Сырдарья өзенінің алабының табиғи жүйесінің табиғи және табиғи-техникалық жағдайын жан-жақты бағала
КІРІСПЕ
І. СЫРДАРЬЯ ӨЗЕНІНІҢ ТӨМЕНГІ АЛАБЫНЫҢ ТАБИҒИ.
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БАҒАСЫ
1.1. Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафтық.географиялық жағдайы
..1.2. Сырдарья өзенінің төменгі алабының табиғи.климаттық
жағдайы
1.3. Сырдарья өзенінің төменгі алабының топырақ жүйесінің дамуының
ландшафтық географиялық заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.4. Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафтарының өнімділігін
ландшафтық экологиялық тұрғыда бағалау
ІІ. СЫРДАРЬЯ ӨЗЕНІНІҢ ТӨМЕНГІ АЛАБЫНДАҒЫ
ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІК ЖАҒДАЙДАҒЫ
АГРОЛАНДШАФТАРДЫҢ ҚҰРЫЛУЫ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТ ЕТУІ
2.1. Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафтық жүйесіндегі су
және жер қорын пайдаланудың бағасы
2.2. Сырдарья өзенінің төменгі алабының агроландшафттарының
топырақ мелиоративтік жағдайы
2.3. Шаруашылық қызметтік жағдайдағы агроландшафтардағы
топырақтың даму кезеңінің бағыты
2.4. Сырдарья өзенінің төменгі алабының агроландшафттарының
өнімділігінің экологиялық бағасы
ІІІ. СЫРДАРЬЯ ӨЗЕНІНІҢ ТӨМЕНГІ АЛАБЫНЫҢ ЛАНДШАФТТЫҚ.
ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДАН АУДАНДАСТЫРЫЛУЫ
3.1. Кешенді аудандастырудың негізгі қағидалары
3.2. Ландшафттық.экологиялық аудандастырылу
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
І. СЫРДАРЬЯ ӨЗЕНІНІҢ ТӨМЕНГІ АЛАБЫНЫҢ ТАБИҒИ.
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БАҒАСЫ
1.1. Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафтық.географиялық жағдайы
..1.2. Сырдарья өзенінің төменгі алабының табиғи.климаттық
жағдайы
1.3. Сырдарья өзенінің төменгі алабының топырақ жүйесінің дамуының
ландшафтық географиялық заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.4. Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафтарының өнімділігін
ландшафтық экологиялық тұрғыда бағалау
ІІ. СЫРДАРЬЯ ӨЗЕНІНІҢ ТӨМЕНГІ АЛАБЫНДАҒЫ
ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІК ЖАҒДАЙДАҒЫ
АГРОЛАНДШАФТАРДЫҢ ҚҰРЫЛУЫ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТ ЕТУІ
2.1. Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафтық жүйесіндегі су
және жер қорын пайдаланудың бағасы
2.2. Сырдарья өзенінің төменгі алабының агроландшафттарының
топырақ мелиоративтік жағдайы
2.3. Шаруашылық қызметтік жағдайдағы агроландшафтардағы
топырақтың даму кезеңінің бағыты
2.4. Сырдарья өзенінің төменгі алабының агроландшафттарының
өнімділігінің экологиялық бағасы
ІІІ. СЫРДАРЬЯ ӨЗЕНІНІҢ ТӨМЕНГІ АЛАБЫНЫҢ ЛАНДШАФТТЫҚ.
ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДАН АУДАНДАСТЫРЫЛУЫ
3.1. Кешенді аудандастырудың негізгі қағидалары
3.2. Ландшафттық.экологиялық аудандастырылу
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Қызылорда облысы негізінен Сырдарья өзенінің төменгі алабында орналасқандықтан басқа аймақтарға қарағанда табиғи-техникалық қысымға түсу жағынан ерекшеленеді. Себебі Сырдарья өзенінің барлық аймағында болған өзгерістердің әсері оның төменгі саласында айрықша бақалады, сондықтан Сырдарья өзенінің табиғи жүйесінің уақыт аралығында: өткен қазіргі және болашақта болатын табиғи техникалық қысымның нәтижесі бойынша өзгерістерді бағалаудың география ілімі үшін бағасы зор.
Қызылорда облысының табиғи жүйесін жан-жақты бағалауды Сырдарья өзенінің төменгі алабының негізінде жүргізудің маңызы зор, себебі бұл жағдайда табиғи жүйенің бір-біріне байланыстылығы және әсері сақталады. Сондықтан жұмыстың барлық кезеңдерінде Сырдарья өзенінің төменгі алабының табиғи жүйесінің қарастырдық.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері – Қызылорда облысының Сырдарья өзенінің төменгі алабының табиғи-экологиялық бағасын, Сырдарья өзенінің төменгі алабындағы шаруашылық қызметтік жағдайдағы агроландшафтардың құрылуы және қызмет етуін, Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафттық- географиялдық тұрғыдан аудандасуын, Сырдарья өзенінің алабының табиғи жүйесінің табиғи және табиғи-техникалық жағдайын жан-жақты бағалау. Қойылған мақсатқа жету үшін мынадай мәселелер кезекпен шешілді:
- Қызылорда облысының Сырдарья өзені алабының табиғи-экологиялық бағасын, табиғи жүйесінің қалыптасу, ұйымдасу және қызымет ету мүмкіншілігін жан-жақты бағалау;
- өзенінің төменгі алабындағы жер және су ресустарын шаруашылық қызметтік жағдайдағы агроландшафтардың құрылуы және қызмет етуін пайдалану дәрежесінің табиғи жүйенің экологиялық жағдайына әсерін бағалау;
- Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафттық- географиялдық тұрғыдан аудандастару.
Зерттеу нысаны – Қызылорда облысының Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафттық жүйесі.
Зерттеу пәні - Қызылорда облысының Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафтық жүйесінің табиғи ұйымдастыру мүмкіншілігі және экологиялық орнықтылығын жан-жақты бағалау.
Жұмыстың негізгі қорғалатын қағидалары:
- Қызылорда облысының Сырдарья өзенінің төменгі алабының аймақтық жүйесінің табиғи-экологиялық ресурс әлеуесін жан-жақты бағалау;
- Қызылорда облысының Сырдарья өзенінің төменгі алабының саласының өңірінің су және жер ресустары ауылшаруашылық өндірісіне пайдалану дәрежесінің қарқынына байланысты табиғи – техникалық жүктеме нәтижесінде ахуалының өзгеруі, эколгиялық жағдайы және орнықтылығының уақыт-кеңістік өлшеміндегі бағдарламасы.
Қызылорда облысының табиғи жүйесін жан-жақты бағалауды Сырдарья өзенінің төменгі алабының негізінде жүргізудің маңызы зор, себебі бұл жағдайда табиғи жүйенің бір-біріне байланыстылығы және әсері сақталады. Сондықтан жұмыстың барлық кезеңдерінде Сырдарья өзенінің төменгі алабының табиғи жүйесінің қарастырдық.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері – Қызылорда облысының Сырдарья өзенінің төменгі алабының табиғи-экологиялық бағасын, Сырдарья өзенінің төменгі алабындағы шаруашылық қызметтік жағдайдағы агроландшафтардың құрылуы және қызмет етуін, Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафттық- географиялдық тұрғыдан аудандасуын, Сырдарья өзенінің алабының табиғи жүйесінің табиғи және табиғи-техникалық жағдайын жан-жақты бағалау. Қойылған мақсатқа жету үшін мынадай мәселелер кезекпен шешілді:
- Қызылорда облысының Сырдарья өзені алабының табиғи-экологиялық бағасын, табиғи жүйесінің қалыптасу, ұйымдасу және қызымет ету мүмкіншілігін жан-жақты бағалау;
- өзенінің төменгі алабындағы жер және су ресустарын шаруашылық қызметтік жағдайдағы агроландшафтардың құрылуы және қызмет етуін пайдалану дәрежесінің табиғи жүйенің экологиялық жағдайына әсерін бағалау;
- Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафттық- географиялдық тұрғыдан аудандастару.
Зерттеу нысаны – Қызылорда облысының Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафттық жүйесі.
Зерттеу пәні - Қызылорда облысының Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафтық жүйесінің табиғи ұйымдастыру мүмкіншілігі және экологиялық орнықтылығын жан-жақты бағалау.
Жұмыстың негізгі қорғалатын қағидалары:
- Қызылорда облысының Сырдарья өзенінің төменгі алабының аймақтық жүйесінің табиғи-экологиялық ресурс әлеуесін жан-жақты бағалау;
- Қызылорда облысының Сырдарья өзенінің төменгі алабының саласының өңірінің су және жер ресустары ауылшаруашылық өндірісіне пайдалану дәрежесінің қарқынына байланысты табиғи – техникалық жүктеме нәтижесінде ахуалының өзгеруі, эколгиялық жағдайы және орнықтылығының уақыт-кеңістік өлшеміндегі бағдарламасы.
1. Берг Л.С. Ландшафтно-географические зоны СНГ. М.: ГиЗ, 2001
2. Герасимов И.П. Современные проблемы геоморфологии Казахстана. Алматы: 2003
3. Боровский В.М., Волков А.И. и др. Антропогенное опустивание почв Приаралья. Алматы: Наука, 2004
4. Гельдыева Г.В., Веселова Л.К. Ландшафты Казахстана. Алматы: Ғылым, 2002
5. Голованов А.И., Кошкаров С.И. Регулирование гидрогеохимического режима ландшафтов в низовьях реки Сырдарьи. Алматы: Алатау, 2006
6. Боровский В.М. Формирование засоленных почв и галогеохимические провинции Казахстана. Алматы: Наука, 2002
7. Исаченко А.Г. Ландшафтоведение и физико-географическое районирование. М.: Высшая школа, 2001
8. Чигаркин В.А. Геоэкологическое районирование и экологическая реконстукция нарушенных геосистем Казахстана // Вестник Каз.ГУ. сер. Геогр., вып. 3, 2011
9. Мустафаев Ж.С., Козыкеева А.Т., Умирзаков С.И. Методологические основы ландшафтно-экологического районирования природной системы // Гидрометорология и экология, 2000, № 3-4
10. Гельдыева Г.В., Чупахин В.М. Природные условия землеустройства. Алматы: Наука, 2002
11. Боровский В.М., Погребинский М.А. и др. Древняя дельта Сырдарьи и Северные Кызыл-Кумы, Алматы: 2008
12. Антропов В.Н., Каражанов К.Д. Бонитровка и экономическая оценка земель. Алматы: Наука, 2007
13. Айдаров И.П., Корольков А.И., Хачатьурян В.Х. Моделирование почвенно-мелиоративных процессов // Биологические науки, 2007, №9
14. Волобуев В.Р. Введение в энергетику почвообразования. М.: Наука, 2004
15. Будыко М.И. Глобальная экология. М.: Мысль, 2007
16. Природа моделей и модели природы / Под ред. Д.М. Гвишиании. М.: Мысль, 2006
17. Хачатурьян В.Х., Айдаров И.П. Концепция улучшения экологической и мелиоративной ситуации в бассейне Аральского моря //Мелиорация и водное хозяйство, 2000, №12
18. Хачатурьян В.Х. Обоснование сельскохозяйственных мелиорации с экологических позиций // Вестник сельскохозяйственной науки. 2000, №5
19. Ахметов Н.Х. Оценка биологического и геологического круговоротов в низовьях реки Сырдарьи // Наука и образования южного Казахстана, 2001, №25
20. Кошкаров С.И. Мелиорации ландшафтов в низовьях реки Сырдарьи. Алматы, 2007
21. Мустафаев Ж.С., Умирзаков С.И., Козыкеева А.Т., Ахметов Н.Х. Оценка уровня техногенных нагрузок на природную систему в низовьях реки Сырдарьи // Сборник научных трудов КазНИИВХ / Научные исследования в мелиорации и водном хозяйстве, том. 38, выпуск 2. Тараз: ИЦ «Аква», 2001
22. Мустафаев Ж.С. Почвенно-экологическое обоснование мелиорации сельскохозяйственных земель в Казахстане. Алматы, 2007
23. Каримов Э.К. Улучшение эколого-мелиоративного состояния и повышение продуктивности орошаемых земель Узбекистана (на примере Голодной и Каршинской степей), М., 2005
24. Решеткина Н.М. Бассейн Аральского моря – саморегулирующаяся природная система // Мелиорация и водное хозяйство. 2001
25. Парфенова Н.И., Решеткина Н.М. Экологические принципы регулирования гидрогеохимического режима орошаемых земель. Санкт- Петербург, Гидрометеоиздат, 2005
26. Джумабеков А.А. Оптимизация орошения на рисовых системах Приаралья. Алматы, НИЦ «Бастау», 2006
27. Козыкеева А.Т. Пути Улучшения почвенно-мелиоративной и экологической обстановки в низовьях реки Сырдарьи, Тараз, 2008
28. Духовный В.А., Умаров П.Д. Водосбережение – главный фактор стабилизации развития региона бассейна Аральского моря // Мелиорация и водное хозяйстве, М., 2009
29. Сарсенбаев М.Х. Гидролого-экологические проблемы орошения в южном Прибалхашье (на примере рисовых земель), Алматы: 2001
30. Козыкеева А.Т., Кемелов Б. Эколого-биоэнергетическая оценка продуктивности сельскохозяйственных культур в низовьях реки Сырдарьи // Проблемы генезиса, плодородия, мелиорации, экология почв, оценка земельных ресурсов. – Алматы: 2002
31. Козыкеева А.Т., Кемелов Б., Ахметов Н.Х., Мустафаева Л.Ж. Экологическая оценка продуктивности агроландшафтов в условиях низовьия реки Сырдарьия // Наука и образования Южного Казахстана, 2002
32. Бурлибаев М.Ж., Достай Ж.Д., Турсынов А.А. Арало-Сырдарьинский бассейн гидроэкологическое проблемы, вопросы вододеления. Алматы: 2001
33. Стародубцев В.М. Влияние орошения на мелиоративные качества речного стока. Алматы: Наука, 2005
34. Антипов – Каратаев И.Н., Кадер Г.И. К методике мелиоративной оценки оросительной воды // Почвоведение, 2009
35. Балюк С.А., Кукоба П.И., Ладных В.Я., Чауасова Л.А., Носоненко А.А. Новые критерии оценки качеста оросиетльных вод // Мелиорация и водное хозяйство, 2003
36. Мустафаев Ж.С., Умирзаков С.И., Шегенбаев А.Т., Сейдуалиев М.А. Экологическое обоснование безотходных технологиий утилизации городских стоков в системе водоснабжения и водоотведения (Аналитический обзор). Тараз: 2001
2. Герасимов И.П. Современные проблемы геоморфологии Казахстана. Алматы: 2003
3. Боровский В.М., Волков А.И. и др. Антропогенное опустивание почв Приаралья. Алматы: Наука, 2004
4. Гельдыева Г.В., Веселова Л.К. Ландшафты Казахстана. Алматы: Ғылым, 2002
5. Голованов А.И., Кошкаров С.И. Регулирование гидрогеохимического режима ландшафтов в низовьях реки Сырдарьи. Алматы: Алатау, 2006
6. Боровский В.М. Формирование засоленных почв и галогеохимические провинции Казахстана. Алматы: Наука, 2002
7. Исаченко А.Г. Ландшафтоведение и физико-географическое районирование. М.: Высшая школа, 2001
8. Чигаркин В.А. Геоэкологическое районирование и экологическая реконстукция нарушенных геосистем Казахстана // Вестник Каз.ГУ. сер. Геогр., вып. 3, 2011
9. Мустафаев Ж.С., Козыкеева А.Т., Умирзаков С.И. Методологические основы ландшафтно-экологического районирования природной системы // Гидрометорология и экология, 2000, № 3-4
10. Гельдыева Г.В., Чупахин В.М. Природные условия землеустройства. Алматы: Наука, 2002
11. Боровский В.М., Погребинский М.А. и др. Древняя дельта Сырдарьи и Северные Кызыл-Кумы, Алматы: 2008
12. Антропов В.Н., Каражанов К.Д. Бонитровка и экономическая оценка земель. Алматы: Наука, 2007
13. Айдаров И.П., Корольков А.И., Хачатьурян В.Х. Моделирование почвенно-мелиоративных процессов // Биологические науки, 2007, №9
14. Волобуев В.Р. Введение в энергетику почвообразования. М.: Наука, 2004
15. Будыко М.И. Глобальная экология. М.: Мысль, 2007
16. Природа моделей и модели природы / Под ред. Д.М. Гвишиании. М.: Мысль, 2006
17. Хачатурьян В.Х., Айдаров И.П. Концепция улучшения экологической и мелиоративной ситуации в бассейне Аральского моря //Мелиорация и водное хозяйство, 2000, №12
18. Хачатурьян В.Х. Обоснование сельскохозяйственных мелиорации с экологических позиций // Вестник сельскохозяйственной науки. 2000, №5
19. Ахметов Н.Х. Оценка биологического и геологического круговоротов в низовьях реки Сырдарьи // Наука и образования южного Казахстана, 2001, №25
20. Кошкаров С.И. Мелиорации ландшафтов в низовьях реки Сырдарьи. Алматы, 2007
21. Мустафаев Ж.С., Умирзаков С.И., Козыкеева А.Т., Ахметов Н.Х. Оценка уровня техногенных нагрузок на природную систему в низовьях реки Сырдарьи // Сборник научных трудов КазНИИВХ / Научные исследования в мелиорации и водном хозяйстве, том. 38, выпуск 2. Тараз: ИЦ «Аква», 2001
22. Мустафаев Ж.С. Почвенно-экологическое обоснование мелиорации сельскохозяйственных земель в Казахстане. Алматы, 2007
23. Каримов Э.К. Улучшение эколого-мелиоративного состояния и повышение продуктивности орошаемых земель Узбекистана (на примере Голодной и Каршинской степей), М., 2005
24. Решеткина Н.М. Бассейн Аральского моря – саморегулирующаяся природная система // Мелиорация и водное хозяйство. 2001
25. Парфенова Н.И., Решеткина Н.М. Экологические принципы регулирования гидрогеохимического режима орошаемых земель. Санкт- Петербург, Гидрометеоиздат, 2005
26. Джумабеков А.А. Оптимизация орошения на рисовых системах Приаралья. Алматы, НИЦ «Бастау», 2006
27. Козыкеева А.Т. Пути Улучшения почвенно-мелиоративной и экологической обстановки в низовьях реки Сырдарьи, Тараз, 2008
28. Духовный В.А., Умаров П.Д. Водосбережение – главный фактор стабилизации развития региона бассейна Аральского моря // Мелиорация и водное хозяйстве, М., 2009
29. Сарсенбаев М.Х. Гидролого-экологические проблемы орошения в южном Прибалхашье (на примере рисовых земель), Алматы: 2001
30. Козыкеева А.Т., Кемелов Б. Эколого-биоэнергетическая оценка продуктивности сельскохозяйственных культур в низовьях реки Сырдарьи // Проблемы генезиса, плодородия, мелиорации, экология почв, оценка земельных ресурсов. – Алматы: 2002
31. Козыкеева А.Т., Кемелов Б., Ахметов Н.Х., Мустафаева Л.Ж. Экологическая оценка продуктивности агроландшафтов в условиях низовьия реки Сырдарьия // Наука и образования Южного Казахстана, 2002
32. Бурлибаев М.Ж., Достай Ж.Д., Турсынов А.А. Арало-Сырдарьинский бассейн гидроэкологическое проблемы, вопросы вододеления. Алматы: 2001
33. Стародубцев В.М. Влияние орошения на мелиоративные качества речного стока. Алматы: Наука, 2005
34. Антипов – Каратаев И.Н., Кадер Г.И. К методике мелиоративной оценки оросительной воды // Почвоведение, 2009
35. Балюк С.А., Кукоба П.И., Ладных В.Я., Чауасова Л.А., Носоненко А.А. Новые критерии оценки качеста оросиетльных вод // Мелиорация и водное хозяйство, 2003
36. Мустафаев Ж.С., Умирзаков С.И., Шегенбаев А.Т., Сейдуалиев М.А. Экологическое обоснование безотходных технологиий утилизации городских стоков в системе водоснабжения и водоотведения (Аналитический обзор). Тараз: 2001
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 67 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 67 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
І. СЫРДАРЬЯ ӨЗЕНІНІҢ ТӨМЕНГІ АЛАБЫНЫҢ ТАБИҒИ-
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БАҒАСЫ
1.1. Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафтық-географиялық
жағдайы 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
1.2.Сырдарья өзенінің төменгі алабының табиғи-климаттық
жағдайы 7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
1.3.Сырдарья өзенінің төменгі алабының топырақ жүйесінің дамуының
ландшафтық географиялық заңдылықтары 11
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1.4.Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафтарының өнімділігін
ландшафтық экологиялық тұрғыда бағалау 13
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
ІІ. СЫРДАРЬЯ ӨЗЕНІНІҢ ТӨМЕНГІ АЛАБЫНДАҒЫ
ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІК ЖАҒДАЙДАҒЫ
АГРОЛАНДШАФТАРДЫҢ ҚҰРЫЛУЫ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТ ЕТУІ
2.1.Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафтық жүйесіндегі су
және жер қорын пайдаланудың бағасы 23
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
2.2.Сырдарья өзенінің төменгі алабының агроландшафттарының
топырақ мелиоративтік жағдайы 26
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
2.3.Шаруашылық қызметтік жағдайдағы агроландшафтардағы
топырақтың даму кезеңінің бағыты 32
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
2.4.Сырдарья өзенінің төменгі алабының агроландшафттарының
өнімділігінің экологиялық бағасы 34
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
ІІІ.СЫРДАРЬЯ ӨЗЕНІНІҢ ТӨМЕНГІ АЛАБЫНЫҢ ЛАНДШАФТТЫҚ-
ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДАН АУДАНДАСТЫРЫЛУЫ
3.1.Кешенді аудандастырудың негізгі қағидалары 49
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
3.2.Ландшафттық-экологиялық аудандастырылу 53
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ 65
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 67
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі: Қызылорда облысы негізінен Сырдарья өзенінің
төменгі алабында орналасқандықтан басқа аймақтарға қарағанда табиғи-
техникалық қысымға түсу жағынан ерекшеленеді. Себебі Сырдарья өзенінің
барлық аймағында болған өзгерістердің әсері оның төменгі саласында айрықша
бақалады, сондықтан Сырдарья өзенінің табиғи жүйесінің уақыт аралығында:
өткен қазіргі және болашақта болатын табиғи техникалық қысымның нәтижесі
бойынша өзгерістерді бағалаудың география ілімі үшін бағасы зор.
Қызылорда облысының табиғи жүйесін жан-жақты бағалауды Сырдарья
өзенінің төменгі алабының негізінде жүргізудің маңызы зор, себебі бұл
жағдайда табиғи жүйенің бір-біріне байланыстылығы және әсері сақталады.
Сондықтан жұмыстың барлық кезеңдерінде Сырдарья өзенінің төменгі алабының
табиғи жүйесінің қарастырдық.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері – Қызылорда облысының Сырдарья
өзенінің төменгі алабының табиғи-экологиялық бағасын, Сырдарья өзенінің
төменгі алабындағы шаруашылық қызметтік жағдайдағы агроландшафтардың
құрылуы және қызмет етуін, Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафттық-
географиялдық тұрғыдан аудандасуын, Сырдарья өзенінің алабының табиғи
жүйесінің табиғи және табиғи-техникалық жағдайын жан-жақты бағалау.
Қойылған мақсатқа жету үшін мынадай мәселелер кезекпен шешілді:
- Қызылорда облысының Сырдарья өзені алабының табиғи-экологиялық бағасын,
табиғи жүйесінің қалыптасу, ұйымдасу және қызымет ету мүмкіншілігін жан-
жақты бағалау;
- өзенінің төменгі алабындағы жер және су ресустарын шаруашылық
қызметтік жағдайдағы агроландшафтардың құрылуы және қызмет етуін пайдалану
дәрежесінің табиғи жүйенің экологиялық жағдайына әсерін бағалау;
- Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафттық- географиялдық тұрғыдан
аудандастару.
Зерттеу нысаны – Қызылорда облысының Сырдарья өзенінің төменгі алабының
ландшафттық жүйесі.
Зерттеу пәні - Қызылорда облысының Сырдарья өзенінің төменгі алабының
ландшафтық жүйесінің табиғи ұйымдастыру мүмкіншілігі және экологиялық
орнықтылығын жан-жақты бағалау.
Жұмыстың негізгі қорғалатын қағидалары:
- Қызылорда облысының Сырдарья өзенінің төменгі алабының аймақтық
жүйесінің табиғи-экологиялық ресурс әлеуесін жан-жақты бағалау;
- Қызылорда облысының Сырдарья өзенінің төменгі алабының саласының
өңірінің су және жер ресустары ауылшаруашылық өндірісіне пайдалану
дәрежесінің қарқынына байланысты табиғи – техникалық жүктеме нәтижесінде
ахуалының өзгеруі, эколгиялық жағдайы және орнықтылығының уақыт-кеңістік
өлшеміндегі бағдарламасы.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы:
- Қызылорда облысының Сырдарья өзенінің төменгі алабының көп салалық және
табиғи-экологиялық тұрғыда ресустық әлеуесін потенциалын негіздеу;
- өзен жүйенінің геоэкологиялық жағдайларын сипаттайтын сынақтық
бағалары;
- Қызылорда облысының Сырдарья өзені алабының табиғи-экологиялық бағасын,
табиғи жүйесінің қалыптасу, ұйымдасу және қызымет ету мүмкіншілігін жан-
жақты бағалау;
- өзенінің төменгі алабындағы жер және су ресустарын шаруашылық
қызметтік жағдайдағы агроландшафтардың құрылуы және қызмет етуін пайдалану
дәрежесінің табиғи жүйенің экологиялық жағдайына әсерін бағалауы.
І. СЫРДАРЬЯ ӨЗЕНІНІҢ ТӨМЕНГІ АЛАБЫНЫҢ ТАБИҒИ –ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафтық-географиялық
жағдайы
Оңтүстік Қазақтанның быраз аумағы (ОңтүстьікҚазақтан және Қызылорда
облысы) Сырдарья өзенінің төменгі алабына орналасқан. Сырдарья өзенінің
алабы жалпы оңтүстік шығытан солтүстік батысқа қапрап созылып жатыр.
Сырдарья өзенінің төменгі алабының солтүстік шекарасы болып Қаратау
жоталарының оңтүстік-батыс беткейі, Арал теңізінің алабындағы Қарақұм және
Кіші Борсық, ал оңтүстігі Қызылқұм және Жуанқұммен шектеседі.
Сырдарья өзенінің төменгі алабының жер бетейі жалпы бір тегіс болып
келеді. Оның жоғарғы бөлігі тау етегіндегі жазықтықтан басталып біртіндеп
көа аумақты алып жатқан Туран опатына дейін созылып жатыр. Сырдарья
өзенінің төменгі алабы Арал теңізіне қарай бағытталған біртегіс еңештікпен
ерекшеленеді. Өзеннің 1647 км ұзын байында жер бетінің еңештігі Шарадара
су қоймасынан (236-279 м БС) Арал теңізіне (54 м БС) 182-225 м төмендейді.
Бұл аймақта негізінен Қазақтан Республикасының Қызылода облысы орналасқан.
Оның географиялық орналасу координаты Гринвичтың нұсқауы бойынша сотүстік
белдеудегі 42о38 ден 47о49 және шығыс белдеудегі 59о21 ден 68о9 және жалпы
ауданы 248.996 мың км2, ол Қазақтан Республикасының 8.4 паыз ауданын
құрайды. Бұл аймақта Қазақтан Республикасының 3.9 пайыз халқы қоныстанған.
Қызылорда обласы әкімшілік-аймақтық жағдайы бойынша сегіз ауданға
бөлінеді: Жаңақорған, Шиелі, Сырдарья, Қаромақшы, Жалағаш, Қазалы және
Арал. Табиғи климаттық жағдайы бойынша үш аймаққа бөлінеді:
- бірінші – Жаңақорған және Шиелі ауданы;
- екінші – Қармақшы, Жалағаш және Сырдарлья ауданы;
- үшінші – Қазалы және Арал ауданы.
Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафтық жүйесін зеттеуге Л.С.
Берг [1], И.П. Герасимов [2], В.М. Боровский және М.А. Погребинскийо [3],
Г.В. Гельдыева және Л.К. Веселова [4], А.И. Голованов және С.И.
Қошқаровтардың [5 ] жұмыстары арналған.
Сырдарья өзенінің төменгі алабын ландшафты-географиялық тұрғыдан
аудандасу мәселесі Г.В.Гельдыева [4], В.М. Боровский [6], А.Г. Исаченко
[7], В.А. Чигаркин [8], Ж.С. Мұстафаев, А.Т. Қозыкеева, С.И. Өмірзақов
[9], Г.В. Гельдыева және В.М. Чупахин [10] ғылыми еңбектерінде
қарастырылған.
Сырдарья өзенінің төменгі алабын 15 ландшафтқа бөлген, ол бүртектес
аймақтық белгілерімен ерекшеленген бұртұтас генетикалық геожүйе және оның
құрамына әртүрлі ерекшелеген жекеленген геожүйенің бөлшектеіде кіреді (
сурет 1, 2 және 3, кесте 1).
Сырдарья өзенінің төменгі алабының оңтүстік бөлігінің сол жақ
жағалауында, жалпы ауданы 140000 га келетін , біркелкі орналасқан 34
ландшафт жатыр, оның ішікі бөлігінде ауылшаруашылық дақылдарын өсіруге
ыңғайлы, суғару ауданы 28500 га келетін Түгіскен суғару алқабы орналасқан.
Кесте 1 - Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафтық-
географиялық сипаттамасы
Ландшафтар Ландшафтар-дың Топырақтың түрі Ауданы,
түрі га
Түрі №
1 2 3 4 5
Солтүстік 14 Аллювиальдық Батпақты-, сазды - -
далалық батпақты
Туран
16 Аллювиальдық Аллювиальдық-сазды, сазды -300000
батпақты
17 Аллювиальдық Аллювиальдық-сазды -
20 Аллювиальдық Құрамында сор топырақ 100000
сездестетін
аллювиальдық-сазды және
сазды батпақты
21 Аллювиальдық Сазды- батпақты 70000
22 Аллювиальдық Сазды, сазды - батпақты -
23 Аллювиальдық Сазды, сазды - батпақты -
24 Аллювиальдық Тақыр 155000
25 Аллювиальдық Сортаң тақыр -
31 Аллювиальды-пролСортаң тақыр -
ювальдық
33 Аллювиальды-пролАллювиальдық – сазды, -
ювальдық далалық сазды
43 Эолды Барханды сазды -
Оңтүстік 15 Аллювиальдық Аллювиально-луговый и -
далалық лугово-болотный
Туран
18 Аллювиальдық Аллювиальдық- сазды және 198000
сазды - батпақ
19 Аллювиальдық Аллювиальдық- сазды және 80000
сазды - батпақ
22 Аллювиальдық Аллювиальдық- сазды және -
сазды - батпақ
24 Аллювиальдық Аллювиальдық- сазды және 155000
сазды - батпақ
28 Аллювиальды-пролДалалық аллювиальдық- сазды-
ювальдық
34 Аллювиальды-пролАллювиальдық-сазд ы, сазды- 140000
ювальдық батпақ
36 Аллювиальды-пролДалалық аллювиальдық- сазды-
ювальдықй
41 Эолды Барханды сазды -
44 Эолды Барханды сазды -
Сырдарья өзенінің төменгі алабының сол жағалауында 25-40 км еңдікпен
орналасқан , ауданы 198000 га 18 ландшафт жатыр, оның ішкі бөлігінде ауданы
46200 га келетін Солжағалаудағы Қызылорда суғару алқабы орын тепкен.
Сырдарья өзенінің төменгі алабының сол түстік жағалауының ең
солтүстік бөлігінде жалпы ауданы 155000 га келетін 24 ландшафт орналасқан,
оның ішкі бөлігінде ауданы 18700 га келетін Солжағалаудағы Қызылорда
суғару алқабының бір бөлігі орын тепкен.
Сырдарья өзенінің төменгі алабының оңтүстік жағалауында жалпы ауданы
100000 га келетін 24 ландшафт орын тепкен, оның ішкі бөлігінде ауданы 45600
га келетін Жаңақорған-Шиелі суғару алқабы орналасқан.
1.2 Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафтық жүйесінің дамуының
табиғи-климаттық жағдайы
Сырдарья өзенінің төменгі алабының ауа-райының жағдайы біркелкі болып
келеді: жыл бойы ауа жылулығының үлкен ауытқы өте континеталь-дығын, ауаның
құрғақшылығын, жауын-шашының өте аз екендігін көретеді.
Сырдарья өзенінің төменгі алабының ауа-райының жағдайының сипаттамасы,
оның саласына орналасқан бес метеорологиялық бекеттердің мәліметтері
бойынша берілген (кесте 2).
Орташа айлық ауаның жылу көрсеткіші бойынша ең ыстық ай шілде -
+26...28оС, ол кейбір күндері +44.6оС дейін көтеріледі. Ең суық ай –
қаңтар, ол кезде ауның орташа суықтығы -7...11оС,ал абсолюттік минимум-
33.4оС.
Жылдық ауа жылулығының абсолюттік ауытқу шамасы 78оС. Орташа жылдық
ауаның жылулығы 9.5оС ден 12.9оС аралығында. Орташа ноль градустан жоғары
кезеңнің ұзақтығы 235...275 тәулік, ал 10оС жоғары кезең 180...200 тәулікті
құрайды. Соңғы көктемгі аяз сәуір айының бірінші он күндігінде байқалады.
Аязсыз күндердің ұзақтығы 200 тәулік.Ең бірінші аяз қазан айының бірінші
онкүндігінде байқалады. Жыл бойындағы аязды күндердің ұзақтығы 107 ден 146
тәулік, оның ішінде жылымайтын күндер 19 дан 70 тәулік аралығында.
Кесте 2 - Сырдарья өзенінің төменгі алабының метеорологиялық сипаттамасы
Көрсет-кішАйлар Год
Шардара
Max
Max
Max
Max
Max
Шардара
Max
Max
Max
Max
Max
Шардара
Max
Max
Max
Max
Max 21.8
Қазалы Қуан-ЖаңаҚызыл-ордЖаңа-қорғТөгі скен
дарья а ан-Шиелі
Ландшафтың рет саны 24 18 23 19 34
Алқабтың ауданы, га 59450 67100 128900 45600 18500
Сұр-боз топырақ, га 6000
Сұр-боз тұзданған 12800 100
топырақ, га
Тұзданған тақыр 300 8400 14600 7900 4600
топырақ, га
Тұзданған саз топырақ, 3400 11800 3400 5000
га
Сазды-батпақ топырақ, 4950 20200 4400
га
Сазды-батпақ 14000 37400 16200
тұзданған топырақ, га
Кәдімгі ақ сор топырақ, 6000 8300
га
Сор араласқан тұзданған 41000 21600 8800
тақыр топырақ, га
Тұрақты құмдар, га 2600 2300 3600 100
Саздаре, га 3200
Батпақтар, га 9400
Ашық сұр топырақ, га 2400
Сорланған ашық сұр 2000
топырақ , га
Сазды-сұр топырақ, га 1900
Жаңақорған –Шиелі суғару алқабы Сырдарья өзенінің атырау бөлігінің бас
жағындағы оң жағалауына орналасқан. Суғару алқабының топырақ жамылғысы
кәдімгі ақ сор және тақырлардың бірлестігінде кездесетін далалық тақыр
топырақтардан және оның көп бөлігі аз дамыған ашық сұр және солтүстік сұр
топырақтардан құралған. Ал, жартылай гидроморфтық және гидроморфтық
топырақтар далалық саздардан, сазды-батпақтардан, сазды сұр топырақтардан
және ақ сорланған саздардан тұрады.
Төгіскен суғару алқабы Сырдарья өзенінің атырау бөлігінің бас
жағындағы сол жағалоауына орналасқан. Суғару алқабының топырақ жамылғысы
кәдімгі ақ сорлармен, ақ сорлы сазды және тақырлар бірлестігініе орналасқан
далалық бірлескен далалық тұзданған тақыр топырақтардан құралған.
1.4 Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафтық жүйесінің
өнімділігін ландшафты-экологиялық тұрғыда бағалау
Табиғи қорды тиімді пайдалануға ауа-райының әсерін бағалаудың негігі
түрі болып топырақтың өнімділігін агроклиматтық тұрғыда бағалау болырп
табылады. Қәзіргі кезде топырақтың агроклиматтық тұрғыдан өнімділігін
бағалаудың жолдарын негізінен үш топқа бөліп қарастырады [9]:
- климаттық - биологиялық белсенді жылудың жылдық жиынтығы ( ),
жауын-шашынның жылдық мөлшері( ), аязсыз кезеңнің ұзақтығы ( ),
ылғалдың булану шамасы ( ), фотосинтетикалық белсенді радиацияның
жылдық шамасы ( ), климаттың континетальдығы (), ауаның орташа
жылдық жылулығы ( );
- агроклиматтық – гидротермикалық коэффициенті ( ), ылғалдану
көрсеткіші ( ), ылғалдану коэффициенті (),
ылғалданудың бағасы ( ), құрғақшылық белгісі (),
құрғақшылық көрсеткіші ( ) , ылғалдану дәрежесі ( );
- табиғи-экологиялық – топырақтың биологиялық өнімділігі (),
топырақтың дамуына шығын болатын қуаттың шамасы ( ), топырақтағы
қарашіріктің шамасының өзгеруі ( ), топырақ қабатымен жер асты суының
арасындағы суалмасудың қарқыны ( ), аймақтың экологиялық жағдайы (
), топырақ белгісі (), климаттың ыңғайлылық көрсеткіші ( ),
ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігі ( ).
Топырақтың табиғи-экологиялық өнімділігін бағалау үшін, ландшафтық
жүйенің бөлшектерінің жеке өзгеріске түсуін сандық түрде сипаттай алатын,
мынандай интьегралдық көрсеткіштерді және өлшемдік межелерді пайдалануға
болады:
1. Өсімдіктің биологиялық өнімділігі [14]:
,
мұнда - ауылшаруашылық дақылдарының өте ыңғайлы биохимилық
қамтамасыз ету жағдайдаындағы потенциальдық өнімділігі; -өсімдіктің
жағдайын ескеретін коэффициент; - пропорционалдық коэффициент; -
мелиорацияның әсеерінен пайда болатын топырақтың биологиялық өнімділігі.
2. Топырақтың дамуына шығын болатын қуаттың шамасы [15]:
,
мұнда - топырақтың дамуына шығын болатын қуаттың шамасы,
ккалсм2 год; - топырақ бетінің жағдайын ескеретін коэффициент.
3. Ылғал және қуат арасындағы тепе-теңдік келтірілген шамасы [16]:
,
,
мұнда - жер бетінен болатын булану, мм; - нақты суғару
шамасы , мм; - жер бетіндегі ағын, мм; - топырақ қабатымен жер
асты суының арасындағы суалмасудың шамасы, мм; -гиперболические
тангенс, синус и косинус.
4. Топырақ қабатымен жер асты суының арасындағы суалмасудың қарқыны:
.
5. Жер асты суының қосымша қоректену шамасы, мм:
,
мұнда , - суғару жүйесіндегі суды тиімді пайдалану коэффициенті.
6. Клиаттың ыңғайлылық көрсеткіші [17]:
,
мұнда – ауа жылулығының орташа жылдық шамасы, оС; - В.Р.
Волобуевтың өрнегі бойынша анықталатын ылғалдаудың тиімділік көрсеткіші:
.
7. Интегральдық көрсеткіш және топырақ белгісі [17]:
,
мұнда - гуматтық қарашірік гумус, тга; -фульваттық
қарашірік , тга; - топырақтың құрамында жартылай және толық
пайдалануға болатын азат, фосфор және калийдың, жоғарғы мүмкіншілік
шамасына қатынасы; -гидротермикалық қышқылдық, мг-экв100 г. почвы.
8. Аймақтың экологиялық жағдайының көрсеткіші, ол залалданған
ауданның қатынастық шамасы бойынша анықталады [18, 19]:
,
мұнда - ластанған жерлердің жалпа ауданға қатынасы; -
застанудың түрін сипаттайтын коэффициент; - жер асту суының орналасу
деңгейін сипатайтын өлшемдік; - жер асты суының орналасу деңгейінің
келтірілген шамасы.
Айлық буланудың шамасын метеорологиялық мәліметтердің негізінде Н.Н.
Ивановтың өрнегі арқылы анықтауға болады[20]:
,
мұнда -ауа жылуының орташа айлық шамасы,оС; - салыстырмалы ауа
ылғалдылығының айлық орташа шамасы, %.
Дүние жүзінің көптеген елдеріндегідей Қазақстан Республикасының көптеген
метеорологиялық бекеттерінде күн сәулесінің фотосинтетикалық белсенді
радиациясын өлшеу жұмыстарының күрделілігіне байланысты, арнайы бекеттерде
ғана жүргізіледі. Ал іс жүзінде, оның шамасын анықтау үшін күн сәулесінің
фотосинтетикалық белсенді радиациясымен басқа метеорологиялық
дәлелдемелердің арасындағы эмпирикалық және жартылай эмпирикалық
байланыстарды пайдаланылды [11 - 15].
Соңғы жиырма жылдың ішінде Ресей және Қазақстан Республикасының ғалымдары
күн сәулесінің фотосинтетикалық белсенді радиациясымен басқа
метеорологиялық дәлелдемелердің арасындағы байланысты есептеуге арналған
аймақтық және жалпы математикалық өрнекті тапты. Оның ішінде, күн
сәулесінің фотосинтетикалық белсенді радиациясы () және жер бетінің
көлбеулігінің () және биіктігінің (), сонымен қатар ауа
жылулығының 10 оС жоғары кезеңіндегі жиынтығының () арасындағы
байланысты жоғары дәрежедегі корреляция коэффициенті дәлел бола алады.
Күн сәулесінің фотосинтетикалық белсенді радиациясы () мен ауа
жылулығының 10 оС жоғары кезеңіндегі жиынтығының () арасындағы
эмпирикалық байланыс [12]:
- жоғары дәрежеде ылғалданған аудандарда (В.С. Мезенцев және басқалар,
1966):
;
- Орал тауының аймағына (Г.В. Белененко, 1969):
;
- Беларусь мемлекетінің аймағында (М.Г. Голченко, 1971):
;
- Рессей және Орта Азияның құрғақшылық аймақтарында ( Ю.Н.
Никольский, В.В. Шабанов, 1986):
;
- Батыс Сібірдің оңтүстік-шығыс аймақтарында (В. В. Дорощенко,
1971):
.
Күн сәулесінің фотосинтетикалық белсенді радиациясы () мен жер
бетінің көлбеулігінің () және биіктігінің () арасындағы жартылай
эмпирикалық байланыстар [12]:
- Егеменді елдер одағының метеорологиялық бектері үшін (Б.М.
Братченко, 1967):
,
мұнда - мамыр және тамыз айларындағы күн сәулесінің шұғыласының
ұзақтығының оның мүмкіншілік шамасының қатынастың дәрежесінің пайызбен
өлшенген мәні;
- Орта Сібірь аймағына (В.М. Левшунов, 1971):
.
XX ғасырдың соңғы кездерінде, бұрынғы ССРО-ның агроөндірістік бөлімінде,
ауылшаруашылық дақылдарын алдын ала жобаланған өнімді алуға арналған
өсімдіктерді өсіру технологияларының кеңінен пайдалануына байланысты, күн
сәулесінің фотосинтетикалық белсенді радиациясы () арқылы
өсімдіктердің потенциалдық өнімін анықтау үшін Ю.Н. Никольский және В.В.
Шабановтың Ресей және Орта Азияның метеорологиялық бекет-терінің
мәліметтері бойынша табылған эмпирикалық өренгі кеңінен пайда-ланылды [10-
15]. Сондықтан, метеорологиялық бекеттердің ақпараттық мәліметтерін
пайдаланып күн сәулесінің фотосинтетикалық белсенді радиациясы ()
есептеу үшін Ю.Н. Никольский және В.В. Шабановтың [11], күн сәулесінің
фотосинтетикалық белсенді радиациясы () және ауа жылулығының 10 оС
жоғары кезеңіндегі жиынтығының () арасындағы эмпирикалық байланыс
пайдалануға болады.
Сырдарья өзенінің төменгі алабына орналасқан көп жылдық метеорологиялық
бекеттердің ақпараттық мәліметі бойынша, оның ландшафтық жүйесінің
өнімділігі анықталды (кесте 4) [20].
Ландшафтық жүйесінің өнімділігі климаттық және агроклиматтық
тұрғыдан бағалаудың негізгі мақсаты, табиғи жағдайда оның нақты жылу және
ылғалмен қамтамасыз етілу дәрежесін және табиғи жүйенің қуаттық
мүмкіншілігін анықтау болып табылады.
4- кестеде келтірілген мәліметтер көрсеткендей, Сырдарья өзенінің
төменгі алабының физика-географиялық жағдайы бірдей болғандықтан, оның
метеолологиялық көрсеткішьерінің ерекше ауытқуы байқалмайды. Сырдарья
өзенінің төменгі алабының бойында өсімдіктер жүйесінің өсіп-өнуі кезеңінде
жауын шашынның мөлшері өте аз, ал ауаның орташа тәуліктік жылулығы 10оС
жоғары жылудың жиынтығы және ылғалдың булану шамасы өте жоғары.
Сондықтан, ылғалмен қамтамасыз етлу коэффицентінің көресткіші ()-
0.11-0.15, ылғалдану көрсеткіші () – 0.05-0.08, құрғақшылық
белгісі () – 6.78- 7.70 және гидротермикалық коэффициент()- 0.32-
0.39, Сырдарья өзенінің төменгі алабының өсімдік жамылғысының табиғи
жағдайда ылғалмен қамтамасыз етлуінің өте төмен екендігін көрсетеді.
Ландшафтың өнімділігін табиғи-экологиялық тұрғыда бағалау,
биологиялық және геологиялық су және химиялық заттардың айналу қарқынына
ыңғайлы әсерән тигізетін, ландшафтардың агрометорогиялық қорын және жалпы
топырақ жүйенсінің даму кезеңінің бағытын анықтайтын, қуаттық қордың жан-
жақты сипатамасы.
Табиғи ландшафтар жүйесіндегі автоморфтың топырақтың даму жағдайында
биологиялық айналымның қарқыны шектелген, яғни ( ) -0.0010-0.0030
көрсеткіштік шамасы өте төмен, ал гидроморфтық және жартылай гидроморфтық
сазды және батпақты топырақтарға орналасқан тоғай өсімдіктерінің
биологиялық өнімділігі, салыстырмалы түрде қарағанда жоғары - ( =0.25-
0.30) (кесте 4).
Автоморфтың топырақтың даму жағдайында геологиялық су және химиялық
заттардың айналу шамасы ( = 0.00) нольге тең, себебі Сырдарья
өзенінің төменгі алабының табиғи жүйесіндегі ландшафтардың өте жоғары
булану () мүмкіншілігі, жауын-шашынның геологиялық су айналымына
қатынысуына мүмкіншілік бермейді.
Бірақта, жер асты сулары жер бетіне жақын орналасқан жағдайда ,олар
топырақтың даму кезеңіне қатысады және бұндай ландшафтық жүйелерде сазды
топырақтар пайда болған, ал жер асты сулары жоғары тұзданған ландшафтарда,
ақ сорлармен бірлескен сазды-батпақты топырақтар кездеседі. Сондықтан,
табиғи жағдайда Сырдарья өзенінің төменгі алабындағы барлық ландшафтар
жүйесінде топырақтың дамуына пайданылатын күн сәулесінің қуаттың шамасы
өте төмен () – 0.0268-0.0393, оған осы өңірде жиі кездесетін тақырға
ұқсаған топырақтар және тақырлар, сор және ақ сорлармен бірлескен сазды-
батпақтар дәлел бола алады.
Жоғарыда келтірілен мәліметерге сүйене отырып, топырақ белгісінің ()
қажетті жоғарғы деңгейде ландшафтардың қасиетін сипаттай алатынын және
ауданның климаттының түрі туралы мардымсызға ақпарат бере алатынын көруге
болады (кесте 4). Бұл кемшілікті климаттың ыңғайлығының коэффициенті
() толықтыра алады, ол климаттың өсімдіктің өсіп-өнуіне ыңғайлы
дәрежесін сипаттайды.
4 – кестеде көрестілгендей, өсімдіктің биологиялық салмағы () жоғары
дәрежедегі дәлдікпен өсімдіктің өсіп-өну кезеңінің соңындағы топырақ бетіне
түсетін өсімдіктің қалдығының шіру шамасын (), ал оның құрамындағы
химиляқ заттар белгілі болған жағдайда өсімдіктің биологиялық салмағының
өнімділігін () анықтауға мүмкіндік береді. Сырдарья өзенінің төменгі
алабындағы жалпы табиғи өсімдіктер жүйесіндегі өсімдіктің биологиялық
салмағы 6.00 тга дан жоғары емес, ал өсіп-өну кезеңінің соңындағы топырақ
бетіне шамасы 1.20 тга, себебі далалы аймақарда өсімдіктің биологиялық
салмағының негізгі бөлігін, олардың тамыр жүйесі құрайды. Бірақта, топырақ
бетіне түскен өсімдіктің биологиялық салмағы, қышқылдардан босаудың
барысында толығымен шіріп кетеді және олар жоғары дәрежедегі қуыстанған
қарашірік заттарға айналады.
Кесте 4 - Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафтық жүйесінің табиғи-
экологиялық өнімділігін бағалау
Көрсеткіштер Сырдарья өзенінің төменгі алабының ланджшафтық жүйесі
Қазалы Қуан-ЖаңадарьяҚызылорда Жаңа-қорған-ШТөгіскен
иелі
1 2 3 4 5 6
Ландшафтардың рет саны 24 18 23 19 34
Метеорологиялық бекеттер Қазалы Қызылорда Қызылорда Шиелі Аққұм
Ландшафтың өнімділігін климаттық қор байынша тұрғыда бағалау
Ауаның белсенді жылулығының жиынтығы 3600-4200 3400-4000 3600-4200 3600-4200 3600-4200
Ауадағы жетіспейтін ылғал қорының 2750 2850 2385 2010 2985
жиынтығы, мб
Жылдық жауын-шашынның мөлшері,, 37,2-157,7 115-130 81,7-163,1 71,5-162,5 150-200
мм
Аязсыз кезеңнің ұзақтығы , 180-200 175-205 180-200 180-200 180-200
тәулік
Климаттың континетальдығы, 77,2 80,4 79,7 76,4 78,0
Фотосинтетикалық белсенді 42.76 43.35 43.35 46.92 46.92
радиа-цияның жылдық шамасы ,
ккалсм2
Ылғалдың булану шамасы , мм 1060 1043 1043 1200 1211
Ауаның орташа жылдық жылулығы, 8.0 8.9 8.9 11.1 11.1
Ландшафтың өнімділігін агроклиматтық қор бойынша бағалау
Ылғалдану көрсеткіші - 0.06 0.05 0.07 0.08 0.05
4- кестенің жалғасы
1 2 3 4 5 6
Ылғалдану коэффициенті 0.15 0.14 0.14 0.13 0.13
Құрғақшылық белгісі 6.78 7.14 7.14 7.70 7.70
Гидротермикалық коэффициенті - 0,37 0,32 0,39 0,38 0,36
Ландшафтың өнімділігін табиғи-экологиялық бағасы
Топырақтың биологиялық өнімділігі 0.0010 0.0010 0.0010 0.0030 0.0030
-
Топырақтың дамуына шығын болатын 0.0393 0.0393 0.0393 0.0268 0.0268
қуаттың шамасы -
Ылғал және қуат арасындағы 1.0000 1.0000 1.0000 1.0000 1.0000
тепе-теңдік келтірілген шамасы -
Жер бетіндегі су ағынының келтірілген0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000
шамасы -
Топырақ қабатымен жер асты суының 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000
арасындағы суалмасудың қарқыны -
Табиғи ылғалдаудың тиімділік 79.30 81.30 81.30 84.10 84.10
көрсеткіші -
Климаттың ыңғайлылық көрсеткіші 0.88 0.90 0.90 0.90 0.90
-
Топырақ белгісі 5.00 5.00 5.00 5.20 5.20
Ландшафтардың өнімділігі - , 4.40 4.50 4.50 4.59 4.59
цга
4- кестенің жалғасы
1 2 3 4 5 6
Өсімдіктердің табиғи биологиялық 6.00 6.00 6.00 6.00 6.00
өнімділігі- , тга
Табиғи жағдайдағы өсімдіктердің 4.40 4.68 4.68 4.59 4.59
биологиялық салмағы - , тга год
Өсімдіктердің биологиялық салмақтың 0.73 0.75 0.75 0.77 0.77
табиғи өнімділікке қатынастық шамасы
- , %
Табиғи өсімдіктердің құрғап топырақ 4.00 4.50 4.50 4.50 4.50
бетіне қорлану шамасы - , тга
год
0.67 0.75 0.75 0.75 0.75
Жүйелік талдау көрсеткендей, топырақтың биологиялық
өнімділігі(), жыл сайынғы өсімдік жамылғысының жер бетіндегі және жер
қабатындағы өсу қарқынын көрсетеді, ал топырақтың құнарлық белгісі (),
жер бетіндегі пайда болған органикалық заттардың құрылу жағдайына
байланысты, оның потенциалдық құнарлығын көрсетеді. Сондықтан, олардың
арасындағы байланысты, топырақтың биологиялық өнімділігінің ()
құрамына кіретін, өсімдік жамылғысының органикалық затқа айналған
салмағының қатынастық шамасын сипатайтын коэффицент () арқылы беруге
болады, яғни .
Соны мен, ландшафттар жүйесінің табиғи-экологиялық өнімділігіне баға
берудің негізінде, Сырдарья өзенінің төменгі алабындағы ландшафтар
жүйесіндегі, ол аймақтағы табиғи жүйенің потенциалдық қуаттық қорының
жоғары екендігіне қарамстан, топырақтың өнімділігінің өте төмен екендігін
және топырақтың даму қарқынының төмен екндігін көруге болады.
ІІ. СЫРДАРЬЯ ӨЗЕНІНІҢ АЛАБЫНДАҒЫ ШАРУАШЫЛЫҚ
ҚЫЗМЕТІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ АГРОЛАНДШАФТЫҚ ЖҮЙЕЛЕРДІҢ
ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ҚҰРЫЛУЫ ЖАҒДАЙЫ
2.1. Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафтық жүйесінің су-жер қорын
пайдалану дәрежесін бағалау
Сырдарья өзенінің төменгі аймағы (Қызылорда обласының шекар-асында)
218.4 мың га жерді алып жатыр. Областың шекрасында сегіз әкім-шілік аудан
орналасқан: Арал, Жалағаш, Сырдарья, Тереңөзек, Қармақшы, Қазалы, шиелі
және Жаңақорған (кесте 5).
Кесте 5 - Сырдарья өзенінің төменгі аймағы (Қызылорда обласының
шекарасында) әкімшілік ауданның құрамы
Ауданның аттары Ауданы, мың. га Суғармалы
егістік,%
Бар-лығы Оның ішінде
жайыл-ым шабын-дықсуғармалы
егістік
1 2 3 4 5 6
Арал 5660 - - 2.2 0.04
Жалағаш 2360 1660.7 57.1 31.5 1.33
Сырдарья 2790 2300.2 62.7 28.5 1.02
Тереңөзек 1590 2129.0 18.4 30.0 1.90
Қармақшы 2920 2035.0 37.4 25.1 0.86
Қазалы 3700 2761.7 76.4 30.1 0.81
Шиелі 1820 1301.0 24.0 36.2 1.99
Жаңақорған 1000 963.9 20.9 32.5 3.25
Барлығы 21840 13151.5 296.9 216.1 0.99
ХХ ғасырдың басында суғармалы егістік жерлер негізінен дөңес-атыз
тегістіктерге, өзен саласына, өзеннің жағалауына жақын тау етектеріне және
құрғақ атырауға орналасқан болатын. Жерді пайдалауға, оның ішінде
суғармалы егістікке тән бір нәрсе экстенсивтік жолмен игеру. Оған
негізінен суғармалы жерлерді игеруге жұмсалған күрдлелі қаржылар және халық
шаруашылығының басқада қорлары дәлел бола алады және оның нәтежесінің
арқасында Сырдарья өзенінің төменгі алабындағы жағарғы қарқын және кең
көлемде ауылшаруашылық мелиорациясының дамуы (кесте 6).
Кесте 6 - Сырдарья өзенінің төменгі алабындағы жер-су қорын
игерудың қарқыны
Кез-еңСуғару ауданы Пайдаланылған судың көлемі
, мың. , , мың.
мың. га гажыл мың. м3 м3га
1925 16.7 1.00 - 4.0 1.00 -
1930 46.0 2.75 5.86 5.3 1.32 0.26
1935 60.0 3.59 2.80 5.6 1.40 0.06
1940 72.0 4.31 2.40 6.0 1.50 0.08
1945 72.2 4.32 0.04 7.1 1.78 0.22
1950 72.4 4.33 0.04 12.4 3.10 1.06
1955 78.0 4.67 1.12 46.0 11.50 6.72
1960 88.0 5.27 2.00 38.6 9.65 -1.48
1965 102.0 6.10 2.80 36.5 9.13 -0.42
1970 125.0 7.49 4.60 45.1 11.28 1.72
1975 199.0 11.92 14.8 35.1 8.78 -2.00
1980 228.5 13.68 5.90 36.2 9.05 0.22
1985 252.0 15.09 4.70 35.8 8.95 -0.08
1990 233.0 13.95 -3.80 37.2 9.30 0.28
1995 229.8 13.76 -0.64 35.6 8.90 -0.40
2000 216.1 12.94 -2.74 32.8 8.20 -0.07
Сырдарья өзенінің төменгі алабындағы табиғи қорды пайдаланудың
үдемелі қарқынын бағалау үшін мына көрсеткіштерді пайдаландық:
- жер қорын пайдалану (суғармалы егістіктің ауданы -, оның өсуі
- және өсу қарқыны, мұнда - есептеу кезеңінің ұзақтығы);
- су қорын пайдалану ( суғару мөлшері - , оның өсуі - және
өсу қарқыны .
Қызылорда облысындағы суғармалы егістік жердің даму қарқынын көп
жылдық көлемде талдау жасасақ, онда екі жағдайды атап өту керек болады.
Суғармалы егістік жерлер 1925-1950 жылдар аралығында негізінен тұзданбаған
құнарлы жерлерге орналасқан болатын және олардың даму қарқыны және
суғаруға қажетті меншікті суғару мөлшері үлкен ( = 4.0 - 7.10 мың.
м3га) болған жоқ. Ал, 1950 жылдан бастап суғармалы егістік жерлерге
тұзданған топырақтар жүйесін пайдалудың және күрүш өсімдігін өсіруге
байланысты суғаруға қажетті меншікті суғару мөлшері өте тез өсті (=
35.0-46.0 мың. м3га).
Жалпы табиғи-техникалық әсердің нәтежесі бойынша табиғи жүйенің
өзге бөлшектеріне қарағанда су қоры оңай өзгеріск түседі. Себебі суғармалы
егістік жүйесінің дамуы, тек қана су көзінен үлкен су қорын пайдаланып қана
қоймай, сонымен қатар быраз көлемдегі ақаба сулар, қайта су көзіне түсіп,
оның ластануына алып келіп соқтырады. Сонымен қатар, қәзіргі кезде Сырдарья
өзенінің суғару мүмкіншілігі толығымен таусылған (кесте 7).
Кесте 7 - Сырдарья өзенінің төменгі алабындағы суды пайдаланудың
өзгеру сипаттамасы
Кез-ең
, км3
1960 1965
тұзданбаған нашар орташа жоғары
тұзданған тұзданған тұзданған
га
5.0 3.0-5.0 2.0-3,0 2,0
га
3.0 2.0-3.0 1.0-2.0 1.0
жаратынды бастапқы толық
Топырақ Топырақ Топырақ
түрі түрі түрі
1 2 3 4 5 6 7
Қазалы 6.78 Сұр-боз 0.7-0.8Сазды-сұр 0.6-0.7Сазды-батп
ақ
Қуван-Жанадарь6.78 Сұр-боз 0.7-0.8Сазды-сұр 0.6-0.7Сазды-батп
я ақ
Қызылорда 7.20 Сұр-боз 0.7-0.8Сазды-сұр 0.6-0.7Сазды-батп
ақ
Шиелі-Жаңақорғ7.70 Тақыр 0.7-0.8Аллювиальд0.6-0.7Сазды-б атп
ан ы-сазды ақ
Төгіскен 7.70 Тақыр 0.7-0.8Аллювиальд0.6-0.7Сазды-б атп
ы-сазды ақ
Сонымен, табиғаттың және оның ішінде топырақтың даму бағыты, демек,
пайда болған топырақтың сипаттамасы, немесе дәл айтқанда, эволюциялық
кезеңдердің нәтежесі бойынша кеңістік –уақыт масштабындағы бірін-бірі
ауыстырып отыратын географиялық аймақтардағы топырақ қатарының қаситеті
және құрамы, жылу және ылғалдың қатынастық шамасының негізінде анықталады,
яғни ландшафтардың гидротермикалық тәртібі ( ) бойынша.
12 кестедегі мәліметер көрсеткендей, мелиоративтік араласулар табиғи
жағдайға және қатынастық шамасына тікелей және жанамалай әсер етеді,
сондықтан табиғи аймақтардың жылжуы жүреді. Демек суғару, табиғи жүйенің
ылғалдану дәрежесін ден () өсіреді, ал ол аса ылғалданған
аймаққа өтуіне , немесе топырақтың гидроморфтық жағдайда дамуына
(мұнда - топырақ және жер асты суының арасындағы ылғал алмасу)
алып келеді.
Сонымен, ландшафтық-географиялық аймақтардағы топырақтың химиялық
құрамының пайда болуы, алмасу және жер асты суының аймағының қуыстардағы
ертінділер және олардың түрленуі түсетін күн сәулесінің қуатына және
химиялық құбылыстарға қажетті қуаттың шамасына байланысты және олар табиғи
жүйедегі қуат салмақ алмасу және гидротермикалық тәртібті сипаттайды.
2.4. Сырдарья өзенінің төменгі алабының жағдайындағы
агроландшафтардың өнімділігінің экологиялық бағасы
Агроөндірістік кешендік обылыстардағы жер және су қорын тиімді
пайдалану артықшылығы бойынша бірқатар мәселелерді шешу үшін, барлық
уақытта ауылшаруашылық өнімін өндірудегі жоғарғы және салыстырмалы тұрақты
өнімді аз заттық шығынмен қамтамасыз етуге арналған сынақтық
көрсеткіштерді пайдаланады.
Ауылшаруашылық дақылдардың агроландшафтық жүйедегі өнімділігін бағалау
үшын мына өрнекті пайдаланады [35]:
.
Агроландшафтық жүйедегі өсірілетіне ауылшаруашылық дақылдарының
орташа өнімділігін былай анықтайды:
,
мұнда - агроландшафтың салыстырмалы өнімділігі; -
ауылшаруашылық дақылдарының нақты өнімділігі, цга немесе тга; -
ауылшаруашылық дақылдарының килограмм өнімінің жанған кездегі
меншікті шығару жылулығы; - егістіктің жылуды потенциалдық тиімді
пайдалану коэффициенті (КПД), есептеу кезінде 3.0 тең деп қабылданды;
- ауылшаруашылық дақылдарының өнімнің құнды шаруашылық бөлігін
анықтауға арналған коэффициент; - агроландшафта өсірілген
ауылшаруашылық дақылдарының саны.
Қызылорда обласының 1960-2000 жылдар аралығындағы ауылшаруашылық
дақылдарының өнімнің шамасы 13 кестеде берілген [36].
Қызылорда обласының аудандарының көлеміндегі ауылшаруашылық дақылдарының
өнімі туралы мәліметерге жүйелік талдау және статистикалық өңдеу жүргізген
кезде көрсеткендей, олар көптеген жағдайда агроландшафтық жүйенің
агроэкологиялық, гидрогеологиялық, гидрогеохимиялық және топырақ-
мелиоративтік жағдайына байланысты (кесте 14).
Кесте 13 - Қызылорда обласының аудандарының көлеміндегі
ауылшаруашылық дақылдарының өнімнің (цга)
Дақылдар Жылдар
Дәндік
Дәндік
Дәндік
Дәндік 10.5
1960 1965 1970
1960 1980 2000 1960 1980 2000
Катиондардық қатынастық шамасы бойынша ирригациялық бағалау
41.9 33.6 39.7 52.3 55.4 58.3
0.71 0.48 0.66 1.03 1.24 1.40
1.19 1.63 1.21 0.79 0.72 0.63
1.42 0.96 1.32 2.19 2.48 2.79
Химиялық элементердің өте аса қанығуының қәуіптілігіне байланысьты
ирригациялық бағалау
1.40 2.06 1.52 0.91 0.79 0.71
33.1 33.0 42.1 37.0 43.7 35.0
0.71 0.48 0.66 1.10 1.27 1.40
1.28 0.88 0.89 1.52 1.28 1.67
Топырақтың ақ сорлану қәуіптігі бойынша суды бағалау
6.5-7.7.1 7.2 7.3 7.5 7.8 7.7
8
1.00 0.76 0.53 1.63 0.85 0.61 1.41
Өсімдіктің күю қәуіпіне байланысты суды бағалау
3.0 81.0 107.0 117 111.0197.0 157
Сырдарья өзенінің суының ауылшаруашылық өндірісіне жарамдылығын
бағалаудың нәтежесін көрсететін 16 кестедегі мәліметтерге байланысты, оның
суының ешбір шектеусіз жарамды екендігін көруге болады. Бірақта, біздер
білетіндей, топырақтың ақ сорлану құбылысы байқалады, егерде судың
құрамындағы магний кальцийге қарағанда басым болса, онда судыңсілтелеу
мүмкіншілігі қарқындайды және сонымен қатар оның құрамында топырақты ақ
сорға айналдыратын катиондардың құрамында болуына байланысты [44].
Агроландшафтардың техникалық бұзылу деңгейін бағалау. Сырдарья өзенінің
төменгі алабындағы жүргізілген табиғи-техникалық қызметтердің кезіндегі,
оның қорларын бақаласусыз пайдаланудың басымдылығынан және экологиялық
бағалау және сапрапшылдық әдістемелердің жоқтығынан, аймақтың табиғи
жүйесінің бөлшектерінің тозуының негізгі себебшісі болып отыр [18; 21; 24
- 33].
Табиғи жүйенің табиғи-техникалық бұзылу дәрежесін анықтау мақсатында
Сырдарья өзенінің төменгі алабындағы суғармалы егістіктің даму кезеңіне
талдау жүргізілді. Бұндай талдау жұмыстары, біріншіден – қәзіргі кездегі
экологиялық дағдырыс және тозуға алып келген, табиғи орта және өндірістік
қызметтің арасындағы негізгі қарама-қайшылықты анықтауға және екіншіден –
табиғи-техникалық бұзылысқа тап болған табиғи кешендерді қайта құру және
дағдырыстан шығу жолдарының бағытын және стратегиясын белгілеу болып
табылады.
Қазіргі кезде, мелиорация ілімінің саласында жобаланған шешімдердің
техникалық деңгейін бағалау үшін әртүрлі көрсеткіштердің баламаларын
салыстыру әдісі пайдаланылады[45]. Сондықтан, агроландшафтардың табиғи-
техникалық бұзылысқа түсу деңгейін анықтауға, табиғи қорларлды пайдаланудың
қатынастық сипаттамасының жәнетабиғи қорды пайдалану жүйесіндегі, оның
бөлшектерінің өзгеру көрсеткіштерін пайдалануға болады[22; 23]:
- аймақты агротехникалық жүйеге игеру дәрежесі бойынша:
,
мұнда - игерілген аймақтың ауданы, га; - табиғи немесе жартылай
табиғи экожүйенің ауданы, га;
- мелиорацияланған ауылшаруашылық жерлер бойынша:
,
мұнда - нақты суғару мөлшері немесе су көзінен алынған именшікті
судың көлемі, м3га; - белгілі бір табиғи-климаттық аймақта жылу және
ылғал қорының ыңғайлы қатынастық шамасын қамтьамасыз ететін суғарудың
топырақ-экологиялық мүмкіншілік мөлшері, м3га;
- су қорын пайдалану дәрежесі бойынша:
,
мұнда - өзен алабындағы жалпы су қорының шамасы, км3 немесе м3с;
- өзеннің төиенгі саласындағы экологиялық орнықтылықты қамтамасыз
ететін, санитарлық ағын, км3немесе м3с; - өндірістік мекемелер және
ауылшаруашылық ұйымдардың қажетілігін өтеу үшін алынатын су көлемі, км3
немесе м3с;
- судың гидрохимиялық тәртібінің өзгеруін бағалау бойынша:
,
мұнда - адамзаттың табиғи-техникалық қызметіне дейінгі өзен суының
жаратылыс тұздылығы, гл; - адамзаттың табиғи-техникалық қызметінің
кезеңдеріндегі өзен суының тұздылығы, гл.
- ақаба суларды су көзіне тастаған жағдайлар бойынша:
,
мұнда - коллектор-кәріз және төкпе сулар, км3 немесе м3с.
- суғармалы егістікжердің гидрохимиялық тәртібіне баға беру бойынша:
,
мұнда - нашар өнімді тұзданған жерлердің ауданы, га.
Сырдарья өзенінің төменгі алабындағы табиғи қорларды пайдалану
дәрежесіне талдау жасай отырып, оның агроландшафтық жүйесінің табиғи-
техникалық бұзылысқа түсу деңгейлерінің көрсету есептерін орындадық (кесте
17) [22, 23].
Кесте 17 - Сырдарья өзенінің төменгі алабындағы табиғи қорларды
пайдалану динамикасы және олардың табиғи жүйенің бөлшектерінің
тигізетін әсері
Жыл Ауданы, Тұзданған жердіңМеншікті су Суғару суының
мың. га ауданы, мың. га алу, тұздылығы, гл
мың. м3га
1920 25,5 0,06 - 4,5 0,0 0,40 1,00
1930 31,0 0,08 - 5,3 0,0 0,45 1,10
1940 35,0 0,09 - 6,0 0,0 0,50 1,25
1950 45,0 0,11 - 7,2 0,0 1,00 2,50
1960 103,0 0,26 12,2 0,12 8,2 0,1 1,50 3,75
1970 157,0 0,39 37,4 0,23 44,6 4,6 1,75 4,37
1980 447,1 1,11 283,8 0,63 25,4 2,2 1,80 4,50
1990 610,0 1.22 385,0 0,63 21,6 1,7 2,10 5,25
17 – кестедегі мәліметерден көрінгендей, ХХ ғасырда табиғат заңы және
табиғи құбылыстарды ескермеу, Сырдарья өзенінің төменгі алабындағы өндіріс
күшінің даму сипаттамасы табиғатты қорғаудың сипаттамасының қатынастық
шамасына сай келмеуіне алып келді.
ХХ ғасырдың бас кезінде Сырдарья өзенінің төменгі алабында суғармалы
егістік жерлер негізінен Сырдарьяға жанас тау етектерінде және төбелі
қатарларға, өзеннің сай-саласына және құрғақ өзен атырауларына, оңтүстік
Қазақстанның тау етегіндегі тегістіктердегі автоморфтық тұзданбаған,
ауылшаруашылық дақылдарын өсіруге ыңғайлы климаттық жағдайы бар жерлерге
орналасқан болатын. Бұл, 1900-1950 жылдар аралығында суғару мөлшері 4-8
мың. м3 құрады және олтабиғи агроландшафтық жүйедегі жылу, ылғал және
құнарлы заттар арасындағы тепе-теңдікті қамтамасыз етті. Суғармалы
жерлердің ауданының өсу салмағына қарап, оның ішінде ерекше тұзданған
жерлерді игеру және күріштік жүйелерін құру, бір гектарға шақандағы
суғару мөлшерін немесе меншікті су беру мөлшерінің үздіксіз өсіп отыруына
және 44,6 мың. м3 жетуіне алып келді. Осы мәліметер бойынша танапқа су
бөлу нүктесінен – ауылшаруашылық дақылдарының тамыры қабаты орналасқан
аймақ деңгейіндегі жылдық өнімсіз су шығынының шамасы топырақ бетідегі
потенциалдық буланудан 346 % немесе 3,46 есе көп. Бұның барлығы,
Сырдарья өзенінің төменгі алабындағы су және химиялық заттардың геологиялық
айналымының қарқынын оншақты рет өсірдіде, ол судың сапасының нашарлауына,
ерекше айтқанда өзендердің атырау бөлігінде, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
І. СЫРДАРЬЯ ӨЗЕНІНІҢ ТӨМЕНГІ АЛАБЫНЫҢ ТАБИҒИ-
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БАҒАСЫ
1.1. Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафтық-географиялық
жағдайы 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
1.2.Сырдарья өзенінің төменгі алабының табиғи-климаттық
жағдайы 7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
1.3.Сырдарья өзенінің төменгі алабының топырақ жүйесінің дамуының
ландшафтық географиялық заңдылықтары 11
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1.4.Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафтарының өнімділігін
ландшафтық экологиялық тұрғыда бағалау 13
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
ІІ. СЫРДАРЬЯ ӨЗЕНІНІҢ ТӨМЕНГІ АЛАБЫНДАҒЫ
ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІК ЖАҒДАЙДАҒЫ
АГРОЛАНДШАФТАРДЫҢ ҚҰРЫЛУЫ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТ ЕТУІ
2.1.Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафтық жүйесіндегі су
және жер қорын пайдаланудың бағасы 23
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
2.2.Сырдарья өзенінің төменгі алабының агроландшафттарының
топырақ мелиоративтік жағдайы 26
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
2.3.Шаруашылық қызметтік жағдайдағы агроландшафтардағы
топырақтың даму кезеңінің бағыты 32
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
2.4.Сырдарья өзенінің төменгі алабының агроландшафттарының
өнімділігінің экологиялық бағасы 34
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
ІІІ.СЫРДАРЬЯ ӨЗЕНІНІҢ ТӨМЕНГІ АЛАБЫНЫҢ ЛАНДШАФТТЫҚ-
ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДАН АУДАНДАСТЫРЫЛУЫ
3.1.Кешенді аудандастырудың негізгі қағидалары 49
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
3.2.Ландшафттық-экологиялық аудандастырылу 53
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ 65
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 67
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі: Қызылорда облысы негізінен Сырдарья өзенінің
төменгі алабында орналасқандықтан басқа аймақтарға қарағанда табиғи-
техникалық қысымға түсу жағынан ерекшеленеді. Себебі Сырдарья өзенінің
барлық аймағында болған өзгерістердің әсері оның төменгі саласында айрықша
бақалады, сондықтан Сырдарья өзенінің табиғи жүйесінің уақыт аралығында:
өткен қазіргі және болашақта болатын табиғи техникалық қысымның нәтижесі
бойынша өзгерістерді бағалаудың география ілімі үшін бағасы зор.
Қызылорда облысының табиғи жүйесін жан-жақты бағалауды Сырдарья
өзенінің төменгі алабының негізінде жүргізудің маңызы зор, себебі бұл
жағдайда табиғи жүйенің бір-біріне байланыстылығы және әсері сақталады.
Сондықтан жұмыстың барлық кезеңдерінде Сырдарья өзенінің төменгі алабының
табиғи жүйесінің қарастырдық.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері – Қызылорда облысының Сырдарья
өзенінің төменгі алабының табиғи-экологиялық бағасын, Сырдарья өзенінің
төменгі алабындағы шаруашылық қызметтік жағдайдағы агроландшафтардың
құрылуы және қызмет етуін, Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафттық-
географиялдық тұрғыдан аудандасуын, Сырдарья өзенінің алабының табиғи
жүйесінің табиғи және табиғи-техникалық жағдайын жан-жақты бағалау.
Қойылған мақсатқа жету үшін мынадай мәселелер кезекпен шешілді:
- Қызылорда облысының Сырдарья өзені алабының табиғи-экологиялық бағасын,
табиғи жүйесінің қалыптасу, ұйымдасу және қызымет ету мүмкіншілігін жан-
жақты бағалау;
- өзенінің төменгі алабындағы жер және су ресустарын шаруашылық
қызметтік жағдайдағы агроландшафтардың құрылуы және қызмет етуін пайдалану
дәрежесінің табиғи жүйенің экологиялық жағдайына әсерін бағалау;
- Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафттық- географиялдық тұрғыдан
аудандастару.
Зерттеу нысаны – Қызылорда облысының Сырдарья өзенінің төменгі алабының
ландшафттық жүйесі.
Зерттеу пәні - Қызылорда облысының Сырдарья өзенінің төменгі алабының
ландшафтық жүйесінің табиғи ұйымдастыру мүмкіншілігі және экологиялық
орнықтылығын жан-жақты бағалау.
Жұмыстың негізгі қорғалатын қағидалары:
- Қызылорда облысының Сырдарья өзенінің төменгі алабының аймақтық
жүйесінің табиғи-экологиялық ресурс әлеуесін жан-жақты бағалау;
- Қызылорда облысының Сырдарья өзенінің төменгі алабының саласының
өңірінің су және жер ресустары ауылшаруашылық өндірісіне пайдалану
дәрежесінің қарқынына байланысты табиғи – техникалық жүктеме нәтижесінде
ахуалының өзгеруі, эколгиялық жағдайы және орнықтылығының уақыт-кеңістік
өлшеміндегі бағдарламасы.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы:
- Қызылорда облысының Сырдарья өзенінің төменгі алабының көп салалық және
табиғи-экологиялық тұрғыда ресустық әлеуесін потенциалын негіздеу;
- өзен жүйенінің геоэкологиялық жағдайларын сипаттайтын сынақтық
бағалары;
- Қызылорда облысының Сырдарья өзені алабының табиғи-экологиялық бағасын,
табиғи жүйесінің қалыптасу, ұйымдасу және қызымет ету мүмкіншілігін жан-
жақты бағалау;
- өзенінің төменгі алабындағы жер және су ресустарын шаруашылық
қызметтік жағдайдағы агроландшафтардың құрылуы және қызмет етуін пайдалану
дәрежесінің табиғи жүйенің экологиялық жағдайына әсерін бағалауы.
І. СЫРДАРЬЯ ӨЗЕНІНІҢ ТӨМЕНГІ АЛАБЫНЫҢ ТАБИҒИ –ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафтық-географиялық
жағдайы
Оңтүстік Қазақтанның быраз аумағы (ОңтүстьікҚазақтан және Қызылорда
облысы) Сырдарья өзенінің төменгі алабына орналасқан. Сырдарья өзенінің
алабы жалпы оңтүстік шығытан солтүстік батысқа қапрап созылып жатыр.
Сырдарья өзенінің төменгі алабының солтүстік шекарасы болып Қаратау
жоталарының оңтүстік-батыс беткейі, Арал теңізінің алабындағы Қарақұм және
Кіші Борсық, ал оңтүстігі Қызылқұм және Жуанқұммен шектеседі.
Сырдарья өзенінің төменгі алабының жер бетейі жалпы бір тегіс болып
келеді. Оның жоғарғы бөлігі тау етегіндегі жазықтықтан басталып біртіндеп
көа аумақты алып жатқан Туран опатына дейін созылып жатыр. Сырдарья
өзенінің төменгі алабы Арал теңізіне қарай бағытталған біртегіс еңештікпен
ерекшеленеді. Өзеннің 1647 км ұзын байында жер бетінің еңештігі Шарадара
су қоймасынан (236-279 м БС) Арал теңізіне (54 м БС) 182-225 м төмендейді.
Бұл аймақта негізінен Қазақтан Республикасының Қызылода облысы орналасқан.
Оның географиялық орналасу координаты Гринвичтың нұсқауы бойынша сотүстік
белдеудегі 42о38 ден 47о49 және шығыс белдеудегі 59о21 ден 68о9 және жалпы
ауданы 248.996 мың км2, ол Қазақтан Республикасының 8.4 паыз ауданын
құрайды. Бұл аймақта Қазақтан Республикасының 3.9 пайыз халқы қоныстанған.
Қызылорда обласы әкімшілік-аймақтық жағдайы бойынша сегіз ауданға
бөлінеді: Жаңақорған, Шиелі, Сырдарья, Қаромақшы, Жалағаш, Қазалы және
Арал. Табиғи климаттық жағдайы бойынша үш аймаққа бөлінеді:
- бірінші – Жаңақорған және Шиелі ауданы;
- екінші – Қармақшы, Жалағаш және Сырдарлья ауданы;
- үшінші – Қазалы және Арал ауданы.
Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафтық жүйесін зеттеуге Л.С.
Берг [1], И.П. Герасимов [2], В.М. Боровский және М.А. Погребинскийо [3],
Г.В. Гельдыева және Л.К. Веселова [4], А.И. Голованов және С.И.
Қошқаровтардың [5 ] жұмыстары арналған.
Сырдарья өзенінің төменгі алабын ландшафты-географиялық тұрғыдан
аудандасу мәселесі Г.В.Гельдыева [4], В.М. Боровский [6], А.Г. Исаченко
[7], В.А. Чигаркин [8], Ж.С. Мұстафаев, А.Т. Қозыкеева, С.И. Өмірзақов
[9], Г.В. Гельдыева және В.М. Чупахин [10] ғылыми еңбектерінде
қарастырылған.
Сырдарья өзенінің төменгі алабын 15 ландшафтқа бөлген, ол бүртектес
аймақтық белгілерімен ерекшеленген бұртұтас генетикалық геожүйе және оның
құрамына әртүрлі ерекшелеген жекеленген геожүйенің бөлшектеіде кіреді (
сурет 1, 2 және 3, кесте 1).
Сырдарья өзенінің төменгі алабының оңтүстік бөлігінің сол жақ
жағалауында, жалпы ауданы 140000 га келетін , біркелкі орналасқан 34
ландшафт жатыр, оның ішікі бөлігінде ауылшаруашылық дақылдарын өсіруге
ыңғайлы, суғару ауданы 28500 га келетін Түгіскен суғару алқабы орналасқан.
Кесте 1 - Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафтық-
географиялық сипаттамасы
Ландшафтар Ландшафтар-дың Топырақтың түрі Ауданы,
түрі га
Түрі №
1 2 3 4 5
Солтүстік 14 Аллювиальдық Батпақты-, сазды - -
далалық батпақты
Туран
16 Аллювиальдық Аллювиальдық-сазды, сазды -300000
батпақты
17 Аллювиальдық Аллювиальдық-сазды -
20 Аллювиальдық Құрамында сор топырақ 100000
сездестетін
аллювиальдық-сазды және
сазды батпақты
21 Аллювиальдық Сазды- батпақты 70000
22 Аллювиальдық Сазды, сазды - батпақты -
23 Аллювиальдық Сазды, сазды - батпақты -
24 Аллювиальдық Тақыр 155000
25 Аллювиальдық Сортаң тақыр -
31 Аллювиальды-пролСортаң тақыр -
ювальдық
33 Аллювиальды-пролАллювиальдық – сазды, -
ювальдық далалық сазды
43 Эолды Барханды сазды -
Оңтүстік 15 Аллювиальдық Аллювиально-луговый и -
далалық лугово-болотный
Туран
18 Аллювиальдық Аллювиальдық- сазды және 198000
сазды - батпақ
19 Аллювиальдық Аллювиальдық- сазды және 80000
сазды - батпақ
22 Аллювиальдық Аллювиальдық- сазды және -
сазды - батпақ
24 Аллювиальдық Аллювиальдық- сазды және 155000
сазды - батпақ
28 Аллювиальды-пролДалалық аллювиальдық- сазды-
ювальдық
34 Аллювиальды-пролАллювиальдық-сазд ы, сазды- 140000
ювальдық батпақ
36 Аллювиальды-пролДалалық аллювиальдық- сазды-
ювальдықй
41 Эолды Барханды сазды -
44 Эолды Барханды сазды -
Сырдарья өзенінің төменгі алабының сол жағалауында 25-40 км еңдікпен
орналасқан , ауданы 198000 га 18 ландшафт жатыр, оның ішкі бөлігінде ауданы
46200 га келетін Солжағалаудағы Қызылорда суғару алқабы орын тепкен.
Сырдарья өзенінің төменгі алабының сол түстік жағалауының ең
солтүстік бөлігінде жалпы ауданы 155000 га келетін 24 ландшафт орналасқан,
оның ішкі бөлігінде ауданы 18700 га келетін Солжағалаудағы Қызылорда
суғару алқабының бір бөлігі орын тепкен.
Сырдарья өзенінің төменгі алабының оңтүстік жағалауында жалпы ауданы
100000 га келетін 24 ландшафт орын тепкен, оның ішкі бөлігінде ауданы 45600
га келетін Жаңақорған-Шиелі суғару алқабы орналасқан.
1.2 Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафтық жүйесінің дамуының
табиғи-климаттық жағдайы
Сырдарья өзенінің төменгі алабының ауа-райының жағдайы біркелкі болып
келеді: жыл бойы ауа жылулығының үлкен ауытқы өте континеталь-дығын, ауаның
құрғақшылығын, жауын-шашының өте аз екендігін көретеді.
Сырдарья өзенінің төменгі алабының ауа-райының жағдайының сипаттамасы,
оның саласына орналасқан бес метеорологиялық бекеттердің мәліметтері
бойынша берілген (кесте 2).
Орташа айлық ауаның жылу көрсеткіші бойынша ең ыстық ай шілде -
+26...28оС, ол кейбір күндері +44.6оС дейін көтеріледі. Ең суық ай –
қаңтар, ол кезде ауның орташа суықтығы -7...11оС,ал абсолюттік минимум-
33.4оС.
Жылдық ауа жылулығының абсолюттік ауытқу шамасы 78оС. Орташа жылдық
ауаның жылулығы 9.5оС ден 12.9оС аралығында. Орташа ноль градустан жоғары
кезеңнің ұзақтығы 235...275 тәулік, ал 10оС жоғары кезең 180...200 тәулікті
құрайды. Соңғы көктемгі аяз сәуір айының бірінші он күндігінде байқалады.
Аязсыз күндердің ұзақтығы 200 тәулік.Ең бірінші аяз қазан айының бірінші
онкүндігінде байқалады. Жыл бойындағы аязды күндердің ұзақтығы 107 ден 146
тәулік, оның ішінде жылымайтын күндер 19 дан 70 тәулік аралығында.
Кесте 2 - Сырдарья өзенінің төменгі алабының метеорологиялық сипаттамасы
Көрсет-кішАйлар Год
Шардара
Max
Max
Max
Max
Max
Шардара
Max
Max
Max
Max
Max
Шардара
Max
Max
Max
Max
Max 21.8
Қазалы Қуан-ЖаңаҚызыл-ордЖаңа-қорғТөгі скен
дарья а ан-Шиелі
Ландшафтың рет саны 24 18 23 19 34
Алқабтың ауданы, га 59450 67100 128900 45600 18500
Сұр-боз топырақ, га 6000
Сұр-боз тұзданған 12800 100
топырақ, га
Тұзданған тақыр 300 8400 14600 7900 4600
топырақ, га
Тұзданған саз топырақ, 3400 11800 3400 5000
га
Сазды-батпақ топырақ, 4950 20200 4400
га
Сазды-батпақ 14000 37400 16200
тұзданған топырақ, га
Кәдімгі ақ сор топырақ, 6000 8300
га
Сор араласқан тұзданған 41000 21600 8800
тақыр топырақ, га
Тұрақты құмдар, га 2600 2300 3600 100
Саздаре, га 3200
Батпақтар, га 9400
Ашық сұр топырақ, га 2400
Сорланған ашық сұр 2000
топырақ , га
Сазды-сұр топырақ, га 1900
Жаңақорған –Шиелі суғару алқабы Сырдарья өзенінің атырау бөлігінің бас
жағындағы оң жағалауына орналасқан. Суғару алқабының топырақ жамылғысы
кәдімгі ақ сор және тақырлардың бірлестігінде кездесетін далалық тақыр
топырақтардан және оның көп бөлігі аз дамыған ашық сұр және солтүстік сұр
топырақтардан құралған. Ал, жартылай гидроморфтық және гидроморфтық
топырақтар далалық саздардан, сазды-батпақтардан, сазды сұр топырақтардан
және ақ сорланған саздардан тұрады.
Төгіскен суғару алқабы Сырдарья өзенінің атырау бөлігінің бас
жағындағы сол жағалоауына орналасқан. Суғару алқабының топырақ жамылғысы
кәдімгі ақ сорлармен, ақ сорлы сазды және тақырлар бірлестігініе орналасқан
далалық бірлескен далалық тұзданған тақыр топырақтардан құралған.
1.4 Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафтық жүйесінің
өнімділігін ландшафты-экологиялық тұрғыда бағалау
Табиғи қорды тиімді пайдалануға ауа-райының әсерін бағалаудың негігі
түрі болып топырақтың өнімділігін агроклиматтық тұрғыда бағалау болырп
табылады. Қәзіргі кезде топырақтың агроклиматтық тұрғыдан өнімділігін
бағалаудың жолдарын негізінен үш топқа бөліп қарастырады [9]:
- климаттық - биологиялық белсенді жылудың жылдық жиынтығы ( ),
жауын-шашынның жылдық мөлшері( ), аязсыз кезеңнің ұзақтығы ( ),
ылғалдың булану шамасы ( ), фотосинтетикалық белсенді радиацияның
жылдық шамасы ( ), климаттың континетальдығы (), ауаның орташа
жылдық жылулығы ( );
- агроклиматтық – гидротермикалық коэффициенті ( ), ылғалдану
көрсеткіші ( ), ылғалдану коэффициенті (),
ылғалданудың бағасы ( ), құрғақшылық белгісі (),
құрғақшылық көрсеткіші ( ) , ылғалдану дәрежесі ( );
- табиғи-экологиялық – топырақтың биологиялық өнімділігі (),
топырақтың дамуына шығын болатын қуаттың шамасы ( ), топырақтағы
қарашіріктің шамасының өзгеруі ( ), топырақ қабатымен жер асты суының
арасындағы суалмасудың қарқыны ( ), аймақтың экологиялық жағдайы (
), топырақ белгісі (), климаттың ыңғайлылық көрсеткіші ( ),
ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігі ( ).
Топырақтың табиғи-экологиялық өнімділігін бағалау үшін, ландшафтық
жүйенің бөлшектерінің жеке өзгеріске түсуін сандық түрде сипаттай алатын,
мынандай интьегралдық көрсеткіштерді және өлшемдік межелерді пайдалануға
болады:
1. Өсімдіктің биологиялық өнімділігі [14]:
,
мұнда - ауылшаруашылық дақылдарының өте ыңғайлы биохимилық
қамтамасыз ету жағдайдаындағы потенциальдық өнімділігі; -өсімдіктің
жағдайын ескеретін коэффициент; - пропорционалдық коэффициент; -
мелиорацияның әсеерінен пайда болатын топырақтың биологиялық өнімділігі.
2. Топырақтың дамуына шығын болатын қуаттың шамасы [15]:
,
мұнда - топырақтың дамуына шығын болатын қуаттың шамасы,
ккалсм2 год; - топырақ бетінің жағдайын ескеретін коэффициент.
3. Ылғал және қуат арасындағы тепе-теңдік келтірілген шамасы [16]:
,
,
мұнда - жер бетінен болатын булану, мм; - нақты суғару
шамасы , мм; - жер бетіндегі ағын, мм; - топырақ қабатымен жер
асты суының арасындағы суалмасудың шамасы, мм; -гиперболические
тангенс, синус и косинус.
4. Топырақ қабатымен жер асты суының арасындағы суалмасудың қарқыны:
.
5. Жер асты суының қосымша қоректену шамасы, мм:
,
мұнда , - суғару жүйесіндегі суды тиімді пайдалану коэффициенті.
6. Клиаттың ыңғайлылық көрсеткіші [17]:
,
мұнда – ауа жылулығының орташа жылдық шамасы, оС; - В.Р.
Волобуевтың өрнегі бойынша анықталатын ылғалдаудың тиімділік көрсеткіші:
.
7. Интегральдық көрсеткіш және топырақ белгісі [17]:
,
мұнда - гуматтық қарашірік гумус, тга; -фульваттық
қарашірік , тга; - топырақтың құрамында жартылай және толық
пайдалануға болатын азат, фосфор және калийдың, жоғарғы мүмкіншілік
шамасына қатынасы; -гидротермикалық қышқылдық, мг-экв100 г. почвы.
8. Аймақтың экологиялық жағдайының көрсеткіші, ол залалданған
ауданның қатынастық шамасы бойынша анықталады [18, 19]:
,
мұнда - ластанған жерлердің жалпа ауданға қатынасы; -
застанудың түрін сипаттайтын коэффициент; - жер асту суының орналасу
деңгейін сипатайтын өлшемдік; - жер асты суының орналасу деңгейінің
келтірілген шамасы.
Айлық буланудың шамасын метеорологиялық мәліметтердің негізінде Н.Н.
Ивановтың өрнегі арқылы анықтауға болады[20]:
,
мұнда -ауа жылуының орташа айлық шамасы,оС; - салыстырмалы ауа
ылғалдылығының айлық орташа шамасы, %.
Дүние жүзінің көптеген елдеріндегідей Қазақстан Республикасының көптеген
метеорологиялық бекеттерінде күн сәулесінің фотосинтетикалық белсенді
радиациясын өлшеу жұмыстарының күрделілігіне байланысты, арнайы бекеттерде
ғана жүргізіледі. Ал іс жүзінде, оның шамасын анықтау үшін күн сәулесінің
фотосинтетикалық белсенді радиациясымен басқа метеорологиялық
дәлелдемелердің арасындағы эмпирикалық және жартылай эмпирикалық
байланыстарды пайдаланылды [11 - 15].
Соңғы жиырма жылдың ішінде Ресей және Қазақстан Республикасының ғалымдары
күн сәулесінің фотосинтетикалық белсенді радиациясымен басқа
метеорологиялық дәлелдемелердің арасындағы байланысты есептеуге арналған
аймақтық және жалпы математикалық өрнекті тапты. Оның ішінде, күн
сәулесінің фотосинтетикалық белсенді радиациясы () және жер бетінің
көлбеулігінің () және биіктігінің (), сонымен қатар ауа
жылулығының 10 оС жоғары кезеңіндегі жиынтығының () арасындағы
байланысты жоғары дәрежедегі корреляция коэффициенті дәлел бола алады.
Күн сәулесінің фотосинтетикалық белсенді радиациясы () мен ауа
жылулығының 10 оС жоғары кезеңіндегі жиынтығының () арасындағы
эмпирикалық байланыс [12]:
- жоғары дәрежеде ылғалданған аудандарда (В.С. Мезенцев және басқалар,
1966):
;
- Орал тауының аймағына (Г.В. Белененко, 1969):
;
- Беларусь мемлекетінің аймағында (М.Г. Голченко, 1971):
;
- Рессей және Орта Азияның құрғақшылық аймақтарында ( Ю.Н.
Никольский, В.В. Шабанов, 1986):
;
- Батыс Сібірдің оңтүстік-шығыс аймақтарында (В. В. Дорощенко,
1971):
.
Күн сәулесінің фотосинтетикалық белсенді радиациясы () мен жер
бетінің көлбеулігінің () және биіктігінің () арасындағы жартылай
эмпирикалық байланыстар [12]:
- Егеменді елдер одағының метеорологиялық бектері үшін (Б.М.
Братченко, 1967):
,
мұнда - мамыр және тамыз айларындағы күн сәулесінің шұғыласының
ұзақтығының оның мүмкіншілік шамасының қатынастың дәрежесінің пайызбен
өлшенген мәні;
- Орта Сібірь аймағына (В.М. Левшунов, 1971):
.
XX ғасырдың соңғы кездерінде, бұрынғы ССРО-ның агроөндірістік бөлімінде,
ауылшаруашылық дақылдарын алдын ала жобаланған өнімді алуға арналған
өсімдіктерді өсіру технологияларының кеңінен пайдалануына байланысты, күн
сәулесінің фотосинтетикалық белсенді радиациясы () арқылы
өсімдіктердің потенциалдық өнімін анықтау үшін Ю.Н. Никольский және В.В.
Шабановтың Ресей және Орта Азияның метеорологиялық бекет-терінің
мәліметтері бойынша табылған эмпирикалық өренгі кеңінен пайда-ланылды [10-
15]. Сондықтан, метеорологиялық бекеттердің ақпараттық мәліметтерін
пайдаланып күн сәулесінің фотосинтетикалық белсенді радиациясы ()
есептеу үшін Ю.Н. Никольский және В.В. Шабановтың [11], күн сәулесінің
фотосинтетикалық белсенді радиациясы () және ауа жылулығының 10 оС
жоғары кезеңіндегі жиынтығының () арасындағы эмпирикалық байланыс
пайдалануға болады.
Сырдарья өзенінің төменгі алабына орналасқан көп жылдық метеорологиялық
бекеттердің ақпараттық мәліметі бойынша, оның ландшафтық жүйесінің
өнімділігі анықталды (кесте 4) [20].
Ландшафтық жүйесінің өнімділігі климаттық және агроклиматтық
тұрғыдан бағалаудың негізгі мақсаты, табиғи жағдайда оның нақты жылу және
ылғалмен қамтамасыз етілу дәрежесін және табиғи жүйенің қуаттық
мүмкіншілігін анықтау болып табылады.
4- кестеде келтірілген мәліметтер көрсеткендей, Сырдарья өзенінің
төменгі алабының физика-географиялық жағдайы бірдей болғандықтан, оның
метеолологиялық көрсеткішьерінің ерекше ауытқуы байқалмайды. Сырдарья
өзенінің төменгі алабының бойында өсімдіктер жүйесінің өсіп-өнуі кезеңінде
жауын шашынның мөлшері өте аз, ал ауаның орташа тәуліктік жылулығы 10оС
жоғары жылудың жиынтығы және ылғалдың булану шамасы өте жоғары.
Сондықтан, ылғалмен қамтамасыз етлу коэффицентінің көресткіші ()-
0.11-0.15, ылғалдану көрсеткіші () – 0.05-0.08, құрғақшылық
белгісі () – 6.78- 7.70 және гидротермикалық коэффициент()- 0.32-
0.39, Сырдарья өзенінің төменгі алабының өсімдік жамылғысының табиғи
жағдайда ылғалмен қамтамасыз етлуінің өте төмен екендігін көрсетеді.
Ландшафтың өнімділігін табиғи-экологиялық тұрғыда бағалау,
биологиялық және геологиялық су және химиялық заттардың айналу қарқынына
ыңғайлы әсерән тигізетін, ландшафтардың агрометорогиялық қорын және жалпы
топырақ жүйенсінің даму кезеңінің бағытын анықтайтын, қуаттық қордың жан-
жақты сипатамасы.
Табиғи ландшафтар жүйесіндегі автоморфтың топырақтың даму жағдайында
биологиялық айналымның қарқыны шектелген, яғни ( ) -0.0010-0.0030
көрсеткіштік шамасы өте төмен, ал гидроморфтық және жартылай гидроморфтық
сазды және батпақты топырақтарға орналасқан тоғай өсімдіктерінің
биологиялық өнімділігі, салыстырмалы түрде қарағанда жоғары - ( =0.25-
0.30) (кесте 4).
Автоморфтың топырақтың даму жағдайында геологиялық су және химиялық
заттардың айналу шамасы ( = 0.00) нольге тең, себебі Сырдарья
өзенінің төменгі алабының табиғи жүйесіндегі ландшафтардың өте жоғары
булану () мүмкіншілігі, жауын-шашынның геологиялық су айналымына
қатынысуына мүмкіншілік бермейді.
Бірақта, жер асты сулары жер бетіне жақын орналасқан жағдайда ,олар
топырақтың даму кезеңіне қатысады және бұндай ландшафтық жүйелерде сазды
топырақтар пайда болған, ал жер асты сулары жоғары тұзданған ландшафтарда,
ақ сорлармен бірлескен сазды-батпақты топырақтар кездеседі. Сондықтан,
табиғи жағдайда Сырдарья өзенінің төменгі алабындағы барлық ландшафтар
жүйесінде топырақтың дамуына пайданылатын күн сәулесінің қуаттың шамасы
өте төмен () – 0.0268-0.0393, оған осы өңірде жиі кездесетін тақырға
ұқсаған топырақтар және тақырлар, сор және ақ сорлармен бірлескен сазды-
батпақтар дәлел бола алады.
Жоғарыда келтірілен мәліметерге сүйене отырып, топырақ белгісінің ()
қажетті жоғарғы деңгейде ландшафтардың қасиетін сипаттай алатынын және
ауданның климаттының түрі туралы мардымсызға ақпарат бере алатынын көруге
болады (кесте 4). Бұл кемшілікті климаттың ыңғайлығының коэффициенті
() толықтыра алады, ол климаттың өсімдіктің өсіп-өнуіне ыңғайлы
дәрежесін сипаттайды.
4 – кестеде көрестілгендей, өсімдіктің биологиялық салмағы () жоғары
дәрежедегі дәлдікпен өсімдіктің өсіп-өну кезеңінің соңындағы топырақ бетіне
түсетін өсімдіктің қалдығының шіру шамасын (), ал оның құрамындағы
химиляқ заттар белгілі болған жағдайда өсімдіктің биологиялық салмағының
өнімділігін () анықтауға мүмкіндік береді. Сырдарья өзенінің төменгі
алабындағы жалпы табиғи өсімдіктер жүйесіндегі өсімдіктің биологиялық
салмағы 6.00 тга дан жоғары емес, ал өсіп-өну кезеңінің соңындағы топырақ
бетіне шамасы 1.20 тга, себебі далалы аймақарда өсімдіктің биологиялық
салмағының негізгі бөлігін, олардың тамыр жүйесі құрайды. Бірақта, топырақ
бетіне түскен өсімдіктің биологиялық салмағы, қышқылдардан босаудың
барысында толығымен шіріп кетеді және олар жоғары дәрежедегі қуыстанған
қарашірік заттарға айналады.
Кесте 4 - Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафтық жүйесінің табиғи-
экологиялық өнімділігін бағалау
Көрсеткіштер Сырдарья өзенінің төменгі алабының ланджшафтық жүйесі
Қазалы Қуан-ЖаңадарьяҚызылорда Жаңа-қорған-ШТөгіскен
иелі
1 2 3 4 5 6
Ландшафтардың рет саны 24 18 23 19 34
Метеорологиялық бекеттер Қазалы Қызылорда Қызылорда Шиелі Аққұм
Ландшафтың өнімділігін климаттық қор байынша тұрғыда бағалау
Ауаның белсенді жылулығының жиынтығы 3600-4200 3400-4000 3600-4200 3600-4200 3600-4200
Ауадағы жетіспейтін ылғал қорының 2750 2850 2385 2010 2985
жиынтығы, мб
Жылдық жауын-шашынның мөлшері,, 37,2-157,7 115-130 81,7-163,1 71,5-162,5 150-200
мм
Аязсыз кезеңнің ұзақтығы , 180-200 175-205 180-200 180-200 180-200
тәулік
Климаттың континетальдығы, 77,2 80,4 79,7 76,4 78,0
Фотосинтетикалық белсенді 42.76 43.35 43.35 46.92 46.92
радиа-цияның жылдық шамасы ,
ккалсм2
Ылғалдың булану шамасы , мм 1060 1043 1043 1200 1211
Ауаның орташа жылдық жылулығы, 8.0 8.9 8.9 11.1 11.1
Ландшафтың өнімділігін агроклиматтық қор бойынша бағалау
Ылғалдану көрсеткіші - 0.06 0.05 0.07 0.08 0.05
4- кестенің жалғасы
1 2 3 4 5 6
Ылғалдану коэффициенті 0.15 0.14 0.14 0.13 0.13
Құрғақшылық белгісі 6.78 7.14 7.14 7.70 7.70
Гидротермикалық коэффициенті - 0,37 0,32 0,39 0,38 0,36
Ландшафтың өнімділігін табиғи-экологиялық бағасы
Топырақтың биологиялық өнімділігі 0.0010 0.0010 0.0010 0.0030 0.0030
-
Топырақтың дамуына шығын болатын 0.0393 0.0393 0.0393 0.0268 0.0268
қуаттың шамасы -
Ылғал және қуат арасындағы 1.0000 1.0000 1.0000 1.0000 1.0000
тепе-теңдік келтірілген шамасы -
Жер бетіндегі су ағынының келтірілген0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000
шамасы -
Топырақ қабатымен жер асты суының 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000
арасындағы суалмасудың қарқыны -
Табиғи ылғалдаудың тиімділік 79.30 81.30 81.30 84.10 84.10
көрсеткіші -
Климаттың ыңғайлылық көрсеткіші 0.88 0.90 0.90 0.90 0.90
-
Топырақ белгісі 5.00 5.00 5.00 5.20 5.20
Ландшафтардың өнімділігі - , 4.40 4.50 4.50 4.59 4.59
цга
4- кестенің жалғасы
1 2 3 4 5 6
Өсімдіктердің табиғи биологиялық 6.00 6.00 6.00 6.00 6.00
өнімділігі- , тга
Табиғи жағдайдағы өсімдіктердің 4.40 4.68 4.68 4.59 4.59
биологиялық салмағы - , тга год
Өсімдіктердің биологиялық салмақтың 0.73 0.75 0.75 0.77 0.77
табиғи өнімділікке қатынастық шамасы
- , %
Табиғи өсімдіктердің құрғап топырақ 4.00 4.50 4.50 4.50 4.50
бетіне қорлану шамасы - , тга
год
0.67 0.75 0.75 0.75 0.75
Жүйелік талдау көрсеткендей, топырақтың биологиялық
өнімділігі(), жыл сайынғы өсімдік жамылғысының жер бетіндегі және жер
қабатындағы өсу қарқынын көрсетеді, ал топырақтың құнарлық белгісі (),
жер бетіндегі пайда болған органикалық заттардың құрылу жағдайына
байланысты, оның потенциалдық құнарлығын көрсетеді. Сондықтан, олардың
арасындағы байланысты, топырақтың биологиялық өнімділігінің ()
құрамына кіретін, өсімдік жамылғысының органикалық затқа айналған
салмағының қатынастық шамасын сипатайтын коэффицент () арқылы беруге
болады, яғни .
Соны мен, ландшафттар жүйесінің табиғи-экологиялық өнімділігіне баға
берудің негізінде, Сырдарья өзенінің төменгі алабындағы ландшафтар
жүйесіндегі, ол аймақтағы табиғи жүйенің потенциалдық қуаттық қорының
жоғары екендігіне қарамстан, топырақтың өнімділігінің өте төмен екендігін
және топырақтың даму қарқынының төмен екндігін көруге болады.
ІІ. СЫРДАРЬЯ ӨЗЕНІНІҢ АЛАБЫНДАҒЫ ШАРУАШЫЛЫҚ
ҚЫЗМЕТІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ АГРОЛАНДШАФТЫҚ ЖҮЙЕЛЕРДІҢ
ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ҚҰРЫЛУЫ ЖАҒДАЙЫ
2.1. Сырдарья өзенінің төменгі алабының ландшафтық жүйесінің су-жер қорын
пайдалану дәрежесін бағалау
Сырдарья өзенінің төменгі аймағы (Қызылорда обласының шекар-асында)
218.4 мың га жерді алып жатыр. Областың шекрасында сегіз әкім-шілік аудан
орналасқан: Арал, Жалағаш, Сырдарья, Тереңөзек, Қармақшы, Қазалы, шиелі
және Жаңақорған (кесте 5).
Кесте 5 - Сырдарья өзенінің төменгі аймағы (Қызылорда обласының
шекарасында) әкімшілік ауданның құрамы
Ауданның аттары Ауданы, мың. га Суғармалы
егістік,%
Бар-лығы Оның ішінде
жайыл-ым шабын-дықсуғармалы
егістік
1 2 3 4 5 6
Арал 5660 - - 2.2 0.04
Жалағаш 2360 1660.7 57.1 31.5 1.33
Сырдарья 2790 2300.2 62.7 28.5 1.02
Тереңөзек 1590 2129.0 18.4 30.0 1.90
Қармақшы 2920 2035.0 37.4 25.1 0.86
Қазалы 3700 2761.7 76.4 30.1 0.81
Шиелі 1820 1301.0 24.0 36.2 1.99
Жаңақорған 1000 963.9 20.9 32.5 3.25
Барлығы 21840 13151.5 296.9 216.1 0.99
ХХ ғасырдың басында суғармалы егістік жерлер негізінен дөңес-атыз
тегістіктерге, өзен саласына, өзеннің жағалауына жақын тау етектеріне және
құрғақ атырауға орналасқан болатын. Жерді пайдалауға, оның ішінде
суғармалы егістікке тән бір нәрсе экстенсивтік жолмен игеру. Оған
негізінен суғармалы жерлерді игеруге жұмсалған күрдлелі қаржылар және халық
шаруашылығының басқада қорлары дәлел бола алады және оның нәтежесінің
арқасында Сырдарья өзенінің төменгі алабындағы жағарғы қарқын және кең
көлемде ауылшаруашылық мелиорациясының дамуы (кесте 6).
Кесте 6 - Сырдарья өзенінің төменгі алабындағы жер-су қорын
игерудың қарқыны
Кез-еңСуғару ауданы Пайдаланылған судың көлемі
, мың. , , мың.
мың. га гажыл мың. м3 м3га
1925 16.7 1.00 - 4.0 1.00 -
1930 46.0 2.75 5.86 5.3 1.32 0.26
1935 60.0 3.59 2.80 5.6 1.40 0.06
1940 72.0 4.31 2.40 6.0 1.50 0.08
1945 72.2 4.32 0.04 7.1 1.78 0.22
1950 72.4 4.33 0.04 12.4 3.10 1.06
1955 78.0 4.67 1.12 46.0 11.50 6.72
1960 88.0 5.27 2.00 38.6 9.65 -1.48
1965 102.0 6.10 2.80 36.5 9.13 -0.42
1970 125.0 7.49 4.60 45.1 11.28 1.72
1975 199.0 11.92 14.8 35.1 8.78 -2.00
1980 228.5 13.68 5.90 36.2 9.05 0.22
1985 252.0 15.09 4.70 35.8 8.95 -0.08
1990 233.0 13.95 -3.80 37.2 9.30 0.28
1995 229.8 13.76 -0.64 35.6 8.90 -0.40
2000 216.1 12.94 -2.74 32.8 8.20 -0.07
Сырдарья өзенінің төменгі алабындағы табиғи қорды пайдаланудың
үдемелі қарқынын бағалау үшін мына көрсеткіштерді пайдаландық:
- жер қорын пайдалану (суғармалы егістіктің ауданы -, оның өсуі
- және өсу қарқыны, мұнда - есептеу кезеңінің ұзақтығы);
- су қорын пайдалану ( суғару мөлшері - , оның өсуі - және
өсу қарқыны .
Қызылорда облысындағы суғармалы егістік жердің даму қарқынын көп
жылдық көлемде талдау жасасақ, онда екі жағдайды атап өту керек болады.
Суғармалы егістік жерлер 1925-1950 жылдар аралығында негізінен тұзданбаған
құнарлы жерлерге орналасқан болатын және олардың даму қарқыны және
суғаруға қажетті меншікті суғару мөлшері үлкен ( = 4.0 - 7.10 мың.
м3га) болған жоқ. Ал, 1950 жылдан бастап суғармалы егістік жерлерге
тұзданған топырақтар жүйесін пайдалудың және күрүш өсімдігін өсіруге
байланысты суғаруға қажетті меншікті суғару мөлшері өте тез өсті (=
35.0-46.0 мың. м3га).
Жалпы табиғи-техникалық әсердің нәтежесі бойынша табиғи жүйенің
өзге бөлшектеріне қарағанда су қоры оңай өзгеріск түседі. Себебі суғармалы
егістік жүйесінің дамуы, тек қана су көзінен үлкен су қорын пайдаланып қана
қоймай, сонымен қатар быраз көлемдегі ақаба сулар, қайта су көзіне түсіп,
оның ластануына алып келіп соқтырады. Сонымен қатар, қәзіргі кезде Сырдарья
өзенінің суғару мүмкіншілігі толығымен таусылған (кесте 7).
Кесте 7 - Сырдарья өзенінің төменгі алабындағы суды пайдаланудың
өзгеру сипаттамасы
Кез-ең
, км3
1960 1965
тұзданбаған нашар орташа жоғары
тұзданған тұзданған тұзданған
га
5.0 3.0-5.0 2.0-3,0 2,0
га
3.0 2.0-3.0 1.0-2.0 1.0
жаратынды бастапқы толық
Топырақ Топырақ Топырақ
түрі түрі түрі
1 2 3 4 5 6 7
Қазалы 6.78 Сұр-боз 0.7-0.8Сазды-сұр 0.6-0.7Сазды-батп
ақ
Қуван-Жанадарь6.78 Сұр-боз 0.7-0.8Сазды-сұр 0.6-0.7Сазды-батп
я ақ
Қызылорда 7.20 Сұр-боз 0.7-0.8Сазды-сұр 0.6-0.7Сазды-батп
ақ
Шиелі-Жаңақорғ7.70 Тақыр 0.7-0.8Аллювиальд0.6-0.7Сазды-б атп
ан ы-сазды ақ
Төгіскен 7.70 Тақыр 0.7-0.8Аллювиальд0.6-0.7Сазды-б атп
ы-сазды ақ
Сонымен, табиғаттың және оның ішінде топырақтың даму бағыты, демек,
пайда болған топырақтың сипаттамасы, немесе дәл айтқанда, эволюциялық
кезеңдердің нәтежесі бойынша кеңістік –уақыт масштабындағы бірін-бірі
ауыстырып отыратын географиялық аймақтардағы топырақ қатарының қаситеті
және құрамы, жылу және ылғалдың қатынастық шамасының негізінде анықталады,
яғни ландшафтардың гидротермикалық тәртібі ( ) бойынша.
12 кестедегі мәліметер көрсеткендей, мелиоративтік араласулар табиғи
жағдайға және қатынастық шамасына тікелей және жанамалай әсер етеді,
сондықтан табиғи аймақтардың жылжуы жүреді. Демек суғару, табиғи жүйенің
ылғалдану дәрежесін ден () өсіреді, ал ол аса ылғалданған
аймаққа өтуіне , немесе топырақтың гидроморфтық жағдайда дамуына
(мұнда - топырақ және жер асты суының арасындағы ылғал алмасу)
алып келеді.
Сонымен, ландшафтық-географиялық аймақтардағы топырақтың химиялық
құрамының пайда болуы, алмасу және жер асты суының аймағының қуыстардағы
ертінділер және олардың түрленуі түсетін күн сәулесінің қуатына және
химиялық құбылыстарға қажетті қуаттың шамасына байланысты және олар табиғи
жүйедегі қуат салмақ алмасу және гидротермикалық тәртібті сипаттайды.
2.4. Сырдарья өзенінің төменгі алабының жағдайындағы
агроландшафтардың өнімділігінің экологиялық бағасы
Агроөндірістік кешендік обылыстардағы жер және су қорын тиімді
пайдалану артықшылығы бойынша бірқатар мәселелерді шешу үшін, барлық
уақытта ауылшаруашылық өнімін өндірудегі жоғарғы және салыстырмалы тұрақты
өнімді аз заттық шығынмен қамтамасыз етуге арналған сынақтық
көрсеткіштерді пайдаланады.
Ауылшаруашылық дақылдардың агроландшафтық жүйедегі өнімділігін бағалау
үшын мына өрнекті пайдаланады [35]:
.
Агроландшафтық жүйедегі өсірілетіне ауылшаруашылық дақылдарының
орташа өнімділігін былай анықтайды:
,
мұнда - агроландшафтың салыстырмалы өнімділігі; -
ауылшаруашылық дақылдарының нақты өнімділігі, цга немесе тга; -
ауылшаруашылық дақылдарының килограмм өнімінің жанған кездегі
меншікті шығару жылулығы; - егістіктің жылуды потенциалдық тиімді
пайдалану коэффициенті (КПД), есептеу кезінде 3.0 тең деп қабылданды;
- ауылшаруашылық дақылдарының өнімнің құнды шаруашылық бөлігін
анықтауға арналған коэффициент; - агроландшафта өсірілген
ауылшаруашылық дақылдарының саны.
Қызылорда обласының 1960-2000 жылдар аралығындағы ауылшаруашылық
дақылдарының өнімнің шамасы 13 кестеде берілген [36].
Қызылорда обласының аудандарының көлеміндегі ауылшаруашылық дақылдарының
өнімі туралы мәліметерге жүйелік талдау және статистикалық өңдеу жүргізген
кезде көрсеткендей, олар көптеген жағдайда агроландшафтық жүйенің
агроэкологиялық, гидрогеологиялық, гидрогеохимиялық және топырақ-
мелиоративтік жағдайына байланысты (кесте 14).
Кесте 13 - Қызылорда обласының аудандарының көлеміндегі
ауылшаруашылық дақылдарының өнімнің (цга)
Дақылдар Жылдар
Дәндік
Дәндік
Дәндік
Дәндік 10.5
1960 1965 1970
1960 1980 2000 1960 1980 2000
Катиондардық қатынастық шамасы бойынша ирригациялық бағалау
41.9 33.6 39.7 52.3 55.4 58.3
0.71 0.48 0.66 1.03 1.24 1.40
1.19 1.63 1.21 0.79 0.72 0.63
1.42 0.96 1.32 2.19 2.48 2.79
Химиялық элементердің өте аса қанығуының қәуіптілігіне байланысьты
ирригациялық бағалау
1.40 2.06 1.52 0.91 0.79 0.71
33.1 33.0 42.1 37.0 43.7 35.0
0.71 0.48 0.66 1.10 1.27 1.40
1.28 0.88 0.89 1.52 1.28 1.67
Топырақтың ақ сорлану қәуіптігі бойынша суды бағалау
6.5-7.7.1 7.2 7.3 7.5 7.8 7.7
8
1.00 0.76 0.53 1.63 0.85 0.61 1.41
Өсімдіктің күю қәуіпіне байланысты суды бағалау
3.0 81.0 107.0 117 111.0197.0 157
Сырдарья өзенінің суының ауылшаруашылық өндірісіне жарамдылығын
бағалаудың нәтежесін көрсететін 16 кестедегі мәліметтерге байланысты, оның
суының ешбір шектеусіз жарамды екендігін көруге болады. Бірақта, біздер
білетіндей, топырақтың ақ сорлану құбылысы байқалады, егерде судың
құрамындағы магний кальцийге қарағанда басым болса, онда судыңсілтелеу
мүмкіншілігі қарқындайды және сонымен қатар оның құрамында топырақты ақ
сорға айналдыратын катиондардың құрамында болуына байланысты [44].
Агроландшафтардың техникалық бұзылу деңгейін бағалау. Сырдарья өзенінің
төменгі алабындағы жүргізілген табиғи-техникалық қызметтердің кезіндегі,
оның қорларын бақаласусыз пайдаланудың басымдылығынан және экологиялық
бағалау және сапрапшылдық әдістемелердің жоқтығынан, аймақтың табиғи
жүйесінің бөлшектерінің тозуының негізгі себебшісі болып отыр [18; 21; 24
- 33].
Табиғи жүйенің табиғи-техникалық бұзылу дәрежесін анықтау мақсатында
Сырдарья өзенінің төменгі алабындағы суғармалы егістіктің даму кезеңіне
талдау жүргізілді. Бұндай талдау жұмыстары, біріншіден – қәзіргі кездегі
экологиялық дағдырыс және тозуға алып келген, табиғи орта және өндірістік
қызметтің арасындағы негізгі қарама-қайшылықты анықтауға және екіншіден –
табиғи-техникалық бұзылысқа тап болған табиғи кешендерді қайта құру және
дағдырыстан шығу жолдарының бағытын және стратегиясын белгілеу болып
табылады.
Қазіргі кезде, мелиорация ілімінің саласында жобаланған шешімдердің
техникалық деңгейін бағалау үшін әртүрлі көрсеткіштердің баламаларын
салыстыру әдісі пайдаланылады[45]. Сондықтан, агроландшафтардың табиғи-
техникалық бұзылысқа түсу деңгейін анықтауға, табиғи қорларлды пайдаланудың
қатынастық сипаттамасының жәнетабиғи қорды пайдалану жүйесіндегі, оның
бөлшектерінің өзгеру көрсеткіштерін пайдалануға болады[22; 23]:
- аймақты агротехникалық жүйеге игеру дәрежесі бойынша:
,
мұнда - игерілген аймақтың ауданы, га; - табиғи немесе жартылай
табиғи экожүйенің ауданы, га;
- мелиорацияланған ауылшаруашылық жерлер бойынша:
,
мұнда - нақты суғару мөлшері немесе су көзінен алынған именшікті
судың көлемі, м3га; - белгілі бір табиғи-климаттық аймақта жылу және
ылғал қорының ыңғайлы қатынастық шамасын қамтьамасыз ететін суғарудың
топырақ-экологиялық мүмкіншілік мөлшері, м3га;
- су қорын пайдалану дәрежесі бойынша:
,
мұнда - өзен алабындағы жалпы су қорының шамасы, км3 немесе м3с;
- өзеннің төиенгі саласындағы экологиялық орнықтылықты қамтамасыз
ететін, санитарлық ағын, км3немесе м3с; - өндірістік мекемелер және
ауылшаруашылық ұйымдардың қажетілігін өтеу үшін алынатын су көлемі, км3
немесе м3с;
- судың гидрохимиялық тәртібінің өзгеруін бағалау бойынша:
,
мұнда - адамзаттың табиғи-техникалық қызметіне дейінгі өзен суының
жаратылыс тұздылығы, гл; - адамзаттың табиғи-техникалық қызметінің
кезеңдеріндегі өзен суының тұздылығы, гл.
- ақаба суларды су көзіне тастаған жағдайлар бойынша:
,
мұнда - коллектор-кәріз және төкпе сулар, км3 немесе м3с.
- суғармалы егістікжердің гидрохимиялық тәртібіне баға беру бойынша:
,
мұнда - нашар өнімді тұзданған жерлердің ауданы, га.
Сырдарья өзенінің төменгі алабындағы табиғи қорларды пайдалану
дәрежесіне талдау жасай отырып, оның агроландшафтық жүйесінің табиғи-
техникалық бұзылысқа түсу деңгейлерінің көрсету есептерін орындадық (кесте
17) [22, 23].
Кесте 17 - Сырдарья өзенінің төменгі алабындағы табиғи қорларды
пайдалану динамикасы және олардың табиғи жүйенің бөлшектерінің
тигізетін әсері
Жыл Ауданы, Тұзданған жердіңМеншікті су Суғару суының
мың. га ауданы, мың. га алу, тұздылығы, гл
мың. м3га
1920 25,5 0,06 - 4,5 0,0 0,40 1,00
1930 31,0 0,08 - 5,3 0,0 0,45 1,10
1940 35,0 0,09 - 6,0 0,0 0,50 1,25
1950 45,0 0,11 - 7,2 0,0 1,00 2,50
1960 103,0 0,26 12,2 0,12 8,2 0,1 1,50 3,75
1970 157,0 0,39 37,4 0,23 44,6 4,6 1,75 4,37
1980 447,1 1,11 283,8 0,63 25,4 2,2 1,80 4,50
1990 610,0 1.22 385,0 0,63 21,6 1,7 2,10 5,25
17 – кестедегі мәліметерден көрінгендей, ХХ ғасырда табиғат заңы және
табиғи құбылыстарды ескермеу, Сырдарья өзенінің төменгі алабындағы өндіріс
күшінің даму сипаттамасы табиғатты қорғаудың сипаттамасының қатынастық
шамасына сай келмеуіне алып келді.
ХХ ғасырдың бас кезінде Сырдарья өзенінің төменгі алабында суғармалы
егістік жерлер негізінен Сырдарьяға жанас тау етектерінде және төбелі
қатарларға, өзеннің сай-саласына және құрғақ өзен атырауларына, оңтүстік
Қазақстанның тау етегіндегі тегістіктердегі автоморфтық тұзданбаған,
ауылшаруашылық дақылдарын өсіруге ыңғайлы климаттық жағдайы бар жерлерге
орналасқан болатын. Бұл, 1900-1950 жылдар аралығында суғару мөлшері 4-8
мың. м3 құрады және олтабиғи агроландшафтық жүйедегі жылу, ылғал және
құнарлы заттар арасындағы тепе-теңдікті қамтамасыз етті. Суғармалы
жерлердің ауданының өсу салмағына қарап, оның ішінде ерекше тұзданған
жерлерді игеру және күріштік жүйелерін құру, бір гектарға шақандағы
суғару мөлшерін немесе меншікті су беру мөлшерінің үздіксіз өсіп отыруына
және 44,6 мың. м3 жетуіне алып келді. Осы мәліметер бойынша танапқа су
бөлу нүктесінен – ауылшаруашылық дақылдарының тамыры қабаты орналасқан
аймақ деңгейіндегі жылдық өнімсіз су шығынының шамасы топырақ бетідегі
потенциалдық буланудан 346 % немесе 3,46 есе көп. Бұның барлығы,
Сырдарья өзенінің төменгі алабындағы су және химиялық заттардың геологиялық
айналымының қарқынын оншақты рет өсірдіде, ол судың сапасының нашарлауына,
ерекше айтқанда өзендердің атырау бөлігінде, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz