Сырдарья өзенінің алабының табиғи жүйесінің табиғи және табиғи-техникалық жағдайын жан-жақты бағала

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

Жұмыстың өзектілігі: Қызылорда облысы негізінен Сырдарья өзенінің төменгі алабында орналасқандықтан басқа аймақтарға қарағанда табиғи-техникалық қысымға түсу жағынан ерекшеленеді. Себебі Сырдарья өзенінің барлық аймағында болған өзгерістердің әсері оның төменгі саласында айрықша бақалады, сондықтан Сырдарья өзенінің табиғи жүйесінің уақыт аралығында: өткен қазіргі және болашақта болатын табиғи техникалық қысымның нәтижесі бойынша өзгерістерді бағалаудың география ілімі үшін бағасы зор.

Қызылорда облысының табиғи жүйесін жан-жақты бағалауды Сырдарья өзенінің төменгі алабының негізінде жүргізудің маңызы зор, себебі бұл жағдайда табиғи жүйенің бір-біріне байланыстылығы және әсері сақталады. Сондықтан жұмыстың барлық кезеңдерінде Сырдарья өзенінің төменгі алабының табиғи жүйесінің қарастырдық.

Жұмыстың мақсаты мен міндеттері - Қызылорда облысының Сырдарья өзенінің төменгі алабының табиғи-экологиялық бағасын, Сырдарья өзенінің төменгі алабындағы шаруашылық қызметтік жағдайдағы агроландшафтардың құрылуы және қызмет етуін, Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафттық- географиялдық тұрғыдан аудандасуын, Сырдарья өзенінің алабының табиғи жүйесінің табиғи және табиғи-техникалық жағдайын жан-жақты бағалау. Қойылған мақсатқа жету үшін мынадай мәселелер кезекпен шешілді:

- Қызылорда облысының Сырдарья өзені алабының табиғи-экологиялық бағасын, табиғи жүйесінің қалыптасу, ұйымдасу және қызымет ету мүмкіншілігін жан-жақты бағалау;

- өзенінің төменгі алабындағы жер және су ресустарын шаруашылық қызметтік жағдайдағы агроландшафтардың құрылуы және қызмет етуін пайдалану дәрежесінің табиғи жүйенің экологиялық жағдайына әсерін бағалау;

- Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафттық- географиялдық тұрғыдан аудандастару.

Зерттеу нысаны - Қызылорда облысының Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафттық жүйесі.

Зерттеу пәні - Қызылорда облысының Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафтық жүйесінің табиғи ұйымдастыру мүмкіншілігі және экологиялық орнықтылығын жан-жақты бағалау.

Жұмыстың негізгі қорғалатын қағидалары:

- Қызылорда облысының Сырдарья өзенінің төменгі алабының аймақтық жүйесінің табиғи-экологиялық ресурс әлеуесін жан-жақты бағалау;

- Қызылорда облысының Сырдарья өзенінің төменгі алабының саласының өңірінің су және жер ресустары ауылшаруашылық өндірісіне пайдалану дәрежесінің қарқынына байланысты табиғи - техникалық жүктеме нәтижесінде ахуалының өзгеруі, эколгиялық жағдайы және орнықтылығының уақыт-кеңістік өлшеміндегі бағдарламасы.

Жұмыстың ғылыми жаңалығы:

- Қызылорда облысының Сырдарья өзенінің төменгі алабының көп салалық және табиғи-экологиялық тұрғыда ресустық әлеуесін потенциалын негіздеу;

- өзен жүйенінің геоэкологиялық жағдайларын сипаттайтын сынақтық бағалары;

- Қызылорда облысының Сырдарья өзені алабының табиғи-экологиялық бағасын, табиғи жүйесінің қалыптасу, ұйымдасу және қызымет ету мүмкіншілігін жан-жақты бағалау;

- өзенінің төменгі алабындағы жер және су ресустарын шаруашылық қызметтік жағдайдағы агроландшафтардың құрылуы және қызмет етуін пайдалану дәрежесінің табиғи жүйенің экологиялық жағдайына әсерін бағалауы.

І. СЫРДАРЬЯ ӨЗЕНІНІҢ ТӨМЕНГІ АЛАБЫНЫҢ ТАБИҒИ -ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ

1. 1 Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафтық-географиялық жағдайы

Оңтүстік Қазақтанның быраз аумағы (ОңтүстьікҚазақтан және Қызылорда облысы) Сырдарья өзенінің төменгі алабына орналасқан. Сырдарья өзенінің алабы жалпы оңтүстік шығытан солтүстік батысқа қапрап созылып жатыр. Сырдарья өзенінің төменгі алабының солтүстік шекарасы болып Қаратау жоталарының оңтүстік-батыс беткейі, Арал теңізінің алабындағы Қарақұм және Кіші Борсық, ал оңтүстігі Қызылқұм және Жуанқұммен шектеседі.

Сырдарья өзенінің төменгі алабының жер бетейі жалпы бір тегіс болып келеді. Оның жоғарғы бөлігі тау етегіндегі жазықтықтан басталып біртіндеп көа аумақты алып жатқан Туран опатына дейін созылып жатыр. Сырдарья өзенінің төменгі алабы Арал теңізіне қарай бағытталған біртегіс еңештікпен ерекшеленеді. Өзеннің 1647 км ұзын байында жер бетінің еңештігі Шарадара су қоймасынан (236-279 м БС) Арал теңізіне (54 м БС) 182-225 м төмендейді. Бұл аймақта негізінен Қазақтан Республикасының Қызылода облысы орналасқан. Оның географиялық орналасу координаты Гринвичтың нұсқауы бойынша сотүстік белдеудегі 42 ^о 38 ден 47 ^о 49 және шығыс белдеудегі 59 ^о 21 ден 68 ^о 9 және жалпы ауданы 248. 996 мың км ² , ол Қазақтан Республикасының 8. 4 паыз ауданын құрайды. Бұл аймақта Қазақтан Республикасының 3. 9 пайыз халқы қоныстанған.

Қызылорда обласы әкімшілік-аймақтық жағдайы бойынша сегіз ауданға бөлінеді: Жаңақорған, Шиелі, Сырдарья, Қаромақшы, Жалағаш, Қазалы және Арал. Табиғи климаттық жағдайы бойынша үш аймаққа бөлінеді:

- бірінші - Жаңақорған және Шиелі ауданы;

- екінші - Қармақшы, Жалағаш және Сырдарлья ауданы;

- үшінші - Қазалы және Арал ауданы.

Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафтық жүйесін зеттеуге Л. С. Берг [1], И. П. Герасимов [2], В. М. Боровский және М. А. Погребинскийо [3], Г. В. Гельдыева және Л. К. Веселова [4], А. И. Голованов және С. И. Қошқаровтардың [5 ] жұмыстары арналған.

Сырдарья өзенінің төменгі алабын ландшафты-географиялық тұрғыдан аудандасу мәселесі Г. В. Гельдыева [4], В. М. Боровский [6], А. Г. Исаченко [7], В. А. Чигаркин [8], Ж. С. Мұстафаев, А. Т. Қозыкеева, С. И. Өмірзақов [9], Г. В. Гельдыева және В. М. Чупахин [10] ғылыми еңбектерінде қарастырылған.

Сырдарья өзенінің төменгі алабын 15 ландшафтқа бөлген, ол бүртектес аймақтық белгілерімен ерекшеленген бұртұтас генетикалық геожүйе және оның құрамына әртүрлі ерекшелеген жекеленген геожүйенің бөлшектеіде кіреді ( сурет 1, 2 және 3, кесте 1) .

Сырдарья өзенінің төменгі алабының оңтүстік бөлігінің сол жақ жағалауында, жалпы ауданы 14 га келетін, біркелкі орналасқан 34 ландшафт жатыр, оның ішікі бөлігінде ауылшаруашылық дақылдарын өсіруге ыңғайлы, суғару ауданы 28500 га келетін Түгіскен суғару алқабы орналасқан.

Кесте 1 - Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафтық-

географиялық сипаттамасы

Сырдарья өзенінің төменгі алабының сол жағалауында 25-40 км еңдікпен орналасқан, ауданы 198000 га 18 ландшафт жатыр, оның ішкі бөлігінде ауданы 46200 га келетін Солжағалаудағы Қызылорда суғару алқабы орын тепкен.

Сырдарья өзенінің төменгі алабының сол түстік жағалауының ең солтүстік бөлігінде жалпы ауданы 155000 га келетін 24 ландшафт орналасқан, оның ішкі бөлігінде ауданы 18700 га келетін Солжағалаудағы Қызылорда суғару алқабының бір бөлігі орын тепкен.

Сырдарья өзенінің төменгі алабының оңтүстік жағалауында жалпы ауданы 1 га келетін 24 ландшафт орын тепкен, оның ішкі бөлігінде ауданы 45600 га келетін Жаңақорған-Шиелі суғару алқабы орналасқан.

1. 2 Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафтық жүйесінің дамуының табиғи-климаттық жағдайы

Сырдарья өзенінің төменгі алабының ауа-райының жағдайы біркелкі болып келеді: жыл бойы ауа жылулығының үлкен ауытқы өте континеталь-дығын, ауаның құрғақшылығын, жауын-шашының өте аз екендігін көретеді.

Сырдарья өзенінің төменгі алабының ауа-райының жағдайының сипаттамасы, оның саласына орналасқан бес метеорологиялық бекеттердің мәліметтері бойынша берілген (кесте 2) .

Орташа айлық ауаның жылу көрсеткіші бойынша ең ыстық ай шілде - +26 . . . 28 ^о С, ол кейбір күндері +44. 6 ^о С дейін көтеріледі. Ең суық ай - қаңтар, ол кезде ауның орташа суықтығы -7 . . . 11 ^о С, ал абсолюттік минимум- 33. 4 ^о С.

Жылдық ауа жылулығының абсолюттік ауытқу шамасы 78 ^о С. Орташа жылдық ауаның жылулығы 9. 5 ^о С ден 12. 9оС аралығында. Орташа ноль градустан жоғары кезеңнің ұзақтығы 235 . . . 275 тәулік, ал 10оС жоғары кезең 180 . . . 200 тәулікті құрайды. Соңғы көктемгі аяз сәуір айының бірінші он күндігінде байқалады. Аязсыз күндердің ұзақтығы 200 тәулік. Ең бірінші аяз қазан айының бірінші онкүндігінде байқалады. Жыл бойындағы аязды күндердің ұзақтығы 107 ден 146 тәулік, оның ішінде жылымайтын күндер 19 дан 70 тәулік аралығында.

Кесте 2 - Сырдарья өзенінің төменгі алабының метеорологиялық сипаттамасы

2- кестенің жалғасы

2- кестенің жалғасы

Ең бірінші қар желтоқсын айының бас кезінде, ал соңғысы наурыз айының бас жағында байқалады. Тұрақты қар төшенісінің жату ұзақтығы 25 ден 79 тәулік, ал оның қалыңдығы 10-15 см. Жылдық жауын-шашынның шамасы көп есе, ол 150-200 мм, ал бір тәуліктегі жауған жауын-шашынның ең жоғарғы шамасы 14 ден 37 мм құрайды. Олардың ең көп шамасы қыс және көктем айларында байқалады. Жылдық ауаның салыстырмалы ылғалдығының шамасы -51-56 пайыз. Орташа ноль градустан жоғары кезеңнің дегі ауаның ылғалының жетіспейтін шамасының шамасы 2985 мб, ал осы кезеңдегі ауаның жылулығының белсенді шамасының жиынтығы 3600-4200оС, гидротермикалық жылу көрсеткіші (ГТК) 0. 1 ден 0. 3 аралығында. .

Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафтық жүйесіне тұрақты жел соғып тұру байқалады. Жылумен қамтамасыз етілу дәрежесі бойынша аймаққы жылуды сүйетін ауылшаруашылық өсімдіктерін өсіруге ыңғайлы, бірақта егіншіліктің қарқынды дамуы қолдан ылғалдандыруды талап етеді.

1. 3 Сырдарья өзенінің төменгі алабының топырағының дамуының ландшафтық-географиялық заңдылығы

Ландшафтың ілімнің негізін қалаушы В. В. Докучаев[11] топырақтың қимасын ландшафтардың сай қималарымен біртұтас байланыста қарауды ұсынды. Сондықтан, топырақтың түрі және оның қасиеті, сонымен қатар оның құнарлығы ландшафтарды құрушы дәлелдемелердің өзгеріп отыруы және ландшафтардағы жылу және заттар ағынының қозғалысы бойынша анықталады.

Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафтарының топырақ жамылғысының спаттамасын, осы аймақтарда жүргізілген В. М. Боровский, М. А. Погребинский [12], В. Н. Антропов, К. Д. Каражановтың [13] топырақ-мелиоративтік зерттеулердің мәліметтері бойынша беруге болады.

Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафтық жүйесінің топырақ жамылғысының спаттамасын біртұтас жоспар түрінде берілген: суғармалы егістіктің аймақтық орналасу, топырақтың даму түрі және қатары, негізгі

топырақтардың физикалық және химиялық сипаттамасы, олардың орналасу жағдайы және таралу ауданы.

Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафтық жүйесіндегі суғармалы егістік жерге пайдалануға жарамды жердің ауданы, оның құрамына игеру кезеңінде күрделі мелиоративтік шараларды талап ететін жерлерді қосқанда 259160 га құрайды.

Қазалы суғару алқабы далалық аймақтың сұр-боз топырақты аймағына алып жатыр. Геомормологиялық жағдайы бойынша суғару алқабы Сырдарья ойысының атыраулық -аллюбиальдық тегістігіне орналасқан.

Топырақ жамылғысы далалық аймақтық атыраулық-аллювиальдық тегістігіне орналасқан автоморфтық (тақырлар және тақырға ұқсас), гидроморфтық (саз және батпақ) және галоморфты (әртүрлі сорлар) сұр-боз топырақтар. Қуан-Жаңадарья суғару алқабы геоморфологиялық қатынаста ертедегі Жаңадарья және Қуандарья арнасының атыраулық-аллювиальдық тегістігіне орналасқан. Суғару алқабының топырақ жамылғысы кәдімгі ақ сортаң далалық тұзданған тақырлардан, құмдармен қапталған далалық тақырлардан құралған.

Қызылорла суғару алқабы Сырдарья өзенінің ертедегі атырау бөлігінің сол және оңжағалауын алып жатыр. Суғару алқабының топырақ жамылғысының құрамы өте күрделі. Сырдарья өзенінің жағалауында сазды және батпақты топырақтар қатары кеңінен тараған, олар әр түрлі дәрежеде тұзданған және оның құрамында автоморфтық топырақ түрлеріде кездеседі.

Кесте 3 - Сырдарья өзенінің төменгі алабының топырақ

ландшафтарының сипаттамасы

Жаңақорған -Шиелі суғару алқабы Сырдарья өзенінің атырау бөлігінің бас жағындағы оң жағалауына орналасқан. Суғару алқабының топырақ жамылғысы кәдімгі ақ сор және тақырлардың бірлестігінде кездесетін далалық тақыр топырақтардан және оның көп бөлігі аз дамыған ашық сұр және солтүстік сұр топырақтардан құралған. Ал, жартылай гидроморфтық және гидроморфтық топырақтар далалық саздардан, сазды-батпақтардан, сазды сұр топырақтардан және ақ сорланған саздардан тұрады.

Төгіскен суғару алқабы Сырдарья өзенінің атырау бөлігінің бас жағындағы сол жағалоауына орналасқан. Суғару алқабының топырақ жамылғысы кәдімгі ақ сорлармен, ақ сорлы сазды және тақырлар бірлестігініе орналасқан далалық бірлескен далалық тұзданған тақыр топырақтардан құралған.

1. 4 Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафтық жүйесінің өнімділігін ландшафты-экологиялық тұрғыда бағалау

Табиғи қорды тиімді пайдалануға ауа-райының әсерін бағалаудың негігі түрі болып топырақтың өнімділігін агроклиматтық тұрғыда бағалау болырп табылады. Қәзіргі кезде топырақтың агроклиматтық тұрғыдан өнімділігін бағалаудың жолдарын негізінен үш топқа бөліп қарастырады [9] :

- климаттық - биологиялық белсенді жылудың жылдық жиынтығы ( ), жауын-шашынның жылдық мөлшері( ), аязсыз кезеңнің ұзақтығы ( ), ылғалдың булану шамасы ( ), фотосинтетикалық белсенді радиацияның жылдық шамасы ( ), климаттың континетальдығы ( ), ауаның орташа жылдық жылулығы ( ) ;

- агроклиматтық - гидротермикалық коэффициенті ( ), ылғалдану көрсеткіші ( ), ылғалдану коэффициенті ( ), ылғалданудың бағасы ( ), құрғақшылық белгісі ( ), құрғақшылық көрсеткіші ( ) , ылғалдану дәрежесі ( ) ;

- табиғи-экологиялық - топырақтың биологиялық өнімділігі ( ), топырақтың дамуына шығын болатын қуаттың шамасы ( ), топырақтағы қарашіріктің шамасының өзгеруі ( ), топырақ қабатымен жер асты суының арасындағы суалмасудың қарқыны ( ), аймақтың экологиялық жағдайы ( ), топырақ белгісі ( ), климаттың ыңғайлылық көрсеткіші ( ), ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігі ( ) .

Топырақтың табиғи-экологиялық өнімділігін бағалау үшін, ландшафтық жүйенің бөлшектерінің жеке өзгеріске түсуін сандық түрде сипаттай алатын, мынандай интьегралдық көрсеткіштерді және өлшемдік межелерді пайдалануға болады:

1. Өсімдіктің биологиялық өнімділігі [14] :

,

мұнда - ауылшаруашылық дақылдарының өте ыңғайлы биохимилық қамтамасыз ету жағдайдаындағы потенциальдық өнімділігі; -өсімдіктің жағдайын ескеретін коэффициент; - пропорционалдық коэффициент; - мелиорацияның әсеерінен пайда болатын топырақтың биологиялық өнімділігі.

2. Топырақтың дамуына шығын болатын қуаттың шамасы [15] :

,

мұнда - топырақтың дамуына шығын болатын қуаттың шамасы, ккал/см ² год; - топырақ бетінің жағдайын ескеретін коэффициент.

3. Ылғал және қуат арасындағы тепе-теңдік келтірілген шамасы [16] :

,

,

мұнда - жер бетінен болатын булану, мм; - нақты суғару шамасы, мм; - жер бетіндегі ағын, мм; - топырақ қабатымен жер асты суының арасындағы суалмасудың шамасы, мм; -гиперболические тангенс, синус и косинус.

4. Топырақ қабатымен жер асты суының арасындағы суалмасудың қарқыны:

.

5. Жер асты суының қосымша қоректену шамасы, мм:

,

мұнда , - суғару жүйесіндегі суды тиімді пайдалану коэффициенті.

6. Клиаттың ыңғайлылық көрсеткіші [17] :

,

мұнда - ауа жылулығының орташа жылдық шамасы, ^о С; - В. Р. Волобуевтың өрнегі бойынша анықталатын ылғалдаудың тиімділік көрсеткіші: .

7. Интегральдық көрсеткіш және топырақ белгісі [17] :

,

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс