Сабуни ілімінің негіздері, ислам теологиясының ерекшеліктері

Пән: Дінтану
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе . . . 4

1 Ислам теологиясының ерекшеліктері

1. 1. Ислам теологиясының қалыптасуы мен дамуы . . . 6

1. 2. Каламдық мектептердегі көтерілген негізгі тақырыптар . . . 27

1. 3. Матуриди ілімінің ерекшеліктері . . . 30

2 Сабуни ілімінің негіздері

2. 1. Сабуни ілімінің Матуриди мазхабындағы орны . . . 44

2. 2. Сабуни ілімінің негізгі тақырыптары және мәселені шешу әдістері мен ерекшеліктері . . . 45

2. 3. Сабуни іліміндегі таным және оның маңызы мен мәні . . . 49

3 Қорытынды . . . 54

4 Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . 56

Кіріспе

Диплом жұмысының өзектілігі. Біз бұл зерттеу жұмысымызда «Сабуни іліміндегі таным және оның маңызы мен мәні» тақырыбын қолға алып отырмыз. Зерттеу жұмысымыздың бірінші бөлімінде ислам теологиясы ілімінің қалыптасуы, алғашқы теологиялық мектептерде көтерілген негізгі тақырыптар және Матуриди ілімінің ерекшеліктері секілді тақырыптар қамтылған. Екінші бөлімінде Сабуни ілімінің Матуриди мазхабындағы орны мен Сабуни ілімінің негізгі тақырыптары және мәселені шешу әдістері мен ерекшеліктері және Сабуни іліміндегі таным және оның маңызы мен мәні секілді тақырыптарды қамтыдық.

Ислам дiнi VII ғасырда пайда болғаннан бастап күні бүгінге дейін өзiнiң шынайы бейнесiн еш жоғалтпаған. Оның үкімi қиямет күніне дейiн жалғаса бермек. Ислам дiнi әлемдiк дiн болғандықтан ұстанушыларының саны да көп. Негiзiн Арабия түбегінен бастау алып, барша әлемге жайылған бұл дінді әр түрлі ұлттар мен халықтар ұстанады. Солардың бірі де қазақ халқы. Халқымыз сонау көнеден бері осы дінге сеніп, оның наным-жоралғыларын ұстанып келеді.

Қазіргі таңда Қазақстанда да көптеген Ислам мәзһабтары жайылуда. Кейбір мұсылмандар бұл мәзһабтарды айыра алмай, қайсысы дұрыс, қайсысы бұрыс екеніне күмәнмен қарауда. Бұл мәзһабтар тек Қазақстан жерінде ғана жайылмады. Олардың бастауы бұдан бірнеше ғасырға созылып жатыр.

Мен бұл жұмысымда Ислам дініндегі сенімдік мәзһабтардың бірі Матуриди мәзһабы ілімінің жалғастырушысы Бұхаралық әс-Сабунидің діни мәселені шешу әдістері мен ерекшеліктері және таным мен оның маңызы мен мәні секілді көзқарастарын қолға алдым. Ислам дінінің берген ой еркіндігінің арқасында дұрыс түсінбеушіліктің салдарынан пайда болған саяси, итиқади (сенімге байланысты) және фиқһи (құқықтық) мәзһабтар ақыл мен ой еркіндігі мәселесі төңірегіндегі тұжырымдарына тоқталдым.

Исламдағы саяси және фикһ мәзһабтарының көпшілігі үмбеттің ауызбіршілігін бұзып, арасына жік салуда. Ал сенім мәзһабтары болса мұсылмандардың арасын айыруға емес, керісінше әр түрлі мәдениет пен аймақтарда өмір сүрген мұсылмандардың арасын жақындатуға тырысады.

Теология ғылымынсыз Ислам дінін түсіну мүмкін емес. Ислам дініндегі бүкіл өмірге қажетті заңдылықтар мен ережелерді бізге түсіндіріп беретін де осы теология ілімі. Ғибадатты, құқықты, ахлақты, әлеуметтік және қоғамдық қарым-қатынастарды реттеп отыратын бірден-бір сала осы -сенім негізінде өрбиді. Жалпы айтқанда сенім - Ислам үмметінің салауатты өмір сүру заңдылығының жиынтығы десек те болады. Сенімнің қайнар-көзі Құран, Сүннет. Сенім бүкіл Ислам үмбетіне бірдей үкім қояды. Яғни түріне, түсіне, ұлтына қарамастан барлық үмбетті бір бүтін алады. Сондықтанда Исламдағы сенім немесе ақида, басқа ешқандайда халықта яки басқа бір пайғамбар алып келген діннің қағидаларына ұқсамайды. Ал енді осы мазхабтардың ақыл мен ой еркіндігі төңірегіндегі тұжырымдары өте маңызды болып келеді. Яғни осы мазхабтардың ақыл мен нақыл түсінігін салыстырмалы түрде зерттеу, ислам ғылымына үлкен үлесін қосатыны сөзсіз.

Пайғамбарымыз өмір сүрген дәуірде бір мәселе туындай қалса оны дереу Пайғамбарымыз шешіп беретін. Пайғамбар дүниеден өткеннен кейінгі жылдарда Ислам мемлекетінің аумағы ұлғайып, әр түрлі халық, әр түрлі ұлттар Ислам жамағатына қосылды. Әрбірінің әдет-ғұрпының, салт-дәстүрінің түрлі-түрлі болуы туындаған мәселелерді шешуде де түрлі жолдарға жетеледі. Бұған қоса сенім мәселесі ғалымдарының көзқарасы мен түсінігінің әр түрлі болуы, олардың қолына жеткен дәлелдердің шектеулі болуы да сенімдік мәзһабтарының туындауына жол ашты.

Зерттеудің мақсаты. Мен бұл зерттеу жұмысымда «Сабуни іліміндегі таным және оның маңызы мен мәні» тақырыбын қолға алып отырмын. Қазіргі таңда дінге берілген еркіндіктің әсерінен және жастардың шетелдерде дін оқып келуінің салдарынан, сонымен қатар исламдағы сенім мәселесі төңірегіндегі пікірлердің көп болуынан Қазақстанда өзге де сенім мәзһабтары етек алуда. Осы мәселе халық арасында түсініспеушілікке жол ашуда. Осындай түсініспеушіліктердің алдын алу үшін басты сенім мәзһабтарына тоқталып, олардың таным түсінігінен бастап бүгінгі қазақ мұсылмандығындағы Аллану тану мен сенім түсінігіне кеңінен тоқталдым. Мұндағы мақсатым жалпы исламдағы сенім түсінігін дұрыс түсіндіріп, ашып көрсету.

Зерттеудің міндеті. Мен осы зерттеу жұмысының арқасында ислам ғұламаларының пәтуа беріп, үкім шығару жолдарын, олардың сүйенген дәлелдерін және олардың нақылды ақыл түсінігінде қайсысынікі дұрыс қайсысынікі бұрыс екендігіне көз жеткіздім. Бұл жұмыстың міндеті қазіргі таңда тағдыр мәселесінде мазхабтар арасында жаңылыс пікірде болғандарын айрықша көрсету.

Диплом зерттеу жұмысының құрылымы. Бұл дипломдық жұмыс: кіріспе бөлімінен, кейін басты екі тараудан, әр тарауы үш бөлімнен тұрады, соңында қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Диплом жұмыстың маңыздылығы. Бұл ғылыми зерттеу жұмысы негізінен қазақ, орыс және түрік тілдеріндегі әдебиеттерден пайдаланылып жазылды. Сонымен қатар, бұл дипломдық жұмыс - жалпы дінтанушылар үшін, сонымен қатар, кез-келген дінін сүйетін отандастарымыз үшін айтарлықтай пайдалы әрі құнды еңбек болады деген үміттемін. Сондай-ақ бұл еңбек Қазақстанда Ислам дінінің рөлі мен келешегі үшін пайдалы болады деген сенімдемін.

1 Ислам теологиясының ерекшеліктері

1. 1. Ислам теологиясының қалыптасуы мен дамуы

VII ғасырда мұсылмандар арасында ортаға шыққан саяси қақтығыстардың бара-бара сенімдік, доктриналдық сипат алуы жəне ислам сенім негіздерінде не болмаса мұсылмандардың діни сенімін құрайтын бірсыпыра мəселелерде пікірталастар мен дау-дамайларға себеп болғаны тарихтан белгілі. Осы идеялар күресінің нəтижесінде əр түрлі муржия, мутазила қадария, жабрия секілді ағымдар пайда болды. Міне осы жағдай өзімен бірге Исламдағы спекулятивті философия деп аталып жүрген Ислам теологиясы ғылымын өмірге əкелді. Шындығында кейінгі дəуірлерде кейбір авторлар тарапынан жасалған «Ислам теологиясы» ғылымының анықтамалары бұл пікірімізді қуаттай түседі. Мысалы, қазақ даласынан шыққан ұлы ойшыл екінші ұстаз атанған əл-Фараби бабамыздың ойынша «Ислам теологиясы өнері, - шариғат қоюшының (Алла) ашық түсіндірген кейбір шектеулі амал мен сенімдерін қорғауда жəне оларға қайшы айтылған əр түрлі сөздердің тазаланып шығарылуында, адамның ие болған құдыреті болып табылады. Бұл, амал жəне сенім негіздеріне қарай екіге бөлінеді. Алайда Ислам теологиясы өнері «фиқһтан» бөлек. Өйткені «фиқһ» шариғат қоюшының (Алла) ашық түрде ортаға қойған амал жəне сенім негіздерін алады. Оларды негіз ретінде қабылдап, сосын осы негіздерден қажетті болған басқа амал жəне сенім негіздерін (діни үкімдерді) шығарады. Бұл бойынша мутакаллим (Ислам теологиясымен айналысушы), «Факиһтың» діни үкім шығарғанға дейін басты негіз ретінде қолданған дəлелдерінің қорғаушысы болып табылады» [1, 3-4 б. ] .

Ислам теологиясының негізі, Алла болсын немесе Пайғамбары болсын, Шариғат қоюшы (Алла) тарапынан жеткізілген діни негіздерді қорғаудан тұратындығы анық айтылған. Əл-Ғазали Ислам теологиясы туралы мына көзқарасты ортаға салады: « Əһли Сунна сенім негіздерін (ақида), əһли-бидғат (дін дұшпандары) бұзғыншылығынан қорғау Ислам теологиясының мақсаты болып табылады . . . ». Əл-Ғазалидің бұл көзқарасы да Ислам теологиясыды Ислам сенім негіздерін оған қайшы пікірлерден қорғауды мақсат ететін бір ғылым ретінде көрсетіп, Фарабимен бірдей пікірді бөлісіп отыр. Ислам теологиясы, Ислам сенім негіздерін дəлелдеуді жəне оны сыртқы жат пікірлерден қорғауды мақсат еткен бір ғылым ретінде, оның негізінде күрес пен пікірталастан тұратын бір іргетастың жатқаны белгілі. Осы тұрғыдан басында айтып өткеніміздей мұсылмандар арасында саяси қақтығыстардан кейін басталған теологиялық пікірталастар, Ислам теологиясы ғылымының қалыптасуын дайындаған басты себептерді құрады [2, 15-16 б. ] .

Мұсылмандар, исламның алғашқы жылдарында сенім мəселесінде жəне əлеуметтік өмірде ешбір алауыздыққа түскен жоқ. Өйткені ол кезде қандай да бір мəселе туындаса пайғамбардан сұрап мəселені шешіп отыратын. Алғашқы іріткінің ұшқыны Хз. Мұхаммед Пайғамбардың өлім аузында жатқан кезінде байқалып қалды. Ислам тарихында «қалам-қағаз» мəселесі деп аталатын бұл оқиға əр түрлі қырынан бағаланады. Мысалы, ислам тарихшыларының еңбектерінен мына нəрселерді оқимыз: «Өлім аузында жатқан Хз. Мұхаммед жазу үшін бір нəрсе сұрады. Бір өсиет жазып қалдырғысы келетінін айтты. Хз. Омар «Аллаһ елшісінің науқасы ауырлап барады. Бізбен бірге Аллаһтың кітабы Құран бар, сол бізге көмектеседі» деді. Кейбіреулері «жазатын керек-жарақ əкелейік» деп тұрып алды. Талас-тартыс болып кетті. Мұны естіген Хз. Мұхаммед «Қане барлығыңыз кетіңіздер. Менің жанымда дауласқандырыңыз дұрыс емес. Мені жеке қалдырыңыздар. Менің мына хəл үстіндегі жағдайым (Аллаға қауышу) сіздердің дау-дамайларыңыздан əлде қайда абзал» деп кейіс білдірді [3, 117-119 б. ] .

Осылайша сахабалар тарасып, Хз. Мұхаммед қайтадан өсиет туралы сөз қозғамады жəне жаздырудан бас тартты». Бұл жағдай деректерде əр түрлі қырынан талқыға түседі. Шииттік деректер «егер өтініш орындалғанда Хз. Мұхаммед Пайғамбар өзінен кейін Алидің имам болатынын жаздырар еді» десе, сахабалар жəне басқа мұсылмандар діннің негіздерінің толық түсіп біткенін білдіретін Маида 5/3 сүресін дəлел келтіріп, пайғамбардың жазудан бас тартқан мəселесінің дінмен байланысы жоқ екенін алға тартады.

Алайда осы мəселе тарих бойына Шииттер мен Сунниттердің арасындағы араздықтың себебі болды. Имамдық мəселесіндегі аталған келіспеушілік əлі күнге дейін жалғасып келеді. Хз. Мұхаммед Пайғамбар қайтыс болғасын мұсылмандардың арасында ортаға шыққан алғашқы келіспеушілік халифалықпен байланысты болды. Бану Саиданың үйіндегі халифалыққа қатысты дау-дамай ұзаққа созылмады. Əбу Бəкір өзінің парасатты сөздерімен қарсы жақты тоқтамға келтіре білді. Ансарлардың халифалық таластары ислам тарихында қандай да бір іріткінің көзіне айналған жоқ, дереу ұмытылып кетті. Ал халифалықтың Хз. Алиге, яғни Хз. Мұхаммед Пайғамбардың отбасына тиісті екендігі туралы көзқарас үшінші халиф Османның тұсында қайтадан жаңғырды жəне үлкен дау-дамайлар мен соғыстарға, бөлінушіліктерге əкеліп соқтырды. Осы Осман халифтың (644-656 жж. ) тұсынан бастап мұсылмандардың арасына саяси, сенімдік тұрғыдан жік түсе бастады. Осман халифтың қатыгездікпен өлтірілуінен кейін саяси сипаттағы қауіпті жанжалдар өрши түсті. Əсіресе одан кейін билікке келген Али халифтың тұсындағы харижиттермен болған қақтығыс Исламдағы мазһабқа бөлінудің ең алғашқы көрінісі болып табылады. Бұл кездегі пайда болған мазһабтар негізінен саяси мəнде болып, дінді жамылып əрекет етуде еді. Али халифтың өлтірілуінен кейін (660 ж) пайғамбардың жəне сахабаларының жолымен келе жатқан Əһли Суннаның алдында басты-басты бес негізгі мазһаб ортаға шықты. Бұл мазһабтар өздерінен кейін пайда болатын басқа мазһабтарға алғышарт жасап берді. Олар: Харижиттер, Қадариттер, Жабариттер, Шииттер жəне Муржииттер[4, 256-260б. ] .

Көптеген діни топтар, мектептер, секталар мен діни ағымдар арасындағы талас тартыс, диспут нəтижесінде мұсылман теологиясы қалыптасып, оның аты Калам деп аталды. Калам Исламдағы еркін ойлаушылдықтың логикалық жəне тарихи бірінші философиясының формасы болды. Ол Ислам сеніи негіздерін қатып қалған догмамен емес ақылмен қабылдап түсіндірудің қажеттілігін көрсетті. Каламның негізгі тезисі «дінді ақылмен пайымда». Спекулятивті теология деп аталуының себебі көптеген діни догмаларға рационалды тұрғыда мазмұн бергендігінде. Каламдағы негізгі мəселелерге жататындар: мұсылман қауымын басқарушыларға керекті жағдайлар, əрбір адамның өзінің істеген істеріне жауапкершіліктері, құдай бірлігі жəне оның негізі мен атрибуты арасындағы қатынас жəне т. б. Каламдық көзқарасты көптеген мектептер шығарды [5, 51-54б. ] .

Муржия - шииттер мен харижиттердің пайда болған кезінде сол дəуірдің саяси жағдайларына қатысты өз ұстанымдарын көрсетуде бейтарап қалғандардың қалыптастырған ағымы болып табылады. Бұл ағымның қалыптасуына бірінші кезекте сол дəуірдегі ағымға бөлінушіліктер, екінші халифалық мəселесі ықпал еткен. Муржия мүшелері Шииттер мен Харижиттердің көзқарастарына қосылмаумен қатар халифат мəселесінде де бейтарапшылдықты ұстануға тырысқан.

Муржия ағымы өз арасында көптеген тармақтарға бөлініп кеткен. Өкілдерінің басқа доктриналдық (калам) мектептердегі орындарына қарай «харижиттердің муржиясы», «қадариттердің муржиясы», «жабариттердің муржиясы» секілді есімдер алуы, муржияның дербес жəне жүйеленген өзіндік мектеп болмағанын көрсетеді. Муржия өз дəуірінің саяси жəне қоғамдық шарттарының нəтижесінде ортаға шыққан бір ағым болып табылады. Омейядтар халифаты тұсында өмір сүріп, Аббасидтер халифатының тұсында жоқ болып кетеді [6. 214 б. ] .

Омейядтар кезінде ортаға шыққан бір топ, тағдырды анықтау барысында адам баласының ерік бостандығының мүлдем жоқ екендігін, барлық нəрсенің алдын ала бекітілген жазмышқа қарай жүзеге асатынын алға тартты. Олардың ойынша, «Адам баласының ешнəрсені өз еркімен жасауға дəрмені жоқ. Ол бүкіл іс-əрекеттерінде еріксіз (жəбр) . Өйткені ешқандай күші, құдыреті, таңдау еркі жоқ. Осы пікірді ұстанатындарға ислам ойшыдық тарихында Жабрия немесе Жабариттер деген атау берілген.

Мұсылмандардан бір топ, тағдыр дегенді түбегейлі жоққа шығарып, «адам баласы бүкіл іс-əрекеттерінде ерікті» деген көзқарасты ортаға қойды. Бұларды «Қадариттер» деп атады. Қадария ағымы тек қана тағдырды жоққа шығарған дербес бір мектеп ретінде сақталмаса да, осы тұста ортаға шыққан Мутазилиттер ағымының идеологиялық тұғырларының бірі осы «тағдыр мəселесі (қадарияшылдық) » болды. Мутазилиттерді тіпті Қадариттердің жалғасы деп те айтуға болады [7. 265 б. ] .

Мүржия - Исламның алғашқы кезеңінде пайда болған әрі бітімгершілік идеяларымен танымал болған саяси және иғтиқади ағым болып табылады. Хазірет Оспаннан кейін жүзеге асқан саяси оқиғалар мен сол оқиғалардың салдары Ислам қоғамын тұралатып жіберіп еді. Ислам қоғамы Әмәуилердің немесе Хашимиттердің жақтастары болып екі жолдың бірін таңдауға мәжбүр болды. Алайда кейбіреулер бәз баяғысынша мұсылмандардың бірлігін сақтау үшін бейтарап қалғанды жөн көріп, әмәуилерге де, хашимиттерге де болыспады. Бұл ұстаным белгілі бір уақыт өткен соң иғтиқадтық-сенімдік мәнге ие болды.

«Мүржия» - кейінге қалдыру, кешіктіру деген мағыналарды білдіретін «рәжәғә» етістігінің есім сөзі. Яғни, мүржия дегеніміз - бір үкімді кейінге қалдырған, кешіктірген адам/адамдар деген сөз. Екінші бір көзқарас бойынша, мүржия дегеніміз - «үміттену және күту, дәмелену» деген мағынаға келетін «рәжәә» түбірінен өрбіп, «үміттендіруші немесе үміт беруші адам» дегенді білдіреді екен.

Әр түрлі формалармен Құран Кәрімде жоғарыдағы екі сөздің екеуі де қолданылған (Тәубе сүресі, 106; Ахзаб сүресі, 51; Шуғара сүресі, 36) . Бір ағымның атауы ретінде қолданылған мүржия дәл Құран Кәрімдегі секілді «муржауна» сөзі секілді «әржәә»-дан өрбіп, «кейінге қалдыру, кешіктіру» деген мағыналарды білдіреді. Мүржияның терминдік ұғымына келсек (Кутлу, 2000, 28-38), әр мазхаб мүржия мен иржа сөздеріне әр түрлі мағына берген. Мүржия атауын үлкен күнә істеушілердің жағдайын Аллаһның үкіміне қалдырғаны үшін алғаш рет Нәфи бин әл-Әзрақ қолданған болатын. Ал, кейініректегі харижиттер болса, үлкен күнә істегендер Ақыретте жазаланып-жаланбайтыны турасында ешбір үкім бермеді деп мүржияны «күмәнділер» (шуккак) деп атады. Шиа ағымы Әлиді (халифтік тізімінде) біріншіден төртінші кезекке ығыстырып тастаушылардың бәрін мүржия деп атаған. Ал, хадис жақтаушыларының пікірінше, «Амалдарды иманнан немесе сенімнен кейінгі кезекке қоюшылар» немесе «Иманды амалға қатыссыз сөзден (иқрар/қаули) немесе тек қана сөзден (иқрар) тұрады деп білетін адамдардың аты». Әбу Ханифа мен оның жақтастарына да, мәселелердің түйінін шешуде әсіресе фиқһ мәселелерде жеке көзқарастарға (Рай) сүйеніп, көптеген мәселені осы бағытта шешулеріне байланысты қарсыластары тарапынан Рай жақтастары, Куфа мүржиясы немесе Фукаха мүржия деген сияқты атаулар берілді. Алғашқы қолданылымын негізге ала отырып, оның ұғымы туралы нақты да айқын анықтама берген адам Ибн Сағд болды: «Хазірет Әли мен Оспанның жағдайларын кейінге қалдырып, олардың иманды болғанына не күпірлік жасағандығына байланысты пікір білдірмеген топтың ортақ атауы» (алғашқы мүржия/әл-мүржиятул уула) " (Ибн Сағд, VI, 308) .

Саяси және иғтиқади ағым ретінде мүржияға мынадай анықтама беруге болады: «мүржия дегеніміз - Хазірет Оспан мен Хазірет Әлиден бастап барлық үлкен күнә істеушілердің жағдайларын Аллаһның қалауына қалдырып, олардың жәннаттық не тозақтық болғандары жөнінде ешбір пікір білдірмеген адамдар мен қауымдарға берілген ортақ атау». Бұл атау оппоненттері тарапынан берілгендіктен осы ағымды ұстанушылар аталмыш атауды қабылдай алмады. Сондықтан өздерін кейде «қара күйе жағылған мүржия» деп емес, «мақтаулы мүржия» деп, кейде «жәннат үшін жандары мен мал-мүліктерін Аллаһ жолында қиғандар» мағынасына келетін «сари» деп, яки болмаса «бірлік пен біртұтастықты сақтаушылар» мағынасына келетін «әхлул жәмәға әл-мұржиғун» деген атпен атады.

Хижреттің 60/679 жылдарына дейін мүржия ағымы Хазірет Османның өлімінен кейін шыққан дау-дамайларға бейтарап бағыт ұстанған Абдуллаһ бин Омардың өзі бас болып, құрамына көптеген сахаба кірген топ ретінде сипатталды. Мұндай әрекетті алғаш рет Мәдинаға келген қазылар, кейініректе Әли мен Мағауия арасындағы қырқыс кезінде әсіресе Хасанның халифалығы Мағауияның қолына өткен соң саяси бөлінушілікке тікелей жақтас болғысы келмеген, Мәдинадан бастап Мекке және өзге де қалаларда өмір сүрген көптеген адамдар қабылдады. Бұларды «Әли және Мағауия жағында болмағандар деген мағынадағы «Бейтарап» (мұғтазила), саяси қырқыстардан бойды аулақ ұстап, бір шетте елеусіз қалғандар» мағынасындағы «Хұлайсия және үлкен күнә істеушілердің жағдайына күмәнмен қарағандар» мағынасындағы «Шуккак» деген атаулармен атайтын. Бұл топ Хазірет Әлиге және Мағауияға барлығы қол тапсырып серт бермейінше, өздері серт бермейтінін айтып бағатын.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.