Мұнай өндіру туралы
1 Дәріс: Мұнай .газ өндірістік геологиясының даму тарихы.
2 Дәріс Ұңғыны бұрғылау кезіндегі геологиялық бақылау.
3 Дәріс: Ұңғыма қимасын игерудегі қосымша әдістер.
4 Дәріс: Ұңғымалардың бұрғылау материалдарын геологиялық өңдеу әдістері.
5 Дәріс: Коллекторлық мұнай, газ және су қанығу қасиеттерінің геолого.өндірістік сипаттамалары
6.Дәріс Терригенді және карбонатты коллекторлардың салыстырмалы сипаттамалары
7 Дәріс: Мұнай шоғырларының тәртібі
6.Дәріс Терригенді және карбонатты коллекторлардың салыстырмалы сипаттамалары
8.дәріс: Ұңғы тілмесіндегі өнімді қабатты бөлу.
9.дәріс: Ұңғыманы игерімге және игеруге дайындау.
10 дәріс: Мұнай қабатын пайдалануды бақылау және пайдаланудың геологиялық құжаттары
11 дәріс Мұнай газдылы және газды кен орындарын өңдеудің геологиялық негіздері. Кен орынды өндірілуге даярлау.
6.Дәріс Терригенді және карбонатты коллекторлардың салыстырмалы сипаттамалары
8.дәріс: Ұңғы тілмесіндегі өнімді қабатты бөлу.
9.дәріс: Ұңғыманы игерімге және игеруге дайындау.
10 дәріс: Мұнай қабатын пайдалануды бақылау және пайдаланудың геологиялық құжаттары
11 дәріс Мұнай газдылы және газды кен орындарын өңдеудің геологиялық негіздері. Кен орынды өндірілуге даярлау.
12.дәріс: Кен орнын тұтас өңдеу.
13.дәріс: Мұнай.газ конденсатты шығарылу коэффициенттерінің геологиялық негізі. Ығыстыру процесімен эксплуатациялық объектіні қамтуды бақылау.
14.дәріс: Кенорындарының қорларының, мұнай және жанғыш газдардың болашақтық және болжау ресурстарының категориялары.
15.дәріс: Мұнайдың өндірістік және болашақты қорын есептеу әдістері
2 Дәріс Ұңғыны бұрғылау кезіндегі геологиялық бақылау.
3 Дәріс: Ұңғыма қимасын игерудегі қосымша әдістер.
4 Дәріс: Ұңғымалардың бұрғылау материалдарын геологиялық өңдеу әдістері.
5 Дәріс: Коллекторлық мұнай, газ және су қанығу қасиеттерінің геолого.өндірістік сипаттамалары
6.Дәріс Терригенді және карбонатты коллекторлардың салыстырмалы сипаттамалары
7 Дәріс: Мұнай шоғырларының тәртібі
6.Дәріс Терригенді және карбонатты коллекторлардың салыстырмалы сипаттамалары
8.дәріс: Ұңғы тілмесіндегі өнімді қабатты бөлу.
9.дәріс: Ұңғыманы игерімге және игеруге дайындау.
10 дәріс: Мұнай қабатын пайдалануды бақылау және пайдаланудың геологиялық құжаттары
11 дәріс Мұнай газдылы және газды кен орындарын өңдеудің геологиялық негіздері. Кен орынды өндірілуге даярлау.
6.Дәріс Терригенді және карбонатты коллекторлардың салыстырмалы сипаттамалары
8.дәріс: Ұңғы тілмесіндегі өнімді қабатты бөлу.
9.дәріс: Ұңғыманы игерімге және игеруге дайындау.
10 дәріс: Мұнай қабатын пайдалануды бақылау және пайдаланудың геологиялық құжаттары
11 дәріс Мұнай газдылы және газды кен орындарын өңдеудің геологиялық негіздері. Кен орынды өндірілуге даярлау.
12.дәріс: Кен орнын тұтас өңдеу.
13.дәріс: Мұнай.газ конденсатты шығарылу коэффициенттерінің геологиялық негізі. Ығыстыру процесімен эксплуатациялық объектіні қамтуды бақылау.
14.дәріс: Кенорындарының қорларының, мұнай және жанғыш газдардың болашақтық және болжау ресурстарының категориялары.
15.дәріс: Мұнайдың өндірістік және болашақты қорын есептеу әдістері
Мұнай- газ өндірістік геологиясын жеке ғылым ретінде анықтау және оның маңызы.
Мұнай және газ жатыстары мен кен орындары халық шаруашылық қызметінің кепілі ретінде. Біздің еліміздегі мұнай мен газ өндірудің жоғары деңгейі геологиялық барлау жұмыстарының, жобалау теорияларының дамуы, мұнайлы, газды және газоконденсатты кенорындарды игеру тәжірибесін жетілдіру нәтижелеріне байланысты мүмкін болды. Мұнай мен газдың қорларын көбейту жағдайлары көзқарасынан қарасақ, бұл пайдалы қазбалардың кен орындар санының көбеюі есебінен емес, сонымен қатар алынатын қорлардың көбеюі, алаңдағы жер қыртысында мұнай мен газдың жоғалуының азаюы есебінен шешілуі тиіс. Осыдан мұнай, газ немесе газоконденсат кенорындарды пайдалану барысында оны тек геологиялық кеннен ғана емес, сонымен қатар, халық шаруашылығының қызметінің кешені ретінде де қаралуы тиіс. Сондықтан оны мұнай және газ жатыстары мен кенорындарына үш түрлі көзқараспан қарау керек.
Біріншіден, көмірсутек кеніштерін (КС) статикалық жағдайдағы табиғи геодезиялық кесең ретінде қарастыруға болады. Осы мақсатпен қарау халық шаруашылық құнды жатыстарын техника - экономикалық негіздеу және қорларды есептеу негізінде игеруді жобалау үшін қажетті мәліметтерді алу мен ұңғылардың жоғары өнімділік бағасын алу және игеру жобасындағы немесе технологиялық сұлбадағы қабаттардың жоғарғы өнімділігін бағалау болып табылады.
Екіншіден, КС кеніштерін динамикалық күйде, оларды іске қосқанда мұнай мен газ қозғалыстарының үрдістері басталады және ұңғылардың түбінен және забойға немесе түбіне айдаушы сулар ретінде қарау керек. Басқаша айтқанда, игеріле бастаған мұнай немесе газ кеніші өздігінен екі компоненттен тұратын: геологиялық және техникалық (кеніштерді пайдалану үшін жобаланған техникалық жүйе ), ажырамайтын бүтінге ұқсас. Бұл бүтінді геологиялық- техникалық кетпен (ГТК) деп атаймыз.
Үшіншіден, KC кешіштерін халық шаруашылығы қызметінің кешендері ретінде қарау керек. Себебі, ГТК техникалық компоненттерінің сипаттамалары (ұңғымалардың арасындағы арақашықтық, олардың қозғалуы, түптік қысым т.с.с.) геологиялық компоненттердің сипаттамаларымен және ерекшеліктерімен анықталады (кеніштердің ішкі құрылымымен жыныстардың қасиеттерімен және флюидтермен т.с.с.). Сондықтан кеніштерді игеру жүйесінің техникалық- экономикалық көрсеткіштері геологиялық жағдайларға тәуелді.
Мұнай-газ өндірістік геологиясын анықтау. Мүнай, газ немесе газоконденсатты кеніштерді халық шаруашылық қызметінің кешені ретінде зерттеу арнайы бақылауларды жүргізу үшін үлкен уақыт шығыны мен құралдар (барлау үрдісінде) қажет етіледі. Бұл мақсаттар үшін бөлінген құралдарды тиімді пайдалану үлкен мемлекеттік мағызды тапсырма болып табылады. Бағытталған әртүрлі жұмыстармен зерттеулерді анықтау, талдау әдісін талдау мен жұмыс тапсырмлары мен мақсаттарға сәйкес, мәліметтерді талдап, қорыту-кеніштер мен олардағы үрдістер туралы нақты мәлімет алудың тиімді жағдайлары, ал сонымен қатар, игеру жүйелері жобаларының тиімділігін арттыру мен игеруді реттеу бойынша шаралар.
Мұнай және газ жатыстары мен кен орындары халық шаруашылық қызметінің кепілі ретінде. Біздің еліміздегі мұнай мен газ өндірудің жоғары деңгейі геологиялық барлау жұмыстарының, жобалау теорияларының дамуы, мұнайлы, газды және газоконденсатты кенорындарды игеру тәжірибесін жетілдіру нәтижелеріне байланысты мүмкін болды. Мұнай мен газдың қорларын көбейту жағдайлары көзқарасынан қарасақ, бұл пайдалы қазбалардың кен орындар санының көбеюі есебінен емес, сонымен қатар алынатын қорлардың көбеюі, алаңдағы жер қыртысында мұнай мен газдың жоғалуының азаюы есебінен шешілуі тиіс. Осыдан мұнай, газ немесе газоконденсат кенорындарды пайдалану барысында оны тек геологиялық кеннен ғана емес, сонымен қатар, халық шаруашылығының қызметінің кешені ретінде де қаралуы тиіс. Сондықтан оны мұнай және газ жатыстары мен кенорындарына үш түрлі көзқараспан қарау керек.
Біріншіден, көмірсутек кеніштерін (КС) статикалық жағдайдағы табиғи геодезиялық кесең ретінде қарастыруға болады. Осы мақсатпен қарау халық шаруашылық құнды жатыстарын техника - экономикалық негіздеу және қорларды есептеу негізінде игеруді жобалау үшін қажетті мәліметтерді алу мен ұңғылардың жоғары өнімділік бағасын алу және игеру жобасындағы немесе технологиялық сұлбадағы қабаттардың жоғарғы өнімділігін бағалау болып табылады.
Екіншіден, КС кеніштерін динамикалық күйде, оларды іске қосқанда мұнай мен газ қозғалыстарының үрдістері басталады және ұңғылардың түбінен және забойға немесе түбіне айдаушы сулар ретінде қарау керек. Басқаша айтқанда, игеріле бастаған мұнай немесе газ кеніші өздігінен екі компоненттен тұратын: геологиялық және техникалық (кеніштерді пайдалану үшін жобаланған техникалық жүйе ), ажырамайтын бүтінге ұқсас. Бұл бүтінді геологиялық- техникалық кетпен (ГТК) деп атаймыз.
Үшіншіден, KC кешіштерін халық шаруашылығы қызметінің кешендері ретінде қарау керек. Себебі, ГТК техникалық компоненттерінің сипаттамалары (ұңғымалардың арасындағы арақашықтық, олардың қозғалуы, түптік қысым т.с.с.) геологиялық компоненттердің сипаттамаларымен және ерекшеліктерімен анықталады (кеніштердің ішкі құрылымымен жыныстардың қасиеттерімен және флюидтермен т.с.с.). Сондықтан кеніштерді игеру жүйесінің техникалық- экономикалық көрсеткіштері геологиялық жағдайларға тәуелді.
Мұнай-газ өндірістік геологиясын анықтау. Мүнай, газ немесе газоконденсатты кеніштерді халық шаруашылық қызметінің кешені ретінде зерттеу арнайы бақылауларды жүргізу үшін үлкен уақыт шығыны мен құралдар (барлау үрдісінде) қажет етіледі. Бұл мақсаттар үшін бөлінген құралдарды тиімді пайдалану үлкен мемлекеттік мағызды тапсырма болып табылады. Бағытталған әртүрлі жұмыстармен зерттеулерді анықтау, талдау әдісін талдау мен жұмыс тапсырмлары мен мақсаттарға сәйкес, мәліметтерді талдап, қорыту-кеніштер мен олардағы үрдістер туралы нақты мәлімет алудың тиімді жағдайлары, ал сонымен қатар, игеру жүйелері жобаларының тиімділігін арттыру мен игеруді реттеу бойынша шаралар.
Дәріс сабақтарының конспектілері
1 Дәріс: Мұнай -газ өндірістік геологиясының даму тарихы.
1. Мұнай- газ өндірістік геологиясын жеке ғылым ретінде анықтау және оның маңызы.
Мұнай және газ жатыстары мен кен орындары халық шаруашылық қызметінің кепілі ретінде. Біздің еліміздегі мұнай мен газ өндірудің жоғары деңгейі геологиялық барлау жұмыстарының, жобалау теорияларының дамуы, мұнайлы, газды және газоконденсатты кенорындарды игеру тәжірибесін жетілдіру нәтижелеріне байланысты мүмкін болды. Мұнай мен газдың қорларын көбейту жағдайлары көзқарасынан қарасақ, бұл пайдалы қазбалардың кен орындар санының көбеюі есебінен емес, сонымен қатар алынатын қорлардың көбеюі, алаңдағы жер қыртысында мұнай мен газдың жоғалуының азаюы есебінен шешілуі тиіс. Осыдан мұнай, газ немесе газоконденсат кенорындарды пайдалану барысында оны тек геологиялық кеннен ғана емес, сонымен қатар, халық шаруашылығының қызметінің кешені ретінде де қаралуы тиіс. Сондықтан оны мұнай және газ жатыстары мен кенорындарына үш түрлі көзқараспан қарау керек.
Біріншіден, көмірсутек кеніштерін (КС) статикалық жағдайдағы табиғи геодезиялық кесең ретінде қарастыруға болады. Осы мақсатпен қарау халық шаруашылық құнды жатыстарын техника - экономикалық негіздеу және қорларды есептеу негізінде игеруді жобалау үшін қажетті мәліметтерді алу мен ұңғылардың жоғары өнімділік бағасын алу және игеру жобасындағы немесе технологиялық сұлбадағы қабаттардың жоғарғы өнімділігін бағалау болып табылады.
Екіншіден, КС кеніштерін динамикалық күйде, оларды іске қосқанда мұнай мен газ қозғалыстарының үрдістері басталады және ұңғылардың түбінен және забойға немесе түбіне айдаушы сулар ретінде қарау керек. Басқаша айтқанда, игеріле бастаған мұнай немесе газ кеніші өздігінен екі компоненттен тұратын: геологиялық және техникалық (кеніштерді пайдалану үшін жобаланған техникалық жүйе ), ажырамайтын бүтінге ұқсас. Бұл бүтінді геологиялық- техникалық кетпен (ГТК) деп атаймыз.
Үшіншіден, KC кешіштерін халық шаруашылығы қызметінің кешендері ретінде қарау керек. Себебі, ГТК техникалық компоненттерінің сипаттамалары (ұңғымалардың арасындағы арақашықтық, олардың қозғалуы, түптік қысым т.с.с.) геологиялық компоненттердің сипаттамаларымен және ерекшеліктерімен анықталады (кеніштердің ішкі құрылымымен жыныстардың қасиеттерімен және флюидтермен т.с.с.). Сондықтан кеніштерді игеру жүйесінің техникалық- экономикалық көрсеткіштері геологиялық жағдайларға тәуелді.
Мұнай-газ өндірістік геологиясын анықтау. Мүнай, газ немесе газоконденсатты кеніштерді халық шаруашылық қызметінің кешені ретінде зерттеу арнайы бақылауларды жүргізу үшін үлкен уақыт шығыны мен құралдар (барлау үрдісінде) қажет етіледі. Бұл мақсаттар үшін бөлінген құралдарды тиімді пайдалану үлкен мемлекеттік мағызды тапсырма болып табылады. Бағытталған әртүрлі жұмыстармен зерттеулерді анықтау, талдау әдісін талдау мен жұмыс тапсырмлары мен мақсаттарға сәйкес, мәліметтерді талдап, қорыту-кеніштер мен олардағы үрдістер туралы нақты мәлімет алудың тиімді жағдайлары, ал сонымен қатар, игеру жүйелері жобаларының тиімділігін арттыру мен игеруді реттеу бойынша шаралар.
Мұнайлы- газды өндірістік геология- кен орындарды бөлшектеп зерттеумен айналысатын геологияның саласы мен бастапқы күйдегі мұнай мен газ кеніштері мен олардың халық шаруашылығы маңызы мен жер қойнауын тиімді пайдалануды анықтау үшін қажет игеру процесіндегі геологияның саласы.
Сол себептен, мұнай- газ өндірістік геологиясының маңызы кенорындар мен мұнай- газ кеніштері туралы мәліметтерді талдап, қорытудан тұрады. Олар әлде қайда тиімді әдістерді ұйымдастыруды геологиялық негіздеу мақсатымен халық шауашылық қызметінің кешендері ретінде талданады да, жер қойнауы мен қоршаған ортаны қорғау мен оларды тиімді қолдануды қамтамасыз етуден тұрады.
2. Мұнай- газ өндірістік геологиясының негізгі кезеңдерінің дамуы. Кеңестік ғалымдар мен инженерлердің рөлі. Мұнайлы, газды және газоконденсатты кенорындарды игеру тәжірибелері мен теорияларының дамуымен үзіліссіз байланысты мұнай - газ өндірістік геологиясының дамуын бірнеше кезіңдерге бөлуге болады.
Бірінші кезең - мұнай өндірісінің пайда болуынан 1918 жылға дейін. Бұл кезеңде Ресейдегі мұнай өндіру толығымен Апшерондық кенорыны мен Майкоптық ауданда шоғырланған болатын. 1871ж. дейін техника іс жүзінде болған емес: ол кезде мұнай шоғырлану әдісі бойынша қолмен қазылған құдықтардан өндірілді, ал олардың диаметрі - 1,0-1,5 м, тереңдігі 150 метрге дейін жетті. Бірінші ұңғылар фонтанды мұнай берген тереңдігі 40-70 м болатын (1864 ж., Кулаков ауд.) Кубанда және Алшерон ауданында (1869 ж., Балахан) бұрғыланды, жүйелеп жүргізілді. Ол бірінші болып бірқатар мұнай өндірістік тапсырмаларын шешу үшін геометрияны қолдану мүмкіндігін белгіледі.
Екінші кезең- 1918-ші жылдан 1928-ші жылдар бойынша. Бұл кезең Кеңестік өкіметтің бірінші жылдарының ұлттандыру мен мұнай кәсіпшілігінің техникалық құрылу жылдарын қамтиды. Бұл кезеңнің негізгі белгісі - мұнайлы кенорындарды игеруді жоспарлы жүргізуге ауысу. Бұл кезеңнің маңызды оқиғасы 1925 ж. Москвада Мұнай кеніштерін тиімді пайдалану мен қорғау сұрақтары бойынша Бүкілодақтық жиналыс өткен болатын. Бұл жиналыста көрнекті геолог-мұнайшылардың ішіндегі атақты М.В.Абрамович әлемдегі бірінші болып мұнайлы қабат резервуарды өңдеудің тиімді жүйесі туралы сұрақ койды. 1927 ж. ол мұнайды кенорындарды игеру жүйелерінің бірінші топтамасын жарыкқа шығарды.
1927-1928 жылдарга қарай ұңғымалардың болашақ өнімділігін анықтау сұрақтары туралы В.В.Билибиннің жұмыстары жарық көрді.Ол бірінші болып мұнай қорларын есептеу мен мұнай кеніштерін талдау үшін алдын-ала құрылған қисық әдіс өте сенімді болып табылады. Жиналған материал 1930 ж. жарық көрген В. В. Билибиннің Жердің астындағы мұнай қорларын есептеудегі математикалык; статистикалар әдістері кітабында талданған. Бұл өндірістік - геологиялық тапсырмаларды шешу кезіндегі математикалық әдістерді қолдануға арналған 1-ші жұмыс болды.
Үшінші кезең- 1929 жылдан 1938 жылдар. Бұл кезеңде екi алғашқы бесжылдық KСРO халық шаруашылығының даму жоспарларымен сәйкес келеді. 1930 жылдың сәуір-мамыр айларында академик И.М. Губкиннің басшылығымен Жанагрознендік кәсіпорынды игеру сұрақтары бойынша комиссия жүмыс істеді. Комиссия мұнайда еріген маңызды емес газдардың қорлары мен жоғары орынды сулардың белсенді рөлі туралы бірқатар қорытындылар жасады. 1937 ж. М.Л. Жданов пен С.В.Шумилин бірінші болып KO бойынша түгел газ қорларын есептегн. Одан басқа қысымның құлауы бойынша газ қорларын есептеу әдісі қолданылған.
Төртінші кезең- 1939 жылдан 1948 жылдар. Бұл кеңестік Ұлы Отан соғысының жылдары -- кеңес халқының шыдамдылық жылдары кіреді. Әскери және соғыстан кейінгі алғашқы жылдардың қиындықтарына қарамастан, елде ғылыми ойдың дамуы тоқтаған жоқ.
Бесінші кезең -1949 жылдан қазіргі уақытқа дейін.
Бұл кезеңнің маңызды ерекшелігі мұнай- газ өндіруші кәсіпшіліктің қарқынды дамуында: Болгария, Татарстан, Беларуссия, Түркменстан, Өзбекстан, Батыс Сібір. Ескі аудандарда Азербайжанда, Солтүстік Кавказда, Қазақстанда және Украинада жаңа кен орындар ашылуда.
Мұнай кәсіпшілігінің геологиясы дамуының бесінші кезеңі мұнайлы кеніштерді өңдеу технологиясы дамуының екінші сатысымен сәйкес келеді.
Мұнай мен газ кеніштерін өңдеуді бақылау үшін ерекше және қабаттардың геолого- физикалық қасиеттерін анықтау, құрылымдарды зерттеу үшін ұңғымаларды геофизикалық зерттеу әдістері кең дамыды.
Ұңғымалық геофизика әдістерін қолдану сулы жыныстармен мұнайлы - газды шегенделген ұңғымалардың қималарындағы бөлінгендермен байланысқан өндірістік геологиялық тапсырмаларды тиімді шешуге СМЖ, ҒМЖ, ГСЖ қозғалыстарын бақылауға, қабаттардың әртүрлі параметрлерін анықтауға, мұнайлы - газды немесе газконденсатты кен орындарды өңдеу мен басқа да маңызды геологиялық тапсырмаларды және ұңғымалардың сулы аралықтарын анықтауға мүмкіндік береді.
Қазіргі уақытта қажетті газды ұңғымалардың, қабаттардың, түптік және сағалық қысымдардың санының уақыт бойынша өзгеруін есептейтін газодинамикалық әдістер, контурлы немесе табандағы сулардың қозғалысы мен тағы басқа өндірістік- геологиялық мәліметтерді алу үшін тапсырмаларды шешуді есептеудің жақындатылғын әдістері құрылған.
Газды өндіру тәжірибесі мен теориясының дамуы өзінің артынан газды кен орындардағы өндірістік геологиялық зерттеулердің дамуына себепші болды.
Мұнайкәсіптік геологиясының басқа да геологиялық шектес ғылымдармен қатысты.
Өңдірісітік геологтарға мұнай және газ кешені кеңістіктің бір бөлігі ретінде қарастыруға болады. Бұған әртүрлі процесстер қатысты гееологиялық, физикалық әржақты процесстер қатысады. Иегруде көп сатыларын білуге болады.
Ғылымның әртүрлі түрі қатысатын геологиялық емес жоғары процестерді және т.б атауларды үйретеді. Бұл жерден негізінен мұнайгазкәсіптік геология оны үлкен деңгейде теориялық фактылық жағынан қортынды жасайды, басқа ғылымдардан алынган тәсіл күнделікті өмірде қолданғанда заңсыз болып келеді.
Мысалы: қабаттардың өнімділік жағдай жиналуы біріншіден далалық сейсмикалық зерттеулерінде т.б. сонымен бірге кесіндіде ұңғыма табу ол құрлымдық карта тәсілімен анықталады.
Ұңғымадан керн алу, мұнай сынамасы, газдар сулар негізінен қабат физикасы тәсілімен зерттеледі. Жыныстың қасиеті ақпараттың негіздері кәсіптік геофизика зерттейді.
Сонымен қатар ұңғыманың гидродинамикалық зерттеулер нәтиже жерасты гидравликасы ұңғыма геофизикасы, теориялық тәсілдер мұнайгазкәсіптік геологиясында негізін шешетін тапсырманы, өндіріс геологиясына керек 90% ақпарат алуға болады.
Жыныстардың мұнайгаз қанығу қасиеті, жиналу жағдайы туралы ақпарат өндірістік геолог кез-келген затты құру үшін заңдар, тәсілдер, бұларға теориялық жағынан; тектоника, стратиграфия, петрография, гидрогеология, жерасты гидравликасы және т.б. Сандық және сапалық таңдауда қарапайым өндірістік геолог математикасының тәсілдер және ЭВМ көп қолданады. Бұл әдістерсіз толықтайтын дұрыс деуге айту қиын.
Сондықтан мұнай және газ кенішін үйренуде сатыда ғылымда, мұнайгаз өндірістік геология, негізінен теориялық және методикалық жағынан іргетасын мұнайгаз өндірістік геология қалайды.
Мұнайгаз кәсіптік геологиясы жеке объектін құрайды. Мұнай және газ кенішін өндіріп жатқан орынды немесе өндіруге дайындалып жатқан аймақ т.с.с. геология тектоникалық кешен, қабаттың мұнайгаздылығының құрылуы таңдау, мұнайдың қозғалысын, газдың, кеніштің ішіндегі суигерілгендегі, сонымен қатар мұнай бергіш коэффиценті. Сондықтан мұнайгазкәсіптік геология ғылымы жоғары дәрежелі ғылым және бір жақты емес.
Бұл ғылым кәсіптік геология зерттеулері қортындысы әртүрлі өзгерістер туғызады. Болашақтың дамуына үлкен үлес қосады. Өндірістік мұнайгаз аудандарында әр уақытта көп ұңғымалар бұрғыланады. Сонымен қатар өндірістік геология ғылымында жасалған зерттеулер шынында жаңа әртүрлі фактілер береді. Бұл теория болашақтың дамуына көп жағдай туғызады, іргелес ғылым болып есептеледі. Іргелес ғылымға бұл мұнайгаз өндірістік геология көптеген есептер береді, болашақ дамуына үлкен дәреже береді. Сонымен, мысалға: коллектордық саз жыныстың су жапсарында көлемін өзгертетінің истография ғылымының пайдасы. Физика - химиялық үйренуде, жыныста мұнай, судың жапсарында ағантындығы байқалған, бұлар ұңғыманы геофизикалық зерттеулер нәтижесі интерпретацияның есептерінің қортындысының арқасында.
Негізгі әдебиеттер: 1[7-28], 7[27-37].
Бақылау сұрақтары:
1.Мұнай және газкәсіптік геологиясының мақсаты мен міндеттері.
2.Мұнай кәсіптік геологиясының басқа ғылымдармен байланысы.
3.Кәсіптік мұнайгаз геологиясының негізгі кезеңдері.
4.Ұңғыманы бұрғылау кезіндегі жыныстарды іріктеу, талдау.
2 Дәріс Ұңғыны бұрғылау кезіндегі геологиялық бақылау.
Турбинді роторлы бұрғылау кезінде үлгі жыныстарды іріктеу кезінде кәзіргі кезде арнайы колонкалы қашаулармен анықталады. Бұл қашаулар ұңғыманың түбіні бетін түгел бұрғылайды. Ұңғы түбіндегі жыныстарды сол қалпында сақтайды. Алынған керінді жер бетіне алып шығып, оны талдайды, алынған кериді геологтармен зерттеп, сазды сұйықтықтан тазартылып арнайыжәндікке салынып, нөмірленің ұңғыманың тереңдігің және нөмері жазылады. Алынған керннің ұзындығы 70 мм, диаметрі 30 мм.
Егер сазды қабыршаққа келетіп үлгінің узындығы 10-20мм екенін ескерсек , онда үлгілердің өлшемдері белгілі болады. Олар өздерінің мұнай немесе гезбен қанығу дәрежесі туралы коллекторлық қасиеттері мен жатқан тау жыныстардың элементтерін ашықтауга мүмкіндік бермейді.
Бырақ бүйірілік груннтарды қолдану кейбір себептермен керы алынбаған жерлерде өте пайдалы болып табылады.
Бүйірілік груннтарды қолдану барысындағы үлгілердің шығымы жұмсақ жыныстарда жүзден қатты тау жыныстарда нөль процентке дейын ауытқиды. Қатты жыныстарға бүйірілік груннтар (тығыз құмтас, ангидрит, әктас және т.б. ) өткенді және оны қамтымайды,сондықтан бүйірілік груннттар тек құмтасты саздық егінділерде ғана қолданылады.
Керy алу аралығын таңдау.
Керы алу аралығын таңдау қойылған геологиялық тапсырмаларға байланысты болады. Алға койған мақсаттарға байланысты ұйғымалар барлама және пайдалану болып бөлінеді.
1) Тіректік
2) Іздеу
3) Әктастан төмен жатқан мұнай газ қабаттарды анықтау үшын иегерілістің аландағы барлама.
4) Жатыстардың шекараларын анықтау үшін қажетті ұңғымалар.
5) Игерілетын аландағы қабаттардың физико - лигологиялық қасиетері мен мұнайға қаныққандығын анықтау үшін бағалау.
Тіректік ұңғымаларда зерттелген аудалдарда бұрғылайды немесе кристалдық іргетасқа дейын, немесе бұрғылау техникасының мумкіндігінен тереңде жаткан іргетастарды бұрғылайды.
Мұндай ұңғымаларда міндетті түрде геофизикалық, сонымен қатар зерттеудің қосалқы әдістерің қолданып толық керы алу жургізіледі.
Әлі зерттелмеген жаңа кенорындар бұрғыланатын іздеу ұңғымаларынды.
Қимасының жоғарғы бөлігі зерттелген , ал төменгі бөлігі әлі зерттелетін кенорындардағы жақсы зерттелген аралықтарды өндірістік-геофизикалық зерттеулермен шектелуге болады, ал мүлдем зерттелмеген аралықтарда толық керы алумен басқада зерттеу әдістері жүргізіледі.
Жытыстардың шекарасын және оның құрлымын анықтау мақсатымен бұрғыланатын барлама ұңғымалардағы тастшшо шектесулерінде керы алу ұсынылган және беседеп қабатшалардың аймақтарында.
Міндетті түрде өнімді қаббаттардағы аралықтарды толық керыалу мен толық өндірістік - геофизикалық кешендік және көмекші зерттеу жүргізу қажет.
Бағалау ұңғымаларынды бұрғылау кезынде өнімді қабаттын барлық қалыңдығы бойынша толық керы алу қажет .
Жер қойнауынан мұнай мен газды тиімді шыгару үшін керы алумен барлық пайдалану ұңғымаларындағы өтілген өнімді қабаттардың барлық қалындыгында бөлшектеп зерттеу жүргізу ұсынылған.
Керінді зерттеу кері бойынша келесілерді анықтау қажет:
1) Мұнай мен газ белгілерінің болуы;
2) Жыныстардын лигологиялық сипаттамалармен олардың стратиграфиялық ерекшеліктері;
3) Колекторлы жыныстардың комплекторлық қасиеттері;
4) Жыныстардың құрлымдық ерекшеліктері мен олардың жату жағдайлары;
Жыныстарды сипаттау барысында келесы мәліметтер келтіріледі.
1) Саздар ү..ін-түсі, қабаттылығы тығыздығы,тұтқырлығы,майылығы және т.с.с.
2) Құмдар мен құмтастар үшін-түсі ,түйіршіліктігі , біркелгілігі, түйіршік құрамы, саздылығы,карбонаттылығы және т.с.с.
3) Корбонаттар үшін - әктастардың болуы ,доломиттер мен мергелдердын болуы.
Кериді зерттеу қорытындылары келесідей ретпен жыныстардың сипаттамалық журналына жазылады.
1. Негізгі сипаттама - кұм ,әктас, саз және т.с.с
2. Ауыстырымды сипаттама - саздылы құмтас ,сазды құмдар және доломиттенген әктас және т.с.с.
3. Құрамалы сипаттама - құмдар,саздар,құмтастар т.с.с
Ұңғыма қимасының геофизикалық әдітерін зерттеу.
Ұңғыма қимасындағы геофизикалық әдістерді зерттеу кең таралған.Совет үкіметінде бұл әдістер мұнай және газ бұрғылауда және бұрғыланғанда қолданады. Геофизикалық әдістерді зерттеу ұңғыма қимасында өтетін тау жыныстар физикалық қасиеттер бойынша қарастырылады. Бұл әдістер қолдану бұрғылау кезінде кенді алу көлемінің дәрежесін айтарлықтай азайтады. Жеткілікті дәрежеде ұңғыма қималарының интерпретациялық бөлшектерін игереді . Тау жыныстардың физикалық қасиетінің ұңғыма бұрғыланған қимасында электр каротаж бен радиоактивтік каротаж әдістері зерттейді.
Электрлік Каротаж
Электрлік каротаж көрінерлік көлемдікте тау жыныстардың кедергісіне және ұңғыма оқпанында өзіндік электр өрісінің потанциалында негізделген. Тау жыныстарының меншіктік каротаж кедергісі 100 мың Ом*м шектерінде қолданылады.
Өзіндік поляризация мәнің анықтау электрлік каротажларда КС тіркелген бір уақытта жүргізіледі өзіндік элетрлік өзгеріс саздылы ерітінділердің әсерімен тау жыныстарда ұңғыма қабырғасына жабысқан тау жыныстарын тудырады. Бұл потенциалдар абцорбциясы тұзды деформацияның нәтижесінде туындалады. Сонымен қатар орналасқан тау жыныстар бұрғылау ерітінділермен аймақтағы тау жыныстарына әсерін туғызу тотығу тотықсыздандырғыш реакциаларға байланысты болып су фильтрациясы бұрғы ерітінділерін тау жыныстардың және ұңғымалардағы қабат суларына байланысты тудырады.
ПС және КС өлшемдері нәтижесінде жеке қағаз лентасына қисық түрінде масштабтық тереңдігі келтіретін түрі электр каротаж диаграммасы деп аталады. КС қисығы бұл диаграммада тау жыныстар көрінерлік кедергі мәнін ұңғыма оқпанында Ом*м көрсетеді. ПС қисығы табиғи потенциалдық милливольттағы қатысты өзгеру мәндері. Каротажды зондтардың екі түрі болады.Грандиент знод және потенциал зонд .
Грандиент зонд - АМ аралықтағы қашықтықтан MN аралығындағы қашықтықтың аздығынан грандиент зонд деп аталады.
Потенциалды - зондтар А және М аралығындағы М және N аралығынан кіші.
Қабаттардың ақиқатты меншілікті кедергісін анықтау және фильтраттардың өткізу жуу сұйықтығын анықтау бүйірлік каротаж зондылау жұмыстарымен жүргізіледі. БКЗ көріперлік меншіктік кедергілерімен әр түрлі өлшемді зондттар көмегімен сипатталады.
Каротаждың радиоактивті әдістері.
Сонғы жылдары радиоактивті каротаждың екі әдісі кеңінең қолданылады. Олар : гамма - каротаж (ГК) және нейтронды гамма - каротаж (НГК).
Гамма - каротаж тау жыныстардың табиғи радиоактивтілігін зерттеуге негізделген . Олар тау жыныстарына тараган радиоактивті элементтің ыдырауы пайда болды. Бұл элементтің шоргырлануы өте аз. Сонымен бырге қабаттың гамма сәулелену қарқындылығың арнайы құралдар көмегімен өлшеуге болды .Ұңғыма оқпанының бойындағы ϒ-сәулелену қарқындылығы қисық сызық болып көрінеді, оны гамма каротаж деп аталады.
Нейтронды гамма - каротажтау жыныстарда нейтрондар қаптап алу барысында пайда болатын туынды ϒ-сәулеленуді өлшеуге негізділген .
Сутегі ядроларын бәсеңсіген нейтрондар басып алғанда 2,2 Мэв энергияына ие ϒ- квант бөліп шығаратын дейтри ядросы пайда болады.
Хлор ядроларын бәсеңсіген нейтрондар басып алғанда 4-7 Мэв энергиясына ие ϒ - сәулеленудің толық секторы бөлініп шығады. Осыган сәйкес, құрамында сутегі және хлор бар тау жыныстарды нейтронды бәсеңдетуді сутегі ядросы ерекше әсер етеды, ал хлор ядролары бәсеңсіген нейтрондарды басып алу қасиетіне ие бар тау жыныстарды нейтронды белсендетуді сутегі ядросы ерекше әсер етеді, ал хлор ядролары бәсеңсіген нейтрондарды басып алу қасиетіне ие.
Осыған байланысты, шөгінді тау жыныстарын нейтрондық қасиетіне қарай сутегісі бар жіне сутегісі жоқ тау жыныстарына бөлеміз.
1 топқа суы көп тау жыныстарын жатқызуға болады. Нейтронның қорек көзінен y-
Сәулелену индикаторына дейінгі ара қашықтық өте алшақ болған жағдайда, нейтронды гамма каротаж диаграммасында бұл тау жыныстар минимумды көрсетеді.
2 топқа тығыз кеуектілігі төмен тау жыныстары жатады. НГК диаграммаларында бұл тау жыныстар максимумды көрсетеді.
Біртекті қабаттағы СМЖ - ның шекарасын НГК қисықтары бойынша дәл көрсетуге болады. Бірақта бұл қабатта жоғары минерализациаланған сулар болған жағдайда ғана. Бұл кезде НГК көрсеткіші қабаттың су қаныққан бөлігін мұнай қаныққан бөлікпен салыстырғанда 15-20 % -ке жоғары болады.
Сонымен қатар НГК газ-мұнай немесе газ-су шекаралары бізге дәл анықтап береді.
Кеуек қуыстары сұйықтықтарға (мұнай немесе су ) толғап тау жыныстарды НГК мәліметі бойынша олардың кеуектілігін анықтауға болады.
Арнайы геофизикалық зерттеулер.
Микрозонд әдісі.
Микрозонд әдісінде бөлшектік қиманың болуы, коллекторлық қабаттардың кеуектілігін бағалау өз үшін бөлшектік қиманың аз қабаттылықтың кеуектіліктері көрсетілген.
Бүйірлік каротаж
Электрокаротаждың кедергі әдістері осы бүйірлік каротаждарда қолданылады.
Индукциялқ каротаж
Ұңғымалық бағаналарды зерттеу үшін құрғақ және сазды ерітінділерінің орналасуы осы (мұнай негізінде) қалыптасқан.
Ұңғымалық термометр
Геотермиялық градиент зерттеуері үшін ең басты сатылар және осы ұңғымалық кеуектіліктің режимдерін орналастыру болып табылады.
Магнитті каротаж
Ұңғымалардың магниттік жасанды алаңдарымен және тау жыныстарының айналуын зерттейді. Бұл әдістер ұңғыма қималарын құрастыруға көмектесетін және литологиялық - петрографиялық жыныстардың сипаттамаларын құрастырады.
Бұрыштық және азимуттық қабаттардың түсуін анықтау үшін көрсетілетін еңістіктердің арнайы ұңғыма аспаптарымен қолданылуын көөрсетеді.
Геологиялық интерпритация түсінігі. Ұңғымалардың геофизикалық әдістерін зерттеу.
Геологиялық интерпритацияда қазіргі геофизикалық ұңғымалардың әдістерін зерттеу кезінде геология - физикалық қабаттардың қасиеттерін анықтап, оларға (литология, колекторлық қасиеттері, саздылықтарын, мұнай - газ және суға қанығуы т.б) жатады. Одан басқа геофизикалық берілгендерді геологиялық интерпритациялық кешеніне ұңғыма қималарын (қабаттық жатыстарының кезектілігін анықтау және бөліктеу) зерттеу және жеке өнімді аудандардың геологиялық құрылымын зерттеу кіреді. Сонымен бірге ауданды толығымен зерттеу кіреді. Геологиялық интерпритацияның өнеркәсібін геофизикалық зерттеуде бұрғыланған ұңғымалардың негізгі мақсаттарын келесідей қарастырамыз.
Ұңғыманың геологиялық қимасын жіктеу жыныстардың литологиялық қасиетін анықтау.
Кәсіптік геофизикалық зерттеулер кешені ұңғыманың қимасын жіктеу және жыныстардың литологиялық қасиеттерін бағалауды атқарады. Көп мәліметтер каратаж диаграммалары арқылы кемінде бір алаңныңлитологиялық бағанын анықтайды.
Литологиялық қасиеттерін бағалау, колеторлық және мұнай қапықтылығы, су газдылықты кәсіптік-геофизикалық зерттеулер арқылы алынғанмен олар кесекті, корбанатты, гидрохимиялық және басқа жыныстарды бөледі.
Кесекті жынытар
Кәсіптік - геофизикалық кесекті жыныстар жөнінде толық мағлұмат береді (құмтастар,құмдар, саздар және т.б.)
Саздар.
Сазды қабатшалар ұңғыма қимасында кәсіптік геофизикалық мәліметтер бойынша жақсы көрінеді. Электрокаротаж диаграммаларында саздар төменгі электрлік көрінерлік кедергілермен сипатталады, 8-10 Ом*м кейде 20-30 Ом*м қисықты ПС аномалиясы (жуу сұйығының минерализациясында қабат суларының минерализациясы)
ГК қисығында саз қабаттары табиғи гамма сәулеленудің қарқындылығына қарсы.
НГК қисығы үлкен өлшемді (t4045см ) зонд көмегімен тіркелген сазды қабатшалардағы төмен дәрежелі екінші γ-сәуле кавернограмада саздар ұңғыма диаметрінің ұлғаюына қарсы деп белгіленген.
Құмдар
Құм қабаттарының кедергілері өзгермелі (1000 Ом*м-ге дейін ) және қабатшаның негізгі қасиеті сұйықтығын анықтайды.
Мұнайға, газға не қатысуға қаныққан құмдар жоғарғы кедергілігімен сипатталады, ал қаныққан минералданған суларда төмен.
ПС қисығында (қатты жуу сұйығы) құмдар кепет кері аномалия.
ГК қисығында құмдар төменгі табиғирадиоактивтілігімен сипатталады.
НГК диаграммасында құмдар орташа сәулелену қарқындылығымен, тығыз құмтарстар жоғаралығымен ерекшеленеді.
Құмтастар қабаты кавернограммада ұңғыма диаметрінің өзгеруіне ықпалы жоқ.
Карбонатты жыныстар
Карбонатты жыныстар электрокаротаж диаграммаларында жоғарғы дәрежелі көрінерлік кедергіні, 10000 Ом*м. ПС қисығында карбонатты жыныстар кері аномалия құрамында пелитті (сазды ) материалдар барлығымен сипатталады. Пиллиті материалдар қанша көп болса оң аномалия көрсетеді.
Карбонатты жыныстардың иелігі-төмен дәрежелі радиобелсенділігімен және төмен γ-сәулелер жоғарылығы.
Негізінен карбонатты жыныстарда айқындау НГК қисығымен коллекторлық қасиеті және мұнай қанығу сипаттамасы алынады.
Каверпограммада карбонатты жыныстар жазылады, әр түрлі өтімділігі көрсетіледі.
Гидрохимиялық шөгінділер
Электрокаротаж диаграммаларында гидрохимиялық шөгінділержоғары көрінерлік кедергілермен 100 мың Ом*м және аз мәнді аномалия ПС көрсетеді.
Гидрохимиялық шөгінділер төмен радиоактивтілігімен, там тұздылар, γ- сәулеленудің қарқындылығы артуымен белгіленеді.
НГК қисығында туынды γ-сәулелену қарқындылығы және ангидриттерде бақыланады.
Негізгі әдебиет: 1[7-28],7[24-37]
Бақылау сұрақтары:
1. Керн мен шлам алу әдістері.
2. Қандай геофизикалық әдістер түрлері бар?
3. ГК әдісінің тиімділігі.
4. Геологиялық-геофизикалық ұңғымалар қимасы.
5. Жыныстардың литологиялық қасиетін қалай анықтаймыз?
3 Дәріс: Ұңғыма қимасын игерудегі қосымша әдістер.
Шламды анықтау
Айналдырып бұрғылауда сынықты жыныстар (шлам) айналымдағы бұрғылаудың ерітінділері жоғарғы жер бетіне шығады. Бұл сынықтарды меңгеру өтетін жыныстардың сипаттамасын анықтайды.
Шлам үшін этикетка
Аудан ұңғыма №
Шлам үлгісі
Алынған түзетілген тереңдіктер м
Фракция
Үлгі сипаттамасы
Алынған шлам қоры
Алу үлгісінде әртүрлі сынықты жыныстардың, сазды, құмдардың және т.б проценттік құрамы анықталады. Кейбір сынықты жыныстардың және түйіршіктердің өтетін тау жыныстар бойынша литологиялық сипаттамасы анықталады.
Саздылы жыныстардың тазалану жүйесі бұрғылаған жыныстардың бөліктеріне ұңғымадағы жуу сұйықтығымен бірге түседі. Бұрғылау ерітінділердің ластану дәрежесін бақылау үшін әрбір н әрбір 30м сайын бастапқыда сіңірген сорапта қабылдау сыйымдылығынан оның тесіктеріне дейін өтуін қарастырады.
Жыныстардың гранулометриалық анализі
Гранулометриалық анализ бойынша әртүрлі мөлшерде жыныстардың проценттік құрам бөліктері анықталады. Құмтасты фракцияның бөлінуі 0,1 мм-ден астам мөлшер бөлігінде елеу әдісімен өндіріледі. Алевритті (0,1-0,01 мм) және пенитті фпакцияларды бөлу үшін әртүрлі мынадай әдістер қолданылады: гидравликалық және т.б.
Псамитті фракцияның ірі түйіршіктері бойынша келесідей үлгіледі бөлуге болады (Г.П.Камепский бойынша)
1. Ірі түйірлі құм, көлденең өлшемі бойынша d=2-1 мм
2. Ірі түйірлі құм ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . d=1-0,5 мм
3. Орта түйірлі құм ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . d=0,5-0,25 мм
4. Ұсақ түйірлі құм ю ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... d=0,25-0,1 мм
Фракцияларды алу бинокулярлы жұмырлану түйіршігінің дәрежесін анықтауда түсіндіріледі.
Жыныстардың микроминералогиялық анализі
Микроминералогиялық анализ үшін жыныстардың гранулометриялық құрамының фракциялары қолданылады. Сұйықтар көмегімен жоғарғы тығыздықта (бромфорым,сұйықтығы, йодты метилмен және т.б.) ауыр минералдар, бөлулері (магистит, генотит,приоксен, амфибол,циркон, гранит, ильменит және т.б.)өндіріледі, сондықтан микроскоппен детальды нақтыланады. Жеңіл минералдар (негізінен кварц және гнауконит). Өңдеуде қалқып шыққан қайта есептеу сұйықтарының фпакциясында өте жақсы зерттеуге болады.
Кәсіптік жағдайда ірі интервалдар қимасын бөлек будаларды свиталарды сипаттау үшін бұл әдісі қолданылады.
Белгілейтін қабаттарды игеру
Қимада көпетеген мұнайлы аудандарда қабаттар болады да, қоршаған жыныстардан кейбір қасиеттермен ерекшеленеді. Белгіленген қабаттар айтарлықтай дәрежеде бұрғылау ұңғыма процессінде геологтардың бағытын жеңілдетеді.
Микрофауна бойынша ұңғыма қимасын игеру
Мирофауна бойынша ұңғымалар қимасын игеру жыныстар үлгісіндегі микрофауна пішінінің анықталу жолдармен өндіріледі. Қиманы бөлек свиталарға, будағы және горизонттарға бөліп, микрофауна түрлерінің ассоциациясында өзгерістер бойынша жүргізіледі
Спора-пылыюлық анализ
Спора-пылыюлық анализ спора және пылыю өсімдіктер кешенін оқығанда қолданылып, әртүрлі түзілімдерде кездеседі. Ол фауна мен флора қалдықтары қазындыларын қарастырғанда үлкен мән беріледі.
Қашау мен жұмыс жасағанда және хронометраж өтулерінде ұңғыма қималарын игеру.
Ұңғыма қимасын игергенде қашау мен жұмыс жасау көп көмегін тигізеді. Бұрғылау кезінде жұмсақ жыныстарда (саздарда, борпылдақ құмдарда қашау аз қалмайды, тығыз тау жыныстарда, құмтастарда, әктастарда тез тау жыныстар қапталанады)
Кавернограмма бойынша ұңғыма қимасын игеру
Ұңғыма диаметрінің өзгеруін игергенде оның оқпан бойынша кавертюмера көмегімен кең қолданылады.
1)Ұңғыманың техникалық жағдайларын бақылау үшін
2)Ұңғыма шамасының коррелияциясы үшін
3)Ұңғыма қимасының литологиялық бөліктерінде және коллектор қабаттары ажыратуға қосымша материал ретінде
4)Электрлік және радиоактивті әдістерді зерттеу ұңғымаларының мөлшерлі интерпритациясы бойынша, яғни мұнда ұңғы диаметрінің фактілік жағдайында берілген дәлдікпен және саздылы қабыршақтылардың қалыңдығын білу қажет.
Ұңғы диаметрі айтарлықтай дәрежеде өзгертіліп, жыныстың литологиялық құрамын байланыстылығын каверпограмма корсетті.
Тығыз жыныстар айтарлықтай дәрежеде (әктастар, даломиттер, саздылы құмтастар және алевролиттер) каверпограмма бөліктерінде ұңғы диаметрінің ламиналды мәнінде фиксиленеді. (фиксируется)
Жақсы коллекторлы қасиеттерге тән жыныстарда (құмдарда, алевролиттер) наминальдыдан салыстырғанда ұңғы диаметрі азайады, нәтижесінде қабатта сулы коллекторлардың саздылы қабыршақтар ұңғыма қабырғаларына жабысып қалады.
Ұңғы диаметрін айтарлықтай үлкейткендекавернограммада тұздарға (галлит,силвинит) және азғантай мөлшерде гипстерге қарсылығын көрсетеді.
Карбонатты жыныстарды игеру
Карбонатты жыныстар-әктастар, доламиттер, доламиттенген әктастар жатады, сыртқы түріне қарағанда айыру қиынырақ Л.Г.Берг газды-валюметриалық анализ арқылы оларды өңдеу көмегімен анықтауға болатынын тұжырымдады.
Анализ негізінде газдың көлемі өзгеріліп, температура сатысында жыныстардан бөлініп, заттың мөлшері анықталып, газ бөлінеді. Газды-валюметриялық әдіспен карбонатты жыныстардың цитологиялық құрамы зерттеліп, 5-температуралық қыздыру сатысында қолданылады.
1-ші саты-300 C қыздырғанда. Мұндай t-да гипс кристаллизациялық сулардан ажыратылады.
2-ші саты-600 C қыздырғанда. Мұнда t-да 560 С шамада сидерит көмірқышқылынан бөлінеді.
3-ші саты-700 C t-да қыздырғанда. Бұл саты еркін жүргізіліп доламит магнезитпен байланыспаған күйінде болып, көмірқышқылдардың бөлінуі болады.
4-ші саты 800-810 t-да. Бұл сатыда магнезит доламит құрамына кіріп, көмірқышқылы бөлінеді.
5-ші саты 1050-1100 C t-да қыздырғанда. Мұндай 1000 C t-да кальцит доламит құрамына кіріп бірге күйінде және бір-біріне бөлек күйінде де өтеді.
Газдыкаротаж мәліметтері бойынша ұңғы қимасын игеру
Газды каротаж өнімді қабат саздылы түсіп, сұйық және газды кқмірсутектерге негізделген.
Газды және сұйық көмірсутектер саздылы жыныстарда тұрақты интервалдар аралықтарында үздіксіз жағдайда анықталады, және ыстық газдың мөлшерлері құрамы анықталып, газды каротаж сызығы тұрғызылады.
Бұл қисықтардың тұрғызылу кезінде ординат осі бойынша масштабта метр сайын ұңғыма тереңдігі алынады, ал абцисса осі бойынша метанға қатынасы бойынша сазды ерітіндіде көмірсутектердің проценттік құрамы көрсетіледі.
Газды каротаждын үздіксіз жүргізілуі бойынша екі қисық жазылады, біреуі көмірсутекті газдардың жалпы құрамын көрсетеді, ал 2-шісі ауыр көмірсутекті газдың мөлшері көрсетіледі.
Газды каротаж сызықтары қабаттарда белгіленіп, мұнай және газ құрамы анықталып, мұнайлы қабаттар ауыр көмірсутектегі газдарға тән таза газды қабаттан ерекшеленеді.
Газды каротажды бірдей уақытта саздылы жыныстардың люминесцентті анализі жүргізіледі. Бұл үшін таза газды шоғыр люминесценция бермейтінін білу қажет, яғни мұнайлы шоғыр саздылы газдарды люминесцирлейді. Аз мұнай қаныққан және ауыр мұнай құрамды интервалдар қимасыгазды каротаж қимасында байқалады да, бірақ люминесценцирланады.
Люминесцентті битуминологиялық анализ
Люминесцентті битуминологиялық анализ люминесцентті битуминозды заттардың (мұнайдың)таужыныстарына ультракүлгін сәулелену кезінде таужыныстарында люминесценті битуминозды заттардың сипаттамаларына негіздеоген. Жақсы люминесценцияда хлорофорын тамшысын зерттегенде немесе хлороформды арнайы дайындалған тамыздықтармен жұмыс жасағанда жақсы әрекет байқалады. Көрсетілген әдіс жыныстарды битумдардың ожанды жоғары концентрацияда табылуын қарастырады.
Мұнайдың жеңіл фромициясы 1500 C t-да қайнағанда, сонымен бірге порофиндерлюминесцирленбейді; майлар сұрғылт көкшіл түс береді.
Люминесценті битуминологиялық анализ нәтижесінде іздеу және барлау жұмыстарыкезінде мұнайға қолданылады.
Ұңғыма өтілуінің геологиялық бақылануы.
Геологиялық техникалық наряд.
Бұрылу бастамасы мен әрбір ұңғыманың өтуі берілген мұнайлы кең орындардың бұрғылану нақты жоспар бойынша жүргізіледі.
Бұрғылау басында әрбір ұңғымаға геоло-техникалық наряд құрастырылады да, бұрғы бригадасы үшін негізгі документ болып табылып, өзінің жұмыс процесінде жетекшеленеді.
Геоло-техникалық наряд екі бөліктен тұрады: геологиялық және техникалық. Геологиялық бөлігінде ұнғыма қимасының геологиялық жобасы, кери және шлам алу интервалы, ұңғыма конструкциясы, кәсіптік геофизика әдісінің қажетті зерттеулері, тереңдігі, түзілу мүмкіндікері (ысырмалар, опырылымдары, инструменті қамту, сіңіру және т.б). Тау жынысының қаттылығы, өнімді горизонттардың ашық геолог келтірілген.
Нарядтың техникалық бөлігі геологиялық мәліметтермен сәйкес құрылады. Негізгі схема геологиялық техникалық нарядта 1-таблицада келтірілген. Бұрғылау процесінде геолог фактілік берілгендерді жобалаумен сәйкестендіреді
Ұңғыма конструкциясы.
Таңдап алынған ұңғыма конструкциясы қамтамасыз етуге тиісті:
1)ұңғы қабырғасының мықтылығы мен төзімділігі
2)мұнайлы, газды және сулы горизонттардың біреуімен басқаға өту изоляциясы
мұнайлы, газды және сулы горизонттардың біреуімен басқаға өту изоляциясы
3)жобалау тереңдігіне дейін жақсы бұрғылау және өңдеу жүйесінде кең орындарда байқалған мүмкіндіктер
4)жобалау әдістерінің қолдану мүмкіндіктері және эксплуатациялық режим
5)металл экономикасы
6)ұңғыма конструкциясы кен орын қимасының геологиялық ерекшеліктерін есептеу тиіс
Экспоуатациялық колонна диаметрі орнатылады, яғни олрдың минималды ішкі диаметрі 100 мм-ге тең болуы керек.
Ұңғыма конструкциясы анық түбімен мынадай жағдайда түсіріледі, яғни өнімді қабат қатты бұзылмайтын таужыныстардан басталып, мұнайға қанығу барлық қабаттар бойынша жүоргізіледі.
Колонка перфрация мен ұңғыма өтілуін қадағалау.
Ұңғыма өту процессінде қажет:
1) Тұрақты интервалдар арқылы ұңғы оқпанының қисығын өлшеу
2) Қажетті кәсіптік геологиялық және кәсіптік геологиялық зерттеулердің толық кешенін жүргізу
3) Мұнай және газ белгілерінің пайда болуы үшін бұрғылау ерітіндісінің сапасын, интервалдар өтуін және циркуляция жоғалуын, опырылғыштардың пайда болуын, сәйкес өлшемдердің қабылдануы бақыланады.
4) Қабық суларына сынаула жүргізілуі және пайдалану сыртқы ортамен әсерлесуі.
5) Мұнай қабатының ашылуын қадағалау керек.
Геологиялық қадағалаудың басты міндеті ұңғы өтілуінің қадағалануы барлық геологиялықматериалдың бөлшегін зерттеу болып табылады.
Өнімді қабаттың ашылуына үлкен мән берілу керек. Пайдалану тізбегі түбіне түсіріліп, цементтеліп перфорацияланып, ашылу әдісі кең таралған. Шегендеу тізбектерінде және цементті сақинамен оны қоршаған жыныстарды арнайы аспаптармен теседі. Олар оқты және кумулятивті перфораторлар болады. Соңғы жылдары өнімді қабатты ашуда вескострудный әдіс қолданылады.
Документация
Бұрғылау ұңғымаларының негізгі құжатына бұрғы журналы жатады, оны бұрғы мастері толтырады, ал геологиялық бөлігін, журналын геолог тесеру керек. Бұрғы журналында бұрғышылардың вахталық журналы қажет, яғни мұнда барлық техникалық мәліметтерін және бұрғылау процесінің ерекшеліктерін, мұнай газ су белгілерінің пайда болуын жазады. Геологиялық бөлімінің коллекторлары коллекторлық кітаптары әкеліп, таужыныстардың сипаттамасын басқада геологиялық мәліметтерді сақтауы тиіс. Вахталық журналмен коллектор кітабында күнделікті бұрғылау жұмыстарына рапорт жазып отырады.
Ұңғымалық құжаттарды карточкалық жүйеде бұрғылау тарихының сипатталынуы үшін бөлек карточкаларға су, мұнай., газ нәтижелері жазылуы үшін ұйымдастыру пайдалы.
Негізгі әдебиет: 1[28-120],7[24-100]
Бақылау сұрақтары:
1. Ұңғылардың коррекциясын жасаудағы мақсат не?
2. Қарапайым қима неге керек?
3. Ұңғылардан алынған мәліметтер бойынша геологиялық қиманы қалай жасалынады?
4 Дәріс: Ұңғымалардың бұрғылау материалдарын геологиялық өңдеу әдістері.
Ұңғыманы бұрғылау материалдарының геологиялық өңдеу (өңдеу жалпы және детальды геологиялық ирофильдерді құру, құрылымдық карталарды, коллекторлардың рельефтерінің беті {табаны} картасы және т.б. құру кен орынның құрылуы туралы және өнімді горизонттардың флюидтарымен қанығу сипаттамасын алуға мүмкіншілік береді).
Ұңғыма қималарының корреляциясы.
Барлық бұргыланған ұңғымалармен жабылған геологиялық құрылымдар бірдей жасты таужыныстардың байқалуы эәне сәйкес келуі базаланады. Коррекцияның мақсаты таужынысының қимада орналасу реттілігін, бірдей қабаттардың болуы және олардың
қалдығының әртүрлі бағытқа өзгеруін қадағалауда, лотодологиялық сипаттамасын, т.б. анықтау болып табылады.
Көбі негізгі және эффективті коореляция, оны жүргізгенде үнемі үңғыманы бұрғылағанда алынған барлық материялдар есептелген кезде болады. Көбінесе корреляцияға стандартты каротаждың масштабы 1: 500 немесе 1 : 200 дианраммалары қолданылады.
Ұңғыманығ қималарын орналастыру бойынша жұмысты сәтті жасауға барлық түзелген ұңғымалардың қималарындағы қандай да бір белгі бойынша салыстырмалы түрде оңай табуға болатын шамамен сипатталатын горизонттарды табу қажет. Реверге спецификалық стандартты және радиоактивті каротаждардың диаграммаларындағы өте күшті жоғары және төмен жатқан тау жыныстарының сипаттамалары бар қабатты қарастырады. Реверлі қабат, ережеге сай, аудан бойынша үлкен емес және төзімді қалындықта болуы керек. Жүргізілген салыстырулар ұңғымалармен зерттелген қимадағы тау жыныстарының реперлерінің қанша көп белгіленген сайын, соншалықты сенімді болады. Берілген тапсырамаға байланыста жалпы немесе аймақты корреляция жүргізіледі.
Жалпы корреляцияда тұтас ұңғымалардың қималары сағасынан түбіне дейін салыстырылады. Бұл жағдайда ұңғымалар бірдей стратиграфиялық свиталар және литодологиялық пачкаларды бақылау мақсатымен реперлер бойынша салыстырылады. Жалпы корреляция барлық кен орындарының шегінде ұңғымалардың қималарының құрылысы, айырылым бұзылыстарының жоқ болуы, шайылу беті, бөлек стратиграфиялық горизонттардың және литологиялық пачкалардың қалдығының өзгеруі туралы ойлауға мүмкіндік береді.
Аймақтық корреляция қабат беті горизонтынан жақын орналасқан, егер де қабаттар олардың арасында қалыпты жатса, репер бойынша жүргізу тиісті. Кері жағдайда корреляцияны зерттейтін горизонттардың табанының төменінде орналасқан репер бойынша жүргізу керек. Егер табан және репер арасында шайылу болса, онда горизонт ішінле қандай да бір маркаланған қатты ( репер ) белгілеу керек және аймақты корреляцияны осы реперге сүйеніп жүргізу керек.
Аймақтық корреляцияда жоғары және төмен жатқан тау жыныстардың ерекшеліктерін, төзімді литолого-физикалық қасиеттерін сипаттайтын және көп немесе аз аймақта таралуымен қатар қабаттармен бақылау керек. Бөлек ұңғымада кездескен жергілікті қабаттар, сол немесе басқа аймақты интервалдарға қосқан жақсы.
Аймақты корреляциямен жұмыс жүргізу әсіресе қалың өнімді горизонттар және қабаттарды жобалау және зерттеу анализінде маңызды, әсіресе контурланған және контурішті сулану жолымен қабаттық қысымды ұстап тұру бойынша шаралар қарастырылатын жерде, ірі мұнай кен орындарында жүргізіледі.
Қарапайым қима құру.
Бұрғыланған кен орындарында, ұңғыманың қималарының жалпы корреляциясы жүргізілгеннен кейін, оның қимасын түсіруге болады. Типті және қарапайым қималардың айырмашылығы: қарапайымда -- тау жыныстарының дәл қалдығы көрінеді, ал типтіде -- тігінен болады. Бұл қималар кен орынында қабаттанудың реттілігін және оның тау жыныстарының ажырауының орташа сипаттамасын көрседеті ( қалындық, литологиялық сипатын, бөлінуін, т.б. ). қарапайым ( типті ) қималардың көрсеткіштері жаңа ұңғымаларды жобалау және оларды бұрғылау процсін бақылау бойынша жұмыс жасауды жеңілдетеді.
Өндірісті аудандарда көбінесе тек тік қалындығы бойынша алынған типті қиманы құрайды, ал игерілген кезде дәл қалындығынан алынған қарапайым қиманы қолданады.
Өндірісті аудандарда қарапайым қиманы тау жыныстардың құлау бұрышы белгілі шекте өзгерген кезде құрады. Бұл кен орнының әртүрлі бөліктеріндегі қабаттардың тік қалындығының көп өзгеріс әкеледі.
Тік қалыңдықты дәл есептеуге және керісінше дәлдікті тік қалындықта есептеу қиын емес. Мына формуламен анықталады:
h=Bcosβ
b=hcosβ
мұнда, h-қабаттың дәл қалыңдығы, м
b-қабаттың тік қалыңдығы, м
β-қабаттың құлау бұрышы.
Зерттеген ұңғыманың қималарын қарапайымға, дефекті және сипатсыз деп бөлу қажет. Дефекті және сипатсыз қималарды мүдделік құрылым мақсатымен оған кен орынның бөлек аймағындағы орташа қималардың қосымшаларымен анализдеу керек.
Егер сол немесе басқа қиманың аномальды сипаттамалары тек бір ғана ұңғымада кездессе және заңсыз көрінген кезде, оған көп мән бермейді, егер ол анықталған аймақтың шегінде орналасқан ұңғыманың қатарында қайталанса, онда мұндай аймақтарға өзіндік қарапайым ( типті ) қималар.
Ұңғымадаға бұрғылауға алынған мәліметтер бойынша геологиялық профиль құру.
Геологиялық профиль деп қандай да бір тік қиылысудан алынған жер қойнауының құрылысының графикалық бейнесін айтамыз. Мұнайлы немесе газды кен орнының геологиялық профильін ұңғыманың қималары бойынша құрады. Ол кен орнының құрылуы туралы деректер, қимада өнімді горизонттардың орналасуы және олардың мұнай , газ және сумен қанығу шарттары сияқты геологтарға жұмыста үлкен көмек береді.
Қойылған геологиялық тапсырмаларға байланысты не барлық ұңғымамен жабылған қиманың тау жыныстарының жалпы геологиялық профильін құрады немесе өнімді қабаттары бар қималарының бөлігінің құрылысының дәл бейнеленген бөлшекті геологиялық профильін құрады.
Кен орынның тектоникалық құрылымының дегіздерін зерттеу үшін көлденең профильдер қатарының құрылысына жүгінеді және де негізінен көлденең профильдердің қатарларының құрылуынан, бойлық профильдің, оларды байланыстырады және толықтырады. Басқа бағыттардың профильдері негізіненг бұзылыстарды және түзілімдердің фациалды өзгеруін зерттеу үшін құрылады.
Ұңғымалар бойынша геологиялық профильді ережеге сай, геологиялық және структуралық карталар масштабында құрады. Егер картаның масшабы өте ұсақ болса, ал профильде әртүрлі бөлшектерді көрсету қажет болса, онда профилтді үлкен масштабта құрады.
Жалпы геологиялық профильді құру кезінде қабаттың құлау бұрыштарының бұзылуын болдырмау үшін көлденең және тік масштабтар бірдей болып алынады.
Профильді сызу кезінде жан -жағындағы бағыттары бойынша ориентировкасының қабылданатын ережелерін қадағалау қажет. Осылай профильдің азимутына байланысты сол жағында оңтүстік, оңтүстік-батыс, батыс. Солтүстік-батыс ал оң жағында солтүстік, солтүстік-шығыс, шығыс, оңтүстік-шығыс болу керек.
Жалпы геологиялық профильді құрі теңіз деңгейін көрсететін тік көлденең сызығын сызудан басталады. Сызбаның сол жағында теңіз деңгейіне перпендикуляр, тік масштабтың сызығы көрсетіледі, оның нөлі теңіз деңгейінің сызығымен бірге орналасады.
Масштабтағы сызықтан кішкене оңға қарай теңіз деңгейі сызығында батыстағы ұңғыманы нүктемен белгілеп орналастырады. Көлденең масштабта қабылданған осы нүктеден оңға қарай, қалған ұңғымаларға дейін ара-қашықтықты жылжытады. Алынған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 Дәріс: Мұнай -газ өндірістік геологиясының даму тарихы.
1. Мұнай- газ өндірістік геологиясын жеке ғылым ретінде анықтау және оның маңызы.
Мұнай және газ жатыстары мен кен орындары халық шаруашылық қызметінің кепілі ретінде. Біздің еліміздегі мұнай мен газ өндірудің жоғары деңгейі геологиялық барлау жұмыстарының, жобалау теорияларының дамуы, мұнайлы, газды және газоконденсатты кенорындарды игеру тәжірибесін жетілдіру нәтижелеріне байланысты мүмкін болды. Мұнай мен газдың қорларын көбейту жағдайлары көзқарасынан қарасақ, бұл пайдалы қазбалардың кен орындар санының көбеюі есебінен емес, сонымен қатар алынатын қорлардың көбеюі, алаңдағы жер қыртысында мұнай мен газдың жоғалуының азаюы есебінен шешілуі тиіс. Осыдан мұнай, газ немесе газоконденсат кенорындарды пайдалану барысында оны тек геологиялық кеннен ғана емес, сонымен қатар, халық шаруашылығының қызметінің кешені ретінде де қаралуы тиіс. Сондықтан оны мұнай және газ жатыстары мен кенорындарына үш түрлі көзқараспан қарау керек.
Біріншіден, көмірсутек кеніштерін (КС) статикалық жағдайдағы табиғи геодезиялық кесең ретінде қарастыруға болады. Осы мақсатпен қарау халық шаруашылық құнды жатыстарын техника - экономикалық негіздеу және қорларды есептеу негізінде игеруді жобалау үшін қажетті мәліметтерді алу мен ұңғылардың жоғары өнімділік бағасын алу және игеру жобасындағы немесе технологиялық сұлбадағы қабаттардың жоғарғы өнімділігін бағалау болып табылады.
Екіншіден, КС кеніштерін динамикалық күйде, оларды іске қосқанда мұнай мен газ қозғалыстарының үрдістері басталады және ұңғылардың түбінен және забойға немесе түбіне айдаушы сулар ретінде қарау керек. Басқаша айтқанда, игеріле бастаған мұнай немесе газ кеніші өздігінен екі компоненттен тұратын: геологиялық және техникалық (кеніштерді пайдалану үшін жобаланған техникалық жүйе ), ажырамайтын бүтінге ұқсас. Бұл бүтінді геологиялық- техникалық кетпен (ГТК) деп атаймыз.
Үшіншіден, KC кешіштерін халық шаруашылығы қызметінің кешендері ретінде қарау керек. Себебі, ГТК техникалық компоненттерінің сипаттамалары (ұңғымалардың арасындағы арақашықтық, олардың қозғалуы, түптік қысым т.с.с.) геологиялық компоненттердің сипаттамаларымен және ерекшеліктерімен анықталады (кеніштердің ішкі құрылымымен жыныстардың қасиеттерімен және флюидтермен т.с.с.). Сондықтан кеніштерді игеру жүйесінің техникалық- экономикалық көрсеткіштері геологиялық жағдайларға тәуелді.
Мұнай-газ өндірістік геологиясын анықтау. Мүнай, газ немесе газоконденсатты кеніштерді халық шаруашылық қызметінің кешені ретінде зерттеу арнайы бақылауларды жүргізу үшін үлкен уақыт шығыны мен құралдар (барлау үрдісінде) қажет етіледі. Бұл мақсаттар үшін бөлінген құралдарды тиімді пайдалану үлкен мемлекеттік мағызды тапсырма болып табылады. Бағытталған әртүрлі жұмыстармен зерттеулерді анықтау, талдау әдісін талдау мен жұмыс тапсырмлары мен мақсаттарға сәйкес, мәліметтерді талдап, қорыту-кеніштер мен олардағы үрдістер туралы нақты мәлімет алудың тиімді жағдайлары, ал сонымен қатар, игеру жүйелері жобаларының тиімділігін арттыру мен игеруді реттеу бойынша шаралар.
Мұнайлы- газды өндірістік геология- кен орындарды бөлшектеп зерттеумен айналысатын геологияның саласы мен бастапқы күйдегі мұнай мен газ кеніштері мен олардың халық шаруашылығы маңызы мен жер қойнауын тиімді пайдалануды анықтау үшін қажет игеру процесіндегі геологияның саласы.
Сол себептен, мұнай- газ өндірістік геологиясының маңызы кенорындар мен мұнай- газ кеніштері туралы мәліметтерді талдап, қорытудан тұрады. Олар әлде қайда тиімді әдістерді ұйымдастыруды геологиялық негіздеу мақсатымен халық шауашылық қызметінің кешендері ретінде талданады да, жер қойнауы мен қоршаған ортаны қорғау мен оларды тиімді қолдануды қамтамасыз етуден тұрады.
2. Мұнай- газ өндірістік геологиясының негізгі кезеңдерінің дамуы. Кеңестік ғалымдар мен инженерлердің рөлі. Мұнайлы, газды және газоконденсатты кенорындарды игеру тәжірибелері мен теорияларының дамуымен үзіліссіз байланысты мұнай - газ өндірістік геологиясының дамуын бірнеше кезіңдерге бөлуге болады.
Бірінші кезең - мұнай өндірісінің пайда болуынан 1918 жылға дейін. Бұл кезеңде Ресейдегі мұнай өндіру толығымен Апшерондық кенорыны мен Майкоптық ауданда шоғырланған болатын. 1871ж. дейін техника іс жүзінде болған емес: ол кезде мұнай шоғырлану әдісі бойынша қолмен қазылған құдықтардан өндірілді, ал олардың диаметрі - 1,0-1,5 м, тереңдігі 150 метрге дейін жетті. Бірінші ұңғылар фонтанды мұнай берген тереңдігі 40-70 м болатын (1864 ж., Кулаков ауд.) Кубанда және Алшерон ауданында (1869 ж., Балахан) бұрғыланды, жүйелеп жүргізілді. Ол бірінші болып бірқатар мұнай өндірістік тапсырмаларын шешу үшін геометрияны қолдану мүмкіндігін белгіледі.
Екінші кезең- 1918-ші жылдан 1928-ші жылдар бойынша. Бұл кезең Кеңестік өкіметтің бірінші жылдарының ұлттандыру мен мұнай кәсіпшілігінің техникалық құрылу жылдарын қамтиды. Бұл кезеңнің негізгі белгісі - мұнайлы кенорындарды игеруді жоспарлы жүргізуге ауысу. Бұл кезеңнің маңызды оқиғасы 1925 ж. Москвада Мұнай кеніштерін тиімді пайдалану мен қорғау сұрақтары бойынша Бүкілодақтық жиналыс өткен болатын. Бұл жиналыста көрнекті геолог-мұнайшылардың ішіндегі атақты М.В.Абрамович әлемдегі бірінші болып мұнайлы қабат резервуарды өңдеудің тиімді жүйесі туралы сұрақ койды. 1927 ж. ол мұнайды кенорындарды игеру жүйелерінің бірінші топтамасын жарыкқа шығарды.
1927-1928 жылдарга қарай ұңғымалардың болашақ өнімділігін анықтау сұрақтары туралы В.В.Билибиннің жұмыстары жарық көрді.Ол бірінші болып мұнай қорларын есептеу мен мұнай кеніштерін талдау үшін алдын-ала құрылған қисық әдіс өте сенімді болып табылады. Жиналған материал 1930 ж. жарық көрген В. В. Билибиннің Жердің астындағы мұнай қорларын есептеудегі математикалык; статистикалар әдістері кітабында талданған. Бұл өндірістік - геологиялық тапсырмаларды шешу кезіндегі математикалық әдістерді қолдануға арналған 1-ші жұмыс болды.
Үшінші кезең- 1929 жылдан 1938 жылдар. Бұл кезеңде екi алғашқы бесжылдық KСРO халық шаруашылығының даму жоспарларымен сәйкес келеді. 1930 жылдың сәуір-мамыр айларында академик И.М. Губкиннің басшылығымен Жанагрознендік кәсіпорынды игеру сұрақтары бойынша комиссия жүмыс істеді. Комиссия мұнайда еріген маңызды емес газдардың қорлары мен жоғары орынды сулардың белсенді рөлі туралы бірқатар қорытындылар жасады. 1937 ж. М.Л. Жданов пен С.В.Шумилин бірінші болып KO бойынша түгел газ қорларын есептегн. Одан басқа қысымның құлауы бойынша газ қорларын есептеу әдісі қолданылған.
Төртінші кезең- 1939 жылдан 1948 жылдар. Бұл кеңестік Ұлы Отан соғысының жылдары -- кеңес халқының шыдамдылық жылдары кіреді. Әскери және соғыстан кейінгі алғашқы жылдардың қиындықтарына қарамастан, елде ғылыми ойдың дамуы тоқтаған жоқ.
Бесінші кезең -1949 жылдан қазіргі уақытқа дейін.
Бұл кезеңнің маңызды ерекшелігі мұнай- газ өндіруші кәсіпшіліктің қарқынды дамуында: Болгария, Татарстан, Беларуссия, Түркменстан, Өзбекстан, Батыс Сібір. Ескі аудандарда Азербайжанда, Солтүстік Кавказда, Қазақстанда және Украинада жаңа кен орындар ашылуда.
Мұнай кәсіпшілігінің геологиясы дамуының бесінші кезеңі мұнайлы кеніштерді өңдеу технологиясы дамуының екінші сатысымен сәйкес келеді.
Мұнай мен газ кеніштерін өңдеуді бақылау үшін ерекше және қабаттардың геолого- физикалық қасиеттерін анықтау, құрылымдарды зерттеу үшін ұңғымаларды геофизикалық зерттеу әдістері кең дамыды.
Ұңғымалық геофизика әдістерін қолдану сулы жыныстармен мұнайлы - газды шегенделген ұңғымалардың қималарындағы бөлінгендермен байланысқан өндірістік геологиялық тапсырмаларды тиімді шешуге СМЖ, ҒМЖ, ГСЖ қозғалыстарын бақылауға, қабаттардың әртүрлі параметрлерін анықтауға, мұнайлы - газды немесе газконденсатты кен орындарды өңдеу мен басқа да маңызды геологиялық тапсырмаларды және ұңғымалардың сулы аралықтарын анықтауға мүмкіндік береді.
Қазіргі уақытта қажетті газды ұңғымалардың, қабаттардың, түптік және сағалық қысымдардың санының уақыт бойынша өзгеруін есептейтін газодинамикалық әдістер, контурлы немесе табандағы сулардың қозғалысы мен тағы басқа өндірістік- геологиялық мәліметтерді алу үшін тапсырмаларды шешуді есептеудің жақындатылғын әдістері құрылған.
Газды өндіру тәжірибесі мен теориясының дамуы өзінің артынан газды кен орындардағы өндірістік геологиялық зерттеулердің дамуына себепші болды.
Мұнайкәсіптік геологиясының басқа да геологиялық шектес ғылымдармен қатысты.
Өңдірісітік геологтарға мұнай және газ кешені кеңістіктің бір бөлігі ретінде қарастыруға болады. Бұған әртүрлі процесстер қатысты гееологиялық, физикалық әржақты процесстер қатысады. Иегруде көп сатыларын білуге болады.
Ғылымның әртүрлі түрі қатысатын геологиялық емес жоғары процестерді және т.б атауларды үйретеді. Бұл жерден негізінен мұнайгазкәсіптік геология оны үлкен деңгейде теориялық фактылық жағынан қортынды жасайды, басқа ғылымдардан алынган тәсіл күнделікті өмірде қолданғанда заңсыз болып келеді.
Мысалы: қабаттардың өнімділік жағдай жиналуы біріншіден далалық сейсмикалық зерттеулерінде т.б. сонымен бірге кесіндіде ұңғыма табу ол құрлымдық карта тәсілімен анықталады.
Ұңғымадан керн алу, мұнай сынамасы, газдар сулар негізінен қабат физикасы тәсілімен зерттеледі. Жыныстың қасиеті ақпараттың негіздері кәсіптік геофизика зерттейді.
Сонымен қатар ұңғыманың гидродинамикалық зерттеулер нәтиже жерасты гидравликасы ұңғыма геофизикасы, теориялық тәсілдер мұнайгазкәсіптік геологиясында негізін шешетін тапсырманы, өндіріс геологиясына керек 90% ақпарат алуға болады.
Жыныстардың мұнайгаз қанығу қасиеті, жиналу жағдайы туралы ақпарат өндірістік геолог кез-келген затты құру үшін заңдар, тәсілдер, бұларға теориялық жағынан; тектоника, стратиграфия, петрография, гидрогеология, жерасты гидравликасы және т.б. Сандық және сапалық таңдауда қарапайым өндірістік геолог математикасының тәсілдер және ЭВМ көп қолданады. Бұл әдістерсіз толықтайтын дұрыс деуге айту қиын.
Сондықтан мұнай және газ кенішін үйренуде сатыда ғылымда, мұнайгаз өндірістік геология, негізінен теориялық және методикалық жағынан іргетасын мұнайгаз өндірістік геология қалайды.
Мұнайгаз кәсіптік геологиясы жеке объектін құрайды. Мұнай және газ кенішін өндіріп жатқан орынды немесе өндіруге дайындалып жатқан аймақ т.с.с. геология тектоникалық кешен, қабаттың мұнайгаздылығының құрылуы таңдау, мұнайдың қозғалысын, газдың, кеніштің ішіндегі суигерілгендегі, сонымен қатар мұнай бергіш коэффиценті. Сондықтан мұнайгазкәсіптік геология ғылымы жоғары дәрежелі ғылым және бір жақты емес.
Бұл ғылым кәсіптік геология зерттеулері қортындысы әртүрлі өзгерістер туғызады. Болашақтың дамуына үлкен үлес қосады. Өндірістік мұнайгаз аудандарында әр уақытта көп ұңғымалар бұрғыланады. Сонымен қатар өндірістік геология ғылымында жасалған зерттеулер шынында жаңа әртүрлі фактілер береді. Бұл теория болашақтың дамуына көп жағдай туғызады, іргелес ғылым болып есептеледі. Іргелес ғылымға бұл мұнайгаз өндірістік геология көптеген есептер береді, болашақ дамуына үлкен дәреже береді. Сонымен, мысалға: коллектордық саз жыныстың су жапсарында көлемін өзгертетінің истография ғылымының пайдасы. Физика - химиялық үйренуде, жыныста мұнай, судың жапсарында ағантындығы байқалған, бұлар ұңғыманы геофизикалық зерттеулер нәтижесі интерпретацияның есептерінің қортындысының арқасында.
Негізгі әдебиеттер: 1[7-28], 7[27-37].
Бақылау сұрақтары:
1.Мұнай және газкәсіптік геологиясының мақсаты мен міндеттері.
2.Мұнай кәсіптік геологиясының басқа ғылымдармен байланысы.
3.Кәсіптік мұнайгаз геологиясының негізгі кезеңдері.
4.Ұңғыманы бұрғылау кезіндегі жыныстарды іріктеу, талдау.
2 Дәріс Ұңғыны бұрғылау кезіндегі геологиялық бақылау.
Турбинді роторлы бұрғылау кезінде үлгі жыныстарды іріктеу кезінде кәзіргі кезде арнайы колонкалы қашаулармен анықталады. Бұл қашаулар ұңғыманың түбіні бетін түгел бұрғылайды. Ұңғы түбіндегі жыныстарды сол қалпында сақтайды. Алынған керінді жер бетіне алып шығып, оны талдайды, алынған кериді геологтармен зерттеп, сазды сұйықтықтан тазартылып арнайыжәндікке салынып, нөмірленің ұңғыманың тереңдігің және нөмері жазылады. Алынған керннің ұзындығы 70 мм, диаметрі 30 мм.
Егер сазды қабыршаққа келетіп үлгінің узындығы 10-20мм екенін ескерсек , онда үлгілердің өлшемдері белгілі болады. Олар өздерінің мұнай немесе гезбен қанығу дәрежесі туралы коллекторлық қасиеттері мен жатқан тау жыныстардың элементтерін ашықтауга мүмкіндік бермейді.
Бырақ бүйірілік груннтарды қолдану кейбір себептермен керы алынбаған жерлерде өте пайдалы болып табылады.
Бүйірілік груннтарды қолдану барысындағы үлгілердің шығымы жұмсақ жыныстарда жүзден қатты тау жыныстарда нөль процентке дейын ауытқиды. Қатты жыныстарға бүйірілік груннтар (тығыз құмтас, ангидрит, әктас және т.б. ) өткенді және оны қамтымайды,сондықтан бүйірілік груннттар тек құмтасты саздық егінділерде ғана қолданылады.
Керy алу аралығын таңдау.
Керы алу аралығын таңдау қойылған геологиялық тапсырмаларға байланысты болады. Алға койған мақсаттарға байланысты ұйғымалар барлама және пайдалану болып бөлінеді.
1) Тіректік
2) Іздеу
3) Әктастан төмен жатқан мұнай газ қабаттарды анықтау үшын иегерілістің аландағы барлама.
4) Жатыстардың шекараларын анықтау үшін қажетті ұңғымалар.
5) Игерілетын аландағы қабаттардың физико - лигологиялық қасиетері мен мұнайға қаныққандығын анықтау үшін бағалау.
Тіректік ұңғымаларда зерттелген аудалдарда бұрғылайды немесе кристалдық іргетасқа дейын, немесе бұрғылау техникасының мумкіндігінен тереңде жаткан іргетастарды бұрғылайды.
Мұндай ұңғымаларда міндетті түрде геофизикалық, сонымен қатар зерттеудің қосалқы әдістерің қолданып толық керы алу жургізіледі.
Әлі зерттелмеген жаңа кенорындар бұрғыланатын іздеу ұңғымаларынды.
Қимасының жоғарғы бөлігі зерттелген , ал төменгі бөлігі әлі зерттелетін кенорындардағы жақсы зерттелген аралықтарды өндірістік-геофизикалық зерттеулермен шектелуге болады, ал мүлдем зерттелмеген аралықтарда толық керы алумен басқада зерттеу әдістері жүргізіледі.
Жытыстардың шекарасын және оның құрлымын анықтау мақсатымен бұрғыланатын барлама ұңғымалардағы тастшшо шектесулерінде керы алу ұсынылган және беседеп қабатшалардың аймақтарында.
Міндетті түрде өнімді қаббаттардағы аралықтарды толық керыалу мен толық өндірістік - геофизикалық кешендік және көмекші зерттеу жүргізу қажет.
Бағалау ұңғымаларынды бұрғылау кезынде өнімді қабаттын барлық қалыңдығы бойынша толық керы алу қажет .
Жер қойнауынан мұнай мен газды тиімді шыгару үшін керы алумен барлық пайдалану ұңғымаларындағы өтілген өнімді қабаттардың барлық қалындыгында бөлшектеп зерттеу жүргізу ұсынылған.
Керінді зерттеу кері бойынша келесілерді анықтау қажет:
1) Мұнай мен газ белгілерінің болуы;
2) Жыныстардын лигологиялық сипаттамалармен олардың стратиграфиялық ерекшеліктері;
3) Колекторлы жыныстардың комплекторлық қасиеттері;
4) Жыныстардың құрлымдық ерекшеліктері мен олардың жату жағдайлары;
Жыныстарды сипаттау барысында келесы мәліметтер келтіріледі.
1) Саздар ү..ін-түсі, қабаттылығы тығыздығы,тұтқырлығы,майылығы және т.с.с.
2) Құмдар мен құмтастар үшін-түсі ,түйіршіліктігі , біркелгілігі, түйіршік құрамы, саздылығы,карбонаттылығы және т.с.с.
3) Корбонаттар үшін - әктастардың болуы ,доломиттер мен мергелдердын болуы.
Кериді зерттеу қорытындылары келесідей ретпен жыныстардың сипаттамалық журналына жазылады.
1. Негізгі сипаттама - кұм ,әктас, саз және т.с.с
2. Ауыстырымды сипаттама - саздылы құмтас ,сазды құмдар және доломиттенген әктас және т.с.с.
3. Құрамалы сипаттама - құмдар,саздар,құмтастар т.с.с
Ұңғыма қимасының геофизикалық әдітерін зерттеу.
Ұңғыма қимасындағы геофизикалық әдістерді зерттеу кең таралған.Совет үкіметінде бұл әдістер мұнай және газ бұрғылауда және бұрғыланғанда қолданады. Геофизикалық әдістерді зерттеу ұңғыма қимасында өтетін тау жыныстар физикалық қасиеттер бойынша қарастырылады. Бұл әдістер қолдану бұрғылау кезінде кенді алу көлемінің дәрежесін айтарлықтай азайтады. Жеткілікті дәрежеде ұңғыма қималарының интерпретациялық бөлшектерін игереді . Тау жыныстардың физикалық қасиетінің ұңғыма бұрғыланған қимасында электр каротаж бен радиоактивтік каротаж әдістері зерттейді.
Электрлік Каротаж
Электрлік каротаж көрінерлік көлемдікте тау жыныстардың кедергісіне және ұңғыма оқпанында өзіндік электр өрісінің потанциалында негізделген. Тау жыныстарының меншіктік каротаж кедергісі 100 мың Ом*м шектерінде қолданылады.
Өзіндік поляризация мәнің анықтау электрлік каротажларда КС тіркелген бір уақытта жүргізіледі өзіндік элетрлік өзгеріс саздылы ерітінділердің әсерімен тау жыныстарда ұңғыма қабырғасына жабысқан тау жыныстарын тудырады. Бұл потенциалдар абцорбциясы тұзды деформацияның нәтижесінде туындалады. Сонымен қатар орналасқан тау жыныстар бұрғылау ерітінділермен аймақтағы тау жыныстарына әсерін туғызу тотығу тотықсыздандырғыш реакциаларға байланысты болып су фильтрациясы бұрғы ерітінділерін тау жыныстардың және ұңғымалардағы қабат суларына байланысты тудырады.
ПС және КС өлшемдері нәтижесінде жеке қағаз лентасына қисық түрінде масштабтық тереңдігі келтіретін түрі электр каротаж диаграммасы деп аталады. КС қисығы бұл диаграммада тау жыныстар көрінерлік кедергі мәнін ұңғыма оқпанында Ом*м көрсетеді. ПС қисығы табиғи потенциалдық милливольттағы қатысты өзгеру мәндері. Каротажды зондтардың екі түрі болады.Грандиент знод және потенциал зонд .
Грандиент зонд - АМ аралықтағы қашықтықтан MN аралығындағы қашықтықтың аздығынан грандиент зонд деп аталады.
Потенциалды - зондтар А және М аралығындағы М және N аралығынан кіші.
Қабаттардың ақиқатты меншілікті кедергісін анықтау және фильтраттардың өткізу жуу сұйықтығын анықтау бүйірлік каротаж зондылау жұмыстарымен жүргізіледі. БКЗ көріперлік меншіктік кедергілерімен әр түрлі өлшемді зондттар көмегімен сипатталады.
Каротаждың радиоактивті әдістері.
Сонғы жылдары радиоактивті каротаждың екі әдісі кеңінең қолданылады. Олар : гамма - каротаж (ГК) және нейтронды гамма - каротаж (НГК).
Гамма - каротаж тау жыныстардың табиғи радиоактивтілігін зерттеуге негізделген . Олар тау жыныстарына тараган радиоактивті элементтің ыдырауы пайда болды. Бұл элементтің шоргырлануы өте аз. Сонымен бырге қабаттың гамма сәулелену қарқындылығың арнайы құралдар көмегімен өлшеуге болды .Ұңғыма оқпанының бойындағы ϒ-сәулелену қарқындылығы қисық сызық болып көрінеді, оны гамма каротаж деп аталады.
Нейтронды гамма - каротажтау жыныстарда нейтрондар қаптап алу барысында пайда болатын туынды ϒ-сәулеленуді өлшеуге негізділген .
Сутегі ядроларын бәсеңсіген нейтрондар басып алғанда 2,2 Мэв энергияына ие ϒ- квант бөліп шығаратын дейтри ядросы пайда болады.
Хлор ядроларын бәсеңсіген нейтрондар басып алғанда 4-7 Мэв энергиясына ие ϒ - сәулеленудің толық секторы бөлініп шығады. Осыган сәйкес, құрамында сутегі және хлор бар тау жыныстарды нейтронды бәсеңдетуді сутегі ядросы ерекше әсер етеды, ал хлор ядролары бәсеңсіген нейтрондарды басып алу қасиетіне ие бар тау жыныстарды нейтронды белсендетуді сутегі ядросы ерекше әсер етеді, ал хлор ядролары бәсеңсіген нейтрондарды басып алу қасиетіне ие.
Осыған байланысты, шөгінді тау жыныстарын нейтрондық қасиетіне қарай сутегісі бар жіне сутегісі жоқ тау жыныстарына бөлеміз.
1 топқа суы көп тау жыныстарын жатқызуға болады. Нейтронның қорек көзінен y-
Сәулелену индикаторына дейінгі ара қашықтық өте алшақ болған жағдайда, нейтронды гамма каротаж диаграммасында бұл тау жыныстар минимумды көрсетеді.
2 топқа тығыз кеуектілігі төмен тау жыныстары жатады. НГК диаграммаларында бұл тау жыныстар максимумды көрсетеді.
Біртекті қабаттағы СМЖ - ның шекарасын НГК қисықтары бойынша дәл көрсетуге болады. Бірақта бұл қабатта жоғары минерализациаланған сулар болған жағдайда ғана. Бұл кезде НГК көрсеткіші қабаттың су қаныққан бөлігін мұнай қаныққан бөлікпен салыстырғанда 15-20 % -ке жоғары болады.
Сонымен қатар НГК газ-мұнай немесе газ-су шекаралары бізге дәл анықтап береді.
Кеуек қуыстары сұйықтықтарға (мұнай немесе су ) толғап тау жыныстарды НГК мәліметі бойынша олардың кеуектілігін анықтауға болады.
Арнайы геофизикалық зерттеулер.
Микрозонд әдісі.
Микрозонд әдісінде бөлшектік қиманың болуы, коллекторлық қабаттардың кеуектілігін бағалау өз үшін бөлшектік қиманың аз қабаттылықтың кеуектіліктері көрсетілген.
Бүйірлік каротаж
Электрокаротаждың кедергі әдістері осы бүйірлік каротаждарда қолданылады.
Индукциялқ каротаж
Ұңғымалық бағаналарды зерттеу үшін құрғақ және сазды ерітінділерінің орналасуы осы (мұнай негізінде) қалыптасқан.
Ұңғымалық термометр
Геотермиялық градиент зерттеуері үшін ең басты сатылар және осы ұңғымалық кеуектіліктің режимдерін орналастыру болып табылады.
Магнитті каротаж
Ұңғымалардың магниттік жасанды алаңдарымен және тау жыныстарының айналуын зерттейді. Бұл әдістер ұңғыма қималарын құрастыруға көмектесетін және литологиялық - петрографиялық жыныстардың сипаттамаларын құрастырады.
Бұрыштық және азимуттық қабаттардың түсуін анықтау үшін көрсетілетін еңістіктердің арнайы ұңғыма аспаптарымен қолданылуын көөрсетеді.
Геологиялық интерпритация түсінігі. Ұңғымалардың геофизикалық әдістерін зерттеу.
Геологиялық интерпритацияда қазіргі геофизикалық ұңғымалардың әдістерін зерттеу кезінде геология - физикалық қабаттардың қасиеттерін анықтап, оларға (литология, колекторлық қасиеттері, саздылықтарын, мұнай - газ және суға қанығуы т.б) жатады. Одан басқа геофизикалық берілгендерді геологиялық интерпритациялық кешеніне ұңғыма қималарын (қабаттық жатыстарының кезектілігін анықтау және бөліктеу) зерттеу және жеке өнімді аудандардың геологиялық құрылымын зерттеу кіреді. Сонымен бірге ауданды толығымен зерттеу кіреді. Геологиялық интерпритацияның өнеркәсібін геофизикалық зерттеуде бұрғыланған ұңғымалардың негізгі мақсаттарын келесідей қарастырамыз.
Ұңғыманың геологиялық қимасын жіктеу жыныстардың литологиялық қасиетін анықтау.
Кәсіптік геофизикалық зерттеулер кешені ұңғыманың қимасын жіктеу және жыныстардың литологиялық қасиеттерін бағалауды атқарады. Көп мәліметтер каратаж диаграммалары арқылы кемінде бір алаңныңлитологиялық бағанын анықтайды.
Литологиялық қасиеттерін бағалау, колеторлық және мұнай қапықтылығы, су газдылықты кәсіптік-геофизикалық зерттеулер арқылы алынғанмен олар кесекті, корбанатты, гидрохимиялық және басқа жыныстарды бөледі.
Кесекті жынытар
Кәсіптік - геофизикалық кесекті жыныстар жөнінде толық мағлұмат береді (құмтастар,құмдар, саздар және т.б.)
Саздар.
Сазды қабатшалар ұңғыма қимасында кәсіптік геофизикалық мәліметтер бойынша жақсы көрінеді. Электрокаротаж диаграммаларында саздар төменгі электрлік көрінерлік кедергілермен сипатталады, 8-10 Ом*м кейде 20-30 Ом*м қисықты ПС аномалиясы (жуу сұйығының минерализациясында қабат суларының минерализациясы)
ГК қисығында саз қабаттары табиғи гамма сәулеленудің қарқындылығына қарсы.
НГК қисығы үлкен өлшемді (t4045см ) зонд көмегімен тіркелген сазды қабатшалардағы төмен дәрежелі екінші γ-сәуле кавернограмада саздар ұңғыма диаметрінің ұлғаюына қарсы деп белгіленген.
Құмдар
Құм қабаттарының кедергілері өзгермелі (1000 Ом*м-ге дейін ) және қабатшаның негізгі қасиеті сұйықтығын анықтайды.
Мұнайға, газға не қатысуға қаныққан құмдар жоғарғы кедергілігімен сипатталады, ал қаныққан минералданған суларда төмен.
ПС қисығында (қатты жуу сұйығы) құмдар кепет кері аномалия.
ГК қисығында құмдар төменгі табиғирадиоактивтілігімен сипатталады.
НГК диаграммасында құмдар орташа сәулелену қарқындылығымен, тығыз құмтарстар жоғаралығымен ерекшеленеді.
Құмтастар қабаты кавернограммада ұңғыма диаметрінің өзгеруіне ықпалы жоқ.
Карбонатты жыныстар
Карбонатты жыныстар электрокаротаж диаграммаларында жоғарғы дәрежелі көрінерлік кедергіні, 10000 Ом*м. ПС қисығында карбонатты жыныстар кері аномалия құрамында пелитті (сазды ) материалдар барлығымен сипатталады. Пиллиті материалдар қанша көп болса оң аномалия көрсетеді.
Карбонатты жыныстардың иелігі-төмен дәрежелі радиобелсенділігімен және төмен γ-сәулелер жоғарылығы.
Негізінен карбонатты жыныстарда айқындау НГК қисығымен коллекторлық қасиеті және мұнай қанығу сипаттамасы алынады.
Каверпограммада карбонатты жыныстар жазылады, әр түрлі өтімділігі көрсетіледі.
Гидрохимиялық шөгінділер
Электрокаротаж диаграммаларында гидрохимиялық шөгінділержоғары көрінерлік кедергілермен 100 мың Ом*м және аз мәнді аномалия ПС көрсетеді.
Гидрохимиялық шөгінділер төмен радиоактивтілігімен, там тұздылар, γ- сәулеленудің қарқындылығы артуымен белгіленеді.
НГК қисығында туынды γ-сәулелену қарқындылығы және ангидриттерде бақыланады.
Негізгі әдебиет: 1[7-28],7[24-37]
Бақылау сұрақтары:
1. Керн мен шлам алу әдістері.
2. Қандай геофизикалық әдістер түрлері бар?
3. ГК әдісінің тиімділігі.
4. Геологиялық-геофизикалық ұңғымалар қимасы.
5. Жыныстардың литологиялық қасиетін қалай анықтаймыз?
3 Дәріс: Ұңғыма қимасын игерудегі қосымша әдістер.
Шламды анықтау
Айналдырып бұрғылауда сынықты жыныстар (шлам) айналымдағы бұрғылаудың ерітінділері жоғарғы жер бетіне шығады. Бұл сынықтарды меңгеру өтетін жыныстардың сипаттамасын анықтайды.
Шлам үшін этикетка
Аудан ұңғыма №
Шлам үлгісі
Алынған түзетілген тереңдіктер м
Фракция
Үлгі сипаттамасы
Алынған шлам қоры
Алу үлгісінде әртүрлі сынықты жыныстардың, сазды, құмдардың және т.б проценттік құрамы анықталады. Кейбір сынықты жыныстардың және түйіршіктердің өтетін тау жыныстар бойынша литологиялық сипаттамасы анықталады.
Саздылы жыныстардың тазалану жүйесі бұрғылаған жыныстардың бөліктеріне ұңғымадағы жуу сұйықтығымен бірге түседі. Бұрғылау ерітінділердің ластану дәрежесін бақылау үшін әрбір н әрбір 30м сайын бастапқыда сіңірген сорапта қабылдау сыйымдылығынан оның тесіктеріне дейін өтуін қарастырады.
Жыныстардың гранулометриалық анализі
Гранулометриалық анализ бойынша әртүрлі мөлшерде жыныстардың проценттік құрам бөліктері анықталады. Құмтасты фракцияның бөлінуі 0,1 мм-ден астам мөлшер бөлігінде елеу әдісімен өндіріледі. Алевритті (0,1-0,01 мм) және пенитті фпакцияларды бөлу үшін әртүрлі мынадай әдістер қолданылады: гидравликалық және т.б.
Псамитті фракцияның ірі түйіршіктері бойынша келесідей үлгіледі бөлуге болады (Г.П.Камепский бойынша)
1. Ірі түйірлі құм, көлденең өлшемі бойынша d=2-1 мм
2. Ірі түйірлі құм ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . d=1-0,5 мм
3. Орта түйірлі құм ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . d=0,5-0,25 мм
4. Ұсақ түйірлі құм ю ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... d=0,25-0,1 мм
Фракцияларды алу бинокулярлы жұмырлану түйіршігінің дәрежесін анықтауда түсіндіріледі.
Жыныстардың микроминералогиялық анализі
Микроминералогиялық анализ үшін жыныстардың гранулометриялық құрамының фракциялары қолданылады. Сұйықтар көмегімен жоғарғы тығыздықта (бромфорым,сұйықтығы, йодты метилмен және т.б.) ауыр минералдар, бөлулері (магистит, генотит,приоксен, амфибол,циркон, гранит, ильменит және т.б.)өндіріледі, сондықтан микроскоппен детальды нақтыланады. Жеңіл минералдар (негізінен кварц және гнауконит). Өңдеуде қалқып шыққан қайта есептеу сұйықтарының фпакциясында өте жақсы зерттеуге болады.
Кәсіптік жағдайда ірі интервалдар қимасын бөлек будаларды свиталарды сипаттау үшін бұл әдісі қолданылады.
Белгілейтін қабаттарды игеру
Қимада көпетеген мұнайлы аудандарда қабаттар болады да, қоршаған жыныстардан кейбір қасиеттермен ерекшеленеді. Белгіленген қабаттар айтарлықтай дәрежеде бұрғылау ұңғыма процессінде геологтардың бағытын жеңілдетеді.
Микрофауна бойынша ұңғыма қимасын игеру
Мирофауна бойынша ұңғымалар қимасын игеру жыныстар үлгісіндегі микрофауна пішінінің анықталу жолдармен өндіріледі. Қиманы бөлек свиталарға, будағы және горизонттарға бөліп, микрофауна түрлерінің ассоциациясында өзгерістер бойынша жүргізіледі
Спора-пылыюлық анализ
Спора-пылыюлық анализ спора және пылыю өсімдіктер кешенін оқығанда қолданылып, әртүрлі түзілімдерде кездеседі. Ол фауна мен флора қалдықтары қазындыларын қарастырғанда үлкен мән беріледі.
Қашау мен жұмыс жасағанда және хронометраж өтулерінде ұңғыма қималарын игеру.
Ұңғыма қимасын игергенде қашау мен жұмыс жасау көп көмегін тигізеді. Бұрғылау кезінде жұмсақ жыныстарда (саздарда, борпылдақ құмдарда қашау аз қалмайды, тығыз тау жыныстарда, құмтастарда, әктастарда тез тау жыныстар қапталанады)
Кавернограмма бойынша ұңғыма қимасын игеру
Ұңғыма диаметрінің өзгеруін игергенде оның оқпан бойынша кавертюмера көмегімен кең қолданылады.
1)Ұңғыманың техникалық жағдайларын бақылау үшін
2)Ұңғыма шамасының коррелияциясы үшін
3)Ұңғыма қимасының литологиялық бөліктерінде және коллектор қабаттары ажыратуға қосымша материал ретінде
4)Электрлік және радиоактивті әдістерді зерттеу ұңғымаларының мөлшерлі интерпритациясы бойынша, яғни мұнда ұңғы диаметрінің фактілік жағдайында берілген дәлдікпен және саздылы қабыршақтылардың қалыңдығын білу қажет.
Ұңғы диаметрі айтарлықтай дәрежеде өзгертіліп, жыныстың литологиялық құрамын байланыстылығын каверпограмма корсетті.
Тығыз жыныстар айтарлықтай дәрежеде (әктастар, даломиттер, саздылы құмтастар және алевролиттер) каверпограмма бөліктерінде ұңғы диаметрінің ламиналды мәнінде фиксиленеді. (фиксируется)
Жақсы коллекторлы қасиеттерге тән жыныстарда (құмдарда, алевролиттер) наминальдыдан салыстырғанда ұңғы диаметрі азайады, нәтижесінде қабатта сулы коллекторлардың саздылы қабыршақтар ұңғыма қабырғаларына жабысып қалады.
Ұңғы диаметрін айтарлықтай үлкейткендекавернограммада тұздарға (галлит,силвинит) және азғантай мөлшерде гипстерге қарсылығын көрсетеді.
Карбонатты жыныстарды игеру
Карбонатты жыныстар-әктастар, доламиттер, доламиттенген әктастар жатады, сыртқы түріне қарағанда айыру қиынырақ Л.Г.Берг газды-валюметриалық анализ арқылы оларды өңдеу көмегімен анықтауға болатынын тұжырымдады.
Анализ негізінде газдың көлемі өзгеріліп, температура сатысында жыныстардан бөлініп, заттың мөлшері анықталып, газ бөлінеді. Газды-валюметриялық әдіспен карбонатты жыныстардың цитологиялық құрамы зерттеліп, 5-температуралық қыздыру сатысында қолданылады.
1-ші саты-300 C қыздырғанда. Мұндай t-да гипс кристаллизациялық сулардан ажыратылады.
2-ші саты-600 C қыздырғанда. Мұнда t-да 560 С шамада сидерит көмірқышқылынан бөлінеді.
3-ші саты-700 C t-да қыздырғанда. Бұл саты еркін жүргізіліп доламит магнезитпен байланыспаған күйінде болып, көмірқышқылдардың бөлінуі болады.
4-ші саты 800-810 t-да. Бұл сатыда магнезит доламит құрамына кіріп, көмірқышқылы бөлінеді.
5-ші саты 1050-1100 C t-да қыздырғанда. Мұндай 1000 C t-да кальцит доламит құрамына кіріп бірге күйінде және бір-біріне бөлек күйінде де өтеді.
Газдыкаротаж мәліметтері бойынша ұңғы қимасын игеру
Газды каротаж өнімді қабат саздылы түсіп, сұйық және газды кқмірсутектерге негізделген.
Газды және сұйық көмірсутектер саздылы жыныстарда тұрақты интервалдар аралықтарында үздіксіз жағдайда анықталады, және ыстық газдың мөлшерлері құрамы анықталып, газды каротаж сызығы тұрғызылады.
Бұл қисықтардың тұрғызылу кезінде ординат осі бойынша масштабта метр сайын ұңғыма тереңдігі алынады, ал абцисса осі бойынша метанға қатынасы бойынша сазды ерітіндіде көмірсутектердің проценттік құрамы көрсетіледі.
Газды каротаждын үздіксіз жүргізілуі бойынша екі қисық жазылады, біреуі көмірсутекті газдардың жалпы құрамын көрсетеді, ал 2-шісі ауыр көмірсутекті газдың мөлшері көрсетіледі.
Газды каротаж сызықтары қабаттарда белгіленіп, мұнай және газ құрамы анықталып, мұнайлы қабаттар ауыр көмірсутектегі газдарға тән таза газды қабаттан ерекшеленеді.
Газды каротажды бірдей уақытта саздылы жыныстардың люминесцентті анализі жүргізіледі. Бұл үшін таза газды шоғыр люминесценция бермейтінін білу қажет, яғни мұнайлы шоғыр саздылы газдарды люминесцирлейді. Аз мұнай қаныққан және ауыр мұнай құрамды интервалдар қимасыгазды каротаж қимасында байқалады да, бірақ люминесценцирланады.
Люминесцентті битуминологиялық анализ
Люминесцентті битуминологиялық анализ люминесцентті битуминозды заттардың (мұнайдың)таужыныстарына ультракүлгін сәулелену кезінде таужыныстарында люминесценті битуминозды заттардың сипаттамаларына негіздеоген. Жақсы люминесценцияда хлорофорын тамшысын зерттегенде немесе хлороформды арнайы дайындалған тамыздықтармен жұмыс жасағанда жақсы әрекет байқалады. Көрсетілген әдіс жыныстарды битумдардың ожанды жоғары концентрацияда табылуын қарастырады.
Мұнайдың жеңіл фромициясы 1500 C t-да қайнағанда, сонымен бірге порофиндерлюминесцирленбейді; майлар сұрғылт көкшіл түс береді.
Люминесценті битуминологиялық анализ нәтижесінде іздеу және барлау жұмыстарыкезінде мұнайға қолданылады.
Ұңғыма өтілуінің геологиялық бақылануы.
Геологиялық техникалық наряд.
Бұрылу бастамасы мен әрбір ұңғыманың өтуі берілген мұнайлы кең орындардың бұрғылану нақты жоспар бойынша жүргізіледі.
Бұрғылау басында әрбір ұңғымаға геоло-техникалық наряд құрастырылады да, бұрғы бригадасы үшін негізгі документ болып табылып, өзінің жұмыс процесінде жетекшеленеді.
Геоло-техникалық наряд екі бөліктен тұрады: геологиялық және техникалық. Геологиялық бөлігінде ұнғыма қимасының геологиялық жобасы, кери және шлам алу интервалы, ұңғыма конструкциясы, кәсіптік геофизика әдісінің қажетті зерттеулері, тереңдігі, түзілу мүмкіндікері (ысырмалар, опырылымдары, инструменті қамту, сіңіру және т.б). Тау жынысының қаттылығы, өнімді горизонттардың ашық геолог келтірілген.
Нарядтың техникалық бөлігі геологиялық мәліметтермен сәйкес құрылады. Негізгі схема геологиялық техникалық нарядта 1-таблицада келтірілген. Бұрғылау процесінде геолог фактілік берілгендерді жобалаумен сәйкестендіреді
Ұңғыма конструкциясы.
Таңдап алынған ұңғыма конструкциясы қамтамасыз етуге тиісті:
1)ұңғы қабырғасының мықтылығы мен төзімділігі
2)мұнайлы, газды және сулы горизонттардың біреуімен басқаға өту изоляциясы
мұнайлы, газды және сулы горизонттардың біреуімен басқаға өту изоляциясы
3)жобалау тереңдігіне дейін жақсы бұрғылау және өңдеу жүйесінде кең орындарда байқалған мүмкіндіктер
4)жобалау әдістерінің қолдану мүмкіндіктері және эксплуатациялық режим
5)металл экономикасы
6)ұңғыма конструкциясы кен орын қимасының геологиялық ерекшеліктерін есептеу тиіс
Экспоуатациялық колонна диаметрі орнатылады, яғни олрдың минималды ішкі диаметрі 100 мм-ге тең болуы керек.
Ұңғыма конструкциясы анық түбімен мынадай жағдайда түсіріледі, яғни өнімді қабат қатты бұзылмайтын таужыныстардан басталып, мұнайға қанығу барлық қабаттар бойынша жүоргізіледі.
Колонка перфрация мен ұңғыма өтілуін қадағалау.
Ұңғыма өту процессінде қажет:
1) Тұрақты интервалдар арқылы ұңғы оқпанының қисығын өлшеу
2) Қажетті кәсіптік геологиялық және кәсіптік геологиялық зерттеулердің толық кешенін жүргізу
3) Мұнай және газ белгілерінің пайда болуы үшін бұрғылау ерітіндісінің сапасын, интервалдар өтуін және циркуляция жоғалуын, опырылғыштардың пайда болуын, сәйкес өлшемдердің қабылдануы бақыланады.
4) Қабық суларына сынаула жүргізілуі және пайдалану сыртқы ортамен әсерлесуі.
5) Мұнай қабатының ашылуын қадағалау керек.
Геологиялық қадағалаудың басты міндеті ұңғы өтілуінің қадағалануы барлық геологиялықматериалдың бөлшегін зерттеу болып табылады.
Өнімді қабаттың ашылуына үлкен мән берілу керек. Пайдалану тізбегі түбіне түсіріліп, цементтеліп перфорацияланып, ашылу әдісі кең таралған. Шегендеу тізбектерінде және цементті сақинамен оны қоршаған жыныстарды арнайы аспаптармен теседі. Олар оқты және кумулятивті перфораторлар болады. Соңғы жылдары өнімді қабатты ашуда вескострудный әдіс қолданылады.
Документация
Бұрғылау ұңғымаларының негізгі құжатына бұрғы журналы жатады, оны бұрғы мастері толтырады, ал геологиялық бөлігін, журналын геолог тесеру керек. Бұрғы журналында бұрғышылардың вахталық журналы қажет, яғни мұнда барлық техникалық мәліметтерін және бұрғылау процесінің ерекшеліктерін, мұнай газ су белгілерінің пайда болуын жазады. Геологиялық бөлімінің коллекторлары коллекторлық кітаптары әкеліп, таужыныстардың сипаттамасын басқада геологиялық мәліметтерді сақтауы тиіс. Вахталық журналмен коллектор кітабында күнделікті бұрғылау жұмыстарына рапорт жазып отырады.
Ұңғымалық құжаттарды карточкалық жүйеде бұрғылау тарихының сипатталынуы үшін бөлек карточкаларға су, мұнай., газ нәтижелері жазылуы үшін ұйымдастыру пайдалы.
Негізгі әдебиет: 1[28-120],7[24-100]
Бақылау сұрақтары:
1. Ұңғылардың коррекциясын жасаудағы мақсат не?
2. Қарапайым қима неге керек?
3. Ұңғылардан алынған мәліметтер бойынша геологиялық қиманы қалай жасалынады?
4 Дәріс: Ұңғымалардың бұрғылау материалдарын геологиялық өңдеу әдістері.
Ұңғыманы бұрғылау материалдарының геологиялық өңдеу (өңдеу жалпы және детальды геологиялық ирофильдерді құру, құрылымдық карталарды, коллекторлардың рельефтерінің беті {табаны} картасы және т.б. құру кен орынның құрылуы туралы және өнімді горизонттардың флюидтарымен қанығу сипаттамасын алуға мүмкіншілік береді).
Ұңғыма қималарының корреляциясы.
Барлық бұргыланған ұңғымалармен жабылған геологиялық құрылымдар бірдей жасты таужыныстардың байқалуы эәне сәйкес келуі базаланады. Коррекцияның мақсаты таужынысының қимада орналасу реттілігін, бірдей қабаттардың болуы және олардың
қалдығының әртүрлі бағытқа өзгеруін қадағалауда, лотодологиялық сипаттамасын, т.б. анықтау болып табылады.
Көбі негізгі және эффективті коореляция, оны жүргізгенде үнемі үңғыманы бұрғылағанда алынған барлық материялдар есептелген кезде болады. Көбінесе корреляцияға стандартты каротаждың масштабы 1: 500 немесе 1 : 200 дианраммалары қолданылады.
Ұңғыманығ қималарын орналастыру бойынша жұмысты сәтті жасауға барлық түзелген ұңғымалардың қималарындағы қандай да бір белгі бойынша салыстырмалы түрде оңай табуға болатын шамамен сипатталатын горизонттарды табу қажет. Реверге спецификалық стандартты және радиоактивті каротаждардың диаграммаларындағы өте күшті жоғары және төмен жатқан тау жыныстарының сипаттамалары бар қабатты қарастырады. Реверлі қабат, ережеге сай, аудан бойынша үлкен емес және төзімді қалындықта болуы керек. Жүргізілген салыстырулар ұңғымалармен зерттелген қимадағы тау жыныстарының реперлерінің қанша көп белгіленген сайын, соншалықты сенімді болады. Берілген тапсырамаға байланыста жалпы немесе аймақты корреляция жүргізіледі.
Жалпы корреляцияда тұтас ұңғымалардың қималары сағасынан түбіне дейін салыстырылады. Бұл жағдайда ұңғымалар бірдей стратиграфиялық свиталар және литодологиялық пачкаларды бақылау мақсатымен реперлер бойынша салыстырылады. Жалпы корреляция барлық кен орындарының шегінде ұңғымалардың қималарының құрылысы, айырылым бұзылыстарының жоқ болуы, шайылу беті, бөлек стратиграфиялық горизонттардың және литологиялық пачкалардың қалдығының өзгеруі туралы ойлауға мүмкіндік береді.
Аймақтық корреляция қабат беті горизонтынан жақын орналасқан, егер де қабаттар олардың арасында қалыпты жатса, репер бойынша жүргізу тиісті. Кері жағдайда корреляцияны зерттейтін горизонттардың табанының төменінде орналасқан репер бойынша жүргізу керек. Егер табан және репер арасында шайылу болса, онда горизонт ішінле қандай да бір маркаланған қатты ( репер ) белгілеу керек және аймақты корреляцияны осы реперге сүйеніп жүргізу керек.
Аймақтық корреляцияда жоғары және төмен жатқан тау жыныстардың ерекшеліктерін, төзімді литолого-физикалық қасиеттерін сипаттайтын және көп немесе аз аймақта таралуымен қатар қабаттармен бақылау керек. Бөлек ұңғымада кездескен жергілікті қабаттар, сол немесе басқа аймақты интервалдарға қосқан жақсы.
Аймақты корреляциямен жұмыс жүргізу әсіресе қалың өнімді горизонттар және қабаттарды жобалау және зерттеу анализінде маңызды, әсіресе контурланған және контурішті сулану жолымен қабаттық қысымды ұстап тұру бойынша шаралар қарастырылатын жерде, ірі мұнай кен орындарында жүргізіледі.
Қарапайым қима құру.
Бұрғыланған кен орындарында, ұңғыманың қималарының жалпы корреляциясы жүргізілгеннен кейін, оның қимасын түсіруге болады. Типті және қарапайым қималардың айырмашылығы: қарапайымда -- тау жыныстарының дәл қалдығы көрінеді, ал типтіде -- тігінен болады. Бұл қималар кен орынында қабаттанудың реттілігін және оның тау жыныстарының ажырауының орташа сипаттамасын көрседеті ( қалындық, литологиялық сипатын, бөлінуін, т.б. ). қарапайым ( типті ) қималардың көрсеткіштері жаңа ұңғымаларды жобалау және оларды бұрғылау процсін бақылау бойынша жұмыс жасауды жеңілдетеді.
Өндірісті аудандарда көбінесе тек тік қалындығы бойынша алынған типті қиманы құрайды, ал игерілген кезде дәл қалындығынан алынған қарапайым қиманы қолданады.
Өндірісті аудандарда қарапайым қиманы тау жыныстардың құлау бұрышы белгілі шекте өзгерген кезде құрады. Бұл кен орнының әртүрлі бөліктеріндегі қабаттардың тік қалындығының көп өзгеріс әкеледі.
Тік қалыңдықты дәл есептеуге және керісінше дәлдікті тік қалындықта есептеу қиын емес. Мына формуламен анықталады:
h=Bcosβ
b=hcosβ
мұнда, h-қабаттың дәл қалыңдығы, м
b-қабаттың тік қалыңдығы, м
β-қабаттың құлау бұрышы.
Зерттеген ұңғыманың қималарын қарапайымға, дефекті және сипатсыз деп бөлу қажет. Дефекті және сипатсыз қималарды мүдделік құрылым мақсатымен оған кен орынның бөлек аймағындағы орташа қималардың қосымшаларымен анализдеу керек.
Егер сол немесе басқа қиманың аномальды сипаттамалары тек бір ғана ұңғымада кездессе және заңсыз көрінген кезде, оған көп мән бермейді, егер ол анықталған аймақтың шегінде орналасқан ұңғыманың қатарында қайталанса, онда мұндай аймақтарға өзіндік қарапайым ( типті ) қималар.
Ұңғымадаға бұрғылауға алынған мәліметтер бойынша геологиялық профиль құру.
Геологиялық профиль деп қандай да бір тік қиылысудан алынған жер қойнауының құрылысының графикалық бейнесін айтамыз. Мұнайлы немесе газды кен орнының геологиялық профильін ұңғыманың қималары бойынша құрады. Ол кен орнының құрылуы туралы деректер, қимада өнімді горизонттардың орналасуы және олардың мұнай , газ және сумен қанығу шарттары сияқты геологтарға жұмыста үлкен көмек береді.
Қойылған геологиялық тапсырмаларға байланысты не барлық ұңғымамен жабылған қиманың тау жыныстарының жалпы геологиялық профильін құрады немесе өнімді қабаттары бар қималарының бөлігінің құрылысының дәл бейнеленген бөлшекті геологиялық профильін құрады.
Кен орынның тектоникалық құрылымының дегіздерін зерттеу үшін көлденең профильдер қатарының құрылысына жүгінеді және де негізінен көлденең профильдердің қатарларының құрылуынан, бойлық профильдің, оларды байланыстырады және толықтырады. Басқа бағыттардың профильдері негізіненг бұзылыстарды және түзілімдердің фациалды өзгеруін зерттеу үшін құрылады.
Ұңғымалар бойынша геологиялық профильді ережеге сай, геологиялық және структуралық карталар масштабында құрады. Егер картаның масшабы өте ұсақ болса, ал профильде әртүрлі бөлшектерді көрсету қажет болса, онда профилтді үлкен масштабта құрады.
Жалпы геологиялық профильді құру кезінде қабаттың құлау бұрыштарының бұзылуын болдырмау үшін көлденең және тік масштабтар бірдей болып алынады.
Профильді сызу кезінде жан -жағындағы бағыттары бойынша ориентировкасының қабылданатын ережелерін қадағалау қажет. Осылай профильдің азимутына байланысты сол жағында оңтүстік, оңтүстік-батыс, батыс. Солтүстік-батыс ал оң жағында солтүстік, солтүстік-шығыс, шығыс, оңтүстік-шығыс болу керек.
Жалпы геологиялық профильді құрі теңіз деңгейін көрсететін тік көлденең сызығын сызудан басталады. Сызбаның сол жағында теңіз деңгейіне перпендикуляр, тік масштабтың сызығы көрсетіледі, оның нөлі теңіз деңгейінің сызығымен бірге орналасады.
Масштабтағы сызықтан кішкене оңға қарай теңіз деңгейі сызығында батыстағы ұңғыманы нүктемен белгілеп орналастырады. Көлденең масштабта қабылданған осы нүктеден оңға қарай, қалған ұңғымаларға дейін ара-қашықтықты жылжытады. Алынған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz