайды. Бүл аграрлық секторды мемлекеттің орасан қолдауы нэтижесінде мүмкін болды. Сіздер біз табысты жүзеге асырған ауылды қолдаудың үш жылдық бағ-дарламасын жақсы білесіздер. Бағдарлама ел ішін дамытуға қуатты серпін берді.
Соңғы жылдары қазіргі заманғы технологияларды қолданудың арқасында дэнді-дақылдарды жинау күрт артты.
2004 жылдан бастап егінді міндетті сақтандыруды енгізу фермерлерге қүрғақшылық жылдарының өзінде кепілді кіріс алуына мүмкіндік туғызды.
Қабылданған шаралар ауыл шаруашылығындағы тауар айналымының төрт есеге жуық жалпы өсіміне оң ықпал етсе, ол 4 миллиард АҚШ доллары мөлшерінен асып түсті.
Ауылдарымыз бен селоларымыздың өмір сапасын жақсарту мемлекеттік саясаттың басым бағыты болып қала береді.
Қалыптасқан элемдік үрдістер мен қолда бар элеуетті ескерер болсақ, агроөнеркэсіп кешені біздің экономикамыздың жоғары маңызды, табысты саласььіюлуы тиіс.
Ауыл шаруашылығы өнімдеріне баға өсу үстінде, және түтастай алғанда, аталған сала өте пайдалы болуда, сондықтан біз оған ақша салуымыз қажет. Ауылдың бүған екпінді еңбегімен жэне жоғары қайтарыммен жауап беретініне сенімдімін.
Бірінші, елдің азық-түлік қауіпсіздігі қамтамасыз етілуге тиіс.
Ол үшін ауыл шаруашылығына және тамақ өнеркәсібіне инвестициялар тартуды үлғайту қажет. Қазақстан азық-түліктің негізгі түрлері бойынша өз қажеттілігін қамтамасыз етеді эрі экспорттық элеуетке ие.
4 Ел мүқтажы қанағаттандырылмай отырған маңызды тамақ өнімдерін өн-
діруді ынталандыруға ерекше назар аудару талап етіледі. Мэселен, өсімдік майы, жемістер, қант және басқалар. Біздің бүл проблемаларды шешуге мүмкіндігіміз бар.
Екінші, ауыл шаруашылығының өнімдерді экспортқа шығаратын секторларын күшейтуге күш-жігерді шоғырландырудың маңызы зор. Атап айтқанда, Каспий жэне Қара теңіздердің порттары арқылы өтетін жэне Қытай бағытындағы экспорттық арналарды кеңейту қажет.
Үшінші, мал шаруашылығы саласы да үлкен экспорттық элеуетке ие. Қосымша шара ретінде ветеринария жүйесін халықаралық стандарттарға көшіру қажет.
Үкіметке ауыл шаруашылығына барлық деңгейлерде жүйелі қолдау көрсетуде одан эрі шаралар қабылдауды тапсырамын.
Шикізат өңдеуге айрықша назар аудару қажет.
Кедейшілікке қарсы күрес жэне элеуметтік жіктелуді болдырмау бағдарламасы бойынша Қазақстандық қоғамның орнықты дамуын қамтамасыз ету жөніндегі шаралар аясында өзара байланысты шаралар кешенін, эсіресе, ауылдық жерлерде қабылдау жолымен кедейшілікті жою жөніндегі бүдан кейін де шараларды қолға алу қажет. Бүл нэтижелерге: елдің барлық өңірлерінің экономикасының өсуі;
ауыл шаруашылығын, оның ішінде неғұрлым тиімді қазіргі заманғы аграрлық технологияларды қолдана отырып дамыту;
әлеуметтік жэрдемақы алған кезде бюрократтық рэсімдерді оңайлатуды қоса алғанда, халықты элеуметтік қорғау жүйесінің тиімділігін арттыру, еңбекпен ұамту саясатын жетілдіру; кедейшілік проблемасын шешуге ел өңірлеріндегі бизнес-қоғамдастықтарды тарту жолымен қол жеткізілетін болады.
Ауыл шаруашылығының еліміздің экономикасында маңызды екенін атап кету орынды. Ол қоғамның негізгі халық шаруашылығы кешенінің бірі бола тұрып, қоғамның өмір сүру жағдайын анықтайды. Маңыздылық тек адамдардың азықпен қамтамасыздығында ғана емес, ауыл шаруашылығы
қлттық өндіріс тишділіп мен халықтың жүмыспен қамтамасыздығына ықпал етеді.
Республикамызда аграрлы сектордың қазіргі жағдайын ескергенде оны дамытуғ оңды эсер ететін негізгі принциптер:
- жалпыхалықтық мүддені есепке алатын, ішкі жэне сыртқы экономикалық саясатты белсенді жүргізуге мүмкіндік беретін ауыл шаруашылығы өндірісінің маңызды салаларына мемлекетік қолдау көрсету (протекция);
- рыноктық қатынастар сферасында өнімді түлыну мен кеңейтуге дайындық деңгейін белсендіру механизмін қалыптастыру;
- саланы дамыту мақсатында жоспарлы жэне нарықтық экономикалар шаруашылықтарының модельдерін рптималды үйлестіру артықшылықтарының үйымдастырушылық қүқықтық негізін қамтамасыз ету;
- материалды - техникалық базаны қамтамасыз ететін салаларды қолдау, ауыл жү-мыскерлерінің еңбек өнімділігі мен жалақы қарқындары арасындағы қатынасты қамтамасыз ету;
- республикадағы экспорттық потенциалды сала өнімдері бойынша көтеру. Бітіру жүмысының мақсаты Қазақстан Республикасының ауыл
шаруашылығының қазіргі жағдайы мен оны мемлекеттік реттеудің кейбір тэсілдерін талдау.
Бітіру жүмысының тапсырмалары:
а) нарық жағдайындағы аурарлы өнеркэсіптің қызметінің теоретикалық аспектілерін талдауға эрекеттену;
б) Қазақстна Республикасында ауыл шаруашылығының қалыптасуын қарастыру;
в) қазіргі жағдайда ауыл шаруашылық саласының тапсырмаларын талдау;
г) ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу формалары;
д) ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу органдары;
е) Қазақстан Республикасында қазіргі ауыл шаруашылығы жағдайын, негізгі өлшемдерін;
ж) Қазақстан Республикасы мен Шығыс Қазақстанның ауыл шаруашылығы мэселелерін;
з) ауыл шаруашылығы мэселелерін шешудің бір құралы ретінде Шығыс Қазақстан мысалында кластерлерді қалыптастыру мен дамыту.
Аталған аспектілерді жүйелеу барысында Қазақстан Республикасының статистика Агенттігі мен Шығыс Қазақстан облысының ауыл шаруашылық Департаментінің материалдары қолданылды.
7 1 РЫНОК ЖАҒДАЙЫНДА АГРАРЛЫ ӨННЕРКӘСШ ҚЫЗМЕТІНЩ
ТЕОРЕТИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Қазіргі жағдайдағы ауыл шаруашылығы саласының тапсырмалары
Қазақстан-2030 Стратегиясының біртіндеп іске асырылуы Қазақстан Республикасы Президенті Н.А.Назарбаевтың Астанадан 28 ақпан 2007 жылғы Жолдауында болашақ прогреске сенімді қамтамасыз етті. Табысты қадам жасауға толық негіз бар, тарихи мүмкіндікті пайдалану қажет. Ол үшін Қазақстанның жеделдетілген жан жақты модернизациясы жолы таңдап алынды. Бү_л даму болашағынынң бір ғана дүрыс векторы. Қазақстан мен қазақстандықтардың әлемдегі орынын қамтамасыз ету үшін, түрмысын жақсарту үшін, елдегі халық жағдайын элдеқайда жоғары көтеру үшін сыртқы рынокқа шығып, бекуіміз қажет. Осы жолда қазақстандық және аймақтық жағдайларын есепке алатын элемнің алдыңғы қатарлы елдері тэжірибелерін қолданамыз: біріншіден, белгілі табысы бар секторлар модернизациясы қарқынын жоғарылату; екіншіден, Қазақстанның экономикасының барлық сфералары мен элеуметік өміріне модернизацияны тарату.
Қазақстан Республикасының 2006 жылы 14 қарашада қабылданған №216 Қазақстан Республикасының 2007-2024 жылдарда орнықты даму Концепциясына көшуі туралы Жарлығында қарастырылғандай, ресурстарды пайдалану тиімділігін арттыру мэселесі маңызды. Қазақстанның орнықты дамуын қамтамасыз ету үшін:
- шикізат секторының үлесін біртіндеп азайта отырып, экономиканы қүрылымдық қайта қүру;
- ғылымды жэне инновацияларды ынталандыру негізінде шетелдік өзіне ұқсастардан асып тісетін технологиялық озуды дамыту;
қазіргі заманғы ауыл шаруашылығы технологияларын енгізу; біріккен экономикалық және экологиялық үлттық есептерді жіргізу жолымен табиғатты үқыпсыз пайдаланудан болатын үлттық байлықтың ысырабын есепке алу;
8
- жер, су, орман, минералдар жэне өзге де ресурстарды пайдаланудың
экологиялық әдістерін қоса алғанда, табиғатты пайдалануға деген осы заманғы еылыми негізделген көзқарасты енгізу;
- энергетикалық шығындарды еңсеру саласындаеы арнайы мемлекеттік баедарламаларды, біртүтас саясатты іске асыру барысында отандық экономиканың энергиялық тиімділігін арттыру;
- ел экономикасын технологиялық қайта жарақтандыру, осы заманғы технологияларды пайдалануды ынталандыру жэне ескірген технологиялар мен жабдықтарды экелуге тыйым салу;
- үлттық экономика қүрылымындағы табиғи ресурстарды пайдаланатын кэсіпорындар үлесін қысқарту, ғылымды қажет ететін, табиғатты сақтайтын жоғары технологиялық өндірістерді дамыту;
- алынған пайдалы қазбаларды жэне өндірілген биологиялық ресурстарды міндетті пайдаланудың өлшемдерін белгілеу;
- қалдықтарды орналастыру полигондарында жинақталған бағалы материалдарды қалпына келтіру жэне пайдалану;
- ауыл шаруашылығы жерлерін жайластыру жэне табиғи ландшафттарға бейімделген ауыл шаруашылығын жүргізу жүйелерін енгізу, экологиялық таза ауыл шаруашылығы технологияларын дамыту, ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлердегі табиғи топырақ қүнарлылығын сақтау жэне қалпына келтіру;
- табиғи ресурстарды заңсыз пайдаланудың қандай да түрін болдырмау жэне жолын кесу, браконьерлікке жэне биологиялық ресурстар объектілері мен өнімдерінің заңсыз айналымына қарсы күрес;
- шаруашылық қызметтің барлық салаларына ресурс үнемдейтін жэне қалдықсыз технологияларды енгізуді ынталандыру;
- қалпына келтірілетін көздерді жэне қайталама шикізатты пайдалануды қоса алғанда, экологиялық тиімді энергия өндіруді қолдау;
- ресурстарды үтымсыз пайдалануға, оның ішінде энергия ресурстарын ауада жағуға тыйым салу;
9
- энергия мен шикізатты тасымалдау кезінде, оның ішінде энергия
өндіруді экологиялық негізделген орталықтан алу есебінен ысырабын азайту, ұсақ түлынушыларды энергиямен қамсыздандыру жүйесін оңтайландыру;
- көліктің, көліктік коммуникация мен отынның экологиялық қауіпсіз түрлерін, оның ішінде көміртекті емес түрлерін жаңғырту жэне дамыту;
- ірі қалаларда негізгі қозғалыс түрі - экологиялық қауіпсіз қоғамдық көлікке көшу;
- экологиялық қауіпсіз технологияларды дамыту, түрмыстық-коммуналдық кешенді қайта жаңарту;
- барынша ү_зақ пайдалануға есептелген тауар өндірісін қолдау жолымен жізеге асырылады.
Бүл ілгерілеу элемнің бәсекеқабілетті елу елдері қатарына ену мен Қазақстанның түрақты мүше ел ретінде позициясын бекітуге жасайтын эрекеті.
Қазақстандық тауарлар мен қызметтердің озық халықаралық стандарттарға сай жаңа сапалы деңгейге шығуы шарт.
Бүл жеткіліксіз. Бүгінгі жэне потенциялды мүмкін деңгейлердегі экономикалық бэсекелік артықшылық болашағы мен қазіргі жағдайын болжап, салыстырып анықтау тапсырмасы түр.
Жүйелілік - жақын арадағы онжылдықта қазіргі элемде алға лездік ілгерілеудің басты формуласы.
Бүған барлық мүмкіндіктер бар.
Бізге: үлкен территория; қолайлы географиялық жэне коммуникациялы-транспорттық орын; табиғи маңызды ресурстар берілген.
Қол жеткізгеніміз: аймақтық экономикада лидерлік позиция; халықаралық эріптестермен конструктивті қарым қатынас; саяси жэне элеуметтік-экономикалықтұрақтылық.
Жуық аралықтағы үш жылда ауыл шаруашылық кешенінде шешілуге тиіс он тапсырмаларды Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбае ауыл шаруашылығы кешені мэселелері бойынша өткен 31 қаңтардағы ірі форумда атап өтті:
10
1) орта мерзімді болашақта негізгі тапсырма ауыл шаруашылығындағы
өңдеуші сеторды қолау болады. Қосылған құны жоғары, ауыл шаруашылығы шикізатын терең өңдеуге мэн беру керек. Өңдеу - бэсекеқабілеттілікті көтеру негізі, сапалы тауарлар; салықтық ынталандыруда қайта қарастыру қажет;
2) ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеуде кластерлік тэсілді пайдалануды белсенді ету. Қазақстан үшін болашағы зор деп танылған салалық кластерлер ішінде, Президент пікірінше, ауыл шаруашылығымен азық түлік өндірісі мен тоқыма өнеркэсіптері тікелей байланысты. Әкімдерге кэсіпкерлермен эріптесе отырып, эр аймаққа маманданған кластерлерді дамытудың кешенді шараларын ойластырып, іске асыру тапсырылды;
3) елімізде ауыл шаруашылық өнімдерін өткізетін аймақтық желі құрылғын, Мал өнімдері және Казагромаркетинг корпорациялары базасында ақпараттық - маркетингтік қолдау жасау. Ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірушілерге ақпарттық кеңестік қолдау көрсетуді кеңейту;
4) ДСҮ енгенде халықаралық стандарттарды қолданатын шетелдік өндірушілермен бэсекелесу қажеттілігі туындағайды, ал Қазақстан Республикасында өкінішке орай, 180 ауыл шаруашылығы кэсіпорындарының 7 ғана стандарттарға сай келеді;
5) фермерлер мен өңдеуші кэсіпорындарға өткізу рыноктарына қол жеткізу қажет;
6) ауыл шаруашылығын тиімді несиелендіру жолдарын ойластыру, ауыл шаруашылығын қаржылық қолдау Қорында қарыздырды реструктуризациялау қажеттіліг туындады;
7) ауыл шаруашылығы техникаларын жаңартудың кешенді шараларын қабылдау, отандық машина қүрылысы мен ауыл шаруашылығы техникасы лизингін жетілдіруге мән беру;
8) ауыл шаруашылғы ғылымын басымдылық тэртіппен дамыту;
9) қазір жаңа аграрлы техника мен құрал жабдықтарды тиімді пайдалана алмайтын ұсақ шаруашылықтар басым, олар үшін жаңа құралдар сатып алу, егін айналымы нормаларын сақтау қымбатқа түседі;
11
10) ауылдарда әлеуметтік инфрақұрылымдарды дамыту қажет, эсіресе, мәдени бағытта.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында Қазақстан жеделдетілген экономикалық, элеуметтік жэне саяси модернизация жолында деді. Ағымдық жылы үш жылдық агро азық түлік бағдарламасын іске асыру аяқталды. Елдегі агробизнесті қолдау мен мемлекеттік реттеу жүйесін қүрдық. Теолько в текущем году н ағымдық жылдың өзінде ауыл шаруашылығын дамытуға республикалық бюджеттен 57,9 млрд.теңге бөлінген. Бү_л рекордтық сандар. Агроөнеркәсіп кешені мен ауыл территорияларын дамытуды мемлекеттік реттеу туралы Заң қабылдау қажет.
Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік Сауда Үйымына енуі отандық ауыл шаруашылығы өнімдерінің бэсекеқабілеттілігіне ерекше талаптар қойып отыр. Болашақта аграрлы өндіріс индустриализациясына айырықша мэн беріп, оны ауыл шаруашылығы шикізаттарын өңдеу мен өндіру сферасында кластерлік инициативалар арқылы жүргізу көзделген. Сондықтан осы салаға агроиндустриалды саясат жолында жеке меншік сектор назары мен несиені тарту керек.
Тэуелсіздікті алғаннан бері соңғы 5 жылда біздің аймақ элемдік экономика үшін маңызды болып отыр. Әлемдік нарық үшін құнды болып есептелетін мү_най, газ, руда мен ауыл шаруашылығы шикізаттарын жеткізуші бола отырып, транзиттік мүмкіндіктерімізді нығайтудамыз.
Қазақстан республикасында ауыл шаруашылығының 1991 жылдан бастап дамуы жерді пайдалануды қоғамдық формадан жеке меншікке өткізумен байланысты. ССРО қүлағаннан кейін колхоздар мен совхоздар орынынна жеке меншік фермерлік жэне шаруа шаруашылықтары келді. Жер пайлар арқылы совхоздар мен колхоздар жүмысшылары арасында бөлінуі тиіс болған, бірақ олай болған жоқ, бос жерлер жылдам пайдалануға бөліске түсті. Жалпы үлес санынан 2,295 мың данаға меншік құқығы туралы куэлік берілген, ал бөлінген жер учаскелері 44,2 мың дана, жалпы куәліктер санынан 1,8% құрайтын. Осыған қарамастан, өз пайларын алған адамдар өндірістік кооперативтерге (коллективті шаруашылықтарға), акционерлік қоғамдарға жэне жауапкершілігі
12 шектелген әріптестіктерге енді. Ауыл шаруашылығы өндірісінің қалптасқан
технологиялық, ғылыми - үйымдастырушылық, элеуметтік - интелектуалды базасын өзгерту мен ауыл халқының өмір сүру деңгейінің күрт төмендеуі колхоздарды (совхоздарды) өндірістік кооперативтер мен акционерлік қоғамдарға айналдырумен байланысты емес пе деген сауал туындайды. Жауп ізде барысында ауыртпалығы төменірек, альтернативті де мақсатты ауылдың нарыққа көшу нүсқасы бойынша мемлекеттің негізгі рөлі қаралған процестерді жеделдету мен ынталандыру механизмін және үйымдастырушылық қүқықтық механизмді жасау болар еді.
Осының барлығы 1998 жылға дейін созылды. Сол жылдан бастап мемлекет ауыл шаруашылығына көмектесуден бас тартқан емес жэне жетілдіру үстінде.
Дегенмен, біз таңдап алан жеке меншікке ауыл шаруашылығынкөшіру жолы ондағы өлшемдердің кенеттен төмендеуіне экелді.
1.2 Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу формалары мен тэсілдері
Агроөнекэсіп кешенін мемлекеттік басқару органдары қызметтері мен тапсырмалары орындалуы үшін экімшілік жэне экономикалық реттеу тэсілдерін қолданады. Әкімшілік тэсілдер эдетте ауылшаруашылық өнімдерін өндірушілердің заңдылықтар мен тэртіпті сақтауын бақылауда қолданылады, ауыл шаруашылығына кешеніне эсер ету формаларының негізгісі болудан қалған десе де болады. Басым бағыт ретінде дами отырып, заңдылық пен тэртіп элеуметтік өмірге жен жақты ене отырып назар аударуды қажет етеді. Заңдылықты сақтау мен тэртіпті қамтамасыз ету кешенді шараларды іске асыруды білдіреді, олар заңды бүзушылық, алдын алу, себептерін жоюға, қүқық бүзушылық жағдайында қолданылады.
Мемлекеттік инспекциялар мен қызметтер бақылау жұмыстарын атқарады: мысалы, ауыл шаруашылығы жерлерін мақсатты пайдалану, санитарлық және ветеринарлық нормаларды қадағалау, салықтық жэне монополияға қарсы заңдылықтарды сақтауын қадағалау жэне т.б.
13 Әкімшілік тэсілдер басқару шешімдерін нақты, қалтқысыз
орындалуды талап етеді, императивті сипатта мемлекеттік мәжбүр ету арқылы да қамтамасыз етілуі де мүмкін. Әкімшілік - құқықтық қатынастарда мемлекет билігі анық жэне іске асырылады. Ол құқықтық жазбаларға енгізілген жэне ауылшаруашылық кешеніндегі қүқықтық қатынастардағы заңдық міндеттер мен қүқық мүмкіндіктер блып табылады.
Әкімшілік қүқықтары көмегімен ауылшаруашылығы кешенінің барлық сфераларындағы өндірістік қатынастарға белседі түрде эсер етуге болады, қатысушылардың ерікті эрекеттері реттеледі.
Ауыл шаруашылығын басқару функциясын іске асыру мемлекеттік органдардың сол сала экономикаына реалды эсері, материалдық ұйымдастырушылық қүралдармен мемлекет күшімен мэжбүрлеу арқылы қамтамасыз етумен байланысты. Әкімшілік құқықтық қатынастардың ерекшелігі анықталады: юридикалық теңсіздіктер; түлғала арасындағы құқықтық қатынастар билік бағыну принципі бойынша іске асырылады. Бір жақ (мемлекеттік басқару органы) билікке ие, екінші жағында бағынушы түлға.
Орындаушы бөлуші қызметін жүргізе отырып, агроөнеркәсіптік кешенді мемлекеттік басқару органы өз билігі шеңберңнде қү_қық қатынастарына қатысушыға белгілі эрекеттерді орындауды талап ете алады. Мемлекеттік билік органдары басқару функциясын іске асыру процесінде агроөнеркэсіптік кешен үшін билік басқарушылығын пайдалана алады. Аталған қүқық қатынастарына барлықхалық шаруашылығы кешені үшін міндетті, жергілікті жағдайды ескеруге міндетті емес тікелей мемлекет биліктерін жатқызуға болады. Мысалы, ауылшаруашылығы өндірісін, санитария, қоршаған ортаны қорғау жұмыстарын іске асыратын, ауыл шаруашылығы жерлерін қалыпты жағдайда ұстау (сақтау) т.б.
Тарих көрсеткендей, ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу оның дамуына оңды әсер ете алмады, керісінше, экономикалық дағдарыстар мен күйреуіне негіз болған саты деуге де болады. Нарықтық экономиканың қалыптасуы жағдайында мемлекеттік реттеудің экономикалық тэсілдері ауыл шаруашылығын дамыту мен қалпына келтіруде доминантты да
14 ынталандырушы екендігі анықталды. Ауыл шаруашылығын экономикалық
мемлекеттік реттеу аграрлы қызметке түлғалардың экономикалық мүдделілігіне негізделеді. Белгілі болғандай, кез келген ауыл шаруашылығы тауарөндірушінің мақсаты пайда алу, жэне шаруашылық қызметі де мемлекет те оптималды тиімді жағдай жасауы тиіс.
Экономикалық реттеу тэсілдері өндірістік шаруашылық қызметтің еріктілігін қамтамасыз етуі тиіс, меншікті иемдену еріктілігін енгізу мен нығайту, шаруашылық өндірістік қызметтің жэне ауыл шаруашылығының жаңа өндірістік базасын құру. Ауыл шаруашылығын реттеудің экономикалық тэсілінің негізгі қызметі өндірушілердің экономикалық мүдделеріне тиімді өндіріс жағдайында қолда бар ресурстарды мүмкіндігінше толық пайдалануда.
Нарықтық экономикада аграрлы сектор мемлекеттік реттеу мен нарықтық рычагтардың оптималды үйлесімін талап етеді, ауыл шаруашылығы мен оған байланысты салаларда макро жэне микро деңгейлерде процестерге мемлекет әсерін тэжірибе жүзінде, теоретикалық жағынан жетілдіру қажеттілігін туындатады.
Ауыл шаруашылығы кешенін мемлекттік реттеу отандық азық түлік нарықтарын импорттан қорғау экономикалыү тэсілмен реттеуді қолдануға қалайды, сонымен қатар, аграрлы сектор жоғарымонополиялы салалар, ауыл шаруашылығы үшін өндіріс қүралдарын өндіретін және оның өнімдерін сатып алатын; мемлекеттің тапсырыс беруші ретіндегі жэне қазіргі жағдайды ескеретін инвестор ретіндегі қызметтерін жетілдіру; нарықтық инфрақүрылымды дамытуға қатысу; ауыл шаруашылғы кешенінің секторын мемлекеттік қолдау; ауылдың элеуметтік сферасын дамыту; аграрной ғылымды дамыту жэне ауыл шаруашылығы кадрларын дайындау. Мемлкеттің реттеуші рөлі нарық экономикасы үшін экономикалық реттеудің тиімді механизмін қалыптастыруда маңызды. Мүнда аграрлы сетордың спецификалық ерекшеліктері есепке алынып, өндірістің маусымдылығы, кпитал айналымының баяулығы, табиғаттың стихиялы өзгерістерімен байланысты өндірістік тэуекелдің жоғарылығы ескерілуі қажет.
15 Ауыл шаруашылығы кешеніне белсенді эсер етудегі экономикалық тэсіл
несиелік жэне салықтық реттеулер, еңбекке жалақы деңгейін, элеуметтік дамуды реттеу, мемлекттік бағдарламалар арқылы, тапсырыстар, тиімді кеден саясаты арқылы іске асырылады.
Ауыл шаруашылығы өнімдерін өткізу дағдарысы кезінде ресурстардың шектеулігі аграрлы сферада өндірі тиімділігін жоғарылатуда протекционистік саясатқа бағынуды білдіреді. Осыған байланысты, ауылдық тауар өндірушілерді ынталандыруға бағытталған экономикалық механизм және шаралар кешені өнімді салымдар мен рентабельді өндіріске бағытталады. Бүл мақсатқа жету үшін экономикалық жүйе рычагтары (бағалар, несиелер, салықтар мен бюджеттік субсидиялар) аймақтар бойынша тиімді де рентабельді кэсіпорындар топтарын ынталандыруға пайдаланылатын болады. Ауыл шаруашылығы өндірісін агроөнеркэсіптік реттеу жүйесінде реттеуде толығымен интервенцияланған тауарларды сатып алу мен ауыл шаруашылығы өнімдерінің кепілдігі маңызды. Баға саясаты облысында еркін баға қүрылу принципі мен бағаны мемлекеттік реттеудің үйлесімді қолдануы, мемлкеттік тапсырыспен кепілдік деңгейін белгілеумен, сүраныс пен ұсыныстарға байланысты монополизацияны қатаң шектеу тенденциясында жүреді.
Несие қаржылық саясатта ауыл шаруашылығы үшін пайыздық ставкасы төмендетілген арнайы несиелерді мақсатты пайдалану.
Салық саясатында салықтың қайталануы мен көп каналдығын болдырмау маңызды. Аталған саясаттың стратегиялық бағыты жер салығын сапасы мен орналасуына байланыстыр аотырып, бір каналды формаға өткізу. Сонымен қоса жер салығы жерді тиімді пайдалануға ынталандыруы керек.
Нарықтық механизмді мемлкеттік реттеудегі игеру тапсырмалары мен тэілдеріне ауыл шаруашылығы кешенін басқарудың жаңа жүйесі сэйкес келетін болады. Осы мақсатта кэсіпорындар мен салаларды мемлкеттік басқару қызметін нарықтық шаруашылық субъектілері арасында экономикалық реттеуге қайта бағыттау саналы қадам болады.
Ауыл шаруашылығы кешенін мемлекттік реттеу міндетті түрде сыртқыэкономикалық бағытты да қамтиды. Отандық ауыл шаруашылығын
16
қорғау тапсырмасы маңызды тапсырма. Аграрлы протекционизм мен сыртқысауданы қорғау формалары мен деңгейі ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірушінің жағдайына жэне жеке тауарлар мен тауар топтары нарықтарына, нарықтың қамтамасыздығына жэне отандық өнімдердің бэсекеқабілеттілігіне байланысты.
Аталған мэселеде ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірушілерден басқа екінші жақтағы түлынушылардың мүдделері отандық тауарөндірушілердің мүдделерімен сэйкес келе бермейді. Көп бағытты күштерді есепке алу нэтижесі бола отырып, аграрлы протекционизм сипаты мен деңгейі компромисті сипатта болуы тиіс.
Ауыл шаруашылығы кешенінің сыртқыэкономикалық байланыстары протекционизм мен еркін сауданы тиімді үйлестіру керек, өйткені бірінші сфера мен азық түлік өндірістері арасында соңғысын сақтау батыс капиталы мен технологиясын қажет етеді.
Ауыл шаруашылығының элеуметтік экономикалық қүрылымындағы өзгерістерге байланысты аграрлы экономиканың жеке секторына назар аудару талап етіледі. Анықталғандай, жалпы өнім ішіндегі халықтың ауыл шаруашылық өнімдерінің үлесі жоғарылаған. Халық шаруашылығын қолдау үшін аграрлы саясатты аграрлы саясатқа басымдылық тапсымаларын қойған дұрыс.
Аграрлы саясаттағы жеке сектоларда азық түлік қорының есебін жүргізбестен, ауыл шаруашылығы өндірісінің өрлеуіне немесе өсім уақытын үнемдеуге сенім артуға болмайды.
Ірі ауыл шаруашылығы кәсіпорындары таңдау саясатын жүргізуге мүмкіндік алады. Олар қатаң мақсатты несие ала отырып, бөлінген қаражатқа бақылау жасауы қажет. Қаржылар кэсіпорындарға арнайы бағдарламалар негізінде конкуспен босатылуы міндетті. Осы шарттармен қазірдің өзінде өндіріспен айналысып келген, қаражаттарды барынша қайтарымдылықпен қолданатын шаруашылықтар алғаны тиімді.
Кез келген аграрлы реформа бағытының ерекшелігі жер реформасының орталық назарда болуы. Жерге байланысты қайта қүрулар жерлерді қорғау мен
17 маңызды табиғи ресурс ретінде рационалды түтынуды қамтамасыз ету мен
жер қүнарлылығын көтеру, жердегі шаруашылықтың түрлі формаларына тең қүқылық жағдайын қамтамасыз ету.
Жер мемлекеттік, жеке жэне үжымдық меншік түрлерінде болуы мүмкін. Жер саясатында мемлекет арендалық қатынастарды дамытуға ерекше мэн береді. Нэтижесінде жер мен өндірістік қорлар, жү_мыс күші араларындағы арақатынастарды салыстырмалы қысқа мерзімде оптимизациялауға, тиімді шаруашылық жүргізуге қажетті жер концентрациясы процесінн оңайлатуға, арзандатуға болады.
Жерді пайдалану ақылы. Жер үшін жасалатын төлем формалары жер салықтары, уақытша пайдаланғаны үшін арендалық төлемдер, меншікке жер участогын сатып алу төлемдері, жерді арендаға беру қүқығын сатыа алу төлемдері.
1.3 Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу органдары
Қазақстан Республикасында аграрлық қатынастарды мемлекеттік реттеу басқару органдары мен басқа да буындармен бірлесе отырып іске асырылады. Әрбір ерікті басқару органы өз мүмкіндігі шеңберінде ғана қатаң қызмет көрсете алады. Қазақстан Республикасындағы ауыл шаруашылығын басқару органдары компетенциялары бойынша екі түрлі болады:
- жалпы компетенциялы басқару органдары (Қазақстан Республикасының Үкіметі, Парламент, Президент аппараты жэне т.б.);
- арнайы компетенциялы ауыл шаруашылығын басқару органы (ауыл шаруашылығы Министрлігі, оның қүрылымдық бөлімі, мемлекеттік ауыл шаруашылығы инспекциялары жэне т.б.)-
Жалпы компетенциялы басқару органдарына ерекше күш беретін ауыл шаруашылығы мен агроөнеркэсіп кешенін басқару, біріншіден, аталған органдардың арнайы қызметі бола алмайды, екіншіден, аталған органдар шешімі Қазақстан Республикасы территориясындағы барлық физикалық жэне заңды түлғаларға таратылады. Мысалы, Қазақстан Республикасының Үкіметі
18 ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының басқаруын үйымдастырумен
байланысты сұрақтарды шешеді, ауыл шаруашылығын материалды-ресурсты ынталандыру шараларын белгілейді, ауыл шаруашылық өнімдерін сату, өңдеу, сақтау, сатып алу лицензияларын береді немесе жояды, жердің өнімділігін жоғарылатудың аймақтық бағдарламаларын ұйымдастырады, ветеринарлық қызметті, жер кадастрын жүргізеді, ауыл шаруашылық өнімдерін өндірушілерге қолдау жасайды жэне т.б.. Ауыл шаруашылығы министрлігі тек ауыл шаруашылығымен байланысты мэселелерді шешеді. Егер Қазақстан Республикасының Үкіметінің қаулысы Қазақстан Республикасының территориясына таратылатын болса, ауыл шаруашылығы Министрінің бүйырығы ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірумен айналысатын субьектілерге ғана таралады. Орындаушы билік органдары мен жалпы компетенциялы жергілікті басқару органдарына келетін болсақ, оларға тең арнайы компетенциялы органдармен салыстырғанда, ауыл шаруашылығы өндірісі мен агроөнеркэсіптік кешенді барлық территорияда реттеумен айналысады.
Сондықтан Үкімет қаулысы мен жергілікті атқарушы органдар шешімдерінде жэнежергілікті өзін өзі басқару органдарында эркелкі салаларды реттейтін түрлі құқықтық нормалар, реттелетін түрлі салалар болуы мүмкін (мысалы, ауыл шаруашылығы өндірісі мэселелері тікелей қатысы жоқ транспорт мэселелерімен, байланыс, өнеркэсіп, құрылыс және т.б. мәселелермен үйлеседі).
Әлеуметтік компетенциядағы органдар ішінде Қазақстан Республикасындағы ауыл шаруашылығы Министрлігі Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы Министрлігі туралы Қаулыға байланысты қызмет етеді, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 16 қарашадағы №1731 қаулысымен бекітілген. Қаулыға сэйкес, Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы Министрлігі Қазақстан Республикасының орталық атқарушы органы болып табылады. Ауыл шаруашылығы сферасында салааралық координацияны заңмен қарастырылған шекарада іске асыра отырып, ветеринария, фитосанитария, асыл түқымды мал
19 шаруашылығын, мемлекеттік дэнді дақылды ресурстарды өткізу мен сақтау,
мелиорация, ирригация мен дренажды басқарады. Қабылданған Заң шеңберінде ауыл шаруашылығы сферасында Министрлік Қазақстан Республикасы Заңдарымен Ата Заңына сэйкес, Қазақстан Республикасы Президентімен Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілері мен Қазақстан Республикасының басқа да нормативті қүқықтық актілері арасындағы үйлесімділікті қамтамасыз етеді.
Ауыл шаруашылығы министрлігі заңға сэйкес банктерде есепшоттары, бекітілген бланкілері, мемлекеттік тілде мөр мен штампы бар, үйымдастырушылық қүқықтық формасы жағынан заңдық тұлға болып табылатын заңды түлға. Азаматтық құқықтық қатынастарда министрлік заңға сай құқығы болса, мемлекет атынан келісім жасай алады.
Министрлік азаматтық қүқықтық қатынастарда өз атынан да келісім жасай алады. Министрлік оперативті басқару құқығына оқшауланған мүлкі бар. Министрлік мүлкі оған берілген мүлік есебінен түрады жэне негізгі және айналым қаражаттары болады, басқа да мүліктері болуы мүмкін, олардың қүны министрлік балансында есепке алынады. Министрлікке бекітілген мүлік республикалық меншік, министрлік өз қарауына байланысты жүмсауға қүқысыз. Министрлік қүзырлығы жайындағы ережелер шеңберінде бұйырық түрінде акт шығарады. Олардың Қазақстан Республикасы территориясында міндетті орындалу күші бар. Министрліктің облыстарда территориалды органдары, Астана мен Алматы қалалрында, қалалр мен аудандарда үйымдастырушылық қүқықтық формада мемлекеттік мекемелер бар. Министрліктің қүрылтайшысы Қазақстан Республикасының Үкіметі атынан мемлекет болады, қүрылтайшылық қүжат министрлікті құру туралы акт пен Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы Министрлігі туралы Ереже. Министрлік қызметі респудикалық бюджеттен іске асырылады. Министрлікке министрлік қызметіне жататын міндеттемелерді орындау туралы келісім жасауға тыйым салынады. Егер министрлікке заңмен табыс экелетін қызмет атқару қүқығы берілсе, аталған қызметтен табылған кіріс республикалық бюджет табысына айналады. Ауыл шаруашылығы өнімдерімен
20 халықты қамтамасыз ету, өнеркэсіпті шикізатпен, нарықтың дамуына сәйкес
аграрлы сектордың экспорттық мүмкіндігінн үлғайту үшін бірегей мемлекеттік аграрлы саясат жүргізу мақсатында, ауыл шаруашылығы министрлігі келесі тапсырмаларды оындай отырып қызмет етеді:
а) ауыл шаруашылығы өндірісінде мемлекеттік саясатты жүргізу ветеринария, фитосанитария, асыл түқымды мал өсіру, ирригация жэне дренаж облыстарына арналып жасалады;
б) ауыл шаруашылығын дамытуға бағытталған мемлекеттік жэне басқа да бағдарламаларға қатысу;
в) агроөнеркэсіптік кешендегі маркетингтік қызметті дамыту мен ақпараттық жүйені қалыптастыру;
г) өндіріске эдістемелік жетекшілік көрсету, ауыл шаруашылығы өндірісі сферасында жүмыспен қамтылған шаруашылық субъектілерін қалыптастыру мен оларды заңға сай қаржылық қолдау;
д) ауыл шаруашылығы өндірушілеріне сервистік қызмет көрсету, мелиорация, химиялау мен жабдықтау, техникалық жэне энергетикалық қамтамасыздық көрсететін мемлекеттік саясатты іске асыру;
е) жер қатынастарын дамыту үшін құқықтық, элеуметтік экономикалық жағдайларды жетілдіру, эртүрлі ауыл шаруашылығы үйымдарының тиімді қызметін қамту, қүларлы жер үдайы өндірісін сақтауға жэне оны рационалды тұтынуға бағытталған шараларды іске асыру;
ж) ауыл шаруашылығы облысында мемлекетік бақылауды іске асыру;
з) ішкіжэне сыртқы азық түлік нарықтарындағы ситуацияларды зерттеп, оны ауыл шаруашылығын өндірушілерге дейін жеткізу.
Қазақстан Республикасының Президентінің № 235 1999 жылдың 13 қазанындағы Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік органдар құрылымын жетілдіру мен олардың компетенциясын анықтау туралы Бүйырығына сэйкес Қазақстан Республикасының Үкіметі Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы Министрлігінің қүрылымын анықтады: 1) басқару;
т
21
2) экономикалық реформалар, маркетинг пен құқықтық жұмыстар департаменті;
3) ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы департаменті;
4) техникалық саясат, сервис жэне ғылыми қамтамасыздық департаменті;
5) қаржылық басқару басқармасы;
6) халықаралық эріптестік жэне инверсионды жоба;
7) балық шаруашылығын басқару;
8) атқаруды қамтамасыз ету мен ұйымдастырушылық кадр жұмыстары мен оны басқаруды бақылау;
9) ветеринария комитеті (заңды тұлға қүқында);
10) орман жэне аң шаруашылығы (заңды тұлға құқында);
11) жер ресурстарын басқару комитеті (заңды тұлға құқында). Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы Министрлігін
Қазақстан Республикасының Ата Заңына сэйкес, Республиканың Премьер-министрлігі үхынған министр басқарады. Министр орынбасары болады (вице-министр), министр үхынысы арқылы Қазақстан Республикасының Үкіметі қызметіне сайланады.
Министрлікке жүктелген барлық тапсырмалар мен қызметтер үшін министр жауапты, өйткені ол сеніп тапсырылған министрліктің жұмысын үйымдастырушы, басқарушы. Осы мақсатта министр:
- өз орынбасары мен территориялық органдардың, министрліктің құрылымдық бөлімшелерінің міндеттері мен қрырын анықтайды;
- заңға сэйкес, министрлік қызметкерлері мен территориялық органдардың қызметкерлерін жұмысқа алады немесе жүмыстан босатады;
- заңмен бекітілген тэртіппен министрліктің территориялық органдары басшылары мен қызметкерлеріне тәртіп бүзушылық бойынша шара қолданады;
- министрлік жэне территориялық органдар кү_рылымдарын бекітеді, орталық аппараттың штатты кестесін, заңды тулға бола алмайтын министрлік құрылымдық бөлімдерімен территориялық органдардың кү-рылымы туралы ережені құрады;
22
- министрлік бұйырықтарына қол қояды;
- мемлекеттік органдарда министрлік атынан жұмыс жасайды;
- заңға сэйкес басқа да құзырларын іске асырады.
Министрлікте министрдің кеңестік жиналыстық органы болып табылатын коллегия бар, оның құрамы минситрмен бекітіледі.
Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы министрлігі туралы ережеге сэйкес, заңмен бекітілген тэртіппен келесі қызметтерді атқарады:
1) мемлекеттің аграрлы саясатын, стратегиялық жоспарларын, басымдылық жоспарларын, басым жэнебасқа да бағдарламаларын қалыптастыру мен іске асыруға қатысады;
2) ауыл шаруашылығы өнімдері өндірісін өсіру мен тұрақтандыру шаралары кешенін іске асырылады;
3) ауыл шаруашылығы үшін салық саясаты мен қаржы несие саясаттарын қалыптастыруға қатысады;
4) мемлекет аралық экономикалық байланыстарда басым бағыттарды анықтауға қатысады, ауыл шаруашылығында ветеринарияға, фитосанитарияға, ирригация мен дренажда инвестицияны пайдалану мен тартуға ықпал жасайды;
5) ауыл шаруашылығы, ветеринария, фитосанитария, асыл түқымды мал шаруашылығы, дэнді дақылдарды мемлекеттік сату мен сақтау, мелиорация, ирригация жэне дренаж сүрақтары бойынша жер жэне басқа да ақпараттық қүқықтық актілер жасайды;
6) ауыл шаруашылығы мэдени дақылдарын зиянкестерінен, ауырулардан қорғау, республика территориясын аса қауіпті жануарлар инфекцияларынан қорғау, ауыл шаруашылық өсімдіктерін зиянкестер мен ауырулардан қорғау, өнімдердің, шикізаттардың жэне өсімдіктердің ветеринарлы- санитарлы жэне фитосанитарлы өнім экспертизасын өткізу;
7) мелиорация, ирригация жэне дренаж облысында мемлекеттік саясатты іске асыруға қатысу;
8) ветеринария, фитосанитария мен асыл түқымды өсіруді іске асыруды мемлекеттік бақылауға алу;
23
9) ауыл шаруашылық машиналарын жэне тракторлардың техникалық
жағдайларын қарап есепке алуды өткізу;
10) нан өнімдері мен бидайды сақтау сапасына бақылауды іске асыру жэне мониторинг жүргізу;
11) мемлекеттік бюджет қаражаттары есебінен товарлар мен қызметтерді мемлекеттік сатып алуды іске асыру;
12) ауыл шаруашылық тауарөндірушілеріне ішкі жэне сыртқы азық түлік рыноктарындағы ситуация туралы ақпараттарды жеткізеді;
13) өз құзыры шегінде, агроөнеркэсіп кешені субъектілері қызметін бюджеттік несиелердің, үкіметтік және үкімет кепілдігімен берілетін сыртқы қарыздардың жұмсалуы мен қайтарылуын координациялайды, бақылау жасайды;
14) республикалық бюджеттің орындалуы мен жасалуына қатысады;
15) республикалық иеншіктегі мемлекеттік акция пакеті мен үйымдардағы мемлекеттің үлесін пайдалану мен иелену қүқығын іске асыркды;
16) заңға сэйкес басқа да функциялар.
Ауыл шаруашылығы министрлігі басқару қызметін басқа да министрліктер мен ведомстволармен, акционерлік қоғамдар мен басқа да қоғамдармен, Қазақстан Республикасының Шаруа одағымен; шаруа шаруашылығы Ассоциациясымен, ауыл шаруашылығы кооперативтерімен, ауыл шаруашылығы ғылымдары Академиясымен бірге іске асырады.
Министрліктің негізгі тапсырмаларын іске асыру үшін жэне қызметін жүргізу мақсатында заңды тәртіппен министрлік құқықтары:
а) өз қүзыры шегінде орындалуы міндетті нормативті қүқықтық актілерді қаблыдауға;
б) мемлекеттік кэсіпорындар қүрылтайшысы болуға, олардың уставын бекітуге, жеке меншік қүқығы субъектісі қызметін іске асыру;
в) министрлік алдына қойылған тапсырмаларды іске асыру мақсатында мемлекеттік жэне басқа да үйымдар ақпараттарын сүрау жэне алу;
г) заңмен бекітілген жағдайларда лицензиялау мен сертификат беру;
д) өз қү-зырында мемлекеттік меншік болып табылатын мүлікті пайдалану;
24 е) фитосанитариялық бақылау, түқымды асылдандыру ісі, ветеринария,
өсімдіктерді қорғау жэне ветеринарлық дэрілерді өндіруде нормативті құқықтық актілердің орындалуына мемлекеттік бақылау.
Министрліктің барлық деңгейлер сұрақтары бойынша бұйырықтары мен талаптары, шешімдері бақылау қүзырына жататын болса, барлық физикалық жэне заңды тұлғыларға орындауға міндеті. Ауыл шаруашылығын басқаруда кең құзырға облыстық жэне аудандық ауыл шаруашылығын басқару басқарма органдары ие. Аталған агророөнеркэсіптік кешеннің территориалды-салааралық басқару органдары буындардың ерекшелігі олар министрлік пен субъектілер арасын жалғайды (кооперативтер, шаруашаруашылығы, аграрлы жолдастық жэне т.б.). Ауыл шаруашылығын басқарудың облыстық және аудандық органдарына Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы министрлігінің директивтерін іске асыру жауапкершілігі жүктелген. Ауыл шаруашылығы кешенін басқару органынынң жоғарғы буыны бола отырып, облыстық жэне аудандық басқару органдары мемлекеттің аграрлы саясатын іске асырудың концептуалды бағыттарын жергілікті жерлерде іске асыру үшін жұмыс бағытын анықтап, үйымдастырады. Ауыл шаруашылығын басқарудың облыстық жэне аудандық органдары ғимраты олардың қызметінде жергілікті топырақ климаттық, экономикалық жэне т.б. жағдайларды есепке алуға мүмкіндік береді. Ауыл шаруашылығын басқарудың сондай бір органы Шығыс Қазақстан облысы ауыл шаруашылығы Департаменті (АШД).
АШД экономикалық талдау, маркетинг жэне ақпараттық қамтамасыздықты дамыту бөлімі (кейін Бөлім) ШҚО АШД мемлекеттік мекемесінің құрылымдық бөлімі болып табылады.
Бөлім ҚР Ата заңы мен Заңдарына, ҚР Үкіметі мен Президентің нормативті актілеріне, экімшілік шешімдеріне, облыстық экім шешіміне, Департамент директоры бүішрықтарына, аталған Ережеге сэйкес қызмет етеді. Бөлім туралы Ереже, құрылымы мен саны облыстық ауыл шаруашылығы Департаменті директорымен бекітіледі. Бөлімнің негізгі тапырмалары:
25
- агрокешен субъектілеріне агроазық саясаты механизмдерін жеткізу,
түсіндіру;
- облыстағы агроөнеркэсіптік кешеннің бағдарламаларын талдау, мониторинг жасау, ойластыру, іске асыру;
- ауыл шаруашылығын өндіру бойынша орта мерзімді индикативті жоспар құру;
- агроөнеркэсіптік кешені субъектілерінің ауылдық несие эріптестігі, микронесие үйымдары, ауыл шаруашылығы өндірісіне алдыңғы қатардағы технологияны енгізуге көмек беру;
- аймақтық аграрлы саясатты іске асыру үсыныстарын енгізу мен тапсырмалары мен құзырлы эрекеттерін іске асыру шараларын қалыптастыру;
ауыл шаруашылығы өнімдері нарығы мен өңделген өнімдер мониторингін өткізу;
- ішкі жэне сыртқы азық түлік нарықтарындағы жағдайларды зерттеу жэне оны ауыл шаруашылығы тауарөндірушілеріне жеткізу;
- облыс аймақтарындағы ауыл шаруашылығы өндірушілері мен өңдеушілерге көрме, конкурс, өндірілген өнім ассортименті мен сапасы туралы семинар өткізуге ықпал жасау;
- қаржылық жағдайы нығайған ауылшаруашылығы құрылымдары жұмыстарының тэжірибесін тарату, тану;
- ауылшаруашылығы құрылымдарына бизнес-жоспар жасауға жэне оның экспертизасын жасауда кеңес беру мен практикалық көмек көрсету;
- жергілікті орындаушы органдарды ауыл шаруашылығындағы бірегей аграрлы саясат, экономикалық жэне жер мэселелері, өнім нарықтары мониторингі мен материалдық-техникалық құралдарды ақпараттық қамтамасыз ету;
- бөлім құзырына қатысты экім шешімі мен экімшілік қаулысы жобаларына қажет материалдар дайындау;
- департаментке рындауға жіберілген ҚР Президенті мен Үкімет нормативті актілерінің, облыс экімі мен экімшілік актлерін іске асыруды ұйымдастыру мен оған бақылау жасау;
26 - бөлім қүзырына қатысты азаматтарды қабылдау және олардың
хаттары мен өтініштерін қарастыру.
Аталған тапсырмаларды орындау үшін Бөлім заңменбекітілген тэртіпте қүқылы:
1) ауыл шаруашылығы кешенін дамыту үшін, экономикалық реформаларды тереңдету меннарық мониторингін жүргізуде департамент директорына үсыныс енгізуге;
2) бизнес-жоспарлар мен инвестициялық бағдарламаларды талдап негіздеме беруге;
3) ауыл шаруашылығы кешені кэсіпорындары мен үйымдарында ақпараттық қамтамасыздық пен өндірістік мақсатты тауарлыр өндірісін жабдықтау жэне ауыл шаруашылығы нарықтарын маркетингтік зерттеуге;
4) орта жэне ірі тауарлы өндірістерді қалыптастыруға ықпал жасауға;
5) бөлімқүзырына кіретін, департаменттің қүрылымдық бөлімшесіне сэйкес есебі мен қажетті ақпараттарды сүрауға құқылы.
т
27 2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫ-
ҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАДАЙЫ
2.1 2001-2007 жылдар аралығындағы негізгі ауыл шаруашылығы көрсеткіштері
2007 жылы шаруашылықтардың барлық санаттарындағы ауыл шаруашылық дақылдарының егістік алқабы өткен жылмен салыстырғанда 33,2 мың гектарға (3,3%) қысқарды жэне 979,4 мың гектарды құрады. Егістік танаптардың негізгі үлесін (61,6%) дэнді дақылдар алып, 603,4 мың гектарды құрады, бул 2006 жылдың деңгейінен 20,3 мың гектарға көп.
Соңғы бес жыл ішінде 2007 жылғы ауа-райының жағдайы өсімдік шаруашылығы үшін анағұрлым қолайлы болды, дэнді дақылдар егістігінің сақталуы 99,2%-ды құрады. Қолайсыз ауа-райының жағдайынан егістіктің жойылуы облыстың 13 ауданында байқалды және 4,6 мың гектарды қүрады, бүл өткен жылдарға қарағанда анағүрлым аз. Жойылған егістік қүрылымында көлемдердің жартысын бидай, үштен бірін - жарма дақылдары (қарақүмық пен тары) алды. Дэнді жэне бүршақты дақылдардың (дәнге) жиналған алқабы 598,8 мың гектарды қүрады.
2007 жылы шаруашылықтардың барлық санаттарындағы дәнді дақылдардың орташа шығымдылығы бір гектарынан 2,4 центнерге артып, 11,9 центнерді қүрады. Жүгері, қарақүмық пен тарыдан басқа барлық дэнді дақылдардың шығымдылығының артқаны байқалды. Күздік дақылдардың шығымдылығы анағүрлым жоғары болды, олардың өткен жылмен салыстырғандағы шығымдылығы 2,2 есеге артты жэне гектарынан 18,3 центнерді қүрады. Күздік бидайдан да (гектарынан 17,8 центер), күздік қара бидайдан да (18,4 центнера) жоғары түсім алынды. Сонымен қатар, астық танабының қүрылымында күздік дақылдар үлесі болмашы ғана, 2007 жылы ол 3,9%-ды немесе 23,8 мың гектарды қүрады. Жаздық дэнді дақылдардың орташа шығымдылығы гектарынан 11,6 центнерді қүрады. Өткен жылдың деңгейімен салыстырғанда жарма дақылдарынан тарының - 0,9 центнерге,
28 қарақүмықтың -2,1 центнерге шығымдылығы төмендеп, гектарынан тиісінше
9,4 және 6,4 центнерді қүрады.
Бидай негізгі астық дақылы ретінде қалып отыр, дэнді жэне бүршақты (дәнге) дақылдардың жалпы жиынындағы оның үлестік салмағы 64,8%-ды, шығымдылығы гектарынан 12,1 центнерді қүрады, ал 2006 жылғы деңгейі 9,4 центнерге тең болатын.
Егістік алқаптардың кеңеюі мен шығымдылықтың артуы арқасында дэнді жэне бүршақты (дэнге) дақылдардың жалпы түсімі 2006 жылдың деңгейінен 195,1 мың тоннаға (37,8%) асып түсті. Дәнді дақылдар құрамында бидайдың жалпы түсімі (негізгі азықтық дақыл) 34,4%-ға, сүлы - 41,4%-ға, арпа - 42,3%-ға, қара бидай - 2,5 есеге, жүгері - 6,0 есеге, жарма дақылдарынан: тары мен қарақүмық тиісінше 57,9 жэне 28,7%-ға артты. Бүршақты дақылдар көлемі 4,8%-ға жэне масақтылар қоспасы - 20,0%-ға азайды.
Дэнді және бүршақты (дэнге) дақылдардың өндіру көлемінің үлес салмағы (3,5%) бойынша облыс республикада бесінші орын алады.
Шаруа қожалықтары облыстағы негізгі астық өндіруші болып табылады, олармен өнімнің 56,0%-ы, ауыл шаруашылық кэсіпорындарымен - 40,8%-ы, жүртшылық шаруашылықтарымен - 3,2%-ы өндірілді.
2008 жылғы 1-қаңтардағы жағдай бойынша мал шаруашылығы өнімдерін өндірумен 88 кэсіпорын, 3,0 мың шаруа қожалығы және 118,6 мың жүртшылықтың жеке қосалқы шаруашылықтары айналысты. Алдын-ала алынған деректер бойынша 2007 жылғы қаңтар-желтоқсанда облыс шаруашылықтарының барлық санаттарында мал мен қүсты тірідей салмақта союға өткізу 185,5 мың тоннаны (2006 жылдың деңгейіне қатысты алғанда 106,4%), сүт өндіру - 675,8 мың тоннаны (102,3%), жүмыртқа алу - 308,4 млн. дананы (109,2%), жүн алу - 3,8 мың тоннаны (108,6%) қүрады. Облыс халқының орташа жан басына шаққанда 75 кг еттен, 475 кг сүттен, 217 дана жүмыртқадан келеді.
29
Кесте 1 2007 жылы тазалағаннан кейінгі салмақта дәнді және бүршақты (дэнге) дақылдардың жиналған алаңы, жалпы түсімі жэне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 РЫНОК ЖАҒДАЙЫНДА АГРАРЛЫ ӨНЕРКӘСШ ҚЫЗМЕТІНЩ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Қазіргі жағдайдағы ауыл шаруашылығы саласының тапсырмалары 5
1.2 Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеудің формалары 7
1.3 Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеуге қатысатын органдар 17
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЬІНДАҒЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ-НЫҢ ҚАЗІРГІЖАҒДАЙЫ
2.1 Ауыл шаруашылығындағы 2001-2007 жылдар аралығындағы негізгі көрсеткіштер 27
2.2 Қазақстан Республикасындағы жэне Шығыс Қазақстандағы ауыл
шаруашылығы мэселелері 40
2.3 Шығыс Қазақстан облысындағы ауыл шаруашылығы кластерінің қалыптасуы 46
3 РЫНОК ЖАҒДАЙЫНДА АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫН ЖЕТІЛДІРУ
ШАРАЛАРЫ 58
ҚОРЫТЫНДЫ 61
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 63
КІРІСПЕ
Дамудың жаңа кезеңі ел агроөнеркэсіп кешенінің алдына бірқатар жаңа, аса маңызды міндеттер қойып отыр.
Өткен 5 жылда Қазақстан аграрлық секторды дамытуда айтарлықтай нэтижелерге жетті. Ауыл шаруашылығының жалпы өнімі 2002 жылмен салыстырғанда 2 есеге жуық өсті. Инвестициялар 3 еседен астамға үлғайды. Бүл аграрлық секторды мемлекеттің орасан қолдауы нэтижесінде мүмкін болды. Сіздер біз табысты жүзеге асырған ауылды қолдаудың үш жылдық бағ-дарламасын жақсы білесіздер. Бағдарлама ел ішін дамытуға қуатты серпін берді.
Соңғы жылдары қазіргі заманғы технологияларды қолданудың арқасында дэнді-дақылдарды жинау күрт артты.
2004 жылдан бастап егінді міндетті сақтандыруды енгізу фермерлерге қүрғақшылық жылдарының өзінде кепілді кіріс алуына мүмкіндік туғызды.
Қабылданған шаралар ауыл шаруашылығындағы тауар айналымының төрт есеге жуық жалпы өсіміне оң ықпал етсе, ол 4 миллиард АҚШ доллары мөлшерінен асып түсті.
Ауылдарымыз бен селоларымыздың өмір сапасын жақсарту мемлекеттік саясаттың басым бағыты болып қала береді.
Қалыптасқан элемдік үрдістер мен қолда бар элеуетті ескерер болсақ, агроөнеркэсіп кешені біздің экономикамыздың жоғары маңызды, табысты саласььіюлуы тиіс.
Ауыл шаруашылығы өнімдеріне баға өсу үстінде, және түтастай алғанда, аталған сала өте пайдалы болуда, сондықтан біз оған ақша салуымыз қажет. Ауылдың бүған екпінді еңбегімен жэне жоғары қайтарыммен жауап беретініне сенімдімін.
Бірінші, елдің азық-түлік қауіпсіздігі қамтамасыз етілуге тиіс.
Ол үшін ауыл шаруашылығына және тамақ өнеркәсібіне инвестициялар тартуды үлғайту қажет. Қазақстан азық-түліктің негізгі түрлері бойынша өз қажеттілігін қамтамасыз етеді эрі экспорттық элеуетке ие.
4 Ел мүқтажы қанағаттандырылмай отырған маңызды тамақ өнімдерін өн-
діруді ынталандыруға ерекше назар аудару талап етіледі. Мэселен, өсімдік майы, жемістер, қант және басқалар. Біздің бүл проблемаларды шешуге мүмкіндігіміз бар.
Екінші, ауыл шаруашылығының өнімдерді экспортқа шығаратын секторларын күшейтуге күш-жігерді шоғырландырудың маңызы зор. Атап айтқанда, Каспий жэне Қара теңіздердің порттары арқылы өтетін жэне Қытай бағытындағы экспорттық арналарды кеңейту қажет.
Үшінші, мал шаруашылығы саласы да үлкен экспорттық элеуетке ие. Қосымша шара ретінде ветеринария жүйесін халықаралық стандарттарға көшіру қажет.
Үкіметке ауыл шаруашылығына барлық деңгейлерде жүйелі қолдау көрсетуде одан эрі шаралар қабылдауды тапсырамын.
Шикізат өңдеуге айрықша назар аудару қажет.
Кедейшілікке қарсы күрес жэне элеуметтік жіктелуді болдырмау бағдарламасы бойынша Қазақстандық қоғамның орнықты дамуын қамтамасыз ету жөніндегі шаралар аясында өзара байланысты шаралар кешенін, эсіресе, ауылдық жерлерде қабылдау жолымен кедейшілікті жою жөніндегі бүдан кейін де шараларды қолға алу қажет. Бүл нэтижелерге: елдің барлық өңірлерінің экономикасының өсуі;
ауыл шаруашылығын, оның ішінде неғұрлым тиімді қазіргі заманғы аграрлық технологияларды қолдана отырып дамыту;
әлеуметтік жэрдемақы алған кезде бюрократтық рэсімдерді оңайлатуды қоса алғанда, халықты элеуметтік қорғау жүйесінің тиімділігін арттыру, еңбекпен ұамту саясатын жетілдіру; кедейшілік проблемасын шешуге ел өңірлеріндегі бизнес-қоғамдастықтарды тарту жолымен қол жеткізілетін болады.
Ауыл шаруашылығының еліміздің экономикасында маңызды екенін атап кету орынды. Ол қоғамның негізгі халық шаруашылығы кешенінің бірі бола тұрып, қоғамның өмір сүру жағдайын анықтайды. Маңыздылық тек адамдардың азықпен қамтамасыздығында ғана емес, ауыл шаруашылығы
қлттық өндіріс тишділіп мен халықтың жүмыспен қамтамасыздығына ықпал етеді.
Республикамызда аграрлы сектордың қазіргі жағдайын ескергенде оны дамытуғ оңды эсер ететін негізгі принциптер:
- жалпыхалықтық мүддені есепке алатын, ішкі жэне сыртқы экономикалық саясатты белсенді жүргізуге мүмкіндік беретін ауыл шаруашылығы өндірісінің маңызды салаларына мемлекетік қолдау көрсету (протекция);
- рыноктық қатынастар сферасында өнімді түлыну мен кеңейтуге дайындық деңгейін белсендіру механизмін қалыптастыру;
- саланы дамыту мақсатында жоспарлы жэне нарықтық экономикалар шаруашылықтарының модельдерін рптималды үйлестіру артықшылықтарының үйымдастырушылық қүқықтық негізін қамтамасыз ету;
- материалды - техникалық базаны қамтамасыз ететін салаларды қолдау, ауыл жү-мыскерлерінің еңбек өнімділігі мен жалақы қарқындары арасындағы қатынасты қамтамасыз ету;
- республикадағы экспорттық потенциалды сала өнімдері бойынша көтеру. Бітіру жүмысының мақсаты Қазақстан Республикасының ауыл
шаруашылығының қазіргі жағдайы мен оны мемлекеттік реттеудің кейбір тэсілдерін талдау.
Бітіру жүмысының тапсырмалары:
а) нарық жағдайындағы аурарлы өнеркэсіптің қызметінің теоретикалық аспектілерін талдауға эрекеттену;
б) Қазақстна Республикасында ауыл шаруашылығының қалыптасуын қарастыру;
в) қазіргі жағдайда ауыл шаруашылық саласының тапсырмаларын талдау;
г) ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу формалары;
д) ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу органдары;
е) Қазақстан Республикасында қазіргі ауыл шаруашылығы жағдайын, негізгі өлшемдерін;
ж) Қазақстан Республикасы мен Шығыс Қазақстанның ауыл шаруашылығы мэселелерін;
з) ауыл шаруашылығы мэселелерін шешудің бір құралы ретінде Шығыс Қазақстан мысалында кластерлерді қалыптастыру мен дамыту.
Аталған аспектілерді жүйелеу барысында Қазақстан Республикасының статистика Агенттігі мен Шығыс Қазақстан облысының ауыл шаруашылық Департаментінің материалдары қолданылды.
7 1 РЫНОК ЖАҒДАЙЫНДА АГРАРЛЫ ӨННЕРКӘСШ ҚЫЗМЕТІНЩ
ТЕОРЕТИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Қазіргі жағдайдағы ауыл шаруашылығы саласының тапсырмалары
Қазақстан-2030 Стратегиясының біртіндеп іске асырылуы Қазақстан Республикасы Президенті Н.А.Назарбаевтың Астанадан 28 ақпан 2007 жылғы Жолдауында болашақ прогреске сенімді қамтамасыз етті. Табысты қадам жасауға толық негіз бар, тарихи мүмкіндікті пайдалану қажет. Ол үшін Қазақстанның жеделдетілген жан жақты модернизациясы жолы таңдап алынды. Бү_л даму болашағынынң бір ғана дүрыс векторы. Қазақстан мен қазақстандықтардың әлемдегі орынын қамтамасыз ету үшін, түрмысын жақсарту үшін, елдегі халық жағдайын элдеқайда жоғары көтеру үшін сыртқы рынокқа шығып, бекуіміз қажет. Осы жолда қазақстандық және аймақтық жағдайларын есепке алатын элемнің алдыңғы қатарлы елдері тэжірибелерін қолданамыз: біріншіден, белгілі табысы бар секторлар модернизациясы қарқынын жоғарылату; екіншіден, Қазақстанның экономикасының барлық сфералары мен элеуметік өміріне модернизацияны тарату.
Қазақстан Республикасының 2006 жылы 14 қарашада қабылданған №216 Қазақстан Республикасының 2007-2024 жылдарда орнықты даму Концепциясына көшуі туралы Жарлығында қарастырылғандай, ресурстарды пайдалану тиімділігін арттыру мэселесі маңызды. Қазақстанның орнықты дамуын қамтамасыз ету үшін:
- шикізат секторының үлесін біртіндеп азайта отырып, экономиканы қүрылымдық қайта қүру;
- ғылымды жэне инновацияларды ынталандыру негізінде шетелдік өзіне ұқсастардан асып тісетін технологиялық озуды дамыту;
қазіргі заманғы ауыл шаруашылығы технологияларын енгізу; біріккен экономикалық және экологиялық үлттық есептерді жіргізу жолымен табиғатты үқыпсыз пайдаланудан болатын үлттық байлықтың ысырабын есепке алу;
8
- жер, су, орман, минералдар жэне өзге де ресурстарды пайдаланудың
экологиялық әдістерін қоса алғанда, табиғатты пайдалануға деген осы заманғы еылыми негізделген көзқарасты енгізу;
- энергетикалық шығындарды еңсеру саласындаеы арнайы мемлекеттік баедарламаларды, біртүтас саясатты іске асыру барысында отандық экономиканың энергиялық тиімділігін арттыру;
- ел экономикасын технологиялық қайта жарақтандыру, осы заманғы технологияларды пайдалануды ынталандыру жэне ескірген технологиялар мен жабдықтарды экелуге тыйым салу;
- үлттық экономика қүрылымындағы табиғи ресурстарды пайдаланатын кэсіпорындар үлесін қысқарту, ғылымды қажет ететін, табиғатты сақтайтын жоғары технологиялық өндірістерді дамыту;
- алынған пайдалы қазбаларды жэне өндірілген биологиялық ресурстарды міндетті пайдаланудың өлшемдерін белгілеу;
- қалдықтарды орналастыру полигондарында жинақталған бағалы материалдарды қалпына келтіру жэне пайдалану;
- ауыл шаруашылығы жерлерін жайластыру жэне табиғи ландшафттарға бейімделген ауыл шаруашылығын жүргізу жүйелерін енгізу, экологиялық таза ауыл шаруашылығы технологияларын дамыту, ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлердегі табиғи топырақ қүнарлылығын сақтау жэне қалпына келтіру;
- табиғи ресурстарды заңсыз пайдаланудың қандай да түрін болдырмау жэне жолын кесу, браконьерлікке жэне биологиялық ресурстар объектілері мен өнімдерінің заңсыз айналымына қарсы күрес;
- шаруашылық қызметтің барлық салаларына ресурс үнемдейтін жэне қалдықсыз технологияларды енгізуді ынталандыру;
- қалпына келтірілетін көздерді жэне қайталама шикізатты пайдалануды қоса алғанда, экологиялық тиімді энергия өндіруді қолдау;
- ресурстарды үтымсыз пайдалануға, оның ішінде энергия ресурстарын ауада жағуға тыйым салу;
9
- энергия мен шикізатты тасымалдау кезінде, оның ішінде энергия
өндіруді экологиялық негізделген орталықтан алу есебінен ысырабын азайту, ұсақ түлынушыларды энергиямен қамсыздандыру жүйесін оңтайландыру;
- көліктің, көліктік коммуникация мен отынның экологиялық қауіпсіз түрлерін, оның ішінде көміртекті емес түрлерін жаңғырту жэне дамыту;
- ірі қалаларда негізгі қозғалыс түрі - экологиялық қауіпсіз қоғамдық көлікке көшу;
- экологиялық қауіпсіз технологияларды дамыту, түрмыстық-коммуналдық кешенді қайта жаңарту;
- барынша ү_зақ пайдалануға есептелген тауар өндірісін қолдау жолымен жізеге асырылады.
Бүл ілгерілеу элемнің бәсекеқабілетті елу елдері қатарына ену мен Қазақстанның түрақты мүше ел ретінде позициясын бекітуге жасайтын эрекеті.
Қазақстандық тауарлар мен қызметтердің озық халықаралық стандарттарға сай жаңа сапалы деңгейге шығуы шарт.
Бүл жеткіліксіз. Бүгінгі жэне потенциялды мүмкін деңгейлердегі экономикалық бэсекелік артықшылық болашағы мен қазіргі жағдайын болжап, салыстырып анықтау тапсырмасы түр.
Жүйелілік - жақын арадағы онжылдықта қазіргі элемде алға лездік ілгерілеудің басты формуласы.
Бүған барлық мүмкіндіктер бар.
Бізге: үлкен территория; қолайлы географиялық жэне коммуникациялы-транспорттық орын; табиғи маңызды ресурстар берілген.
Қол жеткізгеніміз: аймақтық экономикада лидерлік позиция; халықаралық эріптестермен конструктивті қарым қатынас; саяси жэне элеуметтік-экономикалықтұрақтылық.
Жуық аралықтағы үш жылда ауыл шаруашылық кешенінде шешілуге тиіс он тапсырмаларды Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбае ауыл шаруашылығы кешені мэселелері бойынша өткен 31 қаңтардағы ірі форумда атап өтті:
10
1) орта мерзімді болашақта негізгі тапсырма ауыл шаруашылығындағы
өңдеуші сеторды қолау болады. Қосылған құны жоғары, ауыл шаруашылығы шикізатын терең өңдеуге мэн беру керек. Өңдеу - бэсекеқабілеттілікті көтеру негізі, сапалы тауарлар; салықтық ынталандыруда қайта қарастыру қажет;
2) ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеуде кластерлік тэсілді пайдалануды белсенді ету. Қазақстан үшін болашағы зор деп танылған салалық кластерлер ішінде, Президент пікірінше, ауыл шаруашылығымен азық түлік өндірісі мен тоқыма өнеркэсіптері тікелей байланысты. Әкімдерге кэсіпкерлермен эріптесе отырып, эр аймаққа маманданған кластерлерді дамытудың кешенді шараларын ойластырып, іске асыру тапсырылды;
3) елімізде ауыл шаруашылық өнімдерін өткізетін аймақтық желі құрылғын, Мал өнімдері және Казагромаркетинг корпорациялары базасында ақпараттық - маркетингтік қолдау жасау. Ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірушілерге ақпарттық кеңестік қолдау көрсетуді кеңейту;
4) ДСҮ енгенде халықаралық стандарттарды қолданатын шетелдік өндірушілермен бэсекелесу қажеттілігі туындағайды, ал Қазақстан Республикасында өкінішке орай, 180 ауыл шаруашылығы кэсіпорындарының 7 ғана стандарттарға сай келеді;
5) фермерлер мен өңдеуші кэсіпорындарға өткізу рыноктарына қол жеткізу қажет;
6) ауыл шаруашылығын тиімді несиелендіру жолдарын ойластыру, ауыл шаруашылығын қаржылық қолдау Қорында қарыздырды реструктуризациялау қажеттіліг туындады;
7) ауыл шаруашылығы техникаларын жаңартудың кешенді шараларын қабылдау, отандық машина қүрылысы мен ауыл шаруашылығы техникасы лизингін жетілдіруге мән беру;
8) ауыл шаруашылғы ғылымын басымдылық тэртіппен дамыту;
9) қазір жаңа аграрлы техника мен құрал жабдықтарды тиімді пайдалана алмайтын ұсақ шаруашылықтар басым, олар үшін жаңа құралдар сатып алу, егін айналымы нормаларын сақтау қымбатқа түседі;
11
10) ауылдарда әлеуметтік инфрақұрылымдарды дамыту қажет, эсіресе, мәдени бағытта.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында Қазақстан жеделдетілген экономикалық, элеуметтік жэне саяси модернизация жолында деді. Ағымдық жылы үш жылдық агро азық түлік бағдарламасын іске асыру аяқталды. Елдегі агробизнесті қолдау мен мемлекеттік реттеу жүйесін қүрдық. Теолько в текущем году н ағымдық жылдың өзінде ауыл шаруашылығын дамытуға республикалық бюджеттен 57,9 млрд.теңге бөлінген. Бү_л рекордтық сандар. Агроөнеркәсіп кешені мен ауыл территорияларын дамытуды мемлекеттік реттеу туралы Заң қабылдау қажет.
Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік Сауда Үйымына енуі отандық ауыл шаруашылығы өнімдерінің бэсекеқабілеттілігіне ерекше талаптар қойып отыр. Болашақта аграрлы өндіріс индустриализациясына айырықша мэн беріп, оны ауыл шаруашылығы шикізаттарын өңдеу мен өндіру сферасында кластерлік инициативалар арқылы жүргізу көзделген. Сондықтан осы салаға агроиндустриалды саясат жолында жеке меншік сектор назары мен несиені тарту керек.
Тэуелсіздікті алғаннан бері соңғы 5 жылда біздің аймақ элемдік экономика үшін маңызды болып отыр. Әлемдік нарық үшін құнды болып есептелетін мү_най, газ, руда мен ауыл шаруашылығы шикізаттарын жеткізуші бола отырып, транзиттік мүмкіндіктерімізді нығайтудамыз.
Қазақстан республикасында ауыл шаруашылығының 1991 жылдан бастап дамуы жерді пайдалануды қоғамдық формадан жеке меншікке өткізумен байланысты. ССРО қүлағаннан кейін колхоздар мен совхоздар орынынна жеке меншік фермерлік жэне шаруа шаруашылықтары келді. Жер пайлар арқылы совхоздар мен колхоздар жүмысшылары арасында бөлінуі тиіс болған, бірақ олай болған жоқ, бос жерлер жылдам пайдалануға бөліске түсті. Жалпы үлес санынан 2,295 мың данаға меншік құқығы туралы куэлік берілген, ал бөлінген жер учаскелері 44,2 мың дана, жалпы куәліктер санынан 1,8% құрайтын. Осыған қарамастан, өз пайларын алған адамдар өндірістік кооперативтерге (коллективті шаруашылықтарға), акционерлік қоғамдарға жэне жауапкершілігі
12 шектелген әріптестіктерге енді. Ауыл шаруашылығы өндірісінің қалптасқан
технологиялық, ғылыми - үйымдастырушылық, элеуметтік - интелектуалды базасын өзгерту мен ауыл халқының өмір сүру деңгейінің күрт төмендеуі колхоздарды (совхоздарды) өндірістік кооперативтер мен акционерлік қоғамдарға айналдырумен байланысты емес пе деген сауал туындайды. Жауп ізде барысында ауыртпалығы төменірек, альтернативті де мақсатты ауылдың нарыққа көшу нүсқасы бойынша мемлекеттің негізгі рөлі қаралған процестерді жеделдету мен ынталандыру механизмін және үйымдастырушылық қүқықтық механизмді жасау болар еді.
Осының барлығы 1998 жылға дейін созылды. Сол жылдан бастап мемлекет ауыл шаруашылығына көмектесуден бас тартқан емес жэне жетілдіру үстінде.
Дегенмен, біз таңдап алан жеке меншікке ауыл шаруашылығынкөшіру жолы ондағы өлшемдердің кенеттен төмендеуіне экелді.
1.2 Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу формалары мен тэсілдері
Агроөнекэсіп кешенін мемлекеттік басқару органдары қызметтері мен тапсырмалары орындалуы үшін экімшілік жэне экономикалық реттеу тэсілдерін қолданады. Әкімшілік тэсілдер эдетте ауылшаруашылық өнімдерін өндірушілердің заңдылықтар мен тэртіпті сақтауын бақылауда қолданылады, ауыл шаруашылығына кешеніне эсер ету формаларының негізгісі болудан қалған десе де болады. Басым бағыт ретінде дами отырып, заңдылық пен тэртіп элеуметтік өмірге жен жақты ене отырып назар аударуды қажет етеді. Заңдылықты сақтау мен тэртіпті қамтамасыз ету кешенді шараларды іске асыруды білдіреді, олар заңды бүзушылық, алдын алу, себептерін жоюға, қүқық бүзушылық жағдайында қолданылады.
Мемлекеттік инспекциялар мен қызметтер бақылау жұмыстарын атқарады: мысалы, ауыл шаруашылығы жерлерін мақсатты пайдалану, санитарлық және ветеринарлық нормаларды қадағалау, салықтық жэне монополияға қарсы заңдылықтарды сақтауын қадағалау жэне т.б.
13 Әкімшілік тэсілдер басқару шешімдерін нақты, қалтқысыз
орындалуды талап етеді, императивті сипатта мемлекеттік мәжбүр ету арқылы да қамтамасыз етілуі де мүмкін. Әкімшілік - құқықтық қатынастарда мемлекет билігі анық жэне іске асырылады. Ол құқықтық жазбаларға енгізілген жэне ауылшаруашылық кешеніндегі қүқықтық қатынастардағы заңдық міндеттер мен қүқық мүмкіндіктер блып табылады.
Әкімшілік қүқықтары көмегімен ауылшаруашылығы кешенінің барлық сфераларындағы өндірістік қатынастарға белседі түрде эсер етуге болады, қатысушылардың ерікті эрекеттері реттеледі.
Ауыл шаруашылығын басқару функциясын іске асыру мемлекеттік органдардың сол сала экономикаына реалды эсері, материалдық ұйымдастырушылық қүралдармен мемлекет күшімен мэжбүрлеу арқылы қамтамасыз етумен байланысты. Әкімшілік құқықтық қатынастардың ерекшелігі анықталады: юридикалық теңсіздіктер; түлғала арасындағы құқықтық қатынастар билік бағыну принципі бойынша іске асырылады. Бір жақ (мемлекеттік басқару органы) билікке ие, екінші жағында бағынушы түлға.
Орындаушы бөлуші қызметін жүргізе отырып, агроөнеркәсіптік кешенді мемлекеттік басқару органы өз билігі шеңберңнде қү_қық қатынастарына қатысушыға белгілі эрекеттерді орындауды талап ете алады. Мемлекеттік билік органдары басқару функциясын іске асыру процесінде агроөнеркэсіптік кешен үшін билік басқарушылығын пайдалана алады. Аталған қүқық қатынастарына барлықхалық шаруашылығы кешені үшін міндетті, жергілікті жағдайды ескеруге міндетті емес тікелей мемлекет биліктерін жатқызуға болады. Мысалы, ауылшаруашылығы өндірісін, санитария, қоршаған ортаны қорғау жұмыстарын іске асыратын, ауыл шаруашылығы жерлерін қалыпты жағдайда ұстау (сақтау) т.б.
Тарих көрсеткендей, ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу оның дамуына оңды әсер ете алмады, керісінше, экономикалық дағдарыстар мен күйреуіне негіз болған саты деуге де болады. Нарықтық экономиканың қалыптасуы жағдайында мемлекеттік реттеудің экономикалық тэсілдері ауыл шаруашылығын дамыту мен қалпына келтіруде доминантты да
14 ынталандырушы екендігі анықталды. Ауыл шаруашылығын экономикалық
мемлекеттік реттеу аграрлы қызметке түлғалардың экономикалық мүдделілігіне негізделеді. Белгілі болғандай, кез келген ауыл шаруашылығы тауарөндірушінің мақсаты пайда алу, жэне шаруашылық қызметі де мемлекет те оптималды тиімді жағдай жасауы тиіс.
Экономикалық реттеу тэсілдері өндірістік шаруашылық қызметтің еріктілігін қамтамасыз етуі тиіс, меншікті иемдену еріктілігін енгізу мен нығайту, шаруашылық өндірістік қызметтің жэне ауыл шаруашылығының жаңа өндірістік базасын құру. Ауыл шаруашылығын реттеудің экономикалық тэсілінің негізгі қызметі өндірушілердің экономикалық мүдделеріне тиімді өндіріс жағдайында қолда бар ресурстарды мүмкіндігінше толық пайдалануда.
Нарықтық экономикада аграрлы сектор мемлекеттік реттеу мен нарықтық рычагтардың оптималды үйлесімін талап етеді, ауыл шаруашылығы мен оған байланысты салаларда макро жэне микро деңгейлерде процестерге мемлекет әсерін тэжірибе жүзінде, теоретикалық жағынан жетілдіру қажеттілігін туындатады.
Ауыл шаруашылығы кешенін мемлекттік реттеу отандық азық түлік нарықтарын импорттан қорғау экономикалыү тэсілмен реттеуді қолдануға қалайды, сонымен қатар, аграрлы сектор жоғарымонополиялы салалар, ауыл шаруашылығы үшін өндіріс қүралдарын өндіретін және оның өнімдерін сатып алатын; мемлекеттің тапсырыс беруші ретіндегі жэне қазіргі жағдайды ескеретін инвестор ретіндегі қызметтерін жетілдіру; нарықтық инфрақүрылымды дамытуға қатысу; ауыл шаруашылғы кешенінің секторын мемлекеттік қолдау; ауылдың элеуметтік сферасын дамыту; аграрной ғылымды дамыту жэне ауыл шаруашылығы кадрларын дайындау. Мемлкеттің реттеуші рөлі нарық экономикасы үшін экономикалық реттеудің тиімді механизмін қалыптастыруда маңызды. Мүнда аграрлы сетордың спецификалық ерекшеліктері есепке алынып, өндірістің маусымдылығы, кпитал айналымының баяулығы, табиғаттың стихиялы өзгерістерімен байланысты өндірістік тэуекелдің жоғарылығы ескерілуі қажет.
15 Ауыл шаруашылығы кешеніне белсенді эсер етудегі экономикалық тэсіл
несиелік жэне салықтық реттеулер, еңбекке жалақы деңгейін, элеуметтік дамуды реттеу, мемлекттік бағдарламалар арқылы, тапсырыстар, тиімді кеден саясаты арқылы іске асырылады.
Ауыл шаруашылығы өнімдерін өткізу дағдарысы кезінде ресурстардың шектеулігі аграрлы сферада өндірі тиімділігін жоғарылатуда протекционистік саясатқа бағынуды білдіреді. Осыған байланысты, ауылдық тауар өндірушілерді ынталандыруға бағытталған экономикалық механизм және шаралар кешені өнімді салымдар мен рентабельді өндіріске бағытталады. Бүл мақсатқа жету үшін экономикалық жүйе рычагтары (бағалар, несиелер, салықтар мен бюджеттік субсидиялар) аймақтар бойынша тиімді де рентабельді кэсіпорындар топтарын ынталандыруға пайдаланылатын болады. Ауыл шаруашылығы өндірісін агроөнеркэсіптік реттеу жүйесінде реттеуде толығымен интервенцияланған тауарларды сатып алу мен ауыл шаруашылығы өнімдерінің кепілдігі маңызды. Баға саясаты облысында еркін баға қүрылу принципі мен бағаны мемлекеттік реттеудің үйлесімді қолдануы, мемлкеттік тапсырыспен кепілдік деңгейін белгілеумен, сүраныс пен ұсыныстарға байланысты монополизацияны қатаң шектеу тенденциясында жүреді.
Несие қаржылық саясатта ауыл шаруашылығы үшін пайыздық ставкасы төмендетілген арнайы несиелерді мақсатты пайдалану.
Салық саясатында салықтың қайталануы мен көп каналдығын болдырмау маңызды. Аталған саясаттың стратегиялық бағыты жер салығын сапасы мен орналасуына байланыстыр аотырып, бір каналды формаға өткізу. Сонымен қоса жер салығы жерді тиімді пайдалануға ынталандыруы керек.
Нарықтық механизмді мемлкеттік реттеудегі игеру тапсырмалары мен тэілдеріне ауыл шаруашылығы кешенін басқарудың жаңа жүйесі сэйкес келетін болады. Осы мақсатта кэсіпорындар мен салаларды мемлкеттік басқару қызметін нарықтық шаруашылық субъектілері арасында экономикалық реттеуге қайта бағыттау саналы қадам болады.
Ауыл шаруашылығы кешенін мемлекттік реттеу міндетті түрде сыртқыэкономикалық бағытты да қамтиды. Отандық ауыл шаруашылығын
16
қорғау тапсырмасы маңызды тапсырма. Аграрлы протекционизм мен сыртқысауданы қорғау формалары мен деңгейі ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірушінің жағдайына жэне жеке тауарлар мен тауар топтары нарықтарына, нарықтың қамтамасыздығына жэне отандық өнімдердің бэсекеқабілеттілігіне байланысты.
Аталған мэселеде ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірушілерден басқа екінші жақтағы түлынушылардың мүдделері отандық тауарөндірушілердің мүдделерімен сэйкес келе бермейді. Көп бағытты күштерді есепке алу нэтижесі бола отырып, аграрлы протекционизм сипаты мен деңгейі компромисті сипатта болуы тиіс.
Ауыл шаруашылығы кешенінің сыртқыэкономикалық байланыстары протекционизм мен еркін сауданы тиімді үйлестіру керек, өйткені бірінші сфера мен азық түлік өндірістері арасында соңғысын сақтау батыс капиталы мен технологиясын қажет етеді.
Ауыл шаруашылығының элеуметтік экономикалық қүрылымындағы өзгерістерге байланысты аграрлы экономиканың жеке секторына назар аудару талап етіледі. Анықталғандай, жалпы өнім ішіндегі халықтың ауыл шаруашылық өнімдерінің үлесі жоғарылаған. Халық шаруашылығын қолдау үшін аграрлы саясатты аграрлы саясатқа басымдылық тапсымаларын қойған дұрыс.
Аграрлы саясаттағы жеке сектоларда азық түлік қорының есебін жүргізбестен, ауыл шаруашылығы өндірісінің өрлеуіне немесе өсім уақытын үнемдеуге сенім артуға болмайды.
Ірі ауыл шаруашылығы кәсіпорындары таңдау саясатын жүргізуге мүмкіндік алады. Олар қатаң мақсатты несие ала отырып, бөлінген қаражатқа бақылау жасауы қажет. Қаржылар кэсіпорындарға арнайы бағдарламалар негізінде конкуспен босатылуы міндетті. Осы шарттармен қазірдің өзінде өндіріспен айналысып келген, қаражаттарды барынша қайтарымдылықпен қолданатын шаруашылықтар алғаны тиімді.
Кез келген аграрлы реформа бағытының ерекшелігі жер реформасының орталық назарда болуы. Жерге байланысты қайта қүрулар жерлерді қорғау мен
17 маңызды табиғи ресурс ретінде рационалды түтынуды қамтамасыз ету мен
жер қүнарлылығын көтеру, жердегі шаруашылықтың түрлі формаларына тең қүқылық жағдайын қамтамасыз ету.
Жер мемлекеттік, жеке жэне үжымдық меншік түрлерінде болуы мүмкін. Жер саясатында мемлекет арендалық қатынастарды дамытуға ерекше мэн береді. Нэтижесінде жер мен өндірістік қорлар, жү_мыс күші араларындағы арақатынастарды салыстырмалы қысқа мерзімде оптимизациялауға, тиімді шаруашылық жүргізуге қажетті жер концентрациясы процесінн оңайлатуға, арзандатуға болады.
Жерді пайдалану ақылы. Жер үшін жасалатын төлем формалары жер салықтары, уақытша пайдаланғаны үшін арендалық төлемдер, меншікке жер участогын сатып алу төлемдері, жерді арендаға беру қүқығын сатыа алу төлемдері.
1.3 Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу органдары
Қазақстан Республикасында аграрлық қатынастарды мемлекеттік реттеу басқару органдары мен басқа да буындармен бірлесе отырып іске асырылады. Әрбір ерікті басқару органы өз мүмкіндігі шеңберінде ғана қатаң қызмет көрсете алады. Қазақстан Республикасындағы ауыл шаруашылығын басқару органдары компетенциялары бойынша екі түрлі болады:
- жалпы компетенциялы басқару органдары (Қазақстан Республикасының Үкіметі, Парламент, Президент аппараты жэне т.б.);
- арнайы компетенциялы ауыл шаруашылығын басқару органы (ауыл шаруашылығы Министрлігі, оның қүрылымдық бөлімі, мемлекеттік ауыл шаруашылығы инспекциялары жэне т.б.)-
Жалпы компетенциялы басқару органдарына ерекше күш беретін ауыл шаруашылығы мен агроөнеркэсіп кешенін басқару, біріншіден, аталған органдардың арнайы қызметі бола алмайды, екіншіден, аталған органдар шешімі Қазақстан Республикасы территориясындағы барлық физикалық жэне заңды түлғаларға таратылады. Мысалы, Қазақстан Республикасының Үкіметі
18 ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының басқаруын үйымдастырумен
байланысты сұрақтарды шешеді, ауыл шаруашылығын материалды-ресурсты ынталандыру шараларын белгілейді, ауыл шаруашылық өнімдерін сату, өңдеу, сақтау, сатып алу лицензияларын береді немесе жояды, жердің өнімділігін жоғарылатудың аймақтық бағдарламаларын ұйымдастырады, ветеринарлық қызметті, жер кадастрын жүргізеді, ауыл шаруашылық өнімдерін өндірушілерге қолдау жасайды жэне т.б.. Ауыл шаруашылығы министрлігі тек ауыл шаруашылығымен байланысты мэселелерді шешеді. Егер Қазақстан Республикасының Үкіметінің қаулысы Қазақстан Республикасының территориясына таратылатын болса, ауыл шаруашылығы Министрінің бүйырығы ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірумен айналысатын субьектілерге ғана таралады. Орындаушы билік органдары мен жалпы компетенциялы жергілікті басқару органдарына келетін болсақ, оларға тең арнайы компетенциялы органдармен салыстырғанда, ауыл шаруашылығы өндірісі мен агроөнеркэсіптік кешенді барлық территорияда реттеумен айналысады.
Сондықтан Үкімет қаулысы мен жергілікті атқарушы органдар шешімдерінде жэнежергілікті өзін өзі басқару органдарында эркелкі салаларды реттейтін түрлі құқықтық нормалар, реттелетін түрлі салалар болуы мүмкін (мысалы, ауыл шаруашылығы өндірісі мэселелері тікелей қатысы жоқ транспорт мэселелерімен, байланыс, өнеркэсіп, құрылыс және т.б. мәселелермен үйлеседі).
Әлеуметтік компетенциядағы органдар ішінде Қазақстан Республикасындағы ауыл шаруашылығы Министрлігі Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы Министрлігі туралы Қаулыға байланысты қызмет етеді, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 16 қарашадағы №1731 қаулысымен бекітілген. Қаулыға сэйкес, Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы Министрлігі Қазақстан Республикасының орталық атқарушы органы болып табылады. Ауыл шаруашылығы сферасында салааралық координацияны заңмен қарастырылған шекарада іске асыра отырып, ветеринария, фитосанитария, асыл түқымды мал
19 шаруашылығын, мемлекеттік дэнді дақылды ресурстарды өткізу мен сақтау,
мелиорация, ирригация мен дренажды басқарады. Қабылданған Заң шеңберінде ауыл шаруашылығы сферасында Министрлік Қазақстан Республикасы Заңдарымен Ата Заңына сэйкес, Қазақстан Республикасы Президентімен Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілері мен Қазақстан Республикасының басқа да нормативті қүқықтық актілері арасындағы үйлесімділікті қамтамасыз етеді.
Ауыл шаруашылығы министрлігі заңға сэйкес банктерде есепшоттары, бекітілген бланкілері, мемлекеттік тілде мөр мен штампы бар, үйымдастырушылық қүқықтық формасы жағынан заңдық тұлға болып табылатын заңды түлға. Азаматтық құқықтық қатынастарда министрлік заңға сай құқығы болса, мемлекет атынан келісім жасай алады.
Министрлік азаматтық қүқықтық қатынастарда өз атынан да келісім жасай алады. Министрлік оперативті басқару құқығына оқшауланған мүлкі бар. Министрлік мүлкі оған берілген мүлік есебінен түрады жэне негізгі және айналым қаражаттары болады, басқа да мүліктері болуы мүмкін, олардың қүны министрлік балансында есепке алынады. Министрлікке бекітілген мүлік республикалық меншік, министрлік өз қарауына байланысты жүмсауға қүқысыз. Министрлік қүзырлығы жайындағы ережелер шеңберінде бұйырық түрінде акт шығарады. Олардың Қазақстан Республикасы территориясында міндетті орындалу күші бар. Министрліктің облыстарда территориалды органдары, Астана мен Алматы қалалрында, қалалр мен аудандарда үйымдастырушылық қүқықтық формада мемлекеттік мекемелер бар. Министрліктің қүрылтайшысы Қазақстан Республикасының Үкіметі атынан мемлекет болады, қүрылтайшылық қүжат министрлікті құру туралы акт пен Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы Министрлігі туралы Ереже. Министрлік қызметі респудикалық бюджеттен іске асырылады. Министрлікке министрлік қызметіне жататын міндеттемелерді орындау туралы келісім жасауға тыйым салынады. Егер министрлікке заңмен табыс экелетін қызмет атқару қүқығы берілсе, аталған қызметтен табылған кіріс республикалық бюджет табысына айналады. Ауыл шаруашылығы өнімдерімен
20 халықты қамтамасыз ету, өнеркэсіпті шикізатпен, нарықтың дамуына сәйкес
аграрлы сектордың экспорттық мүмкіндігінн үлғайту үшін бірегей мемлекеттік аграрлы саясат жүргізу мақсатында, ауыл шаруашылығы министрлігі келесі тапсырмаларды оындай отырып қызмет етеді:
а) ауыл шаруашылығы өндірісінде мемлекеттік саясатты жүргізу ветеринария, фитосанитария, асыл түқымды мал өсіру, ирригация жэне дренаж облыстарына арналып жасалады;
б) ауыл шаруашылығын дамытуға бағытталған мемлекеттік жэне басқа да бағдарламаларға қатысу;
в) агроөнеркэсіптік кешендегі маркетингтік қызметті дамыту мен ақпараттық жүйені қалыптастыру;
г) өндіріске эдістемелік жетекшілік көрсету, ауыл шаруашылығы өндірісі сферасында жүмыспен қамтылған шаруашылық субъектілерін қалыптастыру мен оларды заңға сай қаржылық қолдау;
д) ауыл шаруашылығы өндірушілеріне сервистік қызмет көрсету, мелиорация, химиялау мен жабдықтау, техникалық жэне энергетикалық қамтамасыздық көрсететін мемлекеттік саясатты іске асыру;
е) жер қатынастарын дамыту үшін құқықтық, элеуметтік экономикалық жағдайларды жетілдіру, эртүрлі ауыл шаруашылығы үйымдарының тиімді қызметін қамту, қүларлы жер үдайы өндірісін сақтауға жэне оны рационалды тұтынуға бағытталған шараларды іске асыру;
ж) ауыл шаруашылығы облысында мемлекетік бақылауды іске асыру;
з) ішкіжэне сыртқы азық түлік нарықтарындағы ситуацияларды зерттеп, оны ауыл шаруашылығын өндірушілерге дейін жеткізу.
Қазақстан Республикасының Президентінің № 235 1999 жылдың 13 қазанындағы Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік органдар құрылымын жетілдіру мен олардың компетенциясын анықтау туралы Бүйырығына сэйкес Қазақстан Республикасының Үкіметі Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы Министрлігінің қүрылымын анықтады: 1) басқару;
т
21
2) экономикалық реформалар, маркетинг пен құқықтық жұмыстар департаменті;
3) ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы департаменті;
4) техникалық саясат, сервис жэне ғылыми қамтамасыздық департаменті;
5) қаржылық басқару басқармасы;
6) халықаралық эріптестік жэне инверсионды жоба;
7) балық шаруашылығын басқару;
8) атқаруды қамтамасыз ету мен ұйымдастырушылық кадр жұмыстары мен оны басқаруды бақылау;
9) ветеринария комитеті (заңды тұлға қүқында);
10) орман жэне аң шаруашылығы (заңды тұлға құқында);
11) жер ресурстарын басқару комитеті (заңды тұлға құқында). Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы Министрлігін
Қазақстан Республикасының Ата Заңына сэйкес, Республиканың Премьер-министрлігі үхынған министр басқарады. Министр орынбасары болады (вице-министр), министр үхынысы арқылы Қазақстан Республикасының Үкіметі қызметіне сайланады.
Министрлікке жүктелген барлық тапсырмалар мен қызметтер үшін министр жауапты, өйткені ол сеніп тапсырылған министрліктің жұмысын үйымдастырушы, басқарушы. Осы мақсатта министр:
- өз орынбасары мен территориялық органдардың, министрліктің құрылымдық бөлімшелерінің міндеттері мен қрырын анықтайды;
- заңға сэйкес, министрлік қызметкерлері мен территориялық органдардың қызметкерлерін жұмысқа алады немесе жүмыстан босатады;
- заңмен бекітілген тэртіппен министрліктің территориялық органдары басшылары мен қызметкерлеріне тәртіп бүзушылық бойынша шара қолданады;
- министрлік жэне территориялық органдар кү_рылымдарын бекітеді, орталық аппараттың штатты кестесін, заңды тулға бола алмайтын министрлік құрылымдық бөлімдерімен территориялық органдардың кү-рылымы туралы ережені құрады;
22
- министрлік бұйырықтарына қол қояды;
- мемлекеттік органдарда министрлік атынан жұмыс жасайды;
- заңға сэйкес басқа да құзырларын іске асырады.
Министрлікте министрдің кеңестік жиналыстық органы болып табылатын коллегия бар, оның құрамы минситрмен бекітіледі.
Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы министрлігі туралы ережеге сэйкес, заңмен бекітілген тэртіппен келесі қызметтерді атқарады:
1) мемлекеттің аграрлы саясатын, стратегиялық жоспарларын, басымдылық жоспарларын, басым жэнебасқа да бағдарламаларын қалыптастыру мен іске асыруға қатысады;
2) ауыл шаруашылығы өнімдері өндірісін өсіру мен тұрақтандыру шаралары кешенін іске асырылады;
3) ауыл шаруашылығы үшін салық саясаты мен қаржы несие саясаттарын қалыптастыруға қатысады;
4) мемлекет аралық экономикалық байланыстарда басым бағыттарды анықтауға қатысады, ауыл шаруашылығында ветеринарияға, фитосанитарияға, ирригация мен дренажда инвестицияны пайдалану мен тартуға ықпал жасайды;
5) ауыл шаруашылығы, ветеринария, фитосанитария, асыл түқымды мал шаруашылығы, дэнді дақылдарды мемлекеттік сату мен сақтау, мелиорация, ирригация жэне дренаж сүрақтары бойынша жер жэне басқа да ақпараттық қүқықтық актілер жасайды;
6) ауыл шаруашылығы мэдени дақылдарын зиянкестерінен, ауырулардан қорғау, республика территориясын аса қауіпті жануарлар инфекцияларынан қорғау, ауыл шаруашылық өсімдіктерін зиянкестер мен ауырулардан қорғау, өнімдердің, шикізаттардың жэне өсімдіктердің ветеринарлы- санитарлы жэне фитосанитарлы өнім экспертизасын өткізу;
7) мелиорация, ирригация жэне дренаж облысында мемлекеттік саясатты іске асыруға қатысу;
8) ветеринария, фитосанитария мен асыл түқымды өсіруді іске асыруды мемлекеттік бақылауға алу;
23
9) ауыл шаруашылық машиналарын жэне тракторлардың техникалық
жағдайларын қарап есепке алуды өткізу;
10) нан өнімдері мен бидайды сақтау сапасына бақылауды іске асыру жэне мониторинг жүргізу;
11) мемлекеттік бюджет қаражаттары есебінен товарлар мен қызметтерді мемлекеттік сатып алуды іске асыру;
12) ауыл шаруашылық тауарөндірушілеріне ішкі жэне сыртқы азық түлік рыноктарындағы ситуация туралы ақпараттарды жеткізеді;
13) өз құзыры шегінде, агроөнеркэсіп кешені субъектілері қызметін бюджеттік несиелердің, үкіметтік және үкімет кепілдігімен берілетін сыртқы қарыздардың жұмсалуы мен қайтарылуын координациялайды, бақылау жасайды;
14) республикалық бюджеттің орындалуы мен жасалуына қатысады;
15) республикалық иеншіктегі мемлекеттік акция пакеті мен үйымдардағы мемлекеттің үлесін пайдалану мен иелену қүқығын іске асыркды;
16) заңға сэйкес басқа да функциялар.
Ауыл шаруашылығы министрлігі басқару қызметін басқа да министрліктер мен ведомстволармен, акционерлік қоғамдар мен басқа да қоғамдармен, Қазақстан Республикасының Шаруа одағымен; шаруа шаруашылығы Ассоциациясымен, ауыл шаруашылығы кооперативтерімен, ауыл шаруашылығы ғылымдары Академиясымен бірге іске асырады.
Министрліктің негізгі тапсырмаларын іске асыру үшін жэне қызметін жүргізу мақсатында заңды тәртіппен министрлік құқықтары:
а) өз қүзыры шегінде орындалуы міндетті нормативті қүқықтық актілерді қаблыдауға;
б) мемлекеттік кэсіпорындар қүрылтайшысы болуға, олардың уставын бекітуге, жеке меншік қүқығы субъектісі қызметін іске асыру;
в) министрлік алдына қойылған тапсырмаларды іске асыру мақсатында мемлекеттік жэне басқа да үйымдар ақпараттарын сүрау жэне алу;
г) заңмен бекітілген жағдайларда лицензиялау мен сертификат беру;
д) өз қү-зырында мемлекеттік меншік болып табылатын мүлікті пайдалану;
24 е) фитосанитариялық бақылау, түқымды асылдандыру ісі, ветеринария,
өсімдіктерді қорғау жэне ветеринарлық дэрілерді өндіруде нормативті құқықтық актілердің орындалуына мемлекеттік бақылау.
Министрліктің барлық деңгейлер сұрақтары бойынша бұйырықтары мен талаптары, шешімдері бақылау қүзырына жататын болса, барлық физикалық жэне заңды тұлғыларға орындауға міндеті. Ауыл шаруашылығын басқаруда кең құзырға облыстық жэне аудандық ауыл шаруашылығын басқару басқарма органдары ие. Аталған агророөнеркэсіптік кешеннің территориалды-салааралық басқару органдары буындардың ерекшелігі олар министрлік пен субъектілер арасын жалғайды (кооперативтер, шаруашаруашылығы, аграрлы жолдастық жэне т.б.). Ауыл шаруашылығын басқарудың облыстық және аудандық органдарына Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы министрлігінің директивтерін іске асыру жауапкершілігі жүктелген. Ауыл шаруашылығы кешенін басқару органынынң жоғарғы буыны бола отырып, облыстық жэне аудандық басқару органдары мемлекеттің аграрлы саясатын іске асырудың концептуалды бағыттарын жергілікті жерлерде іске асыру үшін жұмыс бағытын анықтап, үйымдастырады. Ауыл шаруашылығын басқарудың облыстық жэне аудандық органдары ғимраты олардың қызметінде жергілікті топырақ климаттық, экономикалық жэне т.б. жағдайларды есепке алуға мүмкіндік береді. Ауыл шаруашылығын басқарудың сондай бір органы Шығыс Қазақстан облысы ауыл шаруашылығы Департаменті (АШД).
АШД экономикалық талдау, маркетинг жэне ақпараттық қамтамасыздықты дамыту бөлімі (кейін Бөлім) ШҚО АШД мемлекеттік мекемесінің құрылымдық бөлімі болып табылады.
Бөлім ҚР Ата заңы мен Заңдарына, ҚР Үкіметі мен Президентің нормативті актілеріне, экімшілік шешімдеріне, облыстық экім шешіміне, Департамент директоры бүішрықтарына, аталған Ережеге сэйкес қызмет етеді. Бөлім туралы Ереже, құрылымы мен саны облыстық ауыл шаруашылығы Департаменті директорымен бекітіледі. Бөлімнің негізгі тапырмалары:
25
- агрокешен субъектілеріне агроазық саясаты механизмдерін жеткізу,
түсіндіру;
- облыстағы агроөнеркэсіптік кешеннің бағдарламаларын талдау, мониторинг жасау, ойластыру, іске асыру;
- ауыл шаруашылығын өндіру бойынша орта мерзімді индикативті жоспар құру;
- агроөнеркэсіптік кешені субъектілерінің ауылдық несие эріптестігі, микронесие үйымдары, ауыл шаруашылығы өндірісіне алдыңғы қатардағы технологияны енгізуге көмек беру;
- аймақтық аграрлы саясатты іске асыру үсыныстарын енгізу мен тапсырмалары мен құзырлы эрекеттерін іске асыру шараларын қалыптастыру;
ауыл шаруашылығы өнімдері нарығы мен өңделген өнімдер мониторингін өткізу;
- ішкі жэне сыртқы азық түлік нарықтарындағы жағдайларды зерттеу жэне оны ауыл шаруашылығы тауарөндірушілеріне жеткізу;
- облыс аймақтарындағы ауыл шаруашылығы өндірушілері мен өңдеушілерге көрме, конкурс, өндірілген өнім ассортименті мен сапасы туралы семинар өткізуге ықпал жасау;
- қаржылық жағдайы нығайған ауылшаруашылығы құрылымдары жұмыстарының тэжірибесін тарату, тану;
- ауылшаруашылығы құрылымдарына бизнес-жоспар жасауға жэне оның экспертизасын жасауда кеңес беру мен практикалық көмек көрсету;
- жергілікті орындаушы органдарды ауыл шаруашылығындағы бірегей аграрлы саясат, экономикалық жэне жер мэселелері, өнім нарықтары мониторингі мен материалдық-техникалық құралдарды ақпараттық қамтамасыз ету;
- бөлім құзырына қатысты экім шешімі мен экімшілік қаулысы жобаларына қажет материалдар дайындау;
- департаментке рындауға жіберілген ҚР Президенті мен Үкімет нормативті актілерінің, облыс экімі мен экімшілік актлерін іске асыруды ұйымдастыру мен оған бақылау жасау;
26 - бөлім қүзырына қатысты азаматтарды қабылдау және олардың
хаттары мен өтініштерін қарастыру.
Аталған тапсырмаларды орындау үшін Бөлім заңменбекітілген тэртіпте қүқылы:
1) ауыл шаруашылығы кешенін дамыту үшін, экономикалық реформаларды тереңдету меннарық мониторингін жүргізуде департамент директорына үсыныс енгізуге;
2) бизнес-жоспарлар мен инвестициялық бағдарламаларды талдап негіздеме беруге;
3) ауыл шаруашылығы кешені кэсіпорындары мен үйымдарында ақпараттық қамтамасыздық пен өндірістік мақсатты тауарлыр өндірісін жабдықтау жэне ауыл шаруашылығы нарықтарын маркетингтік зерттеуге;
4) орта жэне ірі тауарлы өндірістерді қалыптастыруға ықпал жасауға;
5) бөлімқүзырына кіретін, департаменттің қүрылымдық бөлімшесіне сэйкес есебі мен қажетті ақпараттарды сүрауға құқылы.
т
27 2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫ-
ҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАДАЙЫ
2.1 2001-2007 жылдар аралығындағы негізгі ауыл шаруашылығы көрсеткіштері
2007 жылы шаруашылықтардың барлық санаттарындағы ауыл шаруашылық дақылдарының егістік алқабы өткен жылмен салыстырғанда 33,2 мың гектарға (3,3%) қысқарды жэне 979,4 мың гектарды құрады. Егістік танаптардың негізгі үлесін (61,6%) дэнді дақылдар алып, 603,4 мың гектарды құрады, бул 2006 жылдың деңгейінен 20,3 мың гектарға көп.
Соңғы бес жыл ішінде 2007 жылғы ауа-райының жағдайы өсімдік шаруашылығы үшін анағұрлым қолайлы болды, дэнді дақылдар егістігінің сақталуы 99,2%-ды құрады. Қолайсыз ауа-райының жағдайынан егістіктің жойылуы облыстың 13 ауданында байқалды және 4,6 мың гектарды қүрады, бүл өткен жылдарға қарағанда анағүрлым аз. Жойылған егістік қүрылымында көлемдердің жартысын бидай, үштен бірін - жарма дақылдары (қарақүмық пен тары) алды. Дэнді жэне бүршақты дақылдардың (дәнге) жиналған алқабы 598,8 мың гектарды қүрады.
2007 жылы шаруашылықтардың барлық санаттарындағы дәнді дақылдардың орташа шығымдылығы бір гектарынан 2,4 центнерге артып, 11,9 центнерді қүрады. Жүгері, қарақүмық пен тарыдан басқа барлық дэнді дақылдардың шығымдылығының артқаны байқалды. Күздік дақылдардың шығымдылығы анағүрлым жоғары болды, олардың өткен жылмен салыстырғандағы шығымдылығы 2,2 есеге артты жэне гектарынан 18,3 центнерді қүрады. Күздік бидайдан да (гектарынан 17,8 центер), күздік қара бидайдан да (18,4 центнера) жоғары түсім алынды. Сонымен қатар, астық танабының қүрылымында күздік дақылдар үлесі болмашы ғана, 2007 жылы ол 3,9%-ды немесе 23,8 мың гектарды қүрады. Жаздық дэнді дақылдардың орташа шығымдылығы гектарынан 11,6 центнерді қүрады. Өткен жылдың деңгейімен салыстырғанда жарма дақылдарынан тарының - 0,9 центнерге,
28 қарақүмықтың -2,1 центнерге шығымдылығы төмендеп, гектарынан тиісінше
9,4 және 6,4 центнерді қүрады.
Бидай негізгі астық дақылы ретінде қалып отыр, дэнді жэне бүршақты (дәнге) дақылдардың жалпы жиынындағы оның үлестік салмағы 64,8%-ды, шығымдылығы гектарынан 12,1 центнерді қүрады, ал 2006 жылғы деңгейі 9,4 центнерге тең болатын.
Егістік алқаптардың кеңеюі мен шығымдылықтың артуы арқасында дэнді жэне бүршақты (дэнге) дақылдардың жалпы түсімі 2006 жылдың деңгейінен 195,1 мың тоннаға (37,8%) асып түсті. Дәнді дақылдар құрамында бидайдың жалпы түсімі (негізгі азықтық дақыл) 34,4%-ға, сүлы - 41,4%-ға, арпа - 42,3%-ға, қара бидай - 2,5 есеге, жүгері - 6,0 есеге, жарма дақылдарынан: тары мен қарақүмық тиісінше 57,9 жэне 28,7%-ға артты. Бүршақты дақылдар көлемі 4,8%-ға жэне масақтылар қоспасы - 20,0%-ға азайды.
Дэнді және бүршақты (дэнге) дақылдардың өндіру көлемінің үлес салмағы (3,5%) бойынша облыс республикада бесінші орын алады.
Шаруа қожалықтары облыстағы негізгі астық өндіруші болып табылады, олармен өнімнің 56,0%-ы, ауыл шаруашылық кэсіпорындарымен - 40,8%-ы, жүртшылық шаруашылықтарымен - 3,2%-ы өндірілді.
2008 жылғы 1-қаңтардағы жағдай бойынша мал шаруашылығы өнімдерін өндірумен 88 кэсіпорын, 3,0 мың шаруа қожалығы және 118,6 мың жүртшылықтың жеке қосалқы шаруашылықтары айналысты. Алдын-ала алынған деректер бойынша 2007 жылғы қаңтар-желтоқсанда облыс шаруашылықтарының барлық санаттарында мал мен қүсты тірідей салмақта союға өткізу 185,5 мың тоннаны (2006 жылдың деңгейіне қатысты алғанда 106,4%), сүт өндіру - 675,8 мың тоннаны (102,3%), жүмыртқа алу - 308,4 млн. дананы (109,2%), жүн алу - 3,8 мың тоннаны (108,6%) қүрады. Облыс халқының орташа жан басына шаққанда 75 кг еттен, 475 кг сүттен, 217 дана жүмыртқадан келеді.
29
Кесте 1 2007 жылы тазалағаннан кейінгі салмақта дәнді және бүршақты (дэнге) дақылдардың жиналған алаңы, жалпы түсімі жэне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz