Сабуни ілімінің негіздері, ислам теологиясының ерекшеліктері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 Ислам теологиясының ерекшеліктері
1.1. Ислам теологиясының қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Каламдық мектептердегі көтерілген негізгі тақырыптар ... ... ... ... ... ... ... ...27
1.3. Матуриди ілімінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2 Сабуни ілімінің негіздері
2.1. Сабуни ілімінің Матуриди мазхабындағы орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
2.2. Сабуни ілімінің негізгі тақырыптары және мәселені шешу әдістері мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
2.3. Сабуни іліміндегі таным және оның маңызы мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
3 Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
4 Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
1 Ислам теологиясының ерекшеліктері
1.1. Ислам теологиясының қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Каламдық мектептердегі көтерілген негізгі тақырыптар ... ... ... ... ... ... ... ...27
1.3. Матуриди ілімінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2 Сабуни ілімінің негіздері
2.1. Сабуни ілімінің Матуриди мазхабындағы орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
2.2. Сабуни ілімінің негізгі тақырыптары және мәселені шешу әдістері мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
2.3. Сабуни іліміндегі таным және оның маңызы мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
3 Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
4 Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
Диплом жұмысының өзектілігі. Біз бұл зерттеу жұмысымызда «Сабуни іліміндегі таным және оның маңызы мен мәні» тақырыбын қолға алып отырмыз. Зерттеу жұмысымыздың бірінші бөлімінде ислам теологиясы ілімінің қалыптасуы, алғашқы теологиялық мектептерде көтерілген негізгі тақырыптар және Матуриди ілімінің ерекшеліктері секілді тақырыптар қамтылған. Екінші бөлімінде Сабуни ілімінің Матуриди мазхабындағы орны мен Сабуни ілімінің негізгі тақырыптары және мәселені шешу әдістері мен ерекшеліктері және Сабуни іліміндегі таным және оның маңызы мен мәні секілді тақырыптарды қамтыдық.
Ислам дiнi VII ғасырда пайда болғаннан бастап күні бүгінге дейін өзiнiң шынайы бейнесiн еш жоғалтпаған. Оның үкімi қиямет күніне дейiн жалғаса бермек. Ислам дiнi әлемдiк дiн болғандықтан ұстанушыларының саны да көп. Негiзiн Арабия түбегінен бастау алып, барша әлемге жайылған бұл дінді әр түрлі ұлттар мен халықтар ұстанады. Солардың бірі де қазақ халқы. Халқымыз сонау көнеден бері осы дінге сеніп, оның наным-жоралғыларын ұстанып келеді.
Қазіргі таңда Қазақстанда да көптеген Ислам мәзһабтары жайылуда. Кейбір мұсылмандар бұл мәзһабтарды айыра алмай, қайсысы дұрыс, қайсысы бұрыс екеніне күмәнмен қарауда. Бұл мәзһабтар тек Қазақстан жерінде ғана жайылмады. Олардың бастауы бұдан бірнеше ғасырға созылып жатыр.
Мен бұл жұмысымда Ислам дініндегі сенімдік мәзһабтардың бірі Матуриди мәзһабы ілімінің жалғастырушысы Бұхаралық әс-Сабунидің діни мәселені шешу әдістері мен ерекшеліктері және таным мен оның маңызы мен мәні секілді көзқарастарын қолға алдым. Ислам дінінің берген ой еркіндігінің арқасында дұрыс түсінбеушіліктің салдарынан пайда болған саяси, итиқади (сенімге байланысты) және фиқһи (құқықтық) мәзһабтар ақыл мен ой еркіндігі мәселесі төңірегіндегі тұжырымдарына тоқталдым.
Исламдағы саяси және фикһ мәзһабтарының көпшілігі үмбеттің ауызбіршілігін бұзып, арасына жік салуда. Ал сенім мәзһабтары болса мұсылмандардың арасын айыруға емес, керісінше әр түрлі мәдениет пен аймақтарда өмір сүрген мұсылмандардың арасын жақындатуға тырысады.
Теология ғылымынсыз Ислам дінін түсіну мүмкін емес. Ислам дініндегі бүкіл өмірге қажетті заңдылықтар мен ережелерді бізге түсіндіріп беретін де осы теология ілімі. Ғибадатты, құқықты, ахлақты, әлеуметтік және қоғамдық қарым-қатынастарды реттеп отыратын бірден-бір сала осы –сенім негізінде өрбиді. Жалпы айтқанда сенім - Ислам үмметінің салауатты өмір сүру заңдылығының жиынтығы десек те болады. Сенімнің қайнар-көзі Құран, Сүннет. Сенім бүкіл Ислам үмбетіне бірдей үкім қояды. Яғни түріне, түсіне, ұлтына қарамастан барлық үмбетті бір бүтін алады. Сондықтанда Исламдағы сенім немесе ақида, басқа ешқандайда халықта яки басқа бір пайғамбар алып келген діннің қағидаларына ұқсамайды. Ал енді осы мазхабтардың ақыл мен ой еркіндігі төңірегіндегі тұжырымдары өте маңызды болып келеді. Яғни осы мазхабтардың ақыл мен нақыл түсінігін салыстырмалы түрде зерттеу, ислам ғылымына үлкен үлесін қосатыны сөзсіз.
Пайғамбарымыз өмір сүрген дәуірде бір мәселе туындай қалса оны дереу Пайғамбарымыз шешіп беретін. Пайғамбар дүниеден өткеннен кейінгі жылдарда Ислам мемлекетінің аумағы ұлғайып, әр түрлі халық, әр түрлі ұлттар Ислам жамағатына қосылды. Әрбірінің әдет-ғұрпының, салт-дәстүрінің түрлі-түрлі болуы туындаған мәселелерді шешуде де түрлі жолдарға жетеледі. Бұған қоса сенім мәселесі ғалымдарының көзқарасы мен түсінігінің әр түрлі болуы, олардың қолына жеткен дәлелдердің шектеулі болуы да сенімдік мәзһабтарының туындауына жол ашты.
Ислам дiнi VII ғасырда пайда болғаннан бастап күні бүгінге дейін өзiнiң шынайы бейнесiн еш жоғалтпаған. Оның үкімi қиямет күніне дейiн жалғаса бермек. Ислам дiнi әлемдiк дiн болғандықтан ұстанушыларының саны да көп. Негiзiн Арабия түбегінен бастау алып, барша әлемге жайылған бұл дінді әр түрлі ұлттар мен халықтар ұстанады. Солардың бірі де қазақ халқы. Халқымыз сонау көнеден бері осы дінге сеніп, оның наным-жоралғыларын ұстанып келеді.
Қазіргі таңда Қазақстанда да көптеген Ислам мәзһабтары жайылуда. Кейбір мұсылмандар бұл мәзһабтарды айыра алмай, қайсысы дұрыс, қайсысы бұрыс екеніне күмәнмен қарауда. Бұл мәзһабтар тек Қазақстан жерінде ғана жайылмады. Олардың бастауы бұдан бірнеше ғасырға созылып жатыр.
Мен бұл жұмысымда Ислам дініндегі сенімдік мәзһабтардың бірі Матуриди мәзһабы ілімінің жалғастырушысы Бұхаралық әс-Сабунидің діни мәселені шешу әдістері мен ерекшеліктері және таным мен оның маңызы мен мәні секілді көзқарастарын қолға алдым. Ислам дінінің берген ой еркіндігінің арқасында дұрыс түсінбеушіліктің салдарынан пайда болған саяси, итиқади (сенімге байланысты) және фиқһи (құқықтық) мәзһабтар ақыл мен ой еркіндігі мәселесі төңірегіндегі тұжырымдарына тоқталдым.
Исламдағы саяси және фикһ мәзһабтарының көпшілігі үмбеттің ауызбіршілігін бұзып, арасына жік салуда. Ал сенім мәзһабтары болса мұсылмандардың арасын айыруға емес, керісінше әр түрлі мәдениет пен аймақтарда өмір сүрген мұсылмандардың арасын жақындатуға тырысады.
Теология ғылымынсыз Ислам дінін түсіну мүмкін емес. Ислам дініндегі бүкіл өмірге қажетті заңдылықтар мен ережелерді бізге түсіндіріп беретін де осы теология ілімі. Ғибадатты, құқықты, ахлақты, әлеуметтік және қоғамдық қарым-қатынастарды реттеп отыратын бірден-бір сала осы –сенім негізінде өрбиді. Жалпы айтқанда сенім - Ислам үмметінің салауатты өмір сүру заңдылығының жиынтығы десек те болады. Сенімнің қайнар-көзі Құран, Сүннет. Сенім бүкіл Ислам үмбетіне бірдей үкім қояды. Яғни түріне, түсіне, ұлтына қарамастан барлық үмбетті бір бүтін алады. Сондықтанда Исламдағы сенім немесе ақида, басқа ешқандайда халықта яки басқа бір пайғамбар алып келген діннің қағидаларына ұқсамайды. Ал енді осы мазхабтардың ақыл мен ой еркіндігі төңірегіндегі тұжырымдары өте маңызды болып келеді. Яғни осы мазхабтардың ақыл мен нақыл түсінігін салыстырмалы түрде зерттеу, ислам ғылымына үлкен үлесін қосатыны сөзсіз.
Пайғамбарымыз өмір сүрген дәуірде бір мәселе туындай қалса оны дереу Пайғамбарымыз шешіп беретін. Пайғамбар дүниеден өткеннен кейінгі жылдарда Ислам мемлекетінің аумағы ұлғайып, әр түрлі халық, әр түрлі ұлттар Ислам жамағатына қосылды. Әрбірінің әдет-ғұрпының, салт-дәстүрінің түрлі-түрлі болуы туындаған мәселелерді шешуде де түрлі жолдарға жетеледі. Бұған қоса сенім мәселесі ғалымдарының көзқарасы мен түсінігінің әр түрлі болуы, олардың қолына жеткен дәлелдердің шектеулі болуы да сенімдік мәзһабтарының туындауына жол ашты.
1. А.Асалыогу, Д.Шәуенов, «Кәләм ғылымына кіріспе» Түркістан 2011.
2. С. Өзбекұлы, М. Исахан, Ислам және кәләмдық мазхабтар, Алматы, 2009.
3. И. Х. Измирли, Жаңа кәләм ілімі, Анкара, 1981.
4. Ebû ZEHRA, «İslâm’da Siyasî ve İtikadî Mezhepler Tarihi» Ankara 1968.
5. Сабри Хизметли, «Мазхаптар тарихы», Туркистан 2000.
6. А. Асалыоглу, «Ислам мәзхабтар тарихы», Түркістан 2011.
7. Ө. Ханафи, «Матуридиде Дини Чоғылжылық», Стамбул 1999.
8. Әбу Мансур ал-Матуриди. «Китабу-т Таухит».
9. Әбул-Хайыр Мухаммад Әйюб Әли, «Ақидатул – Ислам уәл- имам әл-Матруди», Докка 1983.
10. Ө. Ханафи, «Матуридиде билги проблеми», Стамбул 1998.
11. В. Акюз, Дөрт мезхеп имамы, Стамбул, 1999.
12. Е.Сейітұлы, «Матуриди ақидасы», «Көкжиек» баспасы, Алматы 2011.
13. Бәкір Топалоғлұ, «Келам ілімі».
14. Матуриди, Китабут Таухид, Анкара, 2003.
15. М. Зақзұқ, Әйгілі ислам ойшылдары энциклопедиясы, Каир, 2004.
16. Ислам философиясы, Астана: Аударма, 2005.
17. С. Сейтбеков, Иман негіздері, Алматы, «Көкжиек», 2008.
18. Әлемдік философиялық мұра, Қазіргі мұсылман философиясы, Алматы: «Жазушы», 2008.
19. Ислам энциклопедиясы, Стамбул, 2003.
20.О. Қарабиық, Ислам діні және өзгертілген діндер, топтар, Алматы 2010.
21. Құран Кәрім және қазақша мағынасы.
22.И.Унал, «Әбу Ханифаның өмірі мен хадистегі орны», Анкара 1994
23.Ә.Дербісәлі, «Ұлық Имам Имам Ағзам Әбу Ханифа», Алматы 2007
24. А.Әділбаев, Ш. Әділбаева, «Әбу Ханифа және ханафи мәзхабы», Алматы 2011
25.Қ.Жолдыбайұлы, «Дін мен Діл» Алматы 2010
26. А.Әділбаев, «Әбу Ханифаның Ислам құқығы», Алматы 2011
27.Sabri HİZMETLİ, “El-Akide ve’l-Fıraku’l-İslâmiye”, Cezair 1990
28.Мәзхаб ұстану ынтымағымыздың кепілі, Алматы 2011
29.Қ.Жолдыбайұлы, М.Исаұлы, «Ислам ғылымхалы», Алматы 2004
30. FIĞLALI R. E. “Çağımızda İtikâdî İslâm Mezhepleri”, Ankara 1990
31.Еремеев Д.Е./ Ислам: образ жизни и мышление/ М.1990г.
32.Ethem Ruhi FIĞLALI, “İbâdiyenin Doğuşu ve Görüşleri”, Ankara 1989
33. Әбу Дәуіт, Суннат 1; Ибн Мажа, Фитан 17
34.Қ. Жолдыбайұлы, «Имани гүл», Алматы 2011
35. Topaloğlu B. Kelâm ilmi giriş. – İstanbul: Damla yayınevi, 1996. – 429 s.
36. Hitti P.K. Siyasi ve Kültürel İslâm Tarihi. çev. Tuğ S. - İstanbul: BoğaziçiYayınları, 1980. - C. 3. – 517 s.
37. Eyyub Ali. Maturidilik//İslâm Düşüncesi Tarihi. Çev. Ünal A. – İstanbul: İnsan Yayınları, 1990. - C.1. - 435 s.
38. Zehra M.E. Ebû Hanife. çev. Keskioğlu O. –İstanbul: Сan kitapevi,(tarihsiz). - 527 s.
39. Özcan H. Maturidî’de Dînî Çoğulculuk. – İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı yayınları;, 1995. – 140 s.
40. Özcan H. Maturidî’de Bilgi Problemi. – İstanbul: İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1998. - 240 s.
41. Özcan H. Maturidî’ye Göre Kur’an’daki Kıssa ve Meselerin Epistemolojik Amaç ve Önemi// D.E.Ü. İlahiyat fakültesi dergisi. – 1995. № 9. – S. 101-119.
34. Ахмед Йүгінеки. Ақиқат сыйы. Түпнұсқаның фотокөшірмесі, транскрипциясы, прозалық және поэтикалық аудармасы, Баспаға дайындағандар: Ә. Құрышжанов, Б. Сағындықов., А., 1985. Хибат-ул хақайық, Ташкент, 1971.
35. Бердібаев Р., Жазба мұралар, ежелгі мәдениет куәлары, А., 1966;
36. Әлсатов Т. М. Қазақ хандығы тұсындағы тәлімдік ойлардың дамуы. – Алматы: Ғылым, 1999.
37. Қазақстан Республикасы мәдениет қоры. – Алматы: «Мұраттас» ғылыми – зерттеу және баспа орталығы, 1992.
38. Қазыбайұлы С. Хү – ХІХ ғасырлардағы қазақ әдебиеті. – Ақтөбе: «А -
Полиграфия» ЖШС, 2004.
39.Қазақ әдебиетінің тарихы.ІІІ-том.-Алматы: «Ғылым»,2000.
40. Мағауин М.Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет.Хрестоматия.-Алматы: «Ана тілі»,1992.
41. А. Егеубай. Құран және ежелгі түркі әдеби мұраларында ұшырысатын Құран шарттары –– Алматы.
42. Он ғасыр жырлайды. – Алматы: «Дәуір», 2006.
43. А. Йылдырым, Қ.А.Ясауидің хадис мәдениеті, Түркістан. 2012. – 180 бет.
44. Д. Кенжетай, Қазіргі жағдайдағы исламның әлеуметтік тұжырымдамасының негіздері, Астана 2011, - 170 бет.
45. Nûreddin Es-Sâbûnî, Mâtüriyye Akaidi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları: 19-20.
46. Nûreddin Es-Sâbûnî, Mâtüriyye Akaidi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları: 20-21
47. Nûreddin Es-Sâbûnî, Mâtüriyye Akaidi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları: 21-24.
48. Abdulkâdlr el-Kuraşî, el-Cevahlr, 1/398, K. Çelebi, Keşfu'z-zunün. 2/1749, Brock. GAL 1/382.
49. Keşfu'z-zunün 2/1749,2034 - 2035, Zeylü Keşfi'z-zunün, 2/595, Hedlyyetü'1-ûrlfln, 1/790. Brock, Suppl. 1/657.
50. Bk. Keşfu'z-zunün, 2/1749,2rikrî. el-A'lâm, 8/115
51. Keşfu'z-Zunûn 2/2040, el-Fevaidu'l-Behiyye, s. 42, Zeylu Keşfl'z-Zunûn, 1/169,2/371, Hedivyetü'i-Ârifin, 1/87,
52. Müellif el-Bidâye'slnin mukaddimesinde kitabını bu isimle anar.2/1500
53. Nûreddin Es-Sâbûnî, Mâtüriyye Akaidi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları: 25-27.
54. el-Kifâye. var. 45b.
55. Brockelmann'ı yanıltan şey Dâru'l-kütübi'l-Mısrıyye Fihristinin (Kai-ro2) bahis mevzuu ettiği ve 838 hicri yılında istinsahı tamamlanan, SöbûnTye ait bir el-Munîakâ nüshasının bu istinsah tarihi olsa gerektir (bk. 5/265).
56. el-Cevöhiru'l-mudiyye, 1/362, Taba kutu'I-Kef evi, var. 72a. Ziriklî, el-Alâm 5/102.
57. Nûreddin Es-Sâbûnî, Mâtüriyye Akaidi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları: 27-29.
58. Nûreddin Es-Sâbûnî, Mâtüriyye Akaidi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları: 29-30.
59. Varak numaralan Lâleli. 2426 nüshasına aittir. 30
60. Nûreddin Es-Sâbûnî, Mâtüriyye Akaidi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları: 30-32.
61. Kâtlb Çelebî, Keşfu'z-zunûn, 2/1499-1500,2040, SüllemuVvusûl, var. 38a. Luknevî, el-Fevâîdu'l-Behiyye, s. 42, İsmâ'il Paşa", Z. Keşfl'z-zunûn, 1/169.
2. С. Өзбекұлы, М. Исахан, Ислам және кәләмдық мазхабтар, Алматы, 2009.
3. И. Х. Измирли, Жаңа кәләм ілімі, Анкара, 1981.
4. Ebû ZEHRA, «İslâm’da Siyasî ve İtikadî Mezhepler Tarihi» Ankara 1968.
5. Сабри Хизметли, «Мазхаптар тарихы», Туркистан 2000.
6. А. Асалыоглу, «Ислам мәзхабтар тарихы», Түркістан 2011.
7. Ө. Ханафи, «Матуридиде Дини Чоғылжылық», Стамбул 1999.
8. Әбу Мансур ал-Матуриди. «Китабу-т Таухит».
9. Әбул-Хайыр Мухаммад Әйюб Әли, «Ақидатул – Ислам уәл- имам әл-Матруди», Докка 1983.
10. Ө. Ханафи, «Матуридиде билги проблеми», Стамбул 1998.
11. В. Акюз, Дөрт мезхеп имамы, Стамбул, 1999.
12. Е.Сейітұлы, «Матуриди ақидасы», «Көкжиек» баспасы, Алматы 2011.
13. Бәкір Топалоғлұ, «Келам ілімі».
14. Матуриди, Китабут Таухид, Анкара, 2003.
15. М. Зақзұқ, Әйгілі ислам ойшылдары энциклопедиясы, Каир, 2004.
16. Ислам философиясы, Астана: Аударма, 2005.
17. С. Сейтбеков, Иман негіздері, Алматы, «Көкжиек», 2008.
18. Әлемдік философиялық мұра, Қазіргі мұсылман философиясы, Алматы: «Жазушы», 2008.
19. Ислам энциклопедиясы, Стамбул, 2003.
20.О. Қарабиық, Ислам діні және өзгертілген діндер, топтар, Алматы 2010.
21. Құран Кәрім және қазақша мағынасы.
22.И.Унал, «Әбу Ханифаның өмірі мен хадистегі орны», Анкара 1994
23.Ә.Дербісәлі, «Ұлық Имам Имам Ағзам Әбу Ханифа», Алматы 2007
24. А.Әділбаев, Ш. Әділбаева, «Әбу Ханифа және ханафи мәзхабы», Алматы 2011
25.Қ.Жолдыбайұлы, «Дін мен Діл» Алматы 2010
26. А.Әділбаев, «Әбу Ханифаның Ислам құқығы», Алматы 2011
27.Sabri HİZMETLİ, “El-Akide ve’l-Fıraku’l-İslâmiye”, Cezair 1990
28.Мәзхаб ұстану ынтымағымыздың кепілі, Алматы 2011
29.Қ.Жолдыбайұлы, М.Исаұлы, «Ислам ғылымхалы», Алматы 2004
30. FIĞLALI R. E. “Çağımızda İtikâdî İslâm Mezhepleri”, Ankara 1990
31.Еремеев Д.Е./ Ислам: образ жизни и мышление/ М.1990г.
32.Ethem Ruhi FIĞLALI, “İbâdiyenin Doğuşu ve Görüşleri”, Ankara 1989
33. Әбу Дәуіт, Суннат 1; Ибн Мажа, Фитан 17
34.Қ. Жолдыбайұлы, «Имани гүл», Алматы 2011
35. Topaloğlu B. Kelâm ilmi giriş. – İstanbul: Damla yayınevi, 1996. – 429 s.
36. Hitti P.K. Siyasi ve Kültürel İslâm Tarihi. çev. Tuğ S. - İstanbul: BoğaziçiYayınları, 1980. - C. 3. – 517 s.
37. Eyyub Ali. Maturidilik//İslâm Düşüncesi Tarihi. Çev. Ünal A. – İstanbul: İnsan Yayınları, 1990. - C.1. - 435 s.
38. Zehra M.E. Ebû Hanife. çev. Keskioğlu O. –İstanbul: Сan kitapevi,(tarihsiz). - 527 s.
39. Özcan H. Maturidî’de Dînî Çoğulculuk. – İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı yayınları;, 1995. – 140 s.
40. Özcan H. Maturidî’de Bilgi Problemi. – İstanbul: İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1998. - 240 s.
41. Özcan H. Maturidî’ye Göre Kur’an’daki Kıssa ve Meselerin Epistemolojik Amaç ve Önemi// D.E.Ü. İlahiyat fakültesi dergisi. – 1995. № 9. – S. 101-119.
34. Ахмед Йүгінеки. Ақиқат сыйы. Түпнұсқаның фотокөшірмесі, транскрипциясы, прозалық және поэтикалық аудармасы, Баспаға дайындағандар: Ә. Құрышжанов, Б. Сағындықов., А., 1985. Хибат-ул хақайық, Ташкент, 1971.
35. Бердібаев Р., Жазба мұралар, ежелгі мәдениет куәлары, А., 1966;
36. Әлсатов Т. М. Қазақ хандығы тұсындағы тәлімдік ойлардың дамуы. – Алматы: Ғылым, 1999.
37. Қазақстан Республикасы мәдениет қоры. – Алматы: «Мұраттас» ғылыми – зерттеу және баспа орталығы, 1992.
38. Қазыбайұлы С. Хү – ХІХ ғасырлардағы қазақ әдебиеті. – Ақтөбе: «А -
Полиграфия» ЖШС, 2004.
39.Қазақ әдебиетінің тарихы.ІІІ-том.-Алматы: «Ғылым»,2000.
40. Мағауин М.Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет.Хрестоматия.-Алматы: «Ана тілі»,1992.
41. А. Егеубай. Құран және ежелгі түркі әдеби мұраларында ұшырысатын Құран шарттары –– Алматы.
42. Он ғасыр жырлайды. – Алматы: «Дәуір», 2006.
43. А. Йылдырым, Қ.А.Ясауидің хадис мәдениеті, Түркістан. 2012. – 180 бет.
44. Д. Кенжетай, Қазіргі жағдайдағы исламның әлеуметтік тұжырымдамасының негіздері, Астана 2011, - 170 бет.
45. Nûreddin Es-Sâbûnî, Mâtüriyye Akaidi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları: 19-20.
46. Nûreddin Es-Sâbûnî, Mâtüriyye Akaidi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları: 20-21
47. Nûreddin Es-Sâbûnî, Mâtüriyye Akaidi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları: 21-24.
48. Abdulkâdlr el-Kuraşî, el-Cevahlr, 1/398, K. Çelebi, Keşfu'z-zunün. 2/1749, Brock. GAL 1/382.
49. Keşfu'z-zunün 2/1749,2034 - 2035, Zeylü Keşfi'z-zunün, 2/595, Hedlyyetü'1-ûrlfln, 1/790. Brock, Suppl. 1/657.
50. Bk. Keşfu'z-zunün, 2/1749,2rikrî. el-A'lâm, 8/115
51. Keşfu'z-Zunûn 2/2040, el-Fevaidu'l-Behiyye, s. 42, Zeylu Keşfl'z-Zunûn, 1/169,2/371, Hedivyetü'i-Ârifin, 1/87,
52. Müellif el-Bidâye'slnin mukaddimesinde kitabını bu isimle anar.2/1500
53. Nûreddin Es-Sâbûnî, Mâtüriyye Akaidi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları: 25-27.
54. el-Kifâye. var. 45b.
55. Brockelmann'ı yanıltan şey Dâru'l-kütübi'l-Mısrıyye Fihristinin (Kai-ro2) bahis mevzuu ettiği ve 838 hicri yılında istinsahı tamamlanan, SöbûnTye ait bir el-Munîakâ nüshasının bu istinsah tarihi olsa gerektir (bk. 5/265).
56. el-Cevöhiru'l-mudiyye, 1/362, Taba kutu'I-Kef evi, var. 72a. Ziriklî, el-Alâm 5/102.
57. Nûreddin Es-Sâbûnî, Mâtüriyye Akaidi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları: 27-29.
58. Nûreddin Es-Sâbûnî, Mâtüriyye Akaidi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları: 29-30.
59. Varak numaralan Lâleli. 2426 nüshasına aittir. 30
60. Nûreddin Es-Sâbûnî, Mâtüriyye Akaidi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları: 30-32.
61. Kâtlb Çelebî, Keşfu'z-zunûn, 2/1499-1500,2040, SüllemuVvusûl, var. 38a. Luknevî, el-Fevâîdu'l-Behiyye, s. 42, İsmâ'il Paşa", Z. Keşfl'z-zunûn, 1/169.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 Ислам теологиясының ерекшеліктері
1.1. Ислам теологиясының қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...6
1.2. Каламдық мектептердегі көтерілген негізгі тақырыптар ... ... ... ... ... ... . ... ..27
1.3. Матуриди ілімінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2 Сабуни ілімінің негіздері
2.1. Сабуни ілімінің Матуриди мазхабындағы орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
2.2. Сабуни ілімінің негізгі тақырыптары және мәселені шешу әдістері мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
2.3. Сабуни іліміндегі таным және оның маңызы мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
3 Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
4 Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі. Біз бұл зерттеу жұмысымызда Сабуни іліміндегі таным және оның маңызы мен мәні тақырыбын қолға алып отырмыз. Зерттеу жұмысымыздың бірінші бөлімінде ислам теологиясы ілімінің қалыптасуы, алғашқы теологиялық мектептерде көтерілген негізгі тақырыптар және Матуриди ілімінің ерекшеліктері секілді тақырыптар қамтылған. Екінші бөлімінде Сабуни ілімінің Матуриди мазхабындағы орны мен Сабуни ілімінің негізгі тақырыптары және мәселені шешу әдістері мен ерекшеліктері және Сабуни іліміндегі таным және оның маңызы мен мәні секілді тақырыптарды қамтыдық.
Ислам дiнi VII ғасырда пайда болғаннан бастап күні бүгінге дейін өзiнiң шынайы бейнесiн еш жоғалтпаған. Оның үкімi қиямет күніне дейiн жалғаса бермек. Ислам дiнi әлемдiк дiн болғандықтан ұстанушыларының саны да көп. Негiзiн Арабия түбегінен бастау алып, барша әлемге жайылған бұл дінді әр түрлі ұлттар мен халықтар ұстанады. Солардың бірі де қазақ халқы. Халқымыз сонау көнеден бері осы дінге сеніп, оның наным-жоралғыларын ұстанып келеді.
Қазіргі таңда Қазақстанда да көптеген Ислам мәзһабтары жайылуда. Кейбір мұсылмандар бұл мәзһабтарды айыра алмай, қайсысы дұрыс, қайсысы бұрыс екеніне күмәнмен қарауда. Бұл мәзһабтар тек Қазақстан жерінде ғана жайылмады. Олардың бастауы бұдан бірнеше ғасырға созылып жатыр.
Мен бұл жұмысымда Ислам дініндегі сенімдік мәзһабтардың бірі Матуриди мәзһабы ілімінің жалғастырушысы Бұхаралық әс-Сабунидің діни мәселені шешу әдістері мен ерекшеліктері және таным мен оның маңызы мен мәні секілді көзқарастарын қолға алдым. Ислам дінінің берген ой еркіндігінің арқасында дұрыс түсінбеушіліктің салдарынан пайда болған саяси, итиқади (сенімге байланысты) және фиқһи (құқықтық) мәзһабтар ақыл мен ой еркіндігі мәселесі төңірегіндегі тұжырымдарына тоқталдым.
Исламдағы саяси және фикһ мәзһабтарының көпшілігі үмбеттің ауызбіршілігін бұзып, арасына жік салуда. Ал сенім мәзһабтары болса мұсылмандардың арасын айыруға емес, керісінше әр түрлі мәдениет пен аймақтарда өмір сүрген мұсылмандардың арасын жақындатуға тырысады.
Теология ғылымынсыз Ислам дінін түсіну мүмкін емес. Ислам дініндегі бүкіл өмірге қажетті заңдылықтар мен ережелерді бізге түсіндіріп беретін де осы теология ілімі. Ғибадатты, құқықты, ахлақты, әлеуметтік және қоғамдық қарым-қатынастарды реттеп отыратын бірден-бір сала осы - сенім негізінде өрбиді. Жалпы айтқанда сенім - Ислам үмметінің салауатты өмір сүру заңдылығының жиынтығы десек те болады. Сенімнің қайнар-көзі Құран, Сүннет. Сенім бүкіл Ислам үмбетіне бірдей үкім қояды. Яғни түріне, түсіне, ұлтына қарамастан барлық үмбетті бір бүтін алады. Сондықтанда Исламдағы сенім немесе ақида, басқа ешқандайда халықта яки басқа бір пайғамбар алып келген діннің қағидаларына ұқсамайды. Ал енді осы мазхабтардың ақыл мен ой еркіндігі төңірегіндегі тұжырымдары өте маңызды болып келеді. Яғни осы мазхабтардың ақыл мен нақыл түсінігін салыстырмалы түрде зерттеу, ислам ғылымына үлкен үлесін қосатыны сөзсіз.
Пайғамбарымыз өмір сүрген дәуірде бір мәселе туындай қалса оны дереу Пайғамбарымыз шешіп беретін. Пайғамбар дүниеден өткеннен кейінгі жылдарда Ислам мемлекетінің аумағы ұлғайып, әр түрлі халық, әр түрлі ұлттар Ислам жамағатына қосылды. Әрбірінің әдет-ғұрпының, салт-дәстүрінің түрлі-түрлі болуы туындаған мәселелерді шешуде де түрлі жолдарға жетеледі. Бұған қоса сенім мәселесі ғалымдарының көзқарасы мен түсінігінің әр түрлі болуы, олардың қолына жеткен дәлелдердің шектеулі болуы да сенімдік мәзһабтарының туындауына жол ашты.
Зерттеудің мақсаты. Мен бұл зерттеу жұмысымда Сабуни іліміндегі таным және оның маңызы мен мәні тақырыбын қолға алып отырмын. Қазіргі таңда дінге берілген еркіндіктің әсерінен және жастардың шетелдерде дін оқып келуінің салдарынан, сонымен қатар исламдағы сенім мәселесі төңірегіндегі пікірлердің көп болуынан Қазақстанда өзге де сенім мәзһабтары етек алуда. Осы мәселе халық арасында түсініспеушілікке жол ашуда. Осындай түсініспеушіліктердің алдын алу үшін басты сенім мәзһабтарына тоқталып, олардың таным түсінігінен бастап бүгінгі қазақ мұсылмандығындағы Аллану тану мен сенім түсінігіне кеңінен тоқталдым. Мұндағы мақсатым жалпы исламдағы сенім түсінігін дұрыс түсіндіріп, ашып көрсету.
Зерттеудің міндеті. Мен осы зерттеу жұмысының арқасында ислам ғұламаларының пәтуа беріп, үкім шығару жолдарын, олардың сүйенген дәлелдерін және олардың нақылды ақыл түсінігінде қайсысынікі дұрыс қайсысынікі бұрыс екендігіне көз жеткіздім. Бұл жұмыстың міндеті қазіргі таңда тағдыр мәселесінде мазхабтар арасында жаңылыс пікірде болғандарын айрықша көрсету.
Диплом зерттеу жұмысының құрылымы. Бұл дипломдық жұмыс: кіріспе бөлімінен, кейін басты екі тараудан, әр тарауы үш бөлімнен тұрады, соңында қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диплом жұмыстың маңыздылығы. Бұл ғылыми зерттеу жұмысы негізінен қазақ, орыс және түрік тілдеріндегі әдебиеттерден пайдаланылып жазылды. Сонымен қатар, бұл дипломдық жұмыс - жалпы дінтанушылар үшін, сонымен қатар, кез-келген дінін сүйетін отандастарымыз үшін айтарлықтай пайдалы әрі құнды еңбек болады деген үміттемін. Сондай-ақ бұл еңбек Қазақстанда Ислам дінінің рөлі мен келешегі үшін пайдалы болады деген сенімдемін.
1 Ислам теологиясының ерекшеліктері
1.1. Ислам теологиясының қалыптасуы мен дамуы
VII ғасырда мұсылмандар арасында ортаға шыққан саяси қақтығыстардың бара-бара сенімдік, доктриналдық сипат алуы жəне ислам сенім негіздерінде не болмаса мұсылмандардың діни сенімін құрайтын бірсыпыра мəселелерде пікірталастар мен дау-дамайларға себеп болғаны тарихтан белгілі. Осы идеялар күресінің нəтижесінде əр түрлі муржия, мутазила қадария, жабрия секілді ағымдар пайда болды. Міне осы жағдай өзімен бірге Исламдағы спекулятивті философия деп аталып жүрген Ислам теологиясы ғылымын өмірге əкелді. Шындығында кейінгі дəуірлерде кейбір авторлар тарапынан жасалған Ислам теологиясы ғылымының анықтамалары бұл пікірімізді қуаттай түседі. Мысалы, қазақ даласынан шыққан ұлы ойшыл екінші ұстаз атанған əл-Фараби бабамыздың ойынша Ислам теологиясы өнері, - шариғат қоюшының (Алла) ашық түсіндірген кейбір шектеулі амал мен сенімдерін қорғауда жəне оларға қайшы айтылған əр түрлі сөздердің тазаланып шығарылуында, адамның ие болған құдыреті болып табылады. Бұл, амал жəне сенім негіздеріне қарай екіге бөлінеді. Алайда Ислам теологиясы өнері фиқһтан бөлек. Өйткені фиқһ шариғат қоюшының (Алла) ашық түрде ортаға қойған амал жəне сенім негіздерін алады. Оларды негіз ретінде қабылдап, сосын осы негіздерден қажетті болған басқа амал жəне сенім негіздерін (діни үкімдерді) шығарады. Бұл бойынша мутакаллим (Ислам теологиясымен айналысушы), Факиһтың діни үкім шығарғанға дейін басты негіз ретінде қолданған дəлелдерінің қорғаушысы болып табылады [1, 3-4 б. ].
Ислам теологиясының негізі, Алла болсын немесе Пайғамбары болсын, Шариғат қоюшы (Алла) тарапынан жеткізілген діни негіздерді қорғаудан тұратындығы анық айтылған. Əл-Ғазали Ислам теологиясы туралы мына көзқарасты ортаға салады: Əһли Сунна сенім негіздерін (ақида), əһли-бидғат (дін дұшпандары) бұзғыншылығынан қорғау Ислам теологиясының мақсаты болып табылады.... Əл-Ғазалидің бұл көзқарасы да Ислам теологиясыды Ислам сенім негіздерін оған қайшы пікірлерден қорғауды мақсат ететін бір ғылым ретінде көрсетіп, Фарабимен бірдей пікірді бөлісіп отыр. Ислам теологиясы, Ислам сенім негіздерін дəлелдеуді жəне оны сыртқы жат пікірлерден қорғауды мақсат еткен бір ғылым ретінде, оның негізінде күрес пен пікірталастан тұратын бір іргетастың жатқаны белгілі. Осы тұрғыдан басында айтып өткеніміздей мұсылмандар арасында саяси қақтығыстардан кейін басталған теологиялық пікірталастар, Ислам теологиясы ғылымының қалыптасуын дайындаған басты себептерді құрады [2, 15-16 б. ].
Мұсылмандар, исламның алғашқы жылдарында сенім мəселесінде жəне əлеуметтік өмірде ешбір алауыздыққа түскен жоқ. Өйткені ол кезде қандай да бір мəселе туындаса пайғамбардан сұрап мəселені шешіп отыратын. Алғашқы іріткінің ұшқыны Хз. Мұхаммед Пайғамбардың өлім аузында жатқан кезінде байқалып қалды. Ислам тарихында қалам-қағаз мəселесі деп аталатын бұл оқиға əр түрлі қырынан бағаланады. Мысалы, ислам тарихшыларының еңбектерінен мына нəрселерді оқимыз: Өлім аузында жатқан Хз. Мұхаммед жазу үшін бір нəрсе сұрады. Бір өсиет жазып қалдырғысы келетінін айтты. Хз. Омар Аллаһ елшісінің науқасы ауырлап барады. Бізбен бірге Аллаһтың кітабы Құран бар, сол бізге көмектеседі деді. Кейбіреулері жазатын керек-жарақ əкелейік деп тұрып алды. Талас-тартыс болып кетті. Мұны естіген Хз. Мұхаммед Қане барлығыңыз кетіңіздер. Менің жанымда дауласқандырыңыз дұрыс емес. Мені жеке қалдырыңыздар. Менің мына хəл үстіндегі жағдайым (Аллаға қауышу) сіздердің дау-дамайларыңыздан əлде қайда абзал деп кейіс білдірді [3, 117-119 б.].
Осылайша сахабалар тарасып, Хз. Мұхаммед қайтадан өсиет туралы сөз қозғамады жəне жаздырудан бас тартты. Бұл жағдай деректерде əр түрлі қырынан талқыға түседі. Шииттік деректер егер өтініш орындалғанда Хз. Мұхаммед Пайғамбар өзінен кейін Алидің имам болатынын жаздырар еді десе, сахабалар жəне басқа мұсылмандар діннің негіздерінің толық түсіп біткенін білдіретін Маида 53 сүресін дəлел келтіріп, пайғамбардың жазудан бас тартқан мəселесінің дінмен байланысы жоқ екенін алға тартады.
Алайда осы мəселе тарих бойына Шииттер мен Сунниттердің арасындағы араздықтың себебі болды. Имамдық мəселесіндегі аталған келіспеушілік əлі күнге дейін жалғасып келеді. Хз. Мұхаммед Пайғамбар қайтыс болғасын мұсылмандардың арасында ортаға шыққан алғашқы келіспеушілік халифалықпен байланысты болды. Бану Саиданың үйіндегі халифалыққа қатысты дау-дамай ұзаққа созылмады. Əбу Бəкір өзінің парасатты сөздерімен қарсы жақты тоқтамға келтіре білді. Ансарлардың халифалық таластары ислам тарихында қандай да бір іріткінің көзіне айналған жоқ, дереу ұмытылып кетті. Ал халифалықтың Хз. Алиге, яғни Хз. Мұхаммед Пайғамбардың отбасына тиісті екендігі туралы көзқарас үшінші халиф Османның тұсында қайтадан жаңғырды жəне үлкен дау-дамайлар мен соғыстарға, бөлінушіліктерге əкеліп соқтырды. Осы Осман халифтың (644-656 жж.) тұсынан бастап мұсылмандардың арасына саяси, сенімдік тұрғыдан жік түсе бастады. Осман халифтың қатыгездікпен өлтірілуінен кейін саяси сипаттағы қауіпті жанжалдар өрши түсті. Əсіресе одан кейін билікке келген Али халифтың тұсындағы харижиттермен болған қақтығыс Исламдағы мазһабқа бөлінудің ең алғашқы көрінісі болып табылады. Бұл кездегі пайда болған мазһабтар негізінен саяси мəнде болып, дінді жамылып əрекет етуде еді. Али халифтың өлтірілуінен кейін (660 ж) пайғамбардың жəне сахабаларының жолымен келе жатқан Əһли Суннаның алдында басты-басты бес негізгі мазһаб ортаға шықты. Бұл мазһабтар өздерінен кейін пайда болатын басқа мазһабтарға алғышарт жасап берді. Олар: Харижиттер, Қадариттер, Жабариттер, Шииттер жəне Муржииттер[4, 256-260б.].
Көптеген діни топтар, мектептер, секталар мен діни ағымдар арасындағы талас тартыс, диспут нəтижесінде мұсылман теологиясы қалыптасып, оның аты Калам деп аталды. Калам Исламдағы еркін ойлаушылдықтың логикалық жəне тарихи бірінші философиясының формасы болды. Ол Ислам сеніи негіздерін қатып қалған догмамен емес ақылмен қабылдап түсіндірудің қажеттілігін көрсетті.Каламның негізгі тезисі дінді ақылмен пайымда. Спекулятивті теология деп аталуының себебі көптеген діни догмаларға рационалды тұрғыда мазмұн бергендігінде. Каламдағы негізгі мəселелерге жататындар: мұсылман қауымын басқарушыларға керекті жағдайлар, əрбір адамның өзінің істеген істеріне жауапкершіліктері, құдай бірлігі жəне оның негізі мен атрибуты арасындағы қатынас жəне т.б. Каламдық көзқарасты көптеген мектептер шығарды [5, 51-54б.].
Муржия - шииттер мен харижиттердің пайда болған кезінде сол дəуірдің саяси жағдайларына қатысты өз ұстанымдарын көрсетуде бейтарап қалғандардың қалыптастырған ағымы болып табылады. Бұл ағымның қалыптасуына бірінші кезекте сол дəуірдегі ағымға бөлінушіліктер, екінші халифалық мəселесі ықпал еткен. Муржия мүшелері Шииттер мен Харижиттердің көзқарастарына қосылмаумен қатар халифат мəселесінде де бейтарапшылдықты ұстануға тырысқан.
Муржия ағымы өз арасында көптеген тармақтарға бөлініп кеткен. Өкілдерінің басқа доктриналдық (калам) мектептердегі орындарына қарай харижиттердің муржиясы, қадариттердің муржиясы, жабариттердің муржиясы секілді есімдер алуы, муржияның дербес жəне жүйеленген өзіндік мектеп болмағанын көрсетеді. Муржия өз дəуірінің саяси жəне қоғамдық шарттарының нəтижесінде ортаға шыққан бір ағым болып табылады. Омейядтар халифаты тұсында өмір сүріп, Аббасидтер халифатының тұсында жоқ болып кетеді [6. 214 б.].
Омейядтар кезінде ортаға шыққан бір топ, тағдырды анықтау барысында адам баласының ерік бостандығының мүлдем жоқ екендігін, барлық нəрсенің алдын ала бекітілген жазмышқа қарай жүзеге асатынын алға тартты. Олардың ойынша, Адам баласының ешнəрсені өз еркімен жасауға дəрмені жоқ. Ол бүкіл іс-əрекеттерінде еріксіз (жəбр). Өйткені ешқандай күші, құдыреті, таңдау еркі жоқ. Осы пікірді ұстанатындарға ислам ойшыдық тарихында Жабрия немесе Жабариттер деген атау берілген.
Мұсылмандардан бір топ, тағдыр дегенді түбегейлі жоққа шығарып, адам баласы бүкіл іс-əрекеттерінде ерікті деген көзқарасты ортаға қойды. Бұларды Қадариттер деп атады. Қадария ағымы тек қана тағдырды жоққа шығарған дербес бір мектеп ретінде сақталмаса да, осы тұста ортаға шыққан Мутазилиттер ағымының идеологиялық тұғырларының бірі осы тағдыр мəселесі (қадарияшылдық) болды. Мутазилиттерді тіпті Қадариттердің жалғасы деп те айтуға болады [7. 265 б.].
Мүржия - Исламның алғашқы кезеңінде пайда болған әрі бітімгершілік идеяларымен танымал болған саяси және иғтиқади ағым болып табылады. Хазірет Оспаннан кейін жүзеге асқан саяси оқиғалар мен сол оқиғалардың салдары Ислам қоғамын тұралатып жіберіп еді. Ислам қоғамы Әмәуилердің немесе Хашимиттердің жақтастары болып екі жолдың бірін таңдауға мәжбүр болды. Алайда кейбіреулер бәз баяғысынша мұсылмандардың бірлігін сақтау үшін бейтарап қалғанды жөн көріп, әмәуилерге де, хашимиттерге де болыспады. Бұл ұстаным белгілі бір уақыт өткен соң иғтиқадтық-сенімдік мәнге ие болды.
Мүржия - кейінге қалдыру, кешіктіру деген мағыналарды білдіретін рәжәғә етістігінің есім сөзі. Яғни, мүржия дегеніміз - бір үкімді кейінге қалдырған, кешіктірген адамадамдар деген сөз. Екінші бір көзқарас бойынша, мүржия дегеніміз - үміттену және күту, дәмелену деген мағынаға келетін рәжәә түбірінен өрбіп, үміттендіруші немесе үміт беруші адам дегенді білдіреді екен.
Әр түрлі формалармен Құран Кәрімде жоғарыдағы екі сөздің екеуі де қолданылған (Тәубе сүресі, 106; Ахзаб сүресі, 51; Шуғара сүресі, 36). Бір ағымның атауы ретінде қолданылған мүржия дәл Құран Кәрімдегі секілді муржауна сөзі секілді әржәә-дан өрбіп, кейінге қалдыру, кешіктіру деген мағыналарды білдіреді. Мүржияның терминдік ұғымына келсек (Кутлу, 2000, 28-38), әр мазхаб мүржия мен иржа сөздеріне әр түрлі мағына берген. Мүржия атауын үлкен күнә істеушілердің жағдайын Аллаһның үкіміне қалдырғаны үшін алғаш рет Нәфи бин әл-Әзрақ қолданған болатын. Ал, кейініректегі харижиттер болса, үлкен күнә істегендер Ақыретте жазаланып-жаланбайтыны турасында ешбір үкім бермеді деп мүржияны күмәнділер (шуккак) деп атады. Шиа ағымы Әлиді (халифтік тізімінде) біріншіден төртінші кезекке ығыстырып тастаушылардың бәрін мүржия деп атаған. Ал, хадис жақтаушыларының пікірінше, Амалдарды иманнан немесе сенімнен кейінгі кезекке қоюшылар немесе Иманды амалға қатыссыз сөзден (иқрарқаули) немесе тек қана сөзден (иқрар) тұрады деп білетін адамдардың аты. Әбу Ханифа мен оның жақтастарына да, мәселелердің түйінін шешуде әсіресе фиқһ мәселелерде жеке көзқарастарға (Рай) сүйеніп, көптеген мәселені осы бағытта шешулеріне байланысты қарсыластары тарапынан Рай жақтастары, Куфа мүржиясы немесе Фукаха мүржия деген сияқты атаулар берілді. Алғашқы қолданылымын негізге ала отырып, оның ұғымы туралы нақты да айқын анықтама берген адам Ибн Сағд болды: Хазірет Әли мен Оспанның жағдайларын кейінге қалдырып, олардың иманды болғанына не күпірлік жасағандығына байланысты пікір білдірмеген топтың ортақ атауы (алғашқы мүржияәл-мүржиятул уула)" (Ибн Сағд, VI, 308).
Саяси және иғтиқади ағым ретінде мүржияға мынадай анықтама беруге болады: мүржия дегеніміз - Хазірет Оспан мен Хазірет Әлиден бастап барлық үлкен күнә істеушілердің жағдайларын Аллаһның қалауына қалдырып, олардың жәннаттық не тозақтық болғандары жөнінде ешбір пікір білдірмеген адамдар мен қауымдарға берілген ортақ атау. Бұл атау оппоненттері тарапынан берілгендіктен осы ағымды ұстанушылар аталмыш атауды қабылдай алмады. Сондықтан өздерін кейде қара күйе жағылған мүржия деп емес, мақтаулы мүржия деп, кейде жәннат үшін жандары мен мал-мүліктерін Аллаһ жолында қиғандар мағынасына келетін сари деп, яки болмаса бірлік пен біртұтастықты сақтаушылар мағынасына келетін әхлул жәмәға әл-мұржиғун деген атпен атады.
Хижреттің 60679 жылдарына дейін мүржия ағымы Хазірет Османның өлімінен кейін шыққан дау-дамайларға бейтарап бағыт ұстанған Абдуллаһ бин Омардың өзі бас болып, құрамына көптеген сахаба кірген топ ретінде сипатталды. Мұндай әрекетті алғаш рет Мәдинаға келген қазылар, кейініректе Әли мен Мағауия арасындағы қырқыс кезінде әсіресе Хасанның халифалығы Мағауияның қолына өткен соң саяси бөлінушілікке тікелей жақтас болғысы келмеген, Мәдинадан бастап Мекке және өзге де қалаларда өмір сүрген көптеген адамдар қабылдады. Бұларды Әли және Мағауия жағында болмағандар деген мағынадағы Бейтарап (мұғтазила), саяси қырқыстардан бойды аулақ ұстап, бір шетте елеусіз қалғандар мағынасындағы Хұлайсия және үлкен күнә істеушілердің жағдайына күмәнмен қарағандар мағынасындағы Шуккак деген атаулармен атайтын. Бұл топ Хазірет Әлиге және Мағауияға барлығы қол тапсырып серт бермейінше, өздері серт бермейтінін айтып бағатын.
Осы орайда Абдулла бин Омардың алғашқы мүржиялық ой-пікірлердің пайда болуына ықпалы орасан зор болды. Ол тіпті өзінің жүзінен бір тамшы қанның аққанына қарсы еді. Мүминдердің барлығы оның артында тұрып Мекке мен Мадинада намаз оқитын, зекеттерін соған жинап беретін. Мағауияға ең соңында серт беріп, Хашими әулетінің ішіндегі ең бақуат өмір сүргендердің бірі еді. Аллаһ қиямет күні өз үкімін айтқанша, бір мұсылман пенде пейіште не тозақта деп айтуға болмайтынын қолдайтын. Абдулла бин Омардың басшылығындағы бейтараптар тобының арасында Сағд бин Әби Уаққас, Мұхаммед бин Мәслама, Ұсама бин Зейіт, Зейіт бин Сәбит, Хассан бин Сәбит, Әбу Сайд әл-Құдри, Мұхаммед бин Әбу Бекіре, Уәлит бин Ұқба, Имран бин Құсайн бастаған сахабалар және олардан кейінгі ұрпақтардан (табиғун) көптеген адам бар еді. Олар Хазірет Әлиге бастапқы кезде серт беруден қашып, тек кейініректе қол тапсырып серт беріп, соғысқа қатысуды және әхли Қыблаға қылыш сермеуді жоққа шығарған саяси пиғыл танытқан еді. Бұл адамдар мұсылмандардың бір-бірімен соғысқанын жөн көрмей, Ислам үмбетінің бірлігін бұзатын алауыздықтан, бүліктен сақтануды діннен санап, ең абзал әрекетке балады. Әр ғасырда биліктің тізгінін ұстаған имамды мойындады, әхли Қыбладан көтеріліс шығарғандармен соғысуды харам санады. Шам, Мысыр және Басрада да бар болғанмен, Бейтараптар тобының жиі шоғырланған жері Мекке мен Мәдина қалалары еді. Олар үйлеріне не мешіттерге тығылып: Біз ғылыммен, құлшылықпен айналысамыз деді. Міне, бүліктен, алауыздықтан қашық тұрып, ондай әрекеттерге қатыспаған бұл адамдар хижри І-ғасырда мүржия алғашқы қырандары болды (Кутлу, 2000, 53-60). Мүржия ағымының саяси және діни қозғалыс ретінде қалыптасу тарихын белгілі бір тұлғадан бастатқаннан гөрі алғашқы мүржиялық көзқарастардың көпшілік тарапынан саяси әрекет ретінде қабылдаған кезеңнен бастаған жөн. Өйткен әдебиеттерде алғашқы иржа идеясын таратты деп саналған бір емес, бірнеше адам бар. Бұлардың басында мәдиналық Хасан бин Мұхаммед, куфалық Хаммад бин Әби Сүлеймен және Зер бин Абдулла, басралық Хассан бин Харис әл-Мүзәни және Әбу Салт әс-Сәмман келеді. Иманға қатысты пікірлерімен танымал болған Хаммад пен Зер - иржа идеясын алғаш таратқан адамдардың бірі деп есептеледі. Ал шындығында, иржа идеясын бір ғана тұлға тартқан жоқ. Керісінше осы идеяны алғаш таратты деген тұлғалардың екеуі де өздері өмір сүріп жатқан аймақта сол идеяның алғашқы өкілдері болды.
Мүржия ағымы Хазірет Осман шейіт болғаннан кейін немесе Ибнул Әшғастың көтерілісінен кейін пайда болды дейтіндей әр түрлі тезистер бар. Алайда соңғы уақыттарда жарық көрген 72691 жылыжазылып қалдырылған Сәлім бин Зекуаның Сиресі; 75694 жылы немесе одан кейінгі жылдары жазылған Хасан бин Мұхаммедтің Китәбул сы және өзге дереккөздердегі мәліметтер мүржия ағымының 60-75679-694 жылдары аралығында пайда болғанын аңғартады. Өйткені Мағауияның билік басына келгеннен кейін Хазірет Әлиге қарғыс айтып, Хазірет Оспанды мақтау науқаны және Хашими руынан болсын-болмасын көптеге адам оған қарсылық білдіруінің нәтижесінде Хазірет Әли мен Оспан жайында иржа идеясын қолдап, хижри І-ғасырдың орта тұсынан бастап бірден бір саяси әрекеттің белгісіне айналды. Ол уақытқа дейін бұл идея жеке немесе саяси мақсатта бастары бірікпеген қандайда бір қоғамда қолдау тапса да, саяси әрекет ретінде байқалмайтын. Алайда хижри ІІ-ғасырдың жартысынан бастап бұл идеяның ішіне Әлиді немесе Оспанды сүю (тәуәлли) және оларға дұшпан болу (фәбәрри) ұғымдары кіріктіріліп, саяси сипат ала бастаған соң, енді Хазірет Әли мен Оспанның жағдайларына қатысты иржа идеясы саяси таңдау ретінде көріне бастады. Өйткені мұндай пікір әрі харижиттердің, әрі Мағауияның, әрі хашимиттердің соңғы екі халифке қатысты көзқарастарын жоққа шығарылуы дегенді білдірді. Хазірет Әли мен Оспанның жағдайларын Аллаһға тапсыруды тікелей саяси әрекет ретінде қабылдануы, оларды жәннаттық не тозақтық деп үкім шығаруға болмайтындығы, мұның ауқымын кеңейте отырып барша үлкен күнә істегендерге қолдану керек деген алғашқы идеясының қалыптасуы және әр түрлі топтар мұны өз мүдделеріне пайдалануы осы кезеңдерде жүзеге асты.
Мүржия ағымы Ислам қоғамына қауіп төндірген харижиттік концепцияға, Әмәуи-Хашимит қақтығыстарына, Әмәуилердің харижиттерге және өздеріне серт бермеген адамдарға деген мейілінше қатыгез әрекеттеріне және ғалым-ғұламалардың екінші сұрыпты адамдар ретінде санауларына, әсіресе мұсылмандардың бірін-бірін өлтірулеріне қарсылық ретінде туған, 60679 бен 75694 жылдары аралағында қалыптасқан бітімгершіл, бірлік және бейбітшіліксүйгіш саяси ағым еді.
Мүржия ағымының қазіргі күнге дейін жеткен Китәбул , Қасидәтул І-ІІ және Әбу Ханифаға қатысты еңбектерінде олардың қолдаған пікір-көзқарастары жүйелі түрде қарастырылуда. Бұл көзқарастар, негізінде, иман, үлкен күнә және уағд-уағидқа қатысты мәселелер төңірегінде өрбиді. Осы кітаптардағы алғашқы мүржиялық көзқарастар мыналар:
а) Беймәлім мәселелердің үкімін Аллаһға тапсыру: Жәмәл және Сыффин соғыстарында өлген және өлтірілгендердің жағдайын, Хазірет Оспан, Хазірет Әлиден бастап осы алғашқы екі жақ боп бөлініп соғысғандардың жәннаттық немесе жәһаннамдық болатыны туралы үкімді Аллаһның өзіне қалдыру керек.
б) Құбыла жұртынан үлкен күнә істегендердің ешқайсысын кәпір деуге болмайды: Бір кісі өзінен бұрын өмір сүрген Құбылаға бас қоюшы бір адамды немесе үлкен күнә істеген адамды жолдан тайған, ондайдан сырт айналу керек немесе ол тура жолда болған, онымен дос болу керек дегендей бір үкім бере алу тек барша мұсылмандардың ол адам туралы бір ғана үкімді беруімен жүзеге асады. Сондықтан да күнәһар және залым билеушілер - кәпір емес, күнәһар көргенсіз, пасық мүминдер болып табылады. Оның мұсылман екендігін айтқан кез келген адам иманнан айырылмайды.
в) Дін, ол - бірлік, біртұтастық: Бір адам иман келтірген соң Ислам қоғамының бір мүшесі болып табылады. Осы тұрғыдан, барлық мүминдер тең болып, бірі басқасынан үстем бола алмайды. Кім қай мазхабты, қай көзқарасты ұстанса да, оны ешкім қоғамнан діннен аластата алмайды, кәпір дей алмайды және өлтіруге хақысы жоқ. Қай мұсылман болса да тек өзін қорғау және зұлымдыққа тосқауыл қою мақсатында қылышқа сүйенуі мүмкін. Алайда бір мұсылманды мұсылман болғаны үшін өлтірген адам кәпірге айналады. Сол себепті жамағатты бірлікті бұзатын кез келген бүліктен, алауыздықтан бойды аулақ ұстау керек.
Мүржия дегенде иман теориялары еске түседі. Олар бұл теорияны харижиттерге және хадис жақтаушыларына қарсы мақсатта дамытып ілгерілетті. Бұл иман теориясы бойынша, үлкен күнә істеу иманнан айырмайды. Бір мұсылман үлкен күнә істеп қойса - иманнан айырылмайды, кәпір де болмайды. Ол бұл дүниеде пасық күнәһар болғанмен, бәрібір де мүмин болып қала береді. Сондықтан Аллаһның бір екеніне сенген адамды мүшрік қылатындай ешбір күнә жоқ. Тек істеген күнәсі үшін пасық болып саналады. Ондай адамның ақыреттегі жағдайы Аллаһның қалауына қалдырылған, Аллаһ егер қаласа оның күнәсін жарылқап кешіреді, қаласа - жазаға тартады. Діни амалдар - иманға немесе иманның бір бөлшегіне жатпайды. Амалдар иманнан тыс парыздар болып табылады. Амалдар иманның бір нәтижесі болғандықтан оларды тек сөз жүзінде ғана иман ретінде атауға болады. Намаз, ораза, зекет, қажылық - иманнан емес, иманнан тыс жай қарапайым парыздар немесе Иман мен Исламның мұраттары (Шәраи). Құранның көптеген жерінде иман келтіргендердің және ізгі амал істегендердің араб тіліндегі атыф әрпі саналған Уау яғни Және арқылы бір-бірінен ажыратылып тұруы, бірыңғай сөйлем ретінде қолданылмауы - амалдардың иманнан саналмайтынын дәлелдейді. Егер амалдар, яғни құлшылықтар иманнан саналғанда, Аллаһ Тағала амал мен иманды бір-бірінен бөліп-жарып айтпайтын еді. Егер намаз - иманның өзі не иманның бір бөлшегі болғанда, онда намазды бір мәрте оқымай кеткен кісіні иманнан айырылды деп санау керек болады. Егер діни амалдар иманнан саналғанда, пайғамбарлардың өзі бүкіл ізгі амалдарды (құлшылықтарды) толық өтей алмайтындықтан, қалған жай қарапайым адамның иманы да толыққанды болмайтын еді. Сол секілді тек бір ғана күнә істеген адамның иманы да толық болмайтын еді. Егер иман деген уәжіптерді орындау, харамдардан бас тарту ғана болса, онда ешкім де шынайы мүминмін деп айта алмас еді. Ислам дініне кірудің шарты - амалдар емес, Аллаһны тілмен және жүрекпен мойындау. Адамдар діни амалдарды атқармай тастап кетсе де мүмин атын жоғалтпайды, бірақ жүрекпен мойындамайтын болса, онда иманынан айырылады. Мүржия ағымы осы көзқарастарымен амалдарға жеңіл қарады деп қатаң сынға ұшырады. Иманда ерекше бір жағдайлар болмайды, яғни шартты және күмәнді иман деген болмайды. Бір мүмин адам өзінің иманын, нағыз мүмин екендігін ашық түрде, күмәнға қалдырмайтындай етіп мәлімдеуі керек. Яғни Мен - шынайы мүминмін деуі тиіс. Иман деген - жүрекпен мойындап, онысын тілмен айту немесе осы екеуі де - иман. Иманды болу не тілмен немесе жүрекпен яки осы екеуімен жүзеге асады. Исламды қабылдаған кісі Аллаһның бір екенін, Хазірет Мұхаммедтің оның елшісі екенін шын көңілден мойындап, онысын тілімен айту арқылы мүмин деген сипатқа ие болады. Иманда көбею, не азаю қасиеті болмайды. Діни амалдар иманның бір бөлшегі болмағандықтан, амалдарды істеумен иман көбейіп кетпейді, оларды орындамай қоюмен яки күнә істеумен азайып та кетпейді. Текқана күнәһар болып, жазасын тартады. Алайда жеңіл қарап немесе қарсы шығып осы күнәні істесе - иманынан айырылады. Мұсылмандар арасында барлығының иманы бірдей тең. Яғни бүкіл мұсылмандар мен мүминдердің имандары бір-бірінен артық емес, тең. Біреуінің иманы өзгесінен көп немесе өте аз емес. Айырмашылық тек қана амалдарында болады. Иман мен Ислам мәні жағынан бірдей. Иман қасиеті бар адамда Ислам қасиеті де бар. Яғни бүкіл мұсылмандар - мүмин, бүкіл мүминдер - мұсылман болып табылады. Аллаһ уәдесінен таймайды, бірақ мәңгі тозақта қалдырамын деп қорқытқан уәдесінен қайтуы мүмкін. Аллаһ кейбір аяттарда ізгі іс жасаушыларға сый-сияпатын аямайтынын уәде еткен, ал кейбір аяттарда жамандық істегендерді, зұлымдық жасағандарды және күнә жасағандарды жазаға тартамын, мәңгіліп жәһаннамда қалдырамын деп қорқытқан болатын. Егер Аллаһ бір ізгілікке, жақсылыққа өтеу ретінде сый-сияпат беретінін айтса, онда бұл сөзінен әсте қайтпайды, сыйын сөзсіз береді. Ал бірақ мәңгілік жәһаннамға саламын деп қорқытқан болса, Аллаһ мейрімі түсіп, жаны ашып, бұл қаһарынан бас тартып, құлын кешіруі мүмкін (Кутлу, 2000,103-144).
Мүржия ағымы саяси мәселелерде қызықты пікірлер білдірген. Олардың бір тобының айтуынша, халифтікке сайлану үшін Құрайыш тайпасынан болу шарт емес екен. Осы пікірді қолдайтындар үшін мүржия үшін - мүржия деген ұран тасталды. Тіпті кейбір деректер осы себептен оларды харижиттік Мұржийлер деп атап кеткен. Ал негізінде Харис бин Сүрәйя бастаған көтіріліс кезінде Әмәуи әкімдерінің бойынан табылуға тиіс шарттарға қарайтын болсақ, сайланатын халифаның немесе әкімнің билігі халық тарапынан заңды деп танылуы керектігін және мұсылмандар тарапынан сайлануы (Шура бәйнәл Мүслимин) немесе Барлық адам өздері көңілі толған адамға сенім артып қол тапсыруы дегендей идеяларды қолдағаны байқалады (әт-Тәбари, Tрз., II, 1567-1577; Ибнул-Әсир, 1965, V, 183). Осы тұрғыдан қарағанда, мүржия ағымы Ислам көзқарасында теория және іс жүзінде халық тарапынан заңды деп танылған билік үлгісін қолдайтын алғашқы мәзхап деп қарауға болады.
Мұғтазилалық идеялардың басты орынға шығуына және мазхабтың негізгі мақсаттарының пайда болуына ықпал еткен басты факторлар: Мұсылмандар арасындағы шыққан келеңсіздіктердің, келіспеушіліктердің шешімін іздеулерін Исламды қорғау психологиясы және аудармашылық істердің басталуымен қатар философияға бет бұруы деп тізбектеуге болады. Мұғтазиланың қалыптасу кезеңінде алғашқы мұғтазилалық идеялардың өте маңызды бір орны бар. Оған тұңғыз негіз болған әл-мәнзиләту бәйнал-мәнзиләтәйн идеясының тууымен мұғтазиланың пайда болуы кезеңі басталды. Бұл негіздің пайда болуымен тығыз байланысты әр түрлі есімдерді атап көрсеткен риуаяттар болғанмен, осы идеяның туған кезеңі нақты белгілі және сол көзқарастың авторлары - Уасыл бин Ата мен Әмір бин Убайда еді. Алайда бұл - ағым сол кезде пайда болған дегенді білдірмейді. Өйткені ағым бес негіз және пәлсапалық-кәламдық әдебиетке ие болу деген сияқты қасиеттерімен ол кезеңде әлі нақты қалыптаспаған еді.
Мұғтазила мазхабының пайда болуы және орнығуында Әбул Құзайл, Аллаһф, Наззам, Бишір бин әл-Мұғтемір және Жахыз сынды ғұлама-ғалымдар маңызды рөл атқарды. Ағымның кейінгі кезеңдерінде Хайят, Әбу Әли Жұббаий, Әбу Хәшім Жұббаий және Қады Әбділжаппар сынды есімдер өздері жазған еңбектерімен және жанын сала қорғаған өзіндік көзқарастарымен айқын көрінді. Белгілі бір кезең ресми саясаттың бір бөлшегіне айналуы және ғылыми кадрлардың мол болуы олардың ықпал ету аясын одан әрі кеңейтті. Мұғтазила ағымы бес принциптің ішінен ең көбі Таухид пен Ади принциптеріне қатты көңіл бөлді. Олар Тәухид принципі негізінде Аллаһ әлем қатынасын ескере отырып, иләхи сипаттар, иләхи құдірет, дене, жүзун лә ятәжазза (атом), әрекет, тыныштық сияқты мәселелерде ерекше пікірлер ортаға тастады. Аталмыш ағым Ади принципіне негізделе отырып, жақсылық пен жамандық, иман мен күпірлік, мойынсұну мен қарсы қарсы шығу секілді сипатта жасалған іс-әрекеттердің, бұл пәни мен ақырет жауапкершілігінің ададарға тән екенін баса айтты және адам жауапкершілігін ақыл, еркін қалау және өзіне берілген потенциалды күшке, яғни ерік-жігерге тығыз байланыстырған. Осы принциптің негізінде құлға, яғни адамға жақсылық, пайда әкелетін істі - игі істерді жаратуға Аллаһ Тағаланың міндетті болуы; құдірет, ерік күші, хабардың дәлел болу шарттары, тікелей және жүзеге асқан іс-әрекеттер, жүрек және өзге мүшелердің іс-әрекеттері секілді мәселелер егжей-тегжей қарастырылды.
Қалыптасу кезеңінде басты топ ретінде Әбу Құзайлы Аллаһф (227841), Бишір бин әл-Мұғтемір (210825), Наззам (221835) сынды маңызды есімдерді көруге болады. Бұл кезеңнен бұрын бес негіз (усулул хамса) мазмұн ретінде әлі пайда болмауымен қатар, ұғым ретінде де ешбір жерде айтылмайтын. Осы уақыттан бастап Мұғтәзила ағымы үшін философиялық ұғымдардың қолданылуымен қатар бес негіз де басты орынға шыға бастады. Хижреттің ІІ ғасырынан бастап Басрада пайда болған мұсылман ойшылдарын айқындайтын бейімділік үдерісі Мұғтәзилалардың көлеңкесінде қауырт түрде дамып жетілді және Аббасидтер дәуірінде Бағдат қаласы да осы ағымның ең маңызды орталықтарының бірі болды.
Мұғтазиланың көсемдері Уасыл мен Әмір өз замандарында кейбір мемлекеттік тұлғалармен тығыз байланыс құрғанымен де, өз пікір-көзқарастарын көпшілікке қабылдатарлықтай ықпалды механизмдерге қол жеткізе алмады. Мұғтазила ойшылдарының сарай төңірегімен байланыстары, Жақия Бәрмакидің сарайында өткен айтыс-тартыстарға қатысуы оң нәтиже берді. Бәрмакилере ұйымдастырған осы айтыс-тартыс мәжілістерге Әбу Құзайыл, Наззам, Бишір бин Мұғтемір, Суммама бин Әшрас (213828) сияқты кейбір мұғтазила ғалымдары қатысқан. Бірақ көп ұзамай осы айтыс-тартыс мәжілістерін ұйымдастырушысы әрі мұғтазилалармен тығыз байланыстары болған бәрмакилер Харун Рәшидтің тарапынан қызметтерінен аластатылды. Бұл оқиға мұғтазиланы ресми сарай тарапынан аластату, ағымды ұстанушыларды қуғындау және артына түсу секілді салдарларды тудырды. Бағдаттық мұғтазилалардың көсемі ретінде санаған Бишір бин әл-Мұғтемір де осы кезеңде қатаң бақылауға алынды, аңдуда болды. Ол өз заманында аббасидтердің Әли ұрпақтарына қарсы ұстанған саясаттарына қарсы шығып, бір бүйрегі бұрып тұрған Әли ұрпақтарының жағында болды. Бірақ белгілі бір уақыт өткен соң Бишір бин Мұғтемір және Сүмәма бин Әшрас сияқты Әлиді биік тұтқан көптеген мұғтазилалар еркіндікке қайта қауышты.
Мұғтазиланың тарихында Усулуль хамса деген атпен танымал бес негіз мұғтазиламен бірдей деңгейде қолданылған. Осы басты негіздерсіз мұғтазила туралы сөз қозғау мүмкін емес. Бұл бес негіз қалыптасу ретіне қарай әл-мәнзилу бәйнал-мәнзилатайн, әл-уағд уәл уағид, әмру бил мағруф уән нәхи ғанил мүнкәр, тәухид және ади негіздері.
1. Әл-мәнзилу бәйнал-мәнзиләтәйн: Үлкен күнә істеген адам кәпір де, мүмин де болмайды, екеуінің арасындағы бір жерде тұрады және тәубеге келмесе - тозаққа түседі, алайда оған тағайындалар жаза кәпірлерге қарағанда жеңілірек болады дегенді білдіреді. Бұл көзқарастың тұңғыш рет Уасыл бин Ата тарапынан Үлкен күнә жасаушы - анық мүмин де, анық кәпір де емес; ол екеуінің арасындағы бір жерде деп айтылғанын қолдайтын деректер кеңінен тараған. Уасылдың әл-Мәнзиләту бәйнал-мәнзиләтәйн деген көзқарасы бастапқы кезде саяси мүддеге байланысты шыққанына қарамастан, уақыт өте келе иғтиқадтық-сенімдік мұратқа айналды. Бұл мұраттың шеңберінде күпірлік, мұнафық, пасықтық, иман, үлкен күнә және мүртәкибу-кәбира сияқты кейбір ұғымдар небір талас-тартыстың өзегіне айналды. Осы негіз Уасылдың кезеңінде Әмір бин Убейт, кейініректе мұғтазилалық дәстүр тарапынан қолдау тапты (Хаяят, 1988, 237).
2. Әл-уағд уәл-уағид: Аталмыш мәзхап бойынша әл-Уағд дегеніміз - ізгілік, жақсылық жасаушыларды сияпатына бөлейтінін уәде еткен Аллаһның осы сөзінен ешқашан таймауы және сол сый-сияпатын сөзсіз беруі болып табылады. Ал, уағид дегеніміз - жамандық жасаушыларды және күнә істегендерді жазалаумен яки мәңгілік тозақтық болумен қорқытқан Аллаһның осы сөзінен айнымай уәдесінде тұруы. Мұғтазиланың уағд және уағид негізі тарихи тұрғыдан алғанда, мүртекиби кәбира, яғни үлкен күнә істеушінің жағдайына қатысты туындаған талас-тартыстардың табиғи нәтижесі ретінде пайда болды. Өйткені бұл мәселе Жәмал және Сыффин шайқасына қатысқан сахабалар туралы олар мүмин, кәпір мұнафық яки осы екеуінің арасындағы бір жерде (әл-Мәнзиләту, бәйнәл-мәнзиләтәйн) деген анықтамалармен тығыз байланысты.
Бұлай айдар тағудың бұл пәнилік мәні болумен қатар, оның ақыреттік жағы тағы бар. Сол себептен адамдар істеген күнәларына байланысты жазаға тартыла ма, әлде тартылмайды ма деген секілді талас-тартыстар күн тәртібіне енді. Уағид көзқарасына негіз болған үлкен күнә істеуші адамның жазаланбауы Аллаһның уағидпен байланысты аяттарына қайшы келеді деген пікір Әмір бин Убейдтен анық көрінеді (Шәхристани, 1990, 1, 43)
3. Әл-әмру бил-мағруф уән-нахи ғанил-мүнкар: Жақсылыққа шақыру және жамандықтан сақтандыру принципінің зұлымдыққа қарсы күш қолдану, әділетсіз билікке қарсы көтеріліс жасау сияқты саяси мән-мағынасы; жақсылықтың, ізгіліктің өркен жайып, жамандықтың күйреуі сияқты моральдық-ахлақи мәні бар. Сол себепті әл-әмру бил-мағруф уән-нахи ғанил-мүнкар ұғымына әрқилы уақыттарда әртүрлі мағыналар беріліп келгендігі айтылады. Сондықтан, мәселенің саяси астары солармен қатар қалыптасып отырды. Ал, бұл принциптің ахлақи мәнде қарастырылуы осы ағымның күміс дәуірінің мұғтазила ғалымы - Әбу Әли Жұббаий және Әбу Хәшім Жұббаий тарапынан жүзеге асқан (Қады Әбділжаппар, 1965, 742).
4. Тәухид: Тәухид тақырыбының тақырыпшасында қарастырылған мәселелер Аллаһның сипаттары, Құранның жаратылуы және жауһар (атом), араз (нышан, белгі), жисм (материя) сияқты ғаламдық түсініктерге байланысты мәселелер болып табылады. Мұғтазила мазхабы Аллаһны сипаттардан пәктеп, ақтамақ болып Тәухид принципі аясында Аллаһның сипаттары өз затының мәні екендігін, яғни Аллаһ Тағала өзінің ілім-ғылымымен - Ғалым, құдіретімен Қадір, өмірмен Хай болғандығы; жаратылысқа тән сипаттардан Аллаһ Тағала пәктелуі керектігі, Аллаһда дене, көлеңке болмайтындығы; тұлға, жаухар немесе араз қабыл етілмейтіндігі; Аллаһға ұзындық, тереңдік және кеңдік тән еместігі; Аллаһ Тағала бөлшектерге бөлінбейтіндігі; Аллаһтың Құдірет, Хай және Ғылым сипаттарының антонимі саналған әлсіздік, өлім және надандықпен сипатталмайтындығы туралы пікірлерге және осыған ұқсас тезистерге көп тоқталды (Әшғари, 1980, 155; Шәристани, 1990, І, 44; Сұбхи, 1984, 1, 122).
Мұғтазиланың тәухидпен байланысты түсініктері Исламнан басқа кейбір діндердегі дуализмге, сондай-ақ ұқсату (тәшбих) және форма беру (тәжсим) көзқарасын қолдайтын Ислам ағымдарына және әсіресе хадисшілердің Құрандық ұғымдарды дәл сол мағыналарымен қабылдауларына қарсы қалыптасқанын айта аламыз. Олар нұр және қараңғылық секілді қос түсінікке негізделген Тәңіршілдік түсініктерге қарсы бір Аллаһ сенімін басты орынға қойғанда, дуалистік идеологиялармен Аллаһ зат сияқты сипатқа ие емес немесе Аллаһ үшін ұзындық, тереңдік және кеңдік секілді мәндер тән емес деген кезде де Аллаһны белгілі бір формаға ұқсатқандармен күрес жүргізді. Аллаһның қолы, жүзі, отыруы, ғылым, құдірет, ғаршы сияқты сөздердің ауыспалы мағынасы жағынан қарастырылуы керектігі; құдайлық кәламның, яғни тәңірлік сөздік кейіннен жаратылғандығы; Аллаһның ешбір нақтылы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 Ислам теологиясының ерекшеліктері
1.1. Ислам теологиясының қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...6
1.2. Каламдық мектептердегі көтерілген негізгі тақырыптар ... ... ... ... ... ... . ... ..27
1.3. Матуриди ілімінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2 Сабуни ілімінің негіздері
2.1. Сабуни ілімінің Матуриди мазхабындағы орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
2.2. Сабуни ілімінің негізгі тақырыптары және мәселені шешу әдістері мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
2.3. Сабуни іліміндегі таным және оның маңызы мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
3 Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
4 Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі. Біз бұл зерттеу жұмысымызда Сабуни іліміндегі таным және оның маңызы мен мәні тақырыбын қолға алып отырмыз. Зерттеу жұмысымыздың бірінші бөлімінде ислам теологиясы ілімінің қалыптасуы, алғашқы теологиялық мектептерде көтерілген негізгі тақырыптар және Матуриди ілімінің ерекшеліктері секілді тақырыптар қамтылған. Екінші бөлімінде Сабуни ілімінің Матуриди мазхабындағы орны мен Сабуни ілімінің негізгі тақырыптары және мәселені шешу әдістері мен ерекшеліктері және Сабуни іліміндегі таным және оның маңызы мен мәні секілді тақырыптарды қамтыдық.
Ислам дiнi VII ғасырда пайда болғаннан бастап күні бүгінге дейін өзiнiң шынайы бейнесiн еш жоғалтпаған. Оның үкімi қиямет күніне дейiн жалғаса бермек. Ислам дiнi әлемдiк дiн болғандықтан ұстанушыларының саны да көп. Негiзiн Арабия түбегінен бастау алып, барша әлемге жайылған бұл дінді әр түрлі ұлттар мен халықтар ұстанады. Солардың бірі де қазақ халқы. Халқымыз сонау көнеден бері осы дінге сеніп, оның наным-жоралғыларын ұстанып келеді.
Қазіргі таңда Қазақстанда да көптеген Ислам мәзһабтары жайылуда. Кейбір мұсылмандар бұл мәзһабтарды айыра алмай, қайсысы дұрыс, қайсысы бұрыс екеніне күмәнмен қарауда. Бұл мәзһабтар тек Қазақстан жерінде ғана жайылмады. Олардың бастауы бұдан бірнеше ғасырға созылып жатыр.
Мен бұл жұмысымда Ислам дініндегі сенімдік мәзһабтардың бірі Матуриди мәзһабы ілімінің жалғастырушысы Бұхаралық әс-Сабунидің діни мәселені шешу әдістері мен ерекшеліктері және таным мен оның маңызы мен мәні секілді көзқарастарын қолға алдым. Ислам дінінің берген ой еркіндігінің арқасында дұрыс түсінбеушіліктің салдарынан пайда болған саяси, итиқади (сенімге байланысты) және фиқһи (құқықтық) мәзһабтар ақыл мен ой еркіндігі мәселесі төңірегіндегі тұжырымдарына тоқталдым.
Исламдағы саяси және фикһ мәзһабтарының көпшілігі үмбеттің ауызбіршілігін бұзып, арасына жік салуда. Ал сенім мәзһабтары болса мұсылмандардың арасын айыруға емес, керісінше әр түрлі мәдениет пен аймақтарда өмір сүрген мұсылмандардың арасын жақындатуға тырысады.
Теология ғылымынсыз Ислам дінін түсіну мүмкін емес. Ислам дініндегі бүкіл өмірге қажетті заңдылықтар мен ережелерді бізге түсіндіріп беретін де осы теология ілімі. Ғибадатты, құқықты, ахлақты, әлеуметтік және қоғамдық қарым-қатынастарды реттеп отыратын бірден-бір сала осы - сенім негізінде өрбиді. Жалпы айтқанда сенім - Ислам үмметінің салауатты өмір сүру заңдылығының жиынтығы десек те болады. Сенімнің қайнар-көзі Құран, Сүннет. Сенім бүкіл Ислам үмбетіне бірдей үкім қояды. Яғни түріне, түсіне, ұлтына қарамастан барлық үмбетті бір бүтін алады. Сондықтанда Исламдағы сенім немесе ақида, басқа ешқандайда халықта яки басқа бір пайғамбар алып келген діннің қағидаларына ұқсамайды. Ал енді осы мазхабтардың ақыл мен ой еркіндігі төңірегіндегі тұжырымдары өте маңызды болып келеді. Яғни осы мазхабтардың ақыл мен нақыл түсінігін салыстырмалы түрде зерттеу, ислам ғылымына үлкен үлесін қосатыны сөзсіз.
Пайғамбарымыз өмір сүрген дәуірде бір мәселе туындай қалса оны дереу Пайғамбарымыз шешіп беретін. Пайғамбар дүниеден өткеннен кейінгі жылдарда Ислам мемлекетінің аумағы ұлғайып, әр түрлі халық, әр түрлі ұлттар Ислам жамағатына қосылды. Әрбірінің әдет-ғұрпының, салт-дәстүрінің түрлі-түрлі болуы туындаған мәселелерді шешуде де түрлі жолдарға жетеледі. Бұған қоса сенім мәселесі ғалымдарының көзқарасы мен түсінігінің әр түрлі болуы, олардың қолына жеткен дәлелдердің шектеулі болуы да сенімдік мәзһабтарының туындауына жол ашты.
Зерттеудің мақсаты. Мен бұл зерттеу жұмысымда Сабуни іліміндегі таным және оның маңызы мен мәні тақырыбын қолға алып отырмын. Қазіргі таңда дінге берілген еркіндіктің әсерінен және жастардың шетелдерде дін оқып келуінің салдарынан, сонымен қатар исламдағы сенім мәселесі төңірегіндегі пікірлердің көп болуынан Қазақстанда өзге де сенім мәзһабтары етек алуда. Осы мәселе халық арасында түсініспеушілікке жол ашуда. Осындай түсініспеушіліктердің алдын алу үшін басты сенім мәзһабтарына тоқталып, олардың таным түсінігінен бастап бүгінгі қазақ мұсылмандығындағы Аллану тану мен сенім түсінігіне кеңінен тоқталдым. Мұндағы мақсатым жалпы исламдағы сенім түсінігін дұрыс түсіндіріп, ашып көрсету.
Зерттеудің міндеті. Мен осы зерттеу жұмысының арқасында ислам ғұламаларының пәтуа беріп, үкім шығару жолдарын, олардың сүйенген дәлелдерін және олардың нақылды ақыл түсінігінде қайсысынікі дұрыс қайсысынікі бұрыс екендігіне көз жеткіздім. Бұл жұмыстың міндеті қазіргі таңда тағдыр мәселесінде мазхабтар арасында жаңылыс пікірде болғандарын айрықша көрсету.
Диплом зерттеу жұмысының құрылымы. Бұл дипломдық жұмыс: кіріспе бөлімінен, кейін басты екі тараудан, әр тарауы үш бөлімнен тұрады, соңында қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диплом жұмыстың маңыздылығы. Бұл ғылыми зерттеу жұмысы негізінен қазақ, орыс және түрік тілдеріндегі әдебиеттерден пайдаланылып жазылды. Сонымен қатар, бұл дипломдық жұмыс - жалпы дінтанушылар үшін, сонымен қатар, кез-келген дінін сүйетін отандастарымыз үшін айтарлықтай пайдалы әрі құнды еңбек болады деген үміттемін. Сондай-ақ бұл еңбек Қазақстанда Ислам дінінің рөлі мен келешегі үшін пайдалы болады деген сенімдемін.
1 Ислам теологиясының ерекшеліктері
1.1. Ислам теологиясының қалыптасуы мен дамуы
VII ғасырда мұсылмандар арасында ортаға шыққан саяси қақтығыстардың бара-бара сенімдік, доктриналдық сипат алуы жəне ислам сенім негіздерінде не болмаса мұсылмандардың діни сенімін құрайтын бірсыпыра мəселелерде пікірталастар мен дау-дамайларға себеп болғаны тарихтан белгілі. Осы идеялар күресінің нəтижесінде əр түрлі муржия, мутазила қадария, жабрия секілді ағымдар пайда болды. Міне осы жағдай өзімен бірге Исламдағы спекулятивті философия деп аталып жүрген Ислам теологиясы ғылымын өмірге əкелді. Шындығында кейінгі дəуірлерде кейбір авторлар тарапынан жасалған Ислам теологиясы ғылымының анықтамалары бұл пікірімізді қуаттай түседі. Мысалы, қазақ даласынан шыққан ұлы ойшыл екінші ұстаз атанған əл-Фараби бабамыздың ойынша Ислам теологиясы өнері, - шариғат қоюшының (Алла) ашық түсіндірген кейбір шектеулі амал мен сенімдерін қорғауда жəне оларға қайшы айтылған əр түрлі сөздердің тазаланып шығарылуында, адамның ие болған құдыреті болып табылады. Бұл, амал жəне сенім негіздеріне қарай екіге бөлінеді. Алайда Ислам теологиясы өнері фиқһтан бөлек. Өйткені фиқһ шариғат қоюшының (Алла) ашық түрде ортаға қойған амал жəне сенім негіздерін алады. Оларды негіз ретінде қабылдап, сосын осы негіздерден қажетті болған басқа амал жəне сенім негіздерін (діни үкімдерді) шығарады. Бұл бойынша мутакаллим (Ислам теологиясымен айналысушы), Факиһтың діни үкім шығарғанға дейін басты негіз ретінде қолданған дəлелдерінің қорғаушысы болып табылады [1, 3-4 б. ].
Ислам теологиясының негізі, Алла болсын немесе Пайғамбары болсын, Шариғат қоюшы (Алла) тарапынан жеткізілген діни негіздерді қорғаудан тұратындығы анық айтылған. Əл-Ғазали Ислам теологиясы туралы мына көзқарасты ортаға салады: Əһли Сунна сенім негіздерін (ақида), əһли-бидғат (дін дұшпандары) бұзғыншылығынан қорғау Ислам теологиясының мақсаты болып табылады.... Əл-Ғазалидің бұл көзқарасы да Ислам теологиясыды Ислам сенім негіздерін оған қайшы пікірлерден қорғауды мақсат ететін бір ғылым ретінде көрсетіп, Фарабимен бірдей пікірді бөлісіп отыр. Ислам теологиясы, Ислам сенім негіздерін дəлелдеуді жəне оны сыртқы жат пікірлерден қорғауды мақсат еткен бір ғылым ретінде, оның негізінде күрес пен пікірталастан тұратын бір іргетастың жатқаны белгілі. Осы тұрғыдан басында айтып өткеніміздей мұсылмандар арасында саяси қақтығыстардан кейін басталған теологиялық пікірталастар, Ислам теологиясы ғылымының қалыптасуын дайындаған басты себептерді құрады [2, 15-16 б. ].
Мұсылмандар, исламның алғашқы жылдарында сенім мəселесінде жəне əлеуметтік өмірде ешбір алауыздыққа түскен жоқ. Өйткені ол кезде қандай да бір мəселе туындаса пайғамбардан сұрап мəселені шешіп отыратын. Алғашқы іріткінің ұшқыны Хз. Мұхаммед Пайғамбардың өлім аузында жатқан кезінде байқалып қалды. Ислам тарихында қалам-қағаз мəселесі деп аталатын бұл оқиға əр түрлі қырынан бағаланады. Мысалы, ислам тарихшыларының еңбектерінен мына нəрселерді оқимыз: Өлім аузында жатқан Хз. Мұхаммед жазу үшін бір нəрсе сұрады. Бір өсиет жазып қалдырғысы келетінін айтты. Хз. Омар Аллаһ елшісінің науқасы ауырлап барады. Бізбен бірге Аллаһтың кітабы Құран бар, сол бізге көмектеседі деді. Кейбіреулері жазатын керек-жарақ əкелейік деп тұрып алды. Талас-тартыс болып кетті. Мұны естіген Хз. Мұхаммед Қане барлығыңыз кетіңіздер. Менің жанымда дауласқандырыңыз дұрыс емес. Мені жеке қалдырыңыздар. Менің мына хəл үстіндегі жағдайым (Аллаға қауышу) сіздердің дау-дамайларыңыздан əлде қайда абзал деп кейіс білдірді [3, 117-119 б.].
Осылайша сахабалар тарасып, Хз. Мұхаммед қайтадан өсиет туралы сөз қозғамады жəне жаздырудан бас тартты. Бұл жағдай деректерде əр түрлі қырынан талқыға түседі. Шииттік деректер егер өтініш орындалғанда Хз. Мұхаммед Пайғамбар өзінен кейін Алидің имам болатынын жаздырар еді десе, сахабалар жəне басқа мұсылмандар діннің негіздерінің толық түсіп біткенін білдіретін Маида 53 сүресін дəлел келтіріп, пайғамбардың жазудан бас тартқан мəселесінің дінмен байланысы жоқ екенін алға тартады.
Алайда осы мəселе тарих бойына Шииттер мен Сунниттердің арасындағы араздықтың себебі болды. Имамдық мəселесіндегі аталған келіспеушілік əлі күнге дейін жалғасып келеді. Хз. Мұхаммед Пайғамбар қайтыс болғасын мұсылмандардың арасында ортаға шыққан алғашқы келіспеушілік халифалықпен байланысты болды. Бану Саиданың үйіндегі халифалыққа қатысты дау-дамай ұзаққа созылмады. Əбу Бəкір өзінің парасатты сөздерімен қарсы жақты тоқтамға келтіре білді. Ансарлардың халифалық таластары ислам тарихында қандай да бір іріткінің көзіне айналған жоқ, дереу ұмытылып кетті. Ал халифалықтың Хз. Алиге, яғни Хз. Мұхаммед Пайғамбардың отбасына тиісті екендігі туралы көзқарас үшінші халиф Османның тұсында қайтадан жаңғырды жəне үлкен дау-дамайлар мен соғыстарға, бөлінушіліктерге əкеліп соқтырды. Осы Осман халифтың (644-656 жж.) тұсынан бастап мұсылмандардың арасына саяси, сенімдік тұрғыдан жік түсе бастады. Осман халифтың қатыгездікпен өлтірілуінен кейін саяси сипаттағы қауіпті жанжалдар өрши түсті. Əсіресе одан кейін билікке келген Али халифтың тұсындағы харижиттермен болған қақтығыс Исламдағы мазһабқа бөлінудің ең алғашқы көрінісі болып табылады. Бұл кездегі пайда болған мазһабтар негізінен саяси мəнде болып, дінді жамылып əрекет етуде еді. Али халифтың өлтірілуінен кейін (660 ж) пайғамбардың жəне сахабаларының жолымен келе жатқан Əһли Суннаның алдында басты-басты бес негізгі мазһаб ортаға шықты. Бұл мазһабтар өздерінен кейін пайда болатын басқа мазһабтарға алғышарт жасап берді. Олар: Харижиттер, Қадариттер, Жабариттер, Шииттер жəне Муржииттер[4, 256-260б.].
Көптеген діни топтар, мектептер, секталар мен діни ағымдар арасындағы талас тартыс, диспут нəтижесінде мұсылман теологиясы қалыптасып, оның аты Калам деп аталды. Калам Исламдағы еркін ойлаушылдықтың логикалық жəне тарихи бірінші философиясының формасы болды. Ол Ислам сеніи негіздерін қатып қалған догмамен емес ақылмен қабылдап түсіндірудің қажеттілігін көрсетті.Каламның негізгі тезисі дінді ақылмен пайымда. Спекулятивті теология деп аталуының себебі көптеген діни догмаларға рационалды тұрғыда мазмұн бергендігінде. Каламдағы негізгі мəселелерге жататындар: мұсылман қауымын басқарушыларға керекті жағдайлар, əрбір адамның өзінің істеген істеріне жауапкершіліктері, құдай бірлігі жəне оның негізі мен атрибуты арасындағы қатынас жəне т.б. Каламдық көзқарасты көптеген мектептер шығарды [5, 51-54б.].
Муржия - шииттер мен харижиттердің пайда болған кезінде сол дəуірдің саяси жағдайларына қатысты өз ұстанымдарын көрсетуде бейтарап қалғандардың қалыптастырған ағымы болып табылады. Бұл ағымның қалыптасуына бірінші кезекте сол дəуірдегі ағымға бөлінушіліктер, екінші халифалық мəселесі ықпал еткен. Муржия мүшелері Шииттер мен Харижиттердің көзқарастарына қосылмаумен қатар халифат мəселесінде де бейтарапшылдықты ұстануға тырысқан.
Муржия ағымы өз арасында көптеген тармақтарға бөлініп кеткен. Өкілдерінің басқа доктриналдық (калам) мектептердегі орындарына қарай харижиттердің муржиясы, қадариттердің муржиясы, жабариттердің муржиясы секілді есімдер алуы, муржияның дербес жəне жүйеленген өзіндік мектеп болмағанын көрсетеді. Муржия өз дəуірінің саяси жəне қоғамдық шарттарының нəтижесінде ортаға шыққан бір ағым болып табылады. Омейядтар халифаты тұсында өмір сүріп, Аббасидтер халифатының тұсында жоқ болып кетеді [6. 214 б.].
Омейядтар кезінде ортаға шыққан бір топ, тағдырды анықтау барысында адам баласының ерік бостандығының мүлдем жоқ екендігін, барлық нəрсенің алдын ала бекітілген жазмышқа қарай жүзеге асатынын алға тартты. Олардың ойынша, Адам баласының ешнəрсені өз еркімен жасауға дəрмені жоқ. Ол бүкіл іс-əрекеттерінде еріксіз (жəбр). Өйткені ешқандай күші, құдыреті, таңдау еркі жоқ. Осы пікірді ұстанатындарға ислам ойшыдық тарихында Жабрия немесе Жабариттер деген атау берілген.
Мұсылмандардан бір топ, тағдыр дегенді түбегейлі жоққа шығарып, адам баласы бүкіл іс-əрекеттерінде ерікті деген көзқарасты ортаға қойды. Бұларды Қадариттер деп атады. Қадария ағымы тек қана тағдырды жоққа шығарған дербес бір мектеп ретінде сақталмаса да, осы тұста ортаға шыққан Мутазилиттер ағымының идеологиялық тұғырларының бірі осы тағдыр мəселесі (қадарияшылдық) болды. Мутазилиттерді тіпті Қадариттердің жалғасы деп те айтуға болады [7. 265 б.].
Мүржия - Исламның алғашқы кезеңінде пайда болған әрі бітімгершілік идеяларымен танымал болған саяси және иғтиқади ағым болып табылады. Хазірет Оспаннан кейін жүзеге асқан саяси оқиғалар мен сол оқиғалардың салдары Ислам қоғамын тұралатып жіберіп еді. Ислам қоғамы Әмәуилердің немесе Хашимиттердің жақтастары болып екі жолдың бірін таңдауға мәжбүр болды. Алайда кейбіреулер бәз баяғысынша мұсылмандардың бірлігін сақтау үшін бейтарап қалғанды жөн көріп, әмәуилерге де, хашимиттерге де болыспады. Бұл ұстаным белгілі бір уақыт өткен соң иғтиқадтық-сенімдік мәнге ие болды.
Мүржия - кейінге қалдыру, кешіктіру деген мағыналарды білдіретін рәжәғә етістігінің есім сөзі. Яғни, мүржия дегеніміз - бір үкімді кейінге қалдырған, кешіктірген адамадамдар деген сөз. Екінші бір көзқарас бойынша, мүржия дегеніміз - үміттену және күту, дәмелену деген мағынаға келетін рәжәә түбірінен өрбіп, үміттендіруші немесе үміт беруші адам дегенді білдіреді екен.
Әр түрлі формалармен Құран Кәрімде жоғарыдағы екі сөздің екеуі де қолданылған (Тәубе сүресі, 106; Ахзаб сүресі, 51; Шуғара сүресі, 36). Бір ағымның атауы ретінде қолданылған мүржия дәл Құран Кәрімдегі секілді муржауна сөзі секілді әржәә-дан өрбіп, кейінге қалдыру, кешіктіру деген мағыналарды білдіреді. Мүржияның терминдік ұғымына келсек (Кутлу, 2000, 28-38), әр мазхаб мүржия мен иржа сөздеріне әр түрлі мағына берген. Мүржия атауын үлкен күнә істеушілердің жағдайын Аллаһның үкіміне қалдырғаны үшін алғаш рет Нәфи бин әл-Әзрақ қолданған болатын. Ал, кейініректегі харижиттер болса, үлкен күнә істегендер Ақыретте жазаланып-жаланбайтыны турасында ешбір үкім бермеді деп мүржияны күмәнділер (шуккак) деп атады. Шиа ағымы Әлиді (халифтік тізімінде) біріншіден төртінші кезекке ығыстырып тастаушылардың бәрін мүржия деп атаған. Ал, хадис жақтаушыларының пікірінше, Амалдарды иманнан немесе сенімнен кейінгі кезекке қоюшылар немесе Иманды амалға қатыссыз сөзден (иқрарқаули) немесе тек қана сөзден (иқрар) тұрады деп білетін адамдардың аты. Әбу Ханифа мен оның жақтастарына да, мәселелердің түйінін шешуде әсіресе фиқһ мәселелерде жеке көзқарастарға (Рай) сүйеніп, көптеген мәселені осы бағытта шешулеріне байланысты қарсыластары тарапынан Рай жақтастары, Куфа мүржиясы немесе Фукаха мүржия деген сияқты атаулар берілді. Алғашқы қолданылымын негізге ала отырып, оның ұғымы туралы нақты да айқын анықтама берген адам Ибн Сағд болды: Хазірет Әли мен Оспанның жағдайларын кейінге қалдырып, олардың иманды болғанына не күпірлік жасағандығына байланысты пікір білдірмеген топтың ортақ атауы (алғашқы мүржияәл-мүржиятул уула)" (Ибн Сағд, VI, 308).
Саяси және иғтиқади ағым ретінде мүржияға мынадай анықтама беруге болады: мүржия дегеніміз - Хазірет Оспан мен Хазірет Әлиден бастап барлық үлкен күнә істеушілердің жағдайларын Аллаһның қалауына қалдырып, олардың жәннаттық не тозақтық болғандары жөнінде ешбір пікір білдірмеген адамдар мен қауымдарға берілген ортақ атау. Бұл атау оппоненттері тарапынан берілгендіктен осы ағымды ұстанушылар аталмыш атауды қабылдай алмады. Сондықтан өздерін кейде қара күйе жағылған мүржия деп емес, мақтаулы мүржия деп, кейде жәннат үшін жандары мен мал-мүліктерін Аллаһ жолында қиғандар мағынасына келетін сари деп, яки болмаса бірлік пен біртұтастықты сақтаушылар мағынасына келетін әхлул жәмәға әл-мұржиғун деген атпен атады.
Хижреттің 60679 жылдарына дейін мүржия ағымы Хазірет Османның өлімінен кейін шыққан дау-дамайларға бейтарап бағыт ұстанған Абдуллаһ бин Омардың өзі бас болып, құрамына көптеген сахаба кірген топ ретінде сипатталды. Мұндай әрекетті алғаш рет Мәдинаға келген қазылар, кейініректе Әли мен Мағауия арасындағы қырқыс кезінде әсіресе Хасанның халифалығы Мағауияның қолына өткен соң саяси бөлінушілікке тікелей жақтас болғысы келмеген, Мәдинадан бастап Мекке және өзге де қалаларда өмір сүрген көптеген адамдар қабылдады. Бұларды Әли және Мағауия жағында болмағандар деген мағынадағы Бейтарап (мұғтазила), саяси қырқыстардан бойды аулақ ұстап, бір шетте елеусіз қалғандар мағынасындағы Хұлайсия және үлкен күнә істеушілердің жағдайына күмәнмен қарағандар мағынасындағы Шуккак деген атаулармен атайтын. Бұл топ Хазірет Әлиге және Мағауияға барлығы қол тапсырып серт бермейінше, өздері серт бермейтінін айтып бағатын.
Осы орайда Абдулла бин Омардың алғашқы мүржиялық ой-пікірлердің пайда болуына ықпалы орасан зор болды. Ол тіпті өзінің жүзінен бір тамшы қанның аққанына қарсы еді. Мүминдердің барлығы оның артында тұрып Мекке мен Мадинада намаз оқитын, зекеттерін соған жинап беретін. Мағауияға ең соңында серт беріп, Хашими әулетінің ішіндегі ең бақуат өмір сүргендердің бірі еді. Аллаһ қиямет күні өз үкімін айтқанша, бір мұсылман пенде пейіште не тозақта деп айтуға болмайтынын қолдайтын. Абдулла бин Омардың басшылығындағы бейтараптар тобының арасында Сағд бин Әби Уаққас, Мұхаммед бин Мәслама, Ұсама бин Зейіт, Зейіт бин Сәбит, Хассан бин Сәбит, Әбу Сайд әл-Құдри, Мұхаммед бин Әбу Бекіре, Уәлит бин Ұқба, Имран бин Құсайн бастаған сахабалар және олардан кейінгі ұрпақтардан (табиғун) көптеген адам бар еді. Олар Хазірет Әлиге бастапқы кезде серт беруден қашып, тек кейініректе қол тапсырып серт беріп, соғысқа қатысуды және әхли Қыблаға қылыш сермеуді жоққа шығарған саяси пиғыл танытқан еді. Бұл адамдар мұсылмандардың бір-бірімен соғысқанын жөн көрмей, Ислам үмбетінің бірлігін бұзатын алауыздықтан, бүліктен сақтануды діннен санап, ең абзал әрекетке балады. Әр ғасырда биліктің тізгінін ұстаған имамды мойындады, әхли Қыбладан көтеріліс шығарғандармен соғысуды харам санады. Шам, Мысыр және Басрада да бар болғанмен, Бейтараптар тобының жиі шоғырланған жері Мекке мен Мәдина қалалары еді. Олар үйлеріне не мешіттерге тығылып: Біз ғылыммен, құлшылықпен айналысамыз деді. Міне, бүліктен, алауыздықтан қашық тұрып, ондай әрекеттерге қатыспаған бұл адамдар хижри І-ғасырда мүржия алғашқы қырандары болды (Кутлу, 2000, 53-60). Мүржия ағымының саяси және діни қозғалыс ретінде қалыптасу тарихын белгілі бір тұлғадан бастатқаннан гөрі алғашқы мүржиялық көзқарастардың көпшілік тарапынан саяси әрекет ретінде қабылдаған кезеңнен бастаған жөн. Өйткен әдебиеттерде алғашқы иржа идеясын таратты деп саналған бір емес, бірнеше адам бар. Бұлардың басында мәдиналық Хасан бин Мұхаммед, куфалық Хаммад бин Әби Сүлеймен және Зер бин Абдулла, басралық Хассан бин Харис әл-Мүзәни және Әбу Салт әс-Сәмман келеді. Иманға қатысты пікірлерімен танымал болған Хаммад пен Зер - иржа идеясын алғаш таратқан адамдардың бірі деп есептеледі. Ал шындығында, иржа идеясын бір ғана тұлға тартқан жоқ. Керісінше осы идеяны алғаш таратты деген тұлғалардың екеуі де өздері өмір сүріп жатқан аймақта сол идеяның алғашқы өкілдері болды.
Мүржия ағымы Хазірет Осман шейіт болғаннан кейін немесе Ибнул Әшғастың көтерілісінен кейін пайда болды дейтіндей әр түрлі тезистер бар. Алайда соңғы уақыттарда жарық көрген 72691 жылыжазылып қалдырылған Сәлім бин Зекуаның Сиресі; 75694 жылы немесе одан кейінгі жылдары жазылған Хасан бин Мұхаммедтің Китәбул сы және өзге дереккөздердегі мәліметтер мүржия ағымының 60-75679-694 жылдары аралығында пайда болғанын аңғартады. Өйткені Мағауияның билік басына келгеннен кейін Хазірет Әлиге қарғыс айтып, Хазірет Оспанды мақтау науқаны және Хашими руынан болсын-болмасын көптеге адам оған қарсылық білдіруінің нәтижесінде Хазірет Әли мен Оспан жайында иржа идеясын қолдап, хижри І-ғасырдың орта тұсынан бастап бірден бір саяси әрекеттің белгісіне айналды. Ол уақытқа дейін бұл идея жеке немесе саяси мақсатта бастары бірікпеген қандайда бір қоғамда қолдау тапса да, саяси әрекет ретінде байқалмайтын. Алайда хижри ІІ-ғасырдың жартысынан бастап бұл идеяның ішіне Әлиді немесе Оспанды сүю (тәуәлли) және оларға дұшпан болу (фәбәрри) ұғымдары кіріктіріліп, саяси сипат ала бастаған соң, енді Хазірет Әли мен Оспанның жағдайларына қатысты иржа идеясы саяси таңдау ретінде көріне бастады. Өйткені мұндай пікір әрі харижиттердің, әрі Мағауияның, әрі хашимиттердің соңғы екі халифке қатысты көзқарастарын жоққа шығарылуы дегенді білдірді. Хазірет Әли мен Оспанның жағдайларын Аллаһға тапсыруды тікелей саяси әрекет ретінде қабылдануы, оларды жәннаттық не тозақтық деп үкім шығаруға болмайтындығы, мұның ауқымын кеңейте отырып барша үлкен күнә істегендерге қолдану керек деген алғашқы идеясының қалыптасуы және әр түрлі топтар мұны өз мүдделеріне пайдалануы осы кезеңдерде жүзеге асты.
Мүржия ағымы Ислам қоғамына қауіп төндірген харижиттік концепцияға, Әмәуи-Хашимит қақтығыстарына, Әмәуилердің харижиттерге және өздеріне серт бермеген адамдарға деген мейілінше қатыгез әрекеттеріне және ғалым-ғұламалардың екінші сұрыпты адамдар ретінде санауларына, әсіресе мұсылмандардың бірін-бірін өлтірулеріне қарсылық ретінде туған, 60679 бен 75694 жылдары аралағында қалыптасқан бітімгершіл, бірлік және бейбітшіліксүйгіш саяси ағым еді.
Мүржия ағымының қазіргі күнге дейін жеткен Китәбул , Қасидәтул І-ІІ және Әбу Ханифаға қатысты еңбектерінде олардың қолдаған пікір-көзқарастары жүйелі түрде қарастырылуда. Бұл көзқарастар, негізінде, иман, үлкен күнә және уағд-уағидқа қатысты мәселелер төңірегінде өрбиді. Осы кітаптардағы алғашқы мүржиялық көзқарастар мыналар:
а) Беймәлім мәселелердің үкімін Аллаһға тапсыру: Жәмәл және Сыффин соғыстарында өлген және өлтірілгендердің жағдайын, Хазірет Оспан, Хазірет Әлиден бастап осы алғашқы екі жақ боп бөлініп соғысғандардың жәннаттық немесе жәһаннамдық болатыны туралы үкімді Аллаһның өзіне қалдыру керек.
б) Құбыла жұртынан үлкен күнә істегендердің ешқайсысын кәпір деуге болмайды: Бір кісі өзінен бұрын өмір сүрген Құбылаға бас қоюшы бір адамды немесе үлкен күнә істеген адамды жолдан тайған, ондайдан сырт айналу керек немесе ол тура жолда болған, онымен дос болу керек дегендей бір үкім бере алу тек барша мұсылмандардың ол адам туралы бір ғана үкімді беруімен жүзеге асады. Сондықтан да күнәһар және залым билеушілер - кәпір емес, күнәһар көргенсіз, пасық мүминдер болып табылады. Оның мұсылман екендігін айтқан кез келген адам иманнан айырылмайды.
в) Дін, ол - бірлік, біртұтастық: Бір адам иман келтірген соң Ислам қоғамының бір мүшесі болып табылады. Осы тұрғыдан, барлық мүминдер тең болып, бірі басқасынан үстем бола алмайды. Кім қай мазхабты, қай көзқарасты ұстанса да, оны ешкім қоғамнан діннен аластата алмайды, кәпір дей алмайды және өлтіруге хақысы жоқ. Қай мұсылман болса да тек өзін қорғау және зұлымдыққа тосқауыл қою мақсатында қылышқа сүйенуі мүмкін. Алайда бір мұсылманды мұсылман болғаны үшін өлтірген адам кәпірге айналады. Сол себепті жамағатты бірлікті бұзатын кез келген бүліктен, алауыздықтан бойды аулақ ұстау керек.
Мүржия дегенде иман теориялары еске түседі. Олар бұл теорияны харижиттерге және хадис жақтаушыларына қарсы мақсатта дамытып ілгерілетті. Бұл иман теориясы бойынша, үлкен күнә істеу иманнан айырмайды. Бір мұсылман үлкен күнә істеп қойса - иманнан айырылмайды, кәпір де болмайды. Ол бұл дүниеде пасық күнәһар болғанмен, бәрібір де мүмин болып қала береді. Сондықтан Аллаһның бір екеніне сенген адамды мүшрік қылатындай ешбір күнә жоқ. Тек істеген күнәсі үшін пасық болып саналады. Ондай адамның ақыреттегі жағдайы Аллаһның қалауына қалдырылған, Аллаһ егер қаласа оның күнәсін жарылқап кешіреді, қаласа - жазаға тартады. Діни амалдар - иманға немесе иманның бір бөлшегіне жатпайды. Амалдар иманнан тыс парыздар болып табылады. Амалдар иманның бір нәтижесі болғандықтан оларды тек сөз жүзінде ғана иман ретінде атауға болады. Намаз, ораза, зекет, қажылық - иманнан емес, иманнан тыс жай қарапайым парыздар немесе Иман мен Исламның мұраттары (Шәраи). Құранның көптеген жерінде иман келтіргендердің және ізгі амал істегендердің араб тіліндегі атыф әрпі саналған Уау яғни Және арқылы бір-бірінен ажыратылып тұруы, бірыңғай сөйлем ретінде қолданылмауы - амалдардың иманнан саналмайтынын дәлелдейді. Егер амалдар, яғни құлшылықтар иманнан саналғанда, Аллаһ Тағала амал мен иманды бір-бірінен бөліп-жарып айтпайтын еді. Егер намаз - иманның өзі не иманның бір бөлшегі болғанда, онда намазды бір мәрте оқымай кеткен кісіні иманнан айырылды деп санау керек болады. Егер діни амалдар иманнан саналғанда, пайғамбарлардың өзі бүкіл ізгі амалдарды (құлшылықтарды) толық өтей алмайтындықтан, қалған жай қарапайым адамның иманы да толыққанды болмайтын еді. Сол секілді тек бір ғана күнә істеген адамның иманы да толық болмайтын еді. Егер иман деген уәжіптерді орындау, харамдардан бас тарту ғана болса, онда ешкім де шынайы мүминмін деп айта алмас еді. Ислам дініне кірудің шарты - амалдар емес, Аллаһны тілмен және жүрекпен мойындау. Адамдар діни амалдарды атқармай тастап кетсе де мүмин атын жоғалтпайды, бірақ жүрекпен мойындамайтын болса, онда иманынан айырылады. Мүржия ағымы осы көзқарастарымен амалдарға жеңіл қарады деп қатаң сынға ұшырады. Иманда ерекше бір жағдайлар болмайды, яғни шартты және күмәнді иман деген болмайды. Бір мүмин адам өзінің иманын, нағыз мүмин екендігін ашық түрде, күмәнға қалдырмайтындай етіп мәлімдеуі керек. Яғни Мен - шынайы мүминмін деуі тиіс. Иман деген - жүрекпен мойындап, онысын тілмен айту немесе осы екеуі де - иман. Иманды болу не тілмен немесе жүрекпен яки осы екеуімен жүзеге асады. Исламды қабылдаған кісі Аллаһның бір екенін, Хазірет Мұхаммедтің оның елшісі екенін шын көңілден мойындап, онысын тілімен айту арқылы мүмин деген сипатқа ие болады. Иманда көбею, не азаю қасиеті болмайды. Діни амалдар иманның бір бөлшегі болмағандықтан, амалдарды істеумен иман көбейіп кетпейді, оларды орындамай қоюмен яки күнә істеумен азайып та кетпейді. Текқана күнәһар болып, жазасын тартады. Алайда жеңіл қарап немесе қарсы шығып осы күнәні істесе - иманынан айырылады. Мұсылмандар арасында барлығының иманы бірдей тең. Яғни бүкіл мұсылмандар мен мүминдердің имандары бір-бірінен артық емес, тең. Біреуінің иманы өзгесінен көп немесе өте аз емес. Айырмашылық тек қана амалдарында болады. Иман мен Ислам мәні жағынан бірдей. Иман қасиеті бар адамда Ислам қасиеті де бар. Яғни бүкіл мұсылмандар - мүмин, бүкіл мүминдер - мұсылман болып табылады. Аллаһ уәдесінен таймайды, бірақ мәңгі тозақта қалдырамын деп қорқытқан уәдесінен қайтуы мүмкін. Аллаһ кейбір аяттарда ізгі іс жасаушыларға сый-сияпатын аямайтынын уәде еткен, ал кейбір аяттарда жамандық істегендерді, зұлымдық жасағандарды және күнә жасағандарды жазаға тартамын, мәңгіліп жәһаннамда қалдырамын деп қорқытқан болатын. Егер Аллаһ бір ізгілікке, жақсылыққа өтеу ретінде сый-сияпат беретінін айтса, онда бұл сөзінен әсте қайтпайды, сыйын сөзсіз береді. Ал бірақ мәңгілік жәһаннамға саламын деп қорқытқан болса, Аллаһ мейрімі түсіп, жаны ашып, бұл қаһарынан бас тартып, құлын кешіруі мүмкін (Кутлу, 2000,103-144).
Мүржия ағымы саяси мәселелерде қызықты пікірлер білдірген. Олардың бір тобының айтуынша, халифтікке сайлану үшін Құрайыш тайпасынан болу шарт емес екен. Осы пікірді қолдайтындар үшін мүржия үшін - мүржия деген ұран тасталды. Тіпті кейбір деректер осы себептен оларды харижиттік Мұржийлер деп атап кеткен. Ал негізінде Харис бин Сүрәйя бастаған көтіріліс кезінде Әмәуи әкімдерінің бойынан табылуға тиіс шарттарға қарайтын болсақ, сайланатын халифаның немесе әкімнің билігі халық тарапынан заңды деп танылуы керектігін және мұсылмандар тарапынан сайлануы (Шура бәйнәл Мүслимин) немесе Барлық адам өздері көңілі толған адамға сенім артып қол тапсыруы дегендей идеяларды қолдағаны байқалады (әт-Тәбари, Tрз., II, 1567-1577; Ибнул-Әсир, 1965, V, 183). Осы тұрғыдан қарағанда, мүржия ағымы Ислам көзқарасында теория және іс жүзінде халық тарапынан заңды деп танылған билік үлгісін қолдайтын алғашқы мәзхап деп қарауға болады.
Мұғтазилалық идеялардың басты орынға шығуына және мазхабтың негізгі мақсаттарының пайда болуына ықпал еткен басты факторлар: Мұсылмандар арасындағы шыққан келеңсіздіктердің, келіспеушіліктердің шешімін іздеулерін Исламды қорғау психологиясы және аудармашылық істердің басталуымен қатар философияға бет бұруы деп тізбектеуге болады. Мұғтазиланың қалыптасу кезеңінде алғашқы мұғтазилалық идеялардың өте маңызды бір орны бар. Оған тұңғыз негіз болған әл-мәнзиләту бәйнал-мәнзиләтәйн идеясының тууымен мұғтазиланың пайда болуы кезеңі басталды. Бұл негіздің пайда болуымен тығыз байланысты әр түрлі есімдерді атап көрсеткен риуаяттар болғанмен, осы идеяның туған кезеңі нақты белгілі және сол көзқарастың авторлары - Уасыл бин Ата мен Әмір бин Убайда еді. Алайда бұл - ағым сол кезде пайда болған дегенді білдірмейді. Өйткені ағым бес негіз және пәлсапалық-кәламдық әдебиетке ие болу деген сияқты қасиеттерімен ол кезеңде әлі нақты қалыптаспаған еді.
Мұғтазила мазхабының пайда болуы және орнығуында Әбул Құзайл, Аллаһф, Наззам, Бишір бин әл-Мұғтемір және Жахыз сынды ғұлама-ғалымдар маңызды рөл атқарды. Ағымның кейінгі кезеңдерінде Хайят, Әбу Әли Жұббаий, Әбу Хәшім Жұббаий және Қады Әбділжаппар сынды есімдер өздері жазған еңбектерімен және жанын сала қорғаған өзіндік көзқарастарымен айқын көрінді. Белгілі бір кезең ресми саясаттың бір бөлшегіне айналуы және ғылыми кадрлардың мол болуы олардың ықпал ету аясын одан әрі кеңейтті. Мұғтазила ағымы бес принциптің ішінен ең көбі Таухид пен Ади принциптеріне қатты көңіл бөлді. Олар Тәухид принципі негізінде Аллаһ әлем қатынасын ескере отырып, иләхи сипаттар, иләхи құдірет, дене, жүзун лә ятәжазза (атом), әрекет, тыныштық сияқты мәселелерде ерекше пікірлер ортаға тастады. Аталмыш ағым Ади принципіне негізделе отырып, жақсылық пен жамандық, иман мен күпірлік, мойынсұну мен қарсы қарсы шығу секілді сипатта жасалған іс-әрекеттердің, бұл пәни мен ақырет жауапкершілігінің ададарға тән екенін баса айтты және адам жауапкершілігін ақыл, еркін қалау және өзіне берілген потенциалды күшке, яғни ерік-жігерге тығыз байланыстырған. Осы принциптің негізінде құлға, яғни адамға жақсылық, пайда әкелетін істі - игі істерді жаратуға Аллаһ Тағаланың міндетті болуы; құдірет, ерік күші, хабардың дәлел болу шарттары, тікелей және жүзеге асқан іс-әрекеттер, жүрек және өзге мүшелердің іс-әрекеттері секілді мәселелер егжей-тегжей қарастырылды.
Қалыптасу кезеңінде басты топ ретінде Әбу Құзайлы Аллаһф (227841), Бишір бин әл-Мұғтемір (210825), Наззам (221835) сынды маңызды есімдерді көруге болады. Бұл кезеңнен бұрын бес негіз (усулул хамса) мазмұн ретінде әлі пайда болмауымен қатар, ұғым ретінде де ешбір жерде айтылмайтын. Осы уақыттан бастап Мұғтәзила ағымы үшін философиялық ұғымдардың қолданылуымен қатар бес негіз де басты орынға шыға бастады. Хижреттің ІІ ғасырынан бастап Басрада пайда болған мұсылман ойшылдарын айқындайтын бейімділік үдерісі Мұғтәзилалардың көлеңкесінде қауырт түрде дамып жетілді және Аббасидтер дәуірінде Бағдат қаласы да осы ағымның ең маңызды орталықтарының бірі болды.
Мұғтазиланың көсемдері Уасыл мен Әмір өз замандарында кейбір мемлекеттік тұлғалармен тығыз байланыс құрғанымен де, өз пікір-көзқарастарын көпшілікке қабылдатарлықтай ықпалды механизмдерге қол жеткізе алмады. Мұғтазила ойшылдарының сарай төңірегімен байланыстары, Жақия Бәрмакидің сарайында өткен айтыс-тартыстарға қатысуы оң нәтиже берді. Бәрмакилере ұйымдастырған осы айтыс-тартыс мәжілістерге Әбу Құзайыл, Наззам, Бишір бин Мұғтемір, Суммама бин Әшрас (213828) сияқты кейбір мұғтазила ғалымдары қатысқан. Бірақ көп ұзамай осы айтыс-тартыс мәжілістерін ұйымдастырушысы әрі мұғтазилалармен тығыз байланыстары болған бәрмакилер Харун Рәшидтің тарапынан қызметтерінен аластатылды. Бұл оқиға мұғтазиланы ресми сарай тарапынан аластату, ағымды ұстанушыларды қуғындау және артына түсу секілді салдарларды тудырды. Бағдаттық мұғтазилалардың көсемі ретінде санаған Бишір бин әл-Мұғтемір де осы кезеңде қатаң бақылауға алынды, аңдуда болды. Ол өз заманында аббасидтердің Әли ұрпақтарына қарсы ұстанған саясаттарына қарсы шығып, бір бүйрегі бұрып тұрған Әли ұрпақтарының жағында болды. Бірақ белгілі бір уақыт өткен соң Бишір бин Мұғтемір және Сүмәма бин Әшрас сияқты Әлиді биік тұтқан көптеген мұғтазилалар еркіндікке қайта қауышты.
Мұғтазиланың тарихында Усулуль хамса деген атпен танымал бес негіз мұғтазиламен бірдей деңгейде қолданылған. Осы басты негіздерсіз мұғтазила туралы сөз қозғау мүмкін емес. Бұл бес негіз қалыптасу ретіне қарай әл-мәнзилу бәйнал-мәнзилатайн, әл-уағд уәл уағид, әмру бил мағруф уән нәхи ғанил мүнкәр, тәухид және ади негіздері.
1. Әл-мәнзилу бәйнал-мәнзиләтәйн: Үлкен күнә істеген адам кәпір де, мүмин де болмайды, екеуінің арасындағы бір жерде тұрады және тәубеге келмесе - тозаққа түседі, алайда оған тағайындалар жаза кәпірлерге қарағанда жеңілірек болады дегенді білдіреді. Бұл көзқарастың тұңғыш рет Уасыл бин Ата тарапынан Үлкен күнә жасаушы - анық мүмин де, анық кәпір де емес; ол екеуінің арасындағы бір жерде деп айтылғанын қолдайтын деректер кеңінен тараған. Уасылдың әл-Мәнзиләту бәйнал-мәнзиләтәйн деген көзқарасы бастапқы кезде саяси мүддеге байланысты шыққанына қарамастан, уақыт өте келе иғтиқадтық-сенімдік мұратқа айналды. Бұл мұраттың шеңберінде күпірлік, мұнафық, пасықтық, иман, үлкен күнә және мүртәкибу-кәбира сияқты кейбір ұғымдар небір талас-тартыстың өзегіне айналды. Осы негіз Уасылдың кезеңінде Әмір бин Убейт, кейініректе мұғтазилалық дәстүр тарапынан қолдау тапты (Хаяят, 1988, 237).
2. Әл-уағд уәл-уағид: Аталмыш мәзхап бойынша әл-Уағд дегеніміз - ізгілік, жақсылық жасаушыларды сияпатына бөлейтінін уәде еткен Аллаһның осы сөзінен ешқашан таймауы және сол сый-сияпатын сөзсіз беруі болып табылады. Ал, уағид дегеніміз - жамандық жасаушыларды және күнә істегендерді жазалаумен яки мәңгілік тозақтық болумен қорқытқан Аллаһның осы сөзінен айнымай уәдесінде тұруы. Мұғтазиланың уағд және уағид негізі тарихи тұрғыдан алғанда, мүртекиби кәбира, яғни үлкен күнә істеушінің жағдайына қатысты туындаған талас-тартыстардың табиғи нәтижесі ретінде пайда болды. Өйткені бұл мәселе Жәмал және Сыффин шайқасына қатысқан сахабалар туралы олар мүмин, кәпір мұнафық яки осы екеуінің арасындағы бір жерде (әл-Мәнзиләту, бәйнәл-мәнзиләтәйн) деген анықтамалармен тығыз байланысты.
Бұлай айдар тағудың бұл пәнилік мәні болумен қатар, оның ақыреттік жағы тағы бар. Сол себептен адамдар істеген күнәларына байланысты жазаға тартыла ма, әлде тартылмайды ма деген секілді талас-тартыстар күн тәртібіне енді. Уағид көзқарасына негіз болған үлкен күнә істеуші адамның жазаланбауы Аллаһның уағидпен байланысты аяттарына қайшы келеді деген пікір Әмір бин Убейдтен анық көрінеді (Шәхристани, 1990, 1, 43)
3. Әл-әмру бил-мағруф уән-нахи ғанил-мүнкар: Жақсылыққа шақыру және жамандықтан сақтандыру принципінің зұлымдыққа қарсы күш қолдану, әділетсіз билікке қарсы көтеріліс жасау сияқты саяси мән-мағынасы; жақсылықтың, ізгіліктің өркен жайып, жамандықтың күйреуі сияқты моральдық-ахлақи мәні бар. Сол себепті әл-әмру бил-мағруф уән-нахи ғанил-мүнкар ұғымына әрқилы уақыттарда әртүрлі мағыналар беріліп келгендігі айтылады. Сондықтан, мәселенің саяси астары солармен қатар қалыптасып отырды. Ал, бұл принциптің ахлақи мәнде қарастырылуы осы ағымның күміс дәуірінің мұғтазила ғалымы - Әбу Әли Жұббаий және Әбу Хәшім Жұббаий тарапынан жүзеге асқан (Қады Әбділжаппар, 1965, 742).
4. Тәухид: Тәухид тақырыбының тақырыпшасында қарастырылған мәселелер Аллаһның сипаттары, Құранның жаратылуы және жауһар (атом), араз (нышан, белгі), жисм (материя) сияқты ғаламдық түсініктерге байланысты мәселелер болып табылады. Мұғтазила мазхабы Аллаһны сипаттардан пәктеп, ақтамақ болып Тәухид принципі аясында Аллаһның сипаттары өз затының мәні екендігін, яғни Аллаһ Тағала өзінің ілім-ғылымымен - Ғалым, құдіретімен Қадір, өмірмен Хай болғандығы; жаратылысқа тән сипаттардан Аллаһ Тағала пәктелуі керектігі, Аллаһда дене, көлеңке болмайтындығы; тұлға, жаухар немесе араз қабыл етілмейтіндігі; Аллаһға ұзындық, тереңдік және кеңдік тән еместігі; Аллаһ Тағала бөлшектерге бөлінбейтіндігі; Аллаһтың Құдірет, Хай және Ғылым сипаттарының антонимі саналған әлсіздік, өлім және надандықпен сипатталмайтындығы туралы пікірлерге және осыған ұқсас тезистерге көп тоқталды (Әшғари, 1980, 155; Шәристани, 1990, І, 44; Сұбхи, 1984, 1, 122).
Мұғтазиланың тәухидпен байланысты түсініктері Исламнан басқа кейбір діндердегі дуализмге, сондай-ақ ұқсату (тәшбих) және форма беру (тәжсим) көзқарасын қолдайтын Ислам ағымдарына және әсіресе хадисшілердің Құрандық ұғымдарды дәл сол мағыналарымен қабылдауларына қарсы қалыптасқанын айта аламыз. Олар нұр және қараңғылық секілді қос түсінікке негізделген Тәңіршілдік түсініктерге қарсы бір Аллаһ сенімін басты орынға қойғанда, дуалистік идеологиялармен Аллаһ зат сияқты сипатқа ие емес немесе Аллаһ үшін ұзындық, тереңдік және кеңдік секілді мәндер тән емес деген кезде де Аллаһны белгілі бір формаға ұқсатқандармен күрес жүргізді. Аллаһның қолы, жүзі, отыруы, ғылым, құдірет, ғаршы сияқты сөздердің ауыспалы мағынасы жағынан қарастырылуы керектігі; құдайлық кәламның, яғни тәңірлік сөздік кейіннен жаратылғандығы; Аллаһның ешбір нақтылы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz