Кеңестік дәуірде социалистік реализм әдісі талаптарына сәйкес жазылған қазақ романдарын оқытуда алда тұрған міндеттерді айқындау, шешім іздестіру
КІРІСПЕ
1 КЕҢЕС ДӘУІРІНДЕГІ ҚАЗАҚ РОМАНДАРЫНЫҢ РУХАНИ ӨМІРІМІЗДЕГІ ОРНЫ
1.1 Кeңec дәуiрiндeгi қaзaқ әдeбиeтi жәнe coциaлиcтiк рeaлизм әдici
1.2 Кеңес дәуіріндегі партиялық талаптармен социалистік реализм әдісі арқылы жазылған қазақ романдары
2. Ғ.МҮСІРЕПОВТЫҢ «ОЯНҒАН ӨЛКЕ» ЖӘНЕ Ғ.МҰСТАФИННІҢ «ДАУЫЛДАН КЕЙІН» РОМАНДАРЫН ТАНЫТЫП ЗЕРДЕЛЕУ
2.1.Ғ.Мүсірепов пен Ғ.Мұстафиннің суреткерлік шеберліктері
КІРІСПЕ
1 КЕҢЕС ДӘУІРІНДЕГІ ҚАЗАҚ РОМАНДАРЫНЫҢ РУХАНИ ӨМІРІМІЗДЕГІ ОРНЫ
1.1 Кeңec дәуiрiндeгi қaзaқ әдeбиeтi жәнe coциaлиcтiк рeaлизм әдici
1.2 Кеңес дәуіріндегі партиялық талаптармен социалистік реализм әдісі арқылы жазылған қазақ романдары
2. Ғ.МҮСІРЕПОВТЫҢ «ОЯНҒАН ӨЛКЕ» ЖӘНЕ Ғ.МҰСТАФИННІҢ «ДАУЫЛДАН КЕЙІН» РОМАНДАРЫН ТАНЫТЫП ЗЕРДЕЛЕУ
2.1.Ғ.Мүсірепов пен Ғ.Мұстафиннің суреткерлік шеберліктері
2.2. Қазақ романдарында ұлтымыздың өткен тарихы мен мәдениетіне жат пікірлер болу себебін, салдарымен түсіндіру және шешімін іздестіру
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 КЕҢЕС ДӘУІРІНДЕГІ ҚАЗАҚ РОМАНДАРЫНЫҢ РУХАНИ ӨМІРІМІЗДЕГІ ОРНЫ
1.1 Кeңec дәуiрiндeгi қaзaқ әдeбиeтi жәнe coциaлиcтiк рeaлизм әдici
1.2 Кеңес дәуіріндегі партиялық талаптармен социалистік реализм әдісі арқылы жазылған қазақ романдары
2. Ғ.МҮСІРЕПОВТЫҢ «ОЯНҒАН ӨЛКЕ» ЖӘНЕ Ғ.МҰСТАФИННІҢ «ДАУЫЛДАН КЕЙІН» РОМАНДАРЫН ТАНЫТЫП ЗЕРДЕЛЕУ
2.1.Ғ.Мүсірепов пен Ғ.Мұстафиннің суреткерлік шеберліктері
КІРІСПЕ
1 КЕҢЕС ДӘУІРІНДЕГІ ҚАЗАҚ РОМАНДАРЫНЫҢ РУХАНИ ӨМІРІМІЗДЕГІ ОРНЫ
1.1 Кeңec дәуiрiндeгi қaзaқ әдeбиeтi жәнe coциaлиcтiк рeaлизм әдici
1.2 Кеңес дәуіріндегі партиялық талаптармен социалистік реализм әдісі арқылы жазылған қазақ романдары
2. Ғ.МҮСІРЕПОВТЫҢ «ОЯНҒАН ӨЛКЕ» ЖӘНЕ Ғ.МҰСТАФИННІҢ «ДАУЫЛДАН КЕЙІН» РОМАНДАРЫН ТАНЫТЫП ЗЕРДЕЛЕУ
2.1.Ғ.Мүсірепов пен Ғ.Мұстафиннің суреткерлік шеберліктері
2.2. Қазақ романдарында ұлтымыздың өткен тарихы мен мәдениетіне жат пікірлер болу себебін, салдарымен түсіндіру және шешімін іздестіру
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Диплом жұмысының өзекті мәселелері. Кеңестік дәуірде қазақ әдебиеті тарихында романы жанры қарқынды дамыды: Саттар Ерубаев «Менің құрдастарым», Сәкен Сейфулин «Тар жол тайғақ кешу», Сәбит Мұқанов «Өмір мектебі», «Аққан жұлдыз», Мұхтар Әуезов «Қилы заман», «Абай жолы», Ғабит Мүсірепов «Тулаған толқында», «Қазақ солдаты», «Оянған өлке», «Ұлпан», «Жат қолында», Ғабиден Мұстафин «Қарағанды», «Дауылдан кейін», «Көзкөрген», Тахауи Ахтанов «Қаһарлы күндер», «Боран», Ілияс Есенберлин «Көшпенділер», «Аласапыран», Әбіш Кекілбаев «Аңыздың ақыры», «Үркер», «Күйші», «Елең-Алаң», Рамазан Тоқтаров «Бақытты құлдықтың ақыры», Ә.Нұшайықов «Махаббат, қызық мол жылдар», «Ақиқат пен аңыз», « Хамза Есенжанов «Ақ Жайық», «Көп жыл өткен соң» т.б. Олардың ішінде түрлі тілдерге аударылып әлемге танымал болғандары да жеткілікті. Қазіргі уақытта орта мектептерде, арнаулы және жоғарғы оқу орындарында осы романдар оқытылады. Олар туралы сол баяғы кеңес кезіндегі идеологияға негізделіп жазылған сын енбектер де көп пайдаланылады. Тәуелсіз еркін елдің ұрпағына өзіміз комунисттік партияның нұсқауымен жазылған ұлттық руханиятқа қарсы романдарды қайталап оқытып жатырмыз. Ол романдардың ішінде жас ұрпақты өз ұлтымыздан шошындыратындай ойлар айтылған, кейіпкерлер сөзі берілген. Бұл өзіміздің ұлттық тәрбиемізге қарсы қару болып шығады. Біз өз диплом жұмысымызда кеңестік дәуірде бүкіл әдебиетке үстемдік еткен социалистік талаптарға сәйкес жазылған романдарды оқытудағы ерекшеліктерді тануды мақсат еттік. Әдеби мұра оқытылмай тұрмайды, оны жоққа шығара алмаймыз, бірақ сол романдар жазылған уақыттың ерекшелігін, сол кезеңдегі саясат ұлтсыздандыруды, өткеннің барлығын қаралауды талап еткенін, әдебиет көп жағдайда сол саясатты насихаттап отырғанына қоса түсінік жүргізілу керек. Қазіргі күні бұл үлкен проблемаға айналған. Осы айтылғандар біздің диплом жұмысымызды орындау үшін таңдаған тақырыбымыздың өзектілігіне дәлел бола алады.
Қазіргі ғылыми мәселелерді шешу, ахуалын бағалау. Кеңестік дәуірде қазақ романдары туралы ірі сыншылар, ірі әдебиет танушы ғалымдар толық талдау жасап отырған. Сыншылар: М.Қаратаев, С.Қирабаев, Р.Бердібаев С.Әшімбаев, С.Кәкішев, Т.Тоқбергенов т.б. еңбектерін атауға болады. Ірі ғалымдар қазақ романдары туралы іргелі зерттеулер жасаған. А.Нұрқатов, Х.Әдібаев, С.Қирабаев, Р.Бердібаев, Ш.Елеукенов т.б. роман табиғаты туралы ірі еңбектер жазды. Көпшілігі Кеңес еңбеккерлерінің образдарын жасаудығы жетістіктерін сөз етіп отырды. Ұлттық рухани құндылықтары теріс түсіндірілуі кемшілік ретінде аталмады, қоғам үшін өмір сүретін ұлтын дәстүрін дінін терістейтін замандас бейнесін жасау талап етілді. Тәуелсіздік алғалы ғалымдар жаңа ұстаныммен жұмыс істеуге мүмкіндік алды. Жазушылар да тәуелсіз елдің тарихын, дәстүрін, өткен өмірін ұлықтайтын шығармалар жаза бастады. Бұрынғы романдарды да бүгінгі күннің талабымен бағамдау етек алды. Мысалы М.Әуезовтің романдары туралы Т.Жұртбай тарихи шындық пен көркемдік шындықтың кейбір алшақтығын зерттей жазып жүр, Ш.Елеукенов Мағжан шығармашылығы жайлы, А.Ісімақова Ахмет Байтұрсыновтың әдебиеттану ғылымындағы ұстанымдарын басшылыққа алып, қазақ романдарын сол бағытпен зертеуде. Б.Майтанов, Г.Пірәлиева сынды ғалымдар романдардағы психологизм көріністерін түсіндіріп жүр. Бірақ кеңестік дәуірдегі романдардағы ұлттық құндылыққа қарсы айтылған, социалистік реализм талаптарын орындау үшін қазақ ұлтының бар қасиетін терістеген тұстары туралы аттап өтеді, ол туралы сөз қозғалмайды. Тіпті, біз сөз еткелі отырған Ғ.Мүсіреповтің «Оянған өлке» романының құйқылжыған тілі мен автордың суреттеу шеберлігіне ғалымдар тек мадақ айтады. Ал, ондағы ұлт туралы айтылған ауыр пікірлерге назар аударылмайды.
Қазіргі ғылыми мәселелерді шешу, ахуалын бағалау. Кеңестік дәуірде қазақ романдары туралы ірі сыншылар, ірі әдебиет танушы ғалымдар толық талдау жасап отырған. Сыншылар: М.Қаратаев, С.Қирабаев, Р.Бердібаев С.Әшімбаев, С.Кәкішев, Т.Тоқбергенов т.б. еңбектерін атауға болады. Ірі ғалымдар қазақ романдары туралы іргелі зерттеулер жасаған. А.Нұрқатов, Х.Әдібаев, С.Қирабаев, Р.Бердібаев, Ш.Елеукенов т.б. роман табиғаты туралы ірі еңбектер жазды. Көпшілігі Кеңес еңбеккерлерінің образдарын жасаудығы жетістіктерін сөз етіп отырды. Ұлттық рухани құндылықтары теріс түсіндірілуі кемшілік ретінде аталмады, қоғам үшін өмір сүретін ұлтын дәстүрін дінін терістейтін замандас бейнесін жасау талап етілді. Тәуелсіздік алғалы ғалымдар жаңа ұстаныммен жұмыс істеуге мүмкіндік алды. Жазушылар да тәуелсіз елдің тарихын, дәстүрін, өткен өмірін ұлықтайтын шығармалар жаза бастады. Бұрынғы романдарды да бүгінгі күннің талабымен бағамдау етек алды. Мысалы М.Әуезовтің романдары туралы Т.Жұртбай тарихи шындық пен көркемдік шындықтың кейбір алшақтығын зерттей жазып жүр, Ш.Елеукенов Мағжан шығармашылығы жайлы, А.Ісімақова Ахмет Байтұрсыновтың әдебиеттану ғылымындағы ұстанымдарын басшылыққа алып, қазақ романдарын сол бағытпен зертеуде. Б.Майтанов, Г.Пірәлиева сынды ғалымдар романдардағы психологизм көріністерін түсіндіріп жүр. Бірақ кеңестік дәуірдегі романдардағы ұлттық құндылыққа қарсы айтылған, социалистік реализм талаптарын орындау үшін қазақ ұлтының бар қасиетін терістеген тұстары туралы аттап өтеді, ол туралы сөз қозғалмайды. Тіпті, біз сөз еткелі отырған Ғ.Мүсіреповтің «Оянған өлке» романының құйқылжыған тілі мен автордың суреттеу шеберлігіне ғалымдар тек мадақ айтады. Ал, ондағы ұлт туралы айтылған ауыр пікірлерге назар аударылмайды.
1. Әдебиеттану терминдер сөздігі. – Алматы: «Ана тілі», 1998 – 384 б.
2. Қазақ cовет әдебиеті – Алматы: Мектеп, 1958жыл
3. Ленин В.И. Новая жизнь // Партиялық ұйым және партиялық әдебиет. – 1905 - №12
4. Нұрғали, Р. Сөз өнерінің эстетикасы. - Астана: «Елорда», 2003 - 424 б.
5. Бектас Г. Мағжан Жұмабаев: Ақан cері // Түркістан. – 2013-4шілде
6. Тұрлығул Т. Қазақcтан тарихы: Аcа маңызды кезеңдері мен ғылыми мәcелелері. Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық - гуманитарлық бағытындағы 11-cыныбына арналған оқулық. - Алматы: «Мектеп», 2007 – 197 б.
7. Аймауытов Ж. Ақбілек: роман. - Алматы: «Раритет», 2003 - 240 б.
8. Аймауытов Ж. Қартқожа: роман. - Алматы: «Ғылым», 1999 – 304 б.
9. Қаратаев М. Қазақ cовет әдебиеті. – Алматы: «Мектеп», 1971 – 630 б.
10. Қазақ әдебиетінің тарихы ІІІ том, Алматы: Ғылым, 2000.-568 б.
11. Дәрімбет Б. Қазақ әдебиеті тарихына оралуымыз керек // Қазақ әдебиеті. - 1997 - № 23
12. Мұстафин Ғ. Таңдамалы шығармалар үшінші том. – Алматы: «Жазушы», 1972 – 470 б.
13. Мүсірепов Ғ. Таңдамалы үш томдық екінші том. – Алматы: «Жазушы», 1980 – 590 б.
14. Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: «Мектеп», 2002 – 360 б.
15. Характер сомдаудағы жағдайдың қызметі // Вестник-Жарчы института лингвистики Кыргызского государственного университета им. И.Арабаева «Филологические науки» - 2010 – №3.
16. Характер мен оқиғаның бірлігі // А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің хабаршысы - 2010. - № 4-5
17. Қазақ ауыз әдебиетіндегі роман жанры. // С.Торайғыров атындағы Павлодар университетінің Хабаршысы. – 2010 - № 3.
18. Қазақ жаңа романы тарихындағы дәуір сипаты // Вестник Каз УМО им. Абылай хана – 2010 - № 24.
19. Тартыссыздық теориясы және «Оянған өлке» романы. // Вестник Каз УМО им. Абылай хана – 2010 - № 24.
20. Характер және портрет. // СДУ Хабаршысы. – 2010 - № 21.
21. Роман жанры туралы Р.Бердібай қорытындылары. //СДУ Хабаршысы. – 2010 - № 17.
22. Эпистолярлық роман түріндегі (М.Әуезов) шығарма.// Евразия гуманитарлық университетінің Хабаршысы – 2010 - № 4.
23. «Қабанбай батыр» жыры – роман дәрежесіндегі туынды.// Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Хабаршысы - 2010 - № 4-5.
24. «Біржан-Сара айтысының» жанры туралы // Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Хабаршысы – 2010 - №4-5.
25. Қаратаев М. Шығармалары. – Алматы: «Жазушы», 1974 – 392 б.
26. Қирабаев С. Шығармалар жинағы ІІ – том, Алматы: «Жазушы», 1992 – 542 б.
27. Ахтанов Т. Көкейкесті. - Алматы: «Жалын», 1980 - 360 б.
28. Жұмабеков С. Ғабит Мүсірепов. Алматы, 1989 – 120 б.
29. Мүсірепов Ғ. Таңдамалы үш томдық шығармалар жинағы. 1 том. Алматы «Жазушы» 1980 – 592 б.
30. Ақшолақов Т. Шығарманың көркем айшықтарын таныту. Алматы: «Рауан» 1994 –224 б.
31. Мүсірепов Ғ. Таңдамалы үш томдық шығармалар жинағы. 2 том. Алматы «Жазушы» 1980 -624 б.
32. Мүсірепов Ғ. Суреткер парызы. Алматы: «Жазушы», 1970 - 542 б.
33. Жансүгіров І. Жолдастар. - Алматы: «Жазушы», 2009 - 432 б.
34. Бердібай Р. Тарихи роман. – Алматы: «Санат», 1997 - 336 б.
35. Тәуелсіздік тудырған романдар. –Алматы: «Мастер-ПО», 2012 - 224 б.
36. Шабданұлы Қ. Қылмыс Бірінші кітап. – Алматы: «Атажұрт», 2009 – 497 б.
2. Қазақ cовет әдебиеті – Алматы: Мектеп, 1958жыл
3. Ленин В.И. Новая жизнь // Партиялық ұйым және партиялық әдебиет. – 1905 - №12
4. Нұрғали, Р. Сөз өнерінің эстетикасы. - Астана: «Елорда», 2003 - 424 б.
5. Бектас Г. Мағжан Жұмабаев: Ақан cері // Түркістан. – 2013-4шілде
6. Тұрлығул Т. Қазақcтан тарихы: Аcа маңызды кезеңдері мен ғылыми мәcелелері. Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық - гуманитарлық бағытындағы 11-cыныбына арналған оқулық. - Алматы: «Мектеп», 2007 – 197 б.
7. Аймауытов Ж. Ақбілек: роман. - Алматы: «Раритет», 2003 - 240 б.
8. Аймауытов Ж. Қартқожа: роман. - Алматы: «Ғылым», 1999 – 304 б.
9. Қаратаев М. Қазақ cовет әдебиеті. – Алматы: «Мектеп», 1971 – 630 б.
10. Қазақ әдебиетінің тарихы ІІІ том, Алматы: Ғылым, 2000.-568 б.
11. Дәрімбет Б. Қазақ әдебиеті тарихына оралуымыз керек // Қазақ әдебиеті. - 1997 - № 23
12. Мұстафин Ғ. Таңдамалы шығармалар үшінші том. – Алматы: «Жазушы», 1972 – 470 б.
13. Мүсірепов Ғ. Таңдамалы үш томдық екінші том. – Алматы: «Жазушы», 1980 – 590 б.
14. Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: «Мектеп», 2002 – 360 б.
15. Характер сомдаудағы жағдайдың қызметі // Вестник-Жарчы института лингвистики Кыргызского государственного университета им. И.Арабаева «Филологические науки» - 2010 – №3.
16. Характер мен оқиғаның бірлігі // А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің хабаршысы - 2010. - № 4-5
17. Қазақ ауыз әдебиетіндегі роман жанры. // С.Торайғыров атындағы Павлодар университетінің Хабаршысы. – 2010 - № 3.
18. Қазақ жаңа романы тарихындағы дәуір сипаты // Вестник Каз УМО им. Абылай хана – 2010 - № 24.
19. Тартыссыздық теориясы және «Оянған өлке» романы. // Вестник Каз УМО им. Абылай хана – 2010 - № 24.
20. Характер және портрет. // СДУ Хабаршысы. – 2010 - № 21.
21. Роман жанры туралы Р.Бердібай қорытындылары. //СДУ Хабаршысы. – 2010 - № 17.
22. Эпистолярлық роман түріндегі (М.Әуезов) шығарма.// Евразия гуманитарлық университетінің Хабаршысы – 2010 - № 4.
23. «Қабанбай батыр» жыры – роман дәрежесіндегі туынды.// Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Хабаршысы - 2010 - № 4-5.
24. «Біржан-Сара айтысының» жанры туралы // Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Хабаршысы – 2010 - №4-5.
25. Қаратаев М. Шығармалары. – Алматы: «Жазушы», 1974 – 392 б.
26. Қирабаев С. Шығармалар жинағы ІІ – том, Алматы: «Жазушы», 1992 – 542 б.
27. Ахтанов Т. Көкейкесті. - Алматы: «Жалын», 1980 - 360 б.
28. Жұмабеков С. Ғабит Мүсірепов. Алматы, 1989 – 120 б.
29. Мүсірепов Ғ. Таңдамалы үш томдық шығармалар жинағы. 1 том. Алматы «Жазушы» 1980 – 592 б.
30. Ақшолақов Т. Шығарманың көркем айшықтарын таныту. Алматы: «Рауан» 1994 –224 б.
31. Мүсірепов Ғ. Таңдамалы үш томдық шығармалар жинағы. 2 том. Алматы «Жазушы» 1980 -624 б.
32. Мүсірепов Ғ. Суреткер парызы. Алматы: «Жазушы», 1970 - 542 б.
33. Жансүгіров І. Жолдастар. - Алматы: «Жазушы», 2009 - 432 б.
34. Бердібай Р. Тарихи роман. – Алматы: «Санат», 1997 - 336 б.
35. Тәуелсіздік тудырған романдар. –Алматы: «Мастер-ПО», 2012 - 224 б.
36. Шабданұлы Қ. Қылмыс Бірінші кітап. – Алматы: «Атажұрт», 2009 – 497 б.
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзекті мәселелері. Кеңестік дәуірде қазақ әдебиеті тарихында романы жанры қарқынды дамыды: Саттар Ерубаев Менің құрдастарым, Сәкен Сейфулин Тар жол тайғақ кешу, Сәбит Мұқанов Өмір мектебі, Аққан жұлдыз, Мұхтар Әуезов Қилы заман, Абай жолы, Ғабит Мүсірепов Тулаған толқында, Қазақ солдаты, Оянған өлке, Ұлпан, Жат қолында, Ғабиден Мұстафин Қарағанды, Дауылдан кейін, Көзкөрген, Тахауи Ахтанов Қаһарлы күндер, Боран, Ілияс Есенберлин Көшпенділер, Аласапыран, Әбіш Кекілбаев Аңыздың ақыры, Үркер, Күйші, Елең-Алаң, Рамазан Тоқтаров Бақытты құлдықтың ақыры, Ә.Нұшайықов Махаббат, қызық мол жылдар, Ақиқат пен аңыз, Хамза Есенжанов Ақ Жайық, Көп жыл өткен соң т.б. Олардың ішінде түрлі тілдерге аударылып әлемге танымал болғандары да жеткілікті. Қазіргі уақытта орта мектептерде, арнаулы және жоғарғы оқу орындарында осы романдар оқытылады. Олар туралы сол баяғы кеңес кезіндегі идеологияға негізделіп жазылған сын енбектер де көп пайдаланылады. Тәуелсіз еркін елдің ұрпағына өзіміз комунисттік партияның нұсқауымен жазылған ұлттық руханиятқа қарсы романдарды қайталап оқытып жатырмыз. Ол романдардың ішінде жас ұрпақты өз ұлтымыздан шошындыратындай ойлар айтылған, кейіпкерлер сөзі берілген. Бұл өзіміздің ұлттық тәрбиемізге қарсы қару болып шығады. Біз өз диплом жұмысымызда кеңестік дәуірде бүкіл әдебиетке үстемдік еткен социалистік талаптарға сәйкес жазылған романдарды оқытудағы ерекшеліктерді тануды мақсат еттік. Әдеби мұра оқытылмай тұрмайды, оны жоққа шығара алмаймыз, бірақ сол романдар жазылған уақыттың ерекшелігін, сол кезеңдегі саясат ұлтсыздандыруды, өткеннің барлығын қаралауды талап еткенін, әдебиет көп жағдайда сол саясатты насихаттап отырғанына қоса түсінік жүргізілу керек. Қазіргі күні бұл үлкен проблемаға айналған. Осы айтылғандар біздің диплом жұмысымызды орындау үшін таңдаған тақырыбымыздың өзектілігіне дәлел бола алады.
Қазіргі ғылыми мәселелерді шешу, ахуалын бағалау. Кеңестік дәуірде қазақ романдары туралы ірі сыншылар, ірі әдебиет танушы ғалымдар толық талдау жасап отырған. Сыншылар: М.Қаратаев, С.Қирабаев, Р.Бердібаев С.Әшімбаев, С.Кәкішев, Т.Тоқбергенов т.б. еңбектерін атауға болады. Ірі ғалымдар қазақ романдары туралы іргелі зерттеулер жасаған. А.Нұрқатов, Х.Әдібаев, С.Қирабаев, Р.Бердібаев, Ш.Елеукенов т.б. роман табиғаты туралы ірі еңбектер жазды. Көпшілігі Кеңес еңбеккерлерінің образдарын жасаудығы жетістіктерін сөз етіп отырды. Ұлттық рухани құндылықтары теріс түсіндірілуі кемшілік ретінде аталмады, қоғам үшін өмір сүретін ұлтын дәстүрін дінін терістейтін замандас бейнесін жасау талап етілді. Тәуелсіздік алғалы ғалымдар жаңа ұстаныммен жұмыс істеуге мүмкіндік алды. Жазушылар да тәуелсіз елдің тарихын, дәстүрін, өткен өмірін ұлықтайтын шығармалар жаза бастады. Бұрынғы романдарды да бүгінгі күннің талабымен бағамдау етек алды. Мысалы М.Әуезовтің романдары туралы Т.Жұртбай тарихи шындық пен көркемдік шындықтың кейбір алшақтығын зерттей жазып жүр, Ш.Елеукенов Мағжан шығармашылығы жайлы, А.Ісімақова Ахмет Байтұрсыновтың әдебиеттану ғылымындағы ұстанымдарын басшылыққа алып, қазақ романдарын сол бағытпен зертеуде. Б.Майтанов, Г.Пірәлиева сынды ғалымдар романдардағы психологизм көріністерін түсіндіріп жүр. Бірақ кеңестік дәуірдегі романдардағы ұлттық құндылыққа қарсы айтылған, социалистік реализм талаптарын орындау үшін қазақ ұлтының бар қасиетін терістеген тұстары туралы аттап өтеді, ол туралы сөз қозғалмайды. Тіпті, біз сөз еткелі отырған Ғ.Мүсіреповтің Оянған өлке романының құйқылжыған тілі мен автордың суреттеу шеберлігіне ғалымдар тек мадақ айтады. Ал, ондағы ұлт туралы айтылған ауыр пікірлерге назар аударылмайды.
Диплом жұмысының мақсаты, міндеттері. Кеңестік дәуірде социалистік реализм әдісі талаптарына сәйкес жазылған қазақ романдарын оқытуда алда тұрған міндеттерді айқындау, шешім іздестіру диплом жұмысының мақсаты болып есептеледі. Осы мақсатқа жету үшін алдымызға төмендегідей міндеттерді белгіледік:
- Кеңес дәуірінде жазылған романдарды тақырыптық және идеялық жағынан жүйелеу;
- Кеңестік дәуірдегі классик жазушылар қатарындағы Ғабит Мүсірепов пен Ғабиден Мұстафин романдарын зерттей оқу;
- Ғ.Мүсіреповтің Оянған өлке романындағы ұлттық құндылықтарын терістелу себептерін түсіндіру;
- Ғ.Мұстафиннің Дауылдан кейін романын сыни тұрғыдан бағамдау;
Зерттеу нысаны. Кеңес дәуірінде қазақ романдары, қазақ романдары туралы теориялық еңбектер
Теориялық мәнділігі мен ғылыми жаңашылдығы
Диплом жұмысында кеңес дәуірінде социалистік реализм әдісін бүркеншік етіп жазушыларды өз құрсауында ұстау үшін белгіленген міндеттер ғалымдар зерттеулеріне сүйеніп анықталды, классик жазушылардың өз романдарына социалистік реализм заңдылығын орындау үшін, ұлтымыздың тарихи санасына кері әсер ететін ойларды енгізгені дәлелденді.
Практикалық маңыздылығы. Диплом жұмысының нәтижелерін қазақ әдебиетінен сабақ беру кезінде, әдеби, сыни мақалалар жазу, ғылыми зерттеу жұмыстарын орындау кезінде көмекші дерек көзі ретінде, көмекші әдітемелік құрал ретінде пайдалануға болады.
Теориялық және әдіснамалық негіздері. Диплом жұмысын орындау барысында роман жанрын зерттеген қазақ ғалымдарының теориялық еңбектерін, олардың концепцияларын негізге алдық.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе, негізгі екі тараудан, қорытынды бөлімінен, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 КЕҢЕС ДӘУІРІНДЕГІ ҚАЗАҚ РОМАНДАРЫНЫҢ РУХАНИ ӨМІРІМІЗДЕГІ ОРНЫ
1.1 Кeңec дәуiрiндeгi қaзaқ әдeбиeтi жәнe coциaлиcтiк рeaлизм әдici
Әдебиет әдебиет үшін деген таңба айқын болмай, нәрлі әдебиет болуға жол жоқ [5],- деп ғұлама Мұхтар Әуезов айтып кеткен. Егер әдебиет еш саясатқа бағынбай, өз жолымен, өз заңымен жүрсе, осы айтқан сөз орындалар еді. Қазақ елі еркін өмір сүрген кезеңдегі әдебиет нәрлі әдебиет болғанын ешкім терістей алмайды. Ортағасырлардағы Қ.А.Ясауи, Ж.Баласағұн, А.Иүгінеки, одан кейінгі қазақ хандығы тұсындағы жыраулар поэзиясы, батырлық жырлар мен тарихи жырлар өнегесі осыны дәлелдейді. Қазақ елі Ресей патшалығынын қол астына толығымен бағынған заманнан бастап, әдебиетке сыртқы күштің әсері тие бастады. Патшалы Ресей қазақ халқының жерін тартып алғаннан соң, ендігі кезек рухани байлығы болды. Орыс миссионерлерінің діни шығармаларды қуғындауы осының айғағы. Қазақты орыстандыру, шоқындыру үшін, ең алдымен, ислам діні, тарихы, ислам моралі туралы жазылған, ел ішінде айтылып жүрген діни ағартушылардың жырларын жоққа шығаруға күш салды. Кеңес үкіметі тұсында бұл қысым түрлі құжаттармен бекітіліп, заңға айналды. 1934 жылы 12 -- 18 маусым күндері жазушыларының I съезінде қаралған қаулы бойынша кеңес әдебиеті тек қана социалистік реализм әдісімен ғана жазуға міндетті болды. Бұл әдіс әдебиетті белгілі бір схемаға салды. Шығармадағы бас кейіпкер кедей отбасынан шығып, пролетариат болуы керек деп есептелді және ол өзінің жеке өмірін ойламайтын, қоғам үшін, партия ісі үшін еңбектенуі қажет болды. Ол сол мақсатына жету жолында шығарма барысында коммунист орыспен жолдас болып немесе соның жәрдемі арқылы мұратына жететін болды. Тағы бір талап - социализмді насихаттау мақсатында бұрынғы дәстүрлер, түсініктер ескі деп танылды. Соған сәйкес, қазақ қоғамындағы әйелдің орны мен рөлі теріс түсіндірілді. Әйел теңсіздікте, күңдікте өмір сүрген деген жалған концепция орнықты. Әйелдің теңсіздігін көрсететін көркем шығармалар жазылды.
XX ғacырдың бacы ұлы Aбaйдың aғaртушылық, бocтaндық дәcтүрiн жaлғacтырумeн қaтaр oтaршылдыққa қaрcы күрec пeн тәуeлciздiктi aңcaу идeяcын aшық aйтып көрceту ұғымымeн бacтaлғaн бoлaтын. Кeңec дәуiрiндeгi қaзaқ әдeбиeтiнiң көрнeктi өкiлдeрi Aхмeт Бaйтұрcынoв, Мiржaқып Дулaтoв, Мaғжaн Жұмaбaeв, Бeйiмбeт Мaйлин cынды қoғaм қaйрaткeрлeрi мeн aқын-жaзушылaр қaзaқ әдeбиeтiн aлғa cүйрeп oтырғaн.[9.142] Қaзaқ ұлты қaрaңғылықтa қaлып, eлдiң күш-қуaты тaуcылып, caлы cуғa кeтугe aз қaлғaн өтпeлi кeзeңдe қaзaқ жaзбa әдeбиeтi көзден тыc қaлмaды. Oлaр қaзaқтың coл уaқыттaғы күйiн cурeттeп, хaлықты шыдaмдылыққa шaқырып, өнeр-бiлiмгe үгiттeгeн. Coның бiрi Мiржaқып Дулaтұлының Oян, қaзaқ өлeңi хaлықты рухтaндырып, бaр дaуыcпeн жaр caлды. Кeңec дәуiрiндe әдeбиeткe кeлгeн aқын-жaзушылaрдың бaрлығы дa ocы тoлқынмeн қaйрaттaнды. Әдeбиeтшiлeрiмiз қaзaқ әдeбиeтiн көркeмдiк-эcтeтикaлық тұрғыдaн бaйытып, жaңa жырлaр туғызып, жeтiлуiнe үлec қocты. Cұлтaнмaхмұт Тoрaйғырoв пoэмaлaры, лирикa өлeңдeрi, публициcтик мaқaлaлaры aқынның түрлi caлaдaғы iздeнicтeрiн aйшықтaды. Әдeбиeттeгi cыншылдық бaғытты дaмытып, aғaртушылық идeяны көркeм cөз aрқылы өрicтeтугe Cәбит Дөнeнтaeв, Мұхaмeджaн Ceрaлин, Cпaндияр Көбeeв, Бeкeт Өтeтiлeуoв, Тұрмaғaмбeт Iзтiлeуoв, Ғұмaр Қaрaш, Нaрмaнбeт Oрмaнбeтұлы, Бeрнияз Күлeeв, тағы басқалар eлeулi eңбeк ciңiрдi.
Coвeттiк эcтeтикaны aйрықшa зeрттeйтiн 3 нeгiзгi бөлiм бaр:
1. Өнeрдiң өмiргe қaрым-қaтыcы дeceк, мұның бүгiнгi биiк типi -- coциaлиcтiк рeaлизм;
2. Iлгeрiшiл әдeбиeт пeн өнeрдiң дүниe жүзiлiк дaмуы дeceк, мұның бүгiнгi жaңa кeзeңi -- coциaлиcтiк рeaлизм;
3. Бiздiң cурeткeрлeрдiң өз өнeрлeрiнe жeтiлу жoлдaры дeceк, бұлaрдың бiрдeн-бiр шығaрмaшылық әдici -- coциaлиcтiк рeaлизм.
Әдeбиeт зeрттeушici, Қaзaқ КCР Хaлық жaзушыcы, прoфeccoр Мұхaмeджaн Қaрaтaeв рeaлизм турaлы былaй дeгeн: Қaшaннaн кeлe жaтқaн қaнaтты cөз бaр: әр ұрпaқ өмiр көкжиeгiн өзiнeн бұрынғы ұрпaқтaн гөрi кeңiрeк көрeдi, өйткeнi iнiлeр әрқaшaн aғaлaрдың иығындa тұрaды. Coл cияқты coциaлиcтiк рeaлизмнiң күллi қacиeтi өзiнeн бұрынғы рeaлизм aтaулының eң жaқcы түрлeрi мeн дәcтүрлeрiнiң зaңды жaлғacы бoлуындa, oның үcтiнe жaңa дәуiргe caй, жaңa қoғaмғa лaйық жaңa caпa тaбуындa жaтыр. Бұл тaрихи зaңды прoцecc бoлaтын[9.467]. Міне, социалистік реализмге Кеңестік дәуірде осындай баға беріп, осы бағытты қолдап отырған. Кеңес үкіметі осы бағыттан ауып, өз бетімен жазылған туындыларды баспаларда бастырмай, қазақ жазушыларын қатан бақылап отырды.
Кеңестік дәуір әдебиетін бір жақты жамандауға, қаралауға болмайды. Қанша саясат талап етсе де, өнер өз құндылығын көрсетеді. Осы бағыттын шырмауынан және партиялық талаптан тарихи романдар құтыла білді. Тарихи роман халықтың бұрынғысы мен бүгінгісінің жанды байланысын көркем бейнелер арқылы ашады. Мұндай шығармалардың танымдық мәні үлкен. Олардан халық өмірінің өткені мен қазіргісінің арасында қаншалық айырма бар екенін ілгерілеуіміздің сипатынан ұғамыз [34, 336].
Кеше мен бүгінгіні сабақтастырып, қайсар рухымен, тар жол тайғақ кешкен тағдырымен халық санасына жол тартқан қаламгер Қажығұмар Шабданұлы. Саяси қылмыскер атанып, 40 жылға жуық өмірін темір тордың ар жағында өткізеді. Темір қапаста жатқанына қарамастан бірталай шығармаларды дүниеге әкелді. Автордың Қылмыс атты романы мемуарлық романдар қатарына жатқызылып жүргенімен, шын мәнінде жеке бір адамның ғана емес, сонымен қатар тұтас халықтың, ұлттың басындағы жағдайды, тағдыр тауқыметін, күресті, жеңісті, әлсіздікті, отаршылдықты, тұтас халықтың ерекшелігін, қадір-қасиетін паш ететін туынды. Алты кітаптан тұратын шығарманы оқу барысында автордың кейіпкер аузына салған қылмыс сөзінің мағынасы дәл мағынасында емес, сүріп келе жатқан өміріңді, адамның ырқынсыз-ақ маңдайына жазылған өмірінің өзі бір қылмыс екенін аңғарамыз. Автордың өзі бұл жайында: ...Шешемнің емшек сүтімен бітіп, бұлшық еттерімнің талшықтарына айналып кетті. Бұл қылмыс сол кездің өзінде-ақ мені жақсы киімнен, жорға тайдан жұрдай етіп, әкемнің жыртық тоны мен кебеже түрмесіне қуып тығыпты ғой! [36,31] деп өмірінің әрбір кезеңінің ауыртпалыққа толы болғанын суреттейді.
Шығармадағы басты кейіпкер Биғабыл автордың өзі. Романда суреттелген Биғабылдың әке-шешесі, бауырлары - барлығы өмірде болған тұлғалар. Автор өмірінде болған әрбір тақырыптарды тізбелемей, барлық құбылыстарды бас кейіпкер арқылы ой елегінен өткізіп, таразылап отырады. Туындыдағы кейіпкерлердің басым көпшілігі өмірде болған адамдар, олардың кейбіреулері ғана романда өз аттарымен жазылған. Роман Биғабылдың бала кезінен басталады, одан әрі Қытай жеріндегі сол өлкелерге ауып кеткен қазақтардың хал-жағдайы жөнінде айтылады. Автор бұл туралы романда былай бейнелейді: ...Бұл қыстауда бізбен бірге отырған Санатбай, Ақтай атты ағайынды екі жігіт болды. Сол кезде Санатбай қырық жастан асқан еді, Ақтай - отызда. Екеуі де әліге дейін некеленбеген бойдақ. Олардың басын қосып, түтінін түтетіп отырған шешесі еді. Екеуі де белсеніп, білек сыбанып шыға келді. Тіпті Ақтай аудан жағалап жүріп, партия қатарына өтіп алыпты. Содан кейін оның бүкіл өңірге Ақтай - коммунист деген атағы шықты.... Осы үзіндіде аты аталған Ақтайдың көмегімен Қажығұмар өз атамекенінен жырақтап, Қытай ауып, өгей бала атанады. Шабдан әулеті өз еркімен туған жерінен босып, жер ауып кетпейді, оған себепші болған осы Ақтай коммунистің Шабданды итжеккенге айдатуы. Содан Шабдан 90-дағы шешесін бірге алып, Қытайдан бір-ақ шығады. Романда автор осы тұстарды өте әсерлі етіп суреттейді: Қаупің неден болса, ажалың содан, кешке дейін көз алдымызға елестеген құбыжықтар ымырт жабыла сау ете түсті. Есік алдында жиналған адамның бір тобы үйге кіріп тінту жүргізді. Бірнешеуі ұраларды қазып, астық қаптауға кірісті. Ұясын қорғаған қызғыштай быжақ қағып, шешем барды олардың қасына. Тыңдаған біреуі болған жоқ: Алып жатыр, арбаға басып жатыр.
-Обалдарың өз ауылдарыңнан шыққан атқа мінерлеріңе! Біз айтқанды ғана орындаймыз! - деді де олар астығымызды, аузымыздағы нанымызды алып жүре берді. Біз тағы да үрпиісіп, есік алдында тұрып қалдық. Қап-қараңғы түн болғанымен кетіп бара жатқан ырыздығымыз көңілімізге жап-жарық. Жазда күндіз кеткен қызыл қасқа сиырдай ап-анық кетіп барады. Атыстаған сайын айқындалып, ауыр күйінішіміз бен қайғымызды ауырлата, жап-жас қабырғамызды күйрете жаншып кетіп бара жатқандай... Кішкентай саусақтарымызбен әрі теріп, балғын табандарымызға найзаларын сұққанына қарамай, әрең тапқан тары-талқанымыз қош бол! [36,47].
Міне, әуелі жалғыз сиырынан айырылған, ендігі жерде аузындағы нанынан да құр алақан қалған жандардың басқа істер амалы бар ма?! Олардың бір үміті Қытайға ауып, құтылу болатын. Сол Қытай деп қашып құтылып тығылатын жерінде төркіні, не құдасы күтіп отырды ма екен?! Жо-жоқ, бір туысы жоқ, бірақ кейіннен туыстай болып кеткен, дәл өздеріндей қызыл өкіметтен қашып құтылғысы келген қазақтарды пана тұтты. Талай Алаш зиялыларының да пана тұтқаны осы Қытай еді. Романдағы келесі оқиғалар осы Қытай елінде өрбиді. Бұл тыныштыққа бөленген, рахат өмірдің сипаты емес, сергелдеңге түсіп, жан сауғалап, жат жерге сіңіп кетудің, жат жерде аман қалудың қамы болатын. Шекара асып, Шәуешек қаласында босып, қаңғып жүрген, бір тілім нанға зар болған қазақтардың маңдайының екі елі қасіреті. Биғабыл мен шешесі Шәуешекке жеткенде көрген, кездестірген жұрттан осы қаладағы өз таныстары жайын сұрамақшы болады, осы кезде қаланың тұрғылықты ұйғырларынан естіген жауаптары мынау: -Сұмалак календырлар (сүмелек қайыршылар) қайдан келеді осында! ...-Қалендір емеспіз! Олай деме, шырағым!... Еш нәрселеріңнің керегі жоқ, жөн сұрайық, - деп шешем назалана кірді аулаға.
-Қалендір деген немене, апа? - деп сұрадым қыздың жанынан өте беріп.
-Қайыршы дегені болар! Құдайдың уақтысы ғой мұны есіттірген! Келмей жатып естідік- ау!...
Бір кекселеу қызыл-сары әйел шешемнің сөзін естіп күлімсірей қарады:
-Кейімеңіз. Қайыршы тым көбейіп кетті, жақыннан бері ығыр болып қалдық. Бейшаралардың бәрі де қайыршы десе шамданады. Бұрын ешқайсысы қайыр тілеп көрмеген адамдар көрінеді...
Осы аралықта тағы бір әйел кіріп келді. Ол да қазақша сөйлеп, біздің жердегі жайтты сөз етті. Осы бір көріністің өзінен-ақ Жаппар әулетінің ешкімнің ала жібін аттамай, арым үшін жаным садаға деген ұстанымды қатаң бетке ұстап, алдағы үмітке қарай адал еңбекпен, таза жанмен, бар ынта-жігерімен тырмысқандарын көруге болады. Әрі қарай автор өзінің басынан өткерген жайттарды романға арқау етеді. Бас кейіпкер Биғабыл Тарымдағы лагерьден қашып, атамекені Қазақстанға өтпекші болады. Шекараға жақындай түскенде, қайтадан қолға түсіп, қайтадан абақтыға екі жылға қамалады. Сондағысы автор осы роман туралы жалпы қауымға айтар ойы қандай? Роман идеясы не? Жазушының бұл романды Қылмыс деп қоюының себебі де жоқ емес. Автордың пайымдауынша отаршылдықты ұстап отыруға әбден еті үйренген адамдар өзіне бодан болған елді соншалықты қорлағандарының себебі, олар үшін бодан халықтың барлық жасаған іс-әрекеттері, тіптен өмір сүрулерінің өзі де үлкен қылмыс. Сондықтан да автордың ұстанған бағыты, идеясы, әрине, тәуелсіздік идеясы. Қажығұмар Шабданұлы осы шығармасы арқылы өз көзімен көрген Ресей мен Қытай алпауыт мемлекеттерінің аумағында бодан болып отырған қазақ халқының бір ғасырға жуық уақыт аралығында көрген зорлық-зомбылықтарын, бар қайғы-қасіреттерін өзіндік нақышпен, көркем сөзбен, алаш жұртшылығының тәуелсіздік жолындағы құрбан еткен өмірлерін бүкпесіз оқырман назарына ұсынады.
Жазушы романда берілген бірнеше оқиғаларды сөз еткеннен кейін, оларды ой елегінен өткізіп, терең ойға шомады, алуан түрлі сезімдерді бастан кешіреді, тергеушісін ащы мысқылмен сынап, бойындағы шерін біраз тарқатады. Осы арқылы қалың оқырманды сезім мен ойға жетелейді: Әділетті тергеушім ақ-нақақты адамзатта сіз ғана айырар деп сенемін. Осы үлкен шешемнің өз құрсағынан шыққан балаларын зар қақсатып, ләм демей, рақымсыз ызғарлы күйінде кетуін қарашы, недеген тасбауыр еді! Кішкенелерін есіркемей, тым болмаса маңдайынан ақтық бір рет сипамай, бір жібімей, тас болып қатып, панасыз ием құмға тастап кетуін қарашы... Неткен рақымсыз Қылмыс! [36, 6].
Шығарманың өн бойынан сезіліп тұрған ащы қасірет, әділетті кек осының бәрі оқырманды тебірентпей қоймайды. Автор өз оқырманымен сырын бөлісіп, жүрегінен шыққан бар сезімдерімен ашумен күлдіріп те, күйікпен қүңірентіп те бөліседі: Қазақтың ру бұтақ қуалап танысатын қарапайым қаншылдық әдеті бар-ау, бірақ, соны ру төрелері іріткіш уға айналдырғаны қашан. Сол рушылдық уы сүйегіне сіңе уланып, өзара ырылдасумен өткен қазақтан көп ұрылған халық жоқ-ақ шығар! Жоңғар хандығынан жүз жылдап жеген ұмтылмас соққылар тек сол рудың, сол рушылдықтың ғ ана кеселі емес пе?! Менің үлкен аталарым да сол уды мәпелеушілер екен [36, 12].
Автор сол кездегі қоғамдық саяси мәселелерге кейіпкерлерін, табиғат көрінісін, кейіпкерлердің ішкі сезім толғаныстарын, арпалыстарын сай етіп бейнелейді. Тіптен, сол кездегі қоғамдық ортаны жан-жақты суреттегені соншалық, кейіпкерлер бейнесін, даралық сипаттарын шынайы көрсете білген. Қаламгердің Жаппарды бейнелегенін алсақ: Сиректеу қара сақалды, кең иықты, шығыңқы кеуделі, денелі қара кедейдің жуан басы әмсе төмен сала теңселіп, ырғалып, асықпай жай жүретін. Мұнысы сол ауыр жүкті әрең көтеріп келе жатқандығы екенін кейінірек түсіндім [36, 56]. Осы портреттің өзінен босқын өмір сүріп, сергелдең тұрмыстың қиындығынан әбден ығыр болған, белі бүгіліп, күш-қуаты кеміген бейнені көреміз.
Романдағы сурет пен сезімнің, ой мен көріністің бір-бірімен қиюласып, бір тұтастықтай жатқанын, мына бір табиғат көрінісін сипаттаудан көре аламыз: Үрімжінің үстіндегі қара сұры тұманды көргенде тұнжыраса қалдық. Көшеге кіргенде үлкен қаланы айқара басып, тұншықтырып жатқандай сұп-сұр. Саяпыл желі үдей соқты. Аспанды қара сұру тозаңмен бояп, көше топырағын ауыз мұрныма ұра соқты. Боран үдеген сайын егесіп, егескен сайын бекіп, бекіген сайын күшей адымдадым [36, 670].
Тарихи романдарда партиялық талап болғанымен, оған толық бағына бермеді. Тарихи романдарда елдің, халықтық басынан өткен оқиғалар, олардың тұрмысы және хал жағдайы баяндалды. Билік басындағылар бүкіл романдарға халық тұрмысын қағаз бетіне түсіруге қарсы қауқары бола алмады, себебі тарихи романдар социалистік реализм бағыты бойынша жазылды. Сәбит Мұқанов қазақтың 19 ғасырдағы ойшыл-ғалымы Шоқан Уәлихановтың өмірі мен шығармаларын ұзақ жылдар бойы терең зерттеді. Омбының, Ленинградтың (Санкт-Петербор) мұрағаттары мен кітапханаларында болып, Шоқан өміріне қатысты материалдар жинаған. Соның нәтижесінде оның қаламынан Шоқан Уәлиханов пьесасы мен Жарқын жұлдыздар атгы зерттеу еңбегі туды. Сәбит Мұқанов өмірінің соңғы жылдарында Шоқан өмірінен Аққан жұлдыз романын жазып, оның екі кітабын шығарған. Жазушы 4 том ретінде жоспарлаған бүл роман аяқталмай қалған. Ол осы тақырыпта "Ш.Уалиханов", "Қашқар қызы" деген пьесалар да жазды.
Сәбит Мұқанов Шоқан Уәлиханов өмірі жайлы деректерді көп жинап, ол туралы пьеса да, ғылыми еңбек те жазған жазушы. Ал, романды ол үш том етіп, кең көлемде жоспарлаған. Онда Шоқанның ата-бабасы, ол дүниеге келмей тұрған кездегі қазақ тарихына қатысты мәліметтер де мол қамтылады. Оның балалық, жастық шағын, оқып, қоғамдық іске араласуын тәптіштеп ұзақ суреттейді. Шығармада қазақ-орыс қатынасының жиілеуіне байланысты оқиғалар, патшалық Ресейдің ел билеу жүйесіне кіруі, оған қатысты адамдар тағдыры жайлы мәліметтер де мол. Қазақтың ел билеуші жаңа қауымы Есеней, Шорман, Зілқара, Шыңғыстардың Сперанский, Курагин, Потанин, Госфорт, т.б. жайында да әңгімеленген. Шоқан осы ортадан білім алып өседі, оған ХІХ ғасырдағы орыстың демократтық ағымының әсері тиеді. Сонымен бірге жинақтаудың жетіспеуі, ұзақ-ұзақ баяндаулар романның елеулі олқылығы ретінде көзге түседі. Роман сүйегіне сіңіспей тұрған оқиғалар да баршылық. Шоқанның ел билеу ісіндегі кемшіліктерді өзгертуге ұмтылысы, жаңа реформа жасаудағы талпынысы, жасаған саяхаттары нәтижесінде жинаған еңбектерін жүйелі жинақтап баспаға беруі, өлкетану, этнография, әдебиет, өнер саласын зерттеуі кең түрде қамтылып жазылған. Шоқанның жеке өмірінде отбасы, ата - анасы, туыстары, сүйген қызы Айжанмен, қарапайым халықпен қарым - қатынасы шынайы суреттелген.
Ілияс Есенберлин аты шулы Көшпенділер трилогиясына дейін бірнеше өлең жинағын шығарып, екі-үш повесть жазса да, елеусіздеу жүрген жазушылардың қатарында болыпты. 1965 жылы Айқас романын жазып, Мемлекеттік сыйлықты алғанға дейін, әрине. Ол кезде жазушының жасы елуді еңсеріп қалған екен. Отызда орда бұзып, қырықта қамал алмасаң... дегендей, бұрын аты шықпаған жазушыға елу жас деген оңай жас емес. Бірақ, мына ғажапты қараңыз: қалай тарихи тақырыпқа барады, солай тынысы ашылып жүре береді. Көшпенділер трилогиясын жазып, қоғамды дүр сілкіндіреді. Жазушы бір сөзінде: Мен алдымен материал жинаймын. Деректер іздеймін. Айғақты уақиғаларды қараймын. Халық фольклорына сүйенемін. Жазба бетінде қандай шығармалар бар, соның барлығын қолым жеткен жерге дейін зерттеймін, оқимын, бірімен бірін салыстырамын. Осылай дайындаймын. Материал дайындағаннан кейін алдымен ойға салып, бір жыл өте ме, көп жыл өте ме, миыма өзім жазамын. Не туралы болу керек, нені көтергің, нені ашып айтқың келеді? ...Тереңдеп ізденіп, өз ақылымның жеткен жеріне шейін жазамын, - дейді. Міне, Ақылымның жеткен жеріне шейін жазамын деп жүріп, 15 жылда 15 роман жазған жалғыз жазушы осы Ілияс Есенберлин.
Кеңестік цензурадан тайсақтамай, алғашқы жазып жарыққа шығарған тарихи романы - Хан Кене. Ол заманда автор ғана емес, кітаптар да жазаланатын, тыйым салынатын, көп жерлері өзгертілетін, идеясы заман талабы солай деп, қайта түзетілетін. Хан Кене де жарыққа шығар-шықпастан тағдыр тәлкегіне түсті. Трихымызға ұлттық көзқарас дұрыс қалыптаспай тұрған кезде жазылған роман болғандықтан, романның аты Хан Кене деп ауыстырылды. Тарихты жазғандардың алды итжеккеннен бір-ақ шығып, ауыз күйген кез, әупірімдеп Қаһар романы оқырманға қайта жол тартты. Жазушы Қабдеш Жұмаділов Білім және мәдениет телеарнасынан берілген Кітапхана бағдарламасында Ілияс Есенберлиннің Көшпенділер трилогиясын талдай отырып, былай деді: Егер Ілекең 40-50 жыл бұрын туса, Алаш қайраткерлерінің ортасынан шығар еді. Дегенмен, сол Алаш қайраткерлерінің қатарына барып тұратындай еңбек етті. Әр кітабын бітіргенше асығатын. Сосын ол баспадан шыққанша сарылып күтетін. Шаруа бітті ғой, несіне асығасың? десек: Мен көре алмай кетуім мүмкін. Сендер білмейсіңдер ғой, қауқиып отырғаным болмаса, менің денсаулығым мәз емес, - дейтін. Бағына қарай, Морис Симашко деген аудармашыны тауып алды. Ол кісінің өзі де тарихты жақсы білетін жазушы және Ілекеңді беріліп аударды. Ілекеңнің кітаптарын аударғаны үшін Мемлекеттік сыйлық алды. Ілекең жанына жастарды неге ертіп жүрді? Өйткені, өзіне қолдаушы әрі сүйеніш керек болды. Ілекеңді өз замандастары онша қолдамады, қарсы болды деуге де болады. Өзін тау-кен инженері дейді. Бұрын киностудияда бірдеңе болыпты, қазір бірдеңе жазып жүр екен деген секілді ғып елемеді.
Ал Қаһар романы қалай шықты, солай абырой-атаққа кенелді. Бұл біздің бұған дейін оқулықтан түспейтін үлкен жазушыларымыздың намысына тие бастады.
Иә, әр ортаның өзіне тән әрі қалыптасып қалған қағидатын бұзу оңай емес. Тіпті, әдебиетімізде абыройлы сыншы атанған Зейнолла Серікқалиев ағамыз оның бұл күнде біз жемісін көріп отырған тарихи шығармасын қатты сынап мақала жазды. Сол мақаланы талдау үшін әрі романын қоса талқылау үшін Жазушылар одағында жиналыс болатыны хабарланады. Бұл жаңалықтан құлаққағыс болған ел-жұрт Жазушылар одағының үш қабатына сыймай кетіпті. Осыны көргеннен кейін, сол кезде Жазушылар одағының төрағасы болып тұрған Ғабит Мүсірепов ортаға шығып: Бүгін жиналыс өтпейтін болды. Кейінгі қалдырылды, - деп, артынып-тартынып келген жұртты таратуға мәжбүр болыпты. Әдебиет десе ішкен асын жерге қоятын, әсіресе, тарихи тақырыпқа сусап жүрген жанкүйер қауым үйлеріне ренжіп қайтыпты. Жазушымен бірге кітаптың да тағдыры қыл үстінде тұрған заман еді ол кез шынында да.
І.Есенберлиннің Айқас, Қатерлі өткел романдарында қазақ инттеллигенциясының репрессия құрбаны болғандығы көрсетілген. ... ... Бұлардың барлығы кеңес дәуіріндегі қазақ романдары өз міндетін адал орындағанын көрсетеді. Сол уақыттың суретін мәңгілікке қалдыра алғандығына дәлел болады. Бірақ бұл романдарда да кейбір саясатқа бейімделген тұстары кездеседі.
Кеңес дәуірінде көптеген тарихи романдар жазылды: Ілияс Есенберлин Көшпенділер, Мұхтар Әуезов Абай жолы, Өскен өркен т.б. М.Әуезов Кеңестік дәуір эпопеясын жазуға уәде берген. Сондықтан ғұлама өтірік, ойдан шығарылған оқиғалар, жаттанды сөздер жаза алмаған. Мысалы, қазақ қоғамында жұт болатыны Абай жолы романында сөз болады. Иса жұт кезінде төрт қасқырды өлтіріп, қайтыс болады.
Абай жолының бас кейіпкері - Абай. Біз ақын өмірінің елу жылына айғақ боламыз. Абайдың адам, азамат, ақын ретінде қалыптасуы сол жарты ғасыр ішіндегі қазақ қоғамының барлық саласындағы өмірдің барлық ойы-қыры, қия-қалтарысымен өріле суреттеледі. Абай арқылы өткен ғасырдың екінші жартысындағы және осы ғасырдың басындағы бүкіл халық тіршілігін, оның көп бұралаң тағдырын, ой-арманын, мақсат-мүддесін, күрес-тартысын... бәр-бәрін түгел шарлап өтеміз. Халық дегенде, бұл ұғымның негізінде ұлттың әдет-ғұрпы ғана емес, ұлттық рухы жататыны сөзсіз. Демек, Абай жолында кешегі қазақтардың тұрмысы, әдет-ғұрпы ғана емес, күллі рухы сайрап білініп тұр.
19 ғасырдың 2-жартысындағы қазақ өмірінің бұл төрт кітаптан тыс қалған бір де бір қалтарысы жоқ. Абай жолының мазмұн жағынан алғанда жалпы жұрт мойындаған энциклопедиялық сипаты, жанр жағынан алғанда қазақтың тұңғыш эпопеясы екендігі де осында жатыр. Тағы бір күрделі ерекшелік - осынау кең құлашты халықтық эпопея бастан-аяқ тартысқа, қарама-қарсы күштердің қым-қиғаш күресіне құрылған және осылардың бәрі диалектикалық қимыл-қозғалыс, өсу-өрбу, өрістеу үстінде көрсетілген. Мысал үшін шығарманың негізгі арқауындағы арналы тартысты алайық. Бәрінен бұрын мұнда жеке адамдар арасындағы психологиялық шиеленістер, қарым-қатынастағы қайшылықтар, әлдінің әлсізге қиянаты, зорлығы, қаныпезерлікке ұласқан қаталдығы (Қодар мен Қамқа оқиғасы); одан өрбіген ру мен ру арасындағы кескілестер - жер дауы, жесір дауы, құн, барымта, алыс-жұлыс, айқастар; осылардың жалпы жұртқа тиген зардабы - түрлі сипаттағы қаналулар: кедейленулер, қаңғып-тентіреулер, жұтқа ұшыраулар, жатақтардың пайда болуы, қазақ даласына орыс қоныстанушыларының келуі, жарлы-жақыбайлардың өзара ынтымағы, олардың үстемдерге қарсылығы, бұл қарсылықтар үстінде көрінген жалаңтөстер, олардың жазалануы, жер аударылуы, осы арқылы бірте-бірте ескі мен жаңаның ара жігі ажырап, күрестің жаңаша сипат алуы... Осылардың бәрі қара қылды қақ жарған әділдікпен адал, ақиқат шындық шеңберінде тағы да нақты және даму үстінде көрінуі - шын мәніндегі реалист-суреткердің айта қалғандай дарын күшіне, талант қуатына саяды. Эпопеяда ешбір адам жоғарыдағыдай тартыс арнасынан шет қалмайды. Бәрінің характерлері, сол қым-қиғаш күрес үстінде қалыптасады. Абай кезіндегі қазақ даласында,- дейді автор,- күні өтіп бара жатқан, бірақ тамыры әлі де тереңдегі ескіні мен Құнанбай образына жинақтадым. Ал, оның баласы Абай бойында енді туып келе жатқан жаңа бар. Сондықтан, ақын Абайдың қалыптасуын көрсету арқылы мен үлкен қоғамдық шындықты - ескі мен жаңаның диалектик, қарама-қарсылығын, күрес нәтижесінде ескіні жаңаның жеңуін ашуға тиіс болдым. Бұл - аса қиын әрі қатерлі адым. Күрес пен тартысты анық жауласқан қарама-қарсы екі жақ емес, туған әке мен баланың арақатысына құру бұрылтпас және көл-көсір психологиялық дәлелдер таппаса, көптің сана-сезіміне бір қарағанда жете қоймайтын нанымсыз нәрсе секілденеді. Реалист-суреткердің айта қалғандай шығармашылық күш-қуатының тағы бір керемет көрініс тапқан тұсы - осы ара: әке мен баланың өзара ымырасыз жауларға айналуы, нәтижесінде Абайдың әкеден біржола тұсау үзіп, іргесін ажыратуы. Оқырманды осыған қалтқысыз сендіруі - автордың қисапсыз шеберлігі болса, соның нәтижесінде көрінген Абайдың қасиеті - өз табының тілегінен көп қиналыстар, толғанулар, тәнге-жанға түскен жаралар арқылы жыртылып айырылуында, өз заманынан биік тұруында. Бұл - эпопеяның идеялық аласы тақырыптық негізінің мызғымас мықтылығы. Абай жолының граниттей берік ірге тасы осынша шебер қаланған. Ал, сюжет пен композицияға келетін болсақ, мұнда да Әуезов суреткерлік шеберліктің үлгісін көрсеткен.
Менің ұнатқан кейіпкерім - қайраткерлер. Мемлекет мүддесін ойлайтын адамдар, Бұл адамдар - заводтардың, колхоздардың, аудандық партия комитеттерінің, обкомдардың қызметкерлері, тың игерушілер, тағысын тағылар - тарих шежіресін өз қолдарымен жасаушылар, мен үшін олардың қадірі де, қастерлігі де осында,- деп жазды ұлы суреткер.
Жазушының Өскен өркенде тебірене суреттеген сүйікті қаһармандары: Нил Карпов, Жандос Асанов, Әсия Әлімова, Айсұлу, Ілиястар - мақсат-мұраттары биік, жан сезімдері терең, толғаныстары мол жаңа адамдар.
Бұлардың ішінде автор жүрегін кең ашып табысқан басты геройы Нил Карпов - облыстық партия комитетінің бірінші секретары. Бұл - М.Әуезовтің өзі көп уағыздаған, мұрат еткен, интеллектілі герой. Қайтыс боларының аз-ақ алдында М.Әуезов Литературная газетада жарияланған мақаласында: Менің геройым биік интеллектінің адамы, орыс мәдениетінің өкілі. Оның қатысты емес ісі жоқ, қазақ халқының өнері мен әдебиеті болсын, жастардың тұрмыс құрған жаңа қоғамы болсын - осының бәрін ол білгісі келеді, махаббатты ескі әдет-ғұрыптардан қорғайды. Ол өзінің барлық күш-жігерін жұрт үшін бағыштап, адамның жақсы өмір сүруіне қызмет етеді,-деген еді.
Шынында да Карпов автордың өзі мінездегеніндей, нағыз партия адамы, ұлы адамгершіліктің үлгісі, бүгінгі советтік қайраткер болып шыққан. Ол өз айналасындағы қандай іс, оқиға болмасын, бәрі-бәріне қоян-қолтық аралысып, зер салып жүреді. Бас кейіпкер Карпов шопандар ортасына барады, адамдар тағдырына көмек етеді, керек кезінде қол ұшын береді. Ол халыққа үйретіп қана қоймайды, одан өзі де үйренеді. Қазақстандағы мал шаруашылығы мәселелеріне, шопандар тұрмысына, мәдениет мәселелеріне, әдет-ғұрыпқа деген автор мен кейіпкер көзқарасында ішкі бірлік, түсінушілік молынан кездеседі. Өзінің көп ойларын Әуезов осы сүйікті кейіпкерлерінің көкірегіне құйған. Мысалы, М.Әуезов шопандардың қазіргі күні де баяғы ескі тұрмыс-тіршілікпен өмір сүріп жатқанына турашылдық, төзбестікпен қарап, кейіпкер Карповтың аузына мынадай сөздер салады: Кейбіреулер қазақ үйренген, шопандар қыста да, аязда да киіз үйде тұра бере алады. Ондаған ұрпақтар осылай тұрған-дейді... Өтірік, жан ашымастан туған өтірік, - деп шырылдайды.
Карпов адамның қоғамдағы орны биік болуын тілейді. Еңбек адамын ардақтау, оның жай-күйін ең алдымен ойлау - басты міндет деп ұғады. Егер бір жерден еңбек адамының тұрмыс-халіне немқұрайдылықпен қараушылықты көрсе төзбейді, зығырданы қайнайды, кемшіліктердің бәрі де Карповтың жанына аяздай батады, ол қиналады, терең толғанады.
Романдағы Жандос Асанов та - қоғамымыздағы жаңа типті адам. Ол ұзақ еңбек жолын кешкен, жауапты қызметтер атқарған, көргені, түйгені көп қарт. Бірақ уақыт екпінімен ілесіп, өмірдің келелі-келелі мәселелеріне араласып отырады. Карповты толғантқан проблемалар Асановты да терең ойға шомдыртады. Қоғамның саналы азаматы Асанов өзі өмір сүрген қоғамнан шет қалмау принципін ұстанады. Романдағы бұрын белгісіз, жаңа әдеби образдың бірі - обкомның екінші секретары Алмасбек Жайлыбеков. Ол теңізде, Балтық флотында қызмет істеп шыныққан қазақ, сондықтан да қазақ әдебиетіндегі тың образ. Ақылдылығы мен білімділігінің үстіне партия жұмысында мол тәжірибе алған адам. Карпов пен Жайлыбеков тек қана ортақ тіл табысқан адамдар емес, ұғымы, көзқарасы үйлескен, бірінің білмегенін бірі біліп, бірін-бірі толықтырып отыратын шын серік, түсініскен адамдар. Халық ортасында туып өскен Алмасбек еңбек адамдарымен сөйлесіп, тіл табыса біледі, адамдардың мұң-мұқтажын таниды. Сонымен қатар ол әдебиетті, өнерді, әсіресе халық ауыз әдебиетін жақсы біледі. Ол рухани өресі биік жан.
Жас интеллигент әйел Әсия - оқыған, білімді, өнегелі жаңа жас қауымның өкілі, ол - еңбекте іскер, тұрмыста инабатты, өмірінің ішкі, тысқы мәселелері жөнінде де терең ойлайтын қабілеті бар, мол білімді, биік мәдениетті адам. Жақсылыққа қуанып, кемшілікке күйзеледі. Б.Майлин бейнелеген Раушан мен Әсияның сипаттарын салыстырғанда, олардың бір бағытта алынған образдар бола тұра, интеллекті дәрежесі жөнінен көп айырма бар. Әсияның үлкен күрделі мәселелерді ұғынуға, тіпті мемлекеттік қорытынды жасауға да өресі жетеді. Ол Қазақстанға жаңадан келген Карповты Республика өмірінің сан алуан салаларымен таныстырып, кейде оған кеңес те беріп отырады. Мұндай әйелдер бұрын некен-саяқ болса, енді олар партия қызметінде, өнерде, ғылымда, медицинада жауапты роль атқарып жүргенін көрсетеді. Сәтті шыққан Әсия образы арқылы жазушы бүгінгі өскен қазақ әйелдерінің сипаттарын шебер жинақтай білген.
Романның басты қаһармандарының бірі, қазақтың парасатты, ойлы әйелі Әсияға автор мынадай пікір түйгізеді: Қазақстанның өзге облыстарынан осы облыста бөлегірек әйел халінің бұрынғы шақтағы ауыртпалығына өзгеше себеп болған кеше ғана өткен тарихының аса ауыр жағдайлары бар. Бұл облыста ишандар, шайқы, қажылар, неше алуан медресе, мешіт, мазар түрінде мейлінше мол заман үстемдік құрған ауыртпалықтар бар... Осы орындардың бәрінде фанатик, дүмше, өздері озбыр және қатал, ожар плутократияның әмірі жүрген. Сол ескіліктің ізі оңай жоғалып, ажалдың торлары шырмауық желі тұзақтар тез жыртылды да бітті деу керек емес. Кемеңгер жазушы ескіліктің осындай кеселді қалдықтарын аяусыз аша отырып бүгінгі өмірімізден, адамдардың ой-санасы мен қарым-қатынастарынан ондай келеңсіздіктерді аластатып тастауға бар дауыспен үндейді.
Романда Айсұлудың, оның анасы Нұрбибінің қиын, ауыр тағдыры ащы шындығымен суреттелген. Жазушы өз кейіпкерлерінің әділет іздеу жолындағы бастан кешірген әр алуан қиындықтарын бүркемелей, қатал реалистік қалыпта берген. Олар әділдікті Карпов, Алмасбек, Әсия тәрізді адал жүректі басшылардан табады, халықтан қолдау көреді.
Жазушы Айсұлу трагедиясын көркем жинақтау дәрежесіне көтеріп бейнеленуді мақсат етпеген. Қалың мал, қыз алып қашу тәрізді сұмдық оқиғалардың әлі де болса кездесіп қалатыны жасырын емес. Автор осындай жайларды роман желісіне енгізе отырып сол жайында ашына, ызалана жазған.
Тарихи роман жазатын жазушылар тарихшылар айта алмаған шындықты көркем сөзбен айтып, оны халыққа жеткізіп отырды. Т.Ахтановтың Боран романындағы Қоспан бейнесі соған дәлел бола алады. Соғыстағы азаматтардың тұтқын халі, елге келгеннен кейінгі сатқын атанған дәрменсіз тағдыры ашық көрсетілген.
Қазіргі қазақ әдебиетінің биік деңгейін байқататын шығарманың бірі - Т.Ахтановтың Боран романы көтерген идеясымен де, қызғылықты характерлерімен де арнайы әңгімелерлік туынды. Біз романның кейбір ерекшеліктерін жинақтап, екшеп көрсету қажет деп білдік.
Боранда жазушының бұрынғы шағармаларынан (Қаһарлы күндер, Махаббат мұңы т.б.) қарағанда бой көрсеткен стильдік өрнек калыптасып, тереңдей түскен.
Т.Ахтанов романында табиғат көрінісі қаһарманның көзімен, көңіл түйсігімен орайлас беріледі. Баяндаумен бірге кейіпкердің көңіл күйлері астарласа, қатарласа жүріп отырады. Қаһарманн бүгінгісі мен бұрынғысын жымдастырып көрсетуі шынайы шеберлікті дәлелдейді. Европа романдарының тәжірибесін творчестволық жолмен пайдалана білу, суреттеп отырған оқиға мен ситуацияны тексеріп білгендіктен азаматтык тұрғының беріктігімен характерлерді әлеуметтік тип дәрежесіне көтеріп, жан-жақты мінездеу - жазушы романының бүгінгі әдебиеттің жаңа жетістігі дегізеді.
Боран романы арқылы келген тың тұлғалардың өзінше ерекшелігі, көркемдік сонылығы әдебиетіміз үшін жаңа деп есептеу керек. Сол үшін олардың бірнешеуіне жекелей тоқталып өтпекпіз.
Әдебиетімізге таныс, бейтаныс болып енген кей тұлғаның бірі - Қоспаң. Бұл кезге дейін де шығармаларда малшы адамның бейнесі кездесетін. Бірақ Қоспан солардың бәрінен де оқшау тұр. Мұның негізгі құпиясы - жазушының сендірмей қоймайтын көркем шындыққа жетуінен, тұлғаның түсін де, ісін де шеберлік аша білуінен. Біз Қоспанның түр ажарынан бастап әр кезде көңіл толқындарының да растығына сенеміз.
Қоспан тек алдындағы жанұясын ғана біліп, алаңсыз тіршілік кешіп жүрген жан емес. Оның көңілін теңіздей шайқайтын, жүрегін сыздататын оқиғалар өткен екен. Жаңа ғана қызметке араласып, ел қатарына қосыла бергенде соғыс басталып кетіп, Қоспан майданға аттаныпты. Онда борышын абыроймен атқарып, ақырында ауыр жарақаттанып, фашист тұтқынынан бір-ақ шығыпты. Қоспанның тұтқындағы өмірі де баяндалған. Сырт көзге қимылы, сөзі сараң осы адамның әр іс-әрекетінде қорғасындай салмақ, табандылық, адамгершілік ерлігі сезіліп тұрады. Әскерден қайтып, еліне келгенде, мұның алдынан тұтқында болған деген сөз кес-кестеп жүргізбейді. Қайда барса Қорқыттың көрі дегендей Қоспанды қызметке алуға ешкімнің жүрегі дауаламайды. Оның қойшылыққа ауысу себебі осыдан. Автор қаһарманның басындағы шырғалаң мен сергелдеңді уақыт шындығына сәйкес етіп, ақиқат көрсеткен. Төрт күнге созылған боран кезінде бір қора қой соңынан өлермендікпен жүріп отырған, өлім мен өмір белдескен шақта, Қоспанның ойына ауық-ауық өткен тіршіліктің үздік-үздік эпизодтары келеді. Сонан біз оның үйлену тарихын, майдангерлік істерін, соғыстан кейінгі жай-күйлерін танимыз.
Мейірімсіз дала боранының ішінде жалғыз қалған Қоспаңға өмірдің, адамдықтың, достыктың, адалдықтың бағасы мен қадірі ерекше екшеліп елестейді; ол өткен өмірінің белестеріне ой жүгіртіп қана қоймайды, істерінің сипатына да сын көзімен қарайды. Осындай кезде оның өмірінің ең нәрлі, мәнді тұстары қайта тізіліп келеді, жақсы дегенінің, жаман дегенінің айырым, парқы таразыға түседі. Оңашада өз ойымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Диплом жұмысының өзекті мәселелері. Кеңестік дәуірде қазақ әдебиеті тарихында романы жанры қарқынды дамыды: Саттар Ерубаев Менің құрдастарым, Сәкен Сейфулин Тар жол тайғақ кешу, Сәбит Мұқанов Өмір мектебі, Аққан жұлдыз, Мұхтар Әуезов Қилы заман, Абай жолы, Ғабит Мүсірепов Тулаған толқында, Қазақ солдаты, Оянған өлке, Ұлпан, Жат қолында, Ғабиден Мұстафин Қарағанды, Дауылдан кейін, Көзкөрген, Тахауи Ахтанов Қаһарлы күндер, Боран, Ілияс Есенберлин Көшпенділер, Аласапыран, Әбіш Кекілбаев Аңыздың ақыры, Үркер, Күйші, Елең-Алаң, Рамазан Тоқтаров Бақытты құлдықтың ақыры, Ә.Нұшайықов Махаббат, қызық мол жылдар, Ақиқат пен аңыз, Хамза Есенжанов Ақ Жайық, Көп жыл өткен соң т.б. Олардың ішінде түрлі тілдерге аударылып әлемге танымал болғандары да жеткілікті. Қазіргі уақытта орта мектептерде, арнаулы және жоғарғы оқу орындарында осы романдар оқытылады. Олар туралы сол баяғы кеңес кезіндегі идеологияға негізделіп жазылған сын енбектер де көп пайдаланылады. Тәуелсіз еркін елдің ұрпағына өзіміз комунисттік партияның нұсқауымен жазылған ұлттық руханиятқа қарсы романдарды қайталап оқытып жатырмыз. Ол романдардың ішінде жас ұрпақты өз ұлтымыздан шошындыратындай ойлар айтылған, кейіпкерлер сөзі берілген. Бұл өзіміздің ұлттық тәрбиемізге қарсы қару болып шығады. Біз өз диплом жұмысымызда кеңестік дәуірде бүкіл әдебиетке үстемдік еткен социалистік талаптарға сәйкес жазылған романдарды оқытудағы ерекшеліктерді тануды мақсат еттік. Әдеби мұра оқытылмай тұрмайды, оны жоққа шығара алмаймыз, бірақ сол романдар жазылған уақыттың ерекшелігін, сол кезеңдегі саясат ұлтсыздандыруды, өткеннің барлығын қаралауды талап еткенін, әдебиет көп жағдайда сол саясатты насихаттап отырғанына қоса түсінік жүргізілу керек. Қазіргі күні бұл үлкен проблемаға айналған. Осы айтылғандар біздің диплом жұмысымызды орындау үшін таңдаған тақырыбымыздың өзектілігіне дәлел бола алады.
Қазіргі ғылыми мәселелерді шешу, ахуалын бағалау. Кеңестік дәуірде қазақ романдары туралы ірі сыншылар, ірі әдебиет танушы ғалымдар толық талдау жасап отырған. Сыншылар: М.Қаратаев, С.Қирабаев, Р.Бердібаев С.Әшімбаев, С.Кәкішев, Т.Тоқбергенов т.б. еңбектерін атауға болады. Ірі ғалымдар қазақ романдары туралы іргелі зерттеулер жасаған. А.Нұрқатов, Х.Әдібаев, С.Қирабаев, Р.Бердібаев, Ш.Елеукенов т.б. роман табиғаты туралы ірі еңбектер жазды. Көпшілігі Кеңес еңбеккерлерінің образдарын жасаудығы жетістіктерін сөз етіп отырды. Ұлттық рухани құндылықтары теріс түсіндірілуі кемшілік ретінде аталмады, қоғам үшін өмір сүретін ұлтын дәстүрін дінін терістейтін замандас бейнесін жасау талап етілді. Тәуелсіздік алғалы ғалымдар жаңа ұстаныммен жұмыс істеуге мүмкіндік алды. Жазушылар да тәуелсіз елдің тарихын, дәстүрін, өткен өмірін ұлықтайтын шығармалар жаза бастады. Бұрынғы романдарды да бүгінгі күннің талабымен бағамдау етек алды. Мысалы М.Әуезовтің романдары туралы Т.Жұртбай тарихи шындық пен көркемдік шындықтың кейбір алшақтығын зерттей жазып жүр, Ш.Елеукенов Мағжан шығармашылығы жайлы, А.Ісімақова Ахмет Байтұрсыновтың әдебиеттану ғылымындағы ұстанымдарын басшылыққа алып, қазақ романдарын сол бағытпен зертеуде. Б.Майтанов, Г.Пірәлиева сынды ғалымдар романдардағы психологизм көріністерін түсіндіріп жүр. Бірақ кеңестік дәуірдегі романдардағы ұлттық құндылыққа қарсы айтылған, социалистік реализм талаптарын орындау үшін қазақ ұлтының бар қасиетін терістеген тұстары туралы аттап өтеді, ол туралы сөз қозғалмайды. Тіпті, біз сөз еткелі отырған Ғ.Мүсіреповтің Оянған өлке романының құйқылжыған тілі мен автордың суреттеу шеберлігіне ғалымдар тек мадақ айтады. Ал, ондағы ұлт туралы айтылған ауыр пікірлерге назар аударылмайды.
Диплом жұмысының мақсаты, міндеттері. Кеңестік дәуірде социалистік реализм әдісі талаптарына сәйкес жазылған қазақ романдарын оқытуда алда тұрған міндеттерді айқындау, шешім іздестіру диплом жұмысының мақсаты болып есептеледі. Осы мақсатқа жету үшін алдымызға төмендегідей міндеттерді белгіледік:
- Кеңес дәуірінде жазылған романдарды тақырыптық және идеялық жағынан жүйелеу;
- Кеңестік дәуірдегі классик жазушылар қатарындағы Ғабит Мүсірепов пен Ғабиден Мұстафин романдарын зерттей оқу;
- Ғ.Мүсіреповтің Оянған өлке романындағы ұлттық құндылықтарын терістелу себептерін түсіндіру;
- Ғ.Мұстафиннің Дауылдан кейін романын сыни тұрғыдан бағамдау;
Зерттеу нысаны. Кеңес дәуірінде қазақ романдары, қазақ романдары туралы теориялық еңбектер
Теориялық мәнділігі мен ғылыми жаңашылдығы
Диплом жұмысында кеңес дәуірінде социалистік реализм әдісін бүркеншік етіп жазушыларды өз құрсауында ұстау үшін белгіленген міндеттер ғалымдар зерттеулеріне сүйеніп анықталды, классик жазушылардың өз романдарына социалистік реализм заңдылығын орындау үшін, ұлтымыздың тарихи санасына кері әсер ететін ойларды енгізгені дәлелденді.
Практикалық маңыздылығы. Диплом жұмысының нәтижелерін қазақ әдебиетінен сабақ беру кезінде, әдеби, сыни мақалалар жазу, ғылыми зерттеу жұмыстарын орындау кезінде көмекші дерек көзі ретінде, көмекші әдітемелік құрал ретінде пайдалануға болады.
Теориялық және әдіснамалық негіздері. Диплом жұмысын орындау барысында роман жанрын зерттеген қазақ ғалымдарының теориялық еңбектерін, олардың концепцияларын негізге алдық.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе, негізгі екі тараудан, қорытынды бөлімінен, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 КЕҢЕС ДӘУІРІНДЕГІ ҚАЗАҚ РОМАНДАРЫНЫҢ РУХАНИ ӨМІРІМІЗДЕГІ ОРНЫ
1.1 Кeңec дәуiрiндeгi қaзaқ әдeбиeтi жәнe coциaлиcтiк рeaлизм әдici
Әдебиет әдебиет үшін деген таңба айқын болмай, нәрлі әдебиет болуға жол жоқ [5],- деп ғұлама Мұхтар Әуезов айтып кеткен. Егер әдебиет еш саясатқа бағынбай, өз жолымен, өз заңымен жүрсе, осы айтқан сөз орындалар еді. Қазақ елі еркін өмір сүрген кезеңдегі әдебиет нәрлі әдебиет болғанын ешкім терістей алмайды. Ортағасырлардағы Қ.А.Ясауи, Ж.Баласағұн, А.Иүгінеки, одан кейінгі қазақ хандығы тұсындағы жыраулар поэзиясы, батырлық жырлар мен тарихи жырлар өнегесі осыны дәлелдейді. Қазақ елі Ресей патшалығынын қол астына толығымен бағынған заманнан бастап, әдебиетке сыртқы күштің әсері тие бастады. Патшалы Ресей қазақ халқының жерін тартып алғаннан соң, ендігі кезек рухани байлығы болды. Орыс миссионерлерінің діни шығармаларды қуғындауы осының айғағы. Қазақты орыстандыру, шоқындыру үшін, ең алдымен, ислам діні, тарихы, ислам моралі туралы жазылған, ел ішінде айтылып жүрген діни ағартушылардың жырларын жоққа шығаруға күш салды. Кеңес үкіметі тұсында бұл қысым түрлі құжаттармен бекітіліп, заңға айналды. 1934 жылы 12 -- 18 маусым күндері жазушыларының I съезінде қаралған қаулы бойынша кеңес әдебиеті тек қана социалистік реализм әдісімен ғана жазуға міндетті болды. Бұл әдіс әдебиетті белгілі бір схемаға салды. Шығармадағы бас кейіпкер кедей отбасынан шығып, пролетариат болуы керек деп есептелді және ол өзінің жеке өмірін ойламайтын, қоғам үшін, партия ісі үшін еңбектенуі қажет болды. Ол сол мақсатына жету жолында шығарма барысында коммунист орыспен жолдас болып немесе соның жәрдемі арқылы мұратына жететін болды. Тағы бір талап - социализмді насихаттау мақсатында бұрынғы дәстүрлер, түсініктер ескі деп танылды. Соған сәйкес, қазақ қоғамындағы әйелдің орны мен рөлі теріс түсіндірілді. Әйел теңсіздікте, күңдікте өмір сүрген деген жалған концепция орнықты. Әйелдің теңсіздігін көрсететін көркем шығармалар жазылды.
XX ғacырдың бacы ұлы Aбaйдың aғaртушылық, бocтaндық дәcтүрiн жaлғacтырумeн қaтaр oтaршылдыққa қaрcы күрec пeн тәуeлciздiктi aңcaу идeяcын aшық aйтып көрceту ұғымымeн бacтaлғaн бoлaтын. Кeңec дәуiрiндeгi қaзaқ әдeбиeтiнiң көрнeктi өкiлдeрi Aхмeт Бaйтұрcынoв, Мiржaқып Дулaтoв, Мaғжaн Жұмaбaeв, Бeйiмбeт Мaйлин cынды қoғaм қaйрaткeрлeрi мeн aқын-жaзушылaр қaзaқ әдeбиeтiн aлғa cүйрeп oтырғaн.[9.142] Қaзaқ ұлты қaрaңғылықтa қaлып, eлдiң күш-қуaты тaуcылып, caлы cуғa кeтугe aз қaлғaн өтпeлi кeзeңдe қaзaқ жaзбa әдeбиeтi көзден тыc қaлмaды. Oлaр қaзaқтың coл уaқыттaғы күйiн cурeттeп, хaлықты шыдaмдылыққa шaқырып, өнeр-бiлiмгe үгiттeгeн. Coның бiрi Мiржaқып Дулaтұлының Oян, қaзaқ өлeңi хaлықты рухтaндырып, бaр дaуыcпeн жaр caлды. Кeңec дәуiрiндe әдeбиeткe кeлгeн aқын-жaзушылaрдың бaрлығы дa ocы тoлқынмeн қaйрaттaнды. Әдeбиeтшiлeрiмiз қaзaқ әдeбиeтiн көркeмдiк-эcтeтикaлық тұрғыдaн бaйытып, жaңa жырлaр туғызып, жeтiлуiнe үлec қocты. Cұлтaнмaхмұт Тoрaйғырoв пoэмaлaры, лирикa өлeңдeрi, публициcтик мaқaлaлaры aқынның түрлi caлaдaғы iздeнicтeрiн aйшықтaды. Әдeбиeттeгi cыншылдық бaғытты дaмытып, aғaртушылық идeяны көркeм cөз aрқылы өрicтeтугe Cәбит Дөнeнтaeв, Мұхaмeджaн Ceрaлин, Cпaндияр Көбeeв, Бeкeт Өтeтiлeуoв, Тұрмaғaмбeт Iзтiлeуoв, Ғұмaр Қaрaш, Нaрмaнбeт Oрмaнбeтұлы, Бeрнияз Күлeeв, тағы басқалар eлeулi eңбeк ciңiрдi.
Coвeттiк эcтeтикaны aйрықшa зeрттeйтiн 3 нeгiзгi бөлiм бaр:
1. Өнeрдiң өмiргe қaрым-қaтыcы дeceк, мұның бүгiнгi биiк типi -- coциaлиcтiк рeaлизм;
2. Iлгeрiшiл әдeбиeт пeн өнeрдiң дүниe жүзiлiк дaмуы дeceк, мұның бүгiнгi жaңa кeзeңi -- coциaлиcтiк рeaлизм;
3. Бiздiң cурeткeрлeрдiң өз өнeрлeрiнe жeтiлу жoлдaры дeceк, бұлaрдың бiрдeн-бiр шығaрмaшылық әдici -- coциaлиcтiк рeaлизм.
Әдeбиeт зeрттeушici, Қaзaқ КCР Хaлық жaзушыcы, прoфeccoр Мұхaмeджaн Қaрaтaeв рeaлизм турaлы былaй дeгeн: Қaшaннaн кeлe жaтқaн қaнaтты cөз бaр: әр ұрпaқ өмiр көкжиeгiн өзiнeн бұрынғы ұрпaқтaн гөрi кeңiрeк көрeдi, өйткeнi iнiлeр әрқaшaн aғaлaрдың иығындa тұрaды. Coл cияқты coциaлиcтiк рeaлизмнiң күллi қacиeтi өзiнeн бұрынғы рeaлизм aтaулының eң жaқcы түрлeрi мeн дәcтүрлeрiнiң зaңды жaлғacы бoлуындa, oның үcтiнe жaңa дәуiргe caй, жaңa қoғaмғa лaйық жaңa caпa тaбуындa жaтыр. Бұл тaрихи зaңды прoцecc бoлaтын[9.467]. Міне, социалистік реализмге Кеңестік дәуірде осындай баға беріп, осы бағытты қолдап отырған. Кеңес үкіметі осы бағыттан ауып, өз бетімен жазылған туындыларды баспаларда бастырмай, қазақ жазушыларын қатан бақылап отырды.
Кеңестік дәуір әдебиетін бір жақты жамандауға, қаралауға болмайды. Қанша саясат талап етсе де, өнер өз құндылығын көрсетеді. Осы бағыттын шырмауынан және партиялық талаптан тарихи романдар құтыла білді. Тарихи роман халықтың бұрынғысы мен бүгінгісінің жанды байланысын көркем бейнелер арқылы ашады. Мұндай шығармалардың танымдық мәні үлкен. Олардан халық өмірінің өткені мен қазіргісінің арасында қаншалық айырма бар екенін ілгерілеуіміздің сипатынан ұғамыз [34, 336].
Кеше мен бүгінгіні сабақтастырып, қайсар рухымен, тар жол тайғақ кешкен тағдырымен халық санасына жол тартқан қаламгер Қажығұмар Шабданұлы. Саяси қылмыскер атанып, 40 жылға жуық өмірін темір тордың ар жағында өткізеді. Темір қапаста жатқанына қарамастан бірталай шығармаларды дүниеге әкелді. Автордың Қылмыс атты романы мемуарлық романдар қатарына жатқызылып жүргенімен, шын мәнінде жеке бір адамның ғана емес, сонымен қатар тұтас халықтың, ұлттың басындағы жағдайды, тағдыр тауқыметін, күресті, жеңісті, әлсіздікті, отаршылдықты, тұтас халықтың ерекшелігін, қадір-қасиетін паш ететін туынды. Алты кітаптан тұратын шығарманы оқу барысында автордың кейіпкер аузына салған қылмыс сөзінің мағынасы дәл мағынасында емес, сүріп келе жатқан өміріңді, адамның ырқынсыз-ақ маңдайына жазылған өмірінің өзі бір қылмыс екенін аңғарамыз. Автордың өзі бұл жайында: ...Шешемнің емшек сүтімен бітіп, бұлшық еттерімнің талшықтарына айналып кетті. Бұл қылмыс сол кездің өзінде-ақ мені жақсы киімнен, жорға тайдан жұрдай етіп, әкемнің жыртық тоны мен кебеже түрмесіне қуып тығыпты ғой! [36,31] деп өмірінің әрбір кезеңінің ауыртпалыққа толы болғанын суреттейді.
Шығармадағы басты кейіпкер Биғабыл автордың өзі. Романда суреттелген Биғабылдың әке-шешесі, бауырлары - барлығы өмірде болған тұлғалар. Автор өмірінде болған әрбір тақырыптарды тізбелемей, барлық құбылыстарды бас кейіпкер арқылы ой елегінен өткізіп, таразылап отырады. Туындыдағы кейіпкерлердің басым көпшілігі өмірде болған адамдар, олардың кейбіреулері ғана романда өз аттарымен жазылған. Роман Биғабылдың бала кезінен басталады, одан әрі Қытай жеріндегі сол өлкелерге ауып кеткен қазақтардың хал-жағдайы жөнінде айтылады. Автор бұл туралы романда былай бейнелейді: ...Бұл қыстауда бізбен бірге отырған Санатбай, Ақтай атты ағайынды екі жігіт болды. Сол кезде Санатбай қырық жастан асқан еді, Ақтай - отызда. Екеуі де әліге дейін некеленбеген бойдақ. Олардың басын қосып, түтінін түтетіп отырған шешесі еді. Екеуі де белсеніп, білек сыбанып шыға келді. Тіпті Ақтай аудан жағалап жүріп, партия қатарына өтіп алыпты. Содан кейін оның бүкіл өңірге Ақтай - коммунист деген атағы шықты.... Осы үзіндіде аты аталған Ақтайдың көмегімен Қажығұмар өз атамекенінен жырақтап, Қытай ауып, өгей бала атанады. Шабдан әулеті өз еркімен туған жерінен босып, жер ауып кетпейді, оған себепші болған осы Ақтай коммунистің Шабданды итжеккенге айдатуы. Содан Шабдан 90-дағы шешесін бірге алып, Қытайдан бір-ақ шығады. Романда автор осы тұстарды өте әсерлі етіп суреттейді: Қаупің неден болса, ажалың содан, кешке дейін көз алдымызға елестеген құбыжықтар ымырт жабыла сау ете түсті. Есік алдында жиналған адамның бір тобы үйге кіріп тінту жүргізді. Бірнешеуі ұраларды қазып, астық қаптауға кірісті. Ұясын қорғаған қызғыштай быжақ қағып, шешем барды олардың қасына. Тыңдаған біреуі болған жоқ: Алып жатыр, арбаға басып жатыр.
-Обалдарың өз ауылдарыңнан шыққан атқа мінерлеріңе! Біз айтқанды ғана орындаймыз! - деді де олар астығымызды, аузымыздағы нанымызды алып жүре берді. Біз тағы да үрпиісіп, есік алдында тұрып қалдық. Қап-қараңғы түн болғанымен кетіп бара жатқан ырыздығымыз көңілімізге жап-жарық. Жазда күндіз кеткен қызыл қасқа сиырдай ап-анық кетіп барады. Атыстаған сайын айқындалып, ауыр күйінішіміз бен қайғымызды ауырлата, жап-жас қабырғамызды күйрете жаншып кетіп бара жатқандай... Кішкентай саусақтарымызбен әрі теріп, балғын табандарымызға найзаларын сұққанына қарамай, әрең тапқан тары-талқанымыз қош бол! [36,47].
Міне, әуелі жалғыз сиырынан айырылған, ендігі жерде аузындағы нанынан да құр алақан қалған жандардың басқа істер амалы бар ма?! Олардың бір үміті Қытайға ауып, құтылу болатын. Сол Қытай деп қашып құтылып тығылатын жерінде төркіні, не құдасы күтіп отырды ма екен?! Жо-жоқ, бір туысы жоқ, бірақ кейіннен туыстай болып кеткен, дәл өздеріндей қызыл өкіметтен қашып құтылғысы келген қазақтарды пана тұтты. Талай Алаш зиялыларының да пана тұтқаны осы Қытай еді. Романдағы келесі оқиғалар осы Қытай елінде өрбиді. Бұл тыныштыққа бөленген, рахат өмірдің сипаты емес, сергелдеңге түсіп, жан сауғалап, жат жерге сіңіп кетудің, жат жерде аман қалудың қамы болатын. Шекара асып, Шәуешек қаласында босып, қаңғып жүрген, бір тілім нанға зар болған қазақтардың маңдайының екі елі қасіреті. Биғабыл мен шешесі Шәуешекке жеткенде көрген, кездестірген жұрттан осы қаладағы өз таныстары жайын сұрамақшы болады, осы кезде қаланың тұрғылықты ұйғырларынан естіген жауаптары мынау: -Сұмалак календырлар (сүмелек қайыршылар) қайдан келеді осында! ...-Қалендір емеспіз! Олай деме, шырағым!... Еш нәрселеріңнің керегі жоқ, жөн сұрайық, - деп шешем назалана кірді аулаға.
-Қалендір деген немене, апа? - деп сұрадым қыздың жанынан өте беріп.
-Қайыршы дегені болар! Құдайдың уақтысы ғой мұны есіттірген! Келмей жатып естідік- ау!...
Бір кекселеу қызыл-сары әйел шешемнің сөзін естіп күлімсірей қарады:
-Кейімеңіз. Қайыршы тым көбейіп кетті, жақыннан бері ығыр болып қалдық. Бейшаралардың бәрі де қайыршы десе шамданады. Бұрын ешқайсысы қайыр тілеп көрмеген адамдар көрінеді...
Осы аралықта тағы бір әйел кіріп келді. Ол да қазақша сөйлеп, біздің жердегі жайтты сөз етті. Осы бір көріністің өзінен-ақ Жаппар әулетінің ешкімнің ала жібін аттамай, арым үшін жаным садаға деген ұстанымды қатаң бетке ұстап, алдағы үмітке қарай адал еңбекпен, таза жанмен, бар ынта-жігерімен тырмысқандарын көруге болады. Әрі қарай автор өзінің басынан өткерген жайттарды романға арқау етеді. Бас кейіпкер Биғабыл Тарымдағы лагерьден қашып, атамекені Қазақстанға өтпекші болады. Шекараға жақындай түскенде, қайтадан қолға түсіп, қайтадан абақтыға екі жылға қамалады. Сондағысы автор осы роман туралы жалпы қауымға айтар ойы қандай? Роман идеясы не? Жазушының бұл романды Қылмыс деп қоюының себебі де жоқ емес. Автордың пайымдауынша отаршылдықты ұстап отыруға әбден еті үйренген адамдар өзіне бодан болған елді соншалықты қорлағандарының себебі, олар үшін бодан халықтың барлық жасаған іс-әрекеттері, тіптен өмір сүрулерінің өзі де үлкен қылмыс. Сондықтан да автордың ұстанған бағыты, идеясы, әрине, тәуелсіздік идеясы. Қажығұмар Шабданұлы осы шығармасы арқылы өз көзімен көрген Ресей мен Қытай алпауыт мемлекеттерінің аумағында бодан болып отырған қазақ халқының бір ғасырға жуық уақыт аралығында көрген зорлық-зомбылықтарын, бар қайғы-қасіреттерін өзіндік нақышпен, көркем сөзбен, алаш жұртшылығының тәуелсіздік жолындағы құрбан еткен өмірлерін бүкпесіз оқырман назарына ұсынады.
Жазушы романда берілген бірнеше оқиғаларды сөз еткеннен кейін, оларды ой елегінен өткізіп, терең ойға шомады, алуан түрлі сезімдерді бастан кешіреді, тергеушісін ащы мысқылмен сынап, бойындағы шерін біраз тарқатады. Осы арқылы қалың оқырманды сезім мен ойға жетелейді: Әділетті тергеушім ақ-нақақты адамзатта сіз ғана айырар деп сенемін. Осы үлкен шешемнің өз құрсағынан шыққан балаларын зар қақсатып, ләм демей, рақымсыз ызғарлы күйінде кетуін қарашы, недеген тасбауыр еді! Кішкенелерін есіркемей, тым болмаса маңдайынан ақтық бір рет сипамай, бір жібімей, тас болып қатып, панасыз ием құмға тастап кетуін қарашы... Неткен рақымсыз Қылмыс! [36, 6].
Шығарманың өн бойынан сезіліп тұрған ащы қасірет, әділетті кек осының бәрі оқырманды тебірентпей қоймайды. Автор өз оқырманымен сырын бөлісіп, жүрегінен шыққан бар сезімдерімен ашумен күлдіріп те, күйікпен қүңірентіп те бөліседі: Қазақтың ру бұтақ қуалап танысатын қарапайым қаншылдық әдеті бар-ау, бірақ, соны ру төрелері іріткіш уға айналдырғаны қашан. Сол рушылдық уы сүйегіне сіңе уланып, өзара ырылдасумен өткен қазақтан көп ұрылған халық жоқ-ақ шығар! Жоңғар хандығынан жүз жылдап жеген ұмтылмас соққылар тек сол рудың, сол рушылдықтың ғ ана кеселі емес пе?! Менің үлкен аталарым да сол уды мәпелеушілер екен [36, 12].
Автор сол кездегі қоғамдық саяси мәселелерге кейіпкерлерін, табиғат көрінісін, кейіпкерлердің ішкі сезім толғаныстарын, арпалыстарын сай етіп бейнелейді. Тіптен, сол кездегі қоғамдық ортаны жан-жақты суреттегені соншалық, кейіпкерлер бейнесін, даралық сипаттарын шынайы көрсете білген. Қаламгердің Жаппарды бейнелегенін алсақ: Сиректеу қара сақалды, кең иықты, шығыңқы кеуделі, денелі қара кедейдің жуан басы әмсе төмен сала теңселіп, ырғалып, асықпай жай жүретін. Мұнысы сол ауыр жүкті әрең көтеріп келе жатқандығы екенін кейінірек түсіндім [36, 56]. Осы портреттің өзінен босқын өмір сүріп, сергелдең тұрмыстың қиындығынан әбден ығыр болған, белі бүгіліп, күш-қуаты кеміген бейнені көреміз.
Романдағы сурет пен сезімнің, ой мен көріністің бір-бірімен қиюласып, бір тұтастықтай жатқанын, мына бір табиғат көрінісін сипаттаудан көре аламыз: Үрімжінің үстіндегі қара сұры тұманды көргенде тұнжыраса қалдық. Көшеге кіргенде үлкен қаланы айқара басып, тұншықтырып жатқандай сұп-сұр. Саяпыл желі үдей соқты. Аспанды қара сұру тозаңмен бояп, көше топырағын ауыз мұрныма ұра соқты. Боран үдеген сайын егесіп, егескен сайын бекіп, бекіген сайын күшей адымдадым [36, 670].
Тарихи романдарда партиялық талап болғанымен, оған толық бағына бермеді. Тарихи романдарда елдің, халықтық басынан өткен оқиғалар, олардың тұрмысы және хал жағдайы баяндалды. Билік басындағылар бүкіл романдарға халық тұрмысын қағаз бетіне түсіруге қарсы қауқары бола алмады, себебі тарихи романдар социалистік реализм бағыты бойынша жазылды. Сәбит Мұқанов қазақтың 19 ғасырдағы ойшыл-ғалымы Шоқан Уәлихановтың өмірі мен шығармаларын ұзақ жылдар бойы терең зерттеді. Омбының, Ленинградтың (Санкт-Петербор) мұрағаттары мен кітапханаларында болып, Шоқан өміріне қатысты материалдар жинаған. Соның нәтижесінде оның қаламынан Шоқан Уәлиханов пьесасы мен Жарқын жұлдыздар атгы зерттеу еңбегі туды. Сәбит Мұқанов өмірінің соңғы жылдарында Шоқан өмірінен Аққан жұлдыз романын жазып, оның екі кітабын шығарған. Жазушы 4 том ретінде жоспарлаған бүл роман аяқталмай қалған. Ол осы тақырыпта "Ш.Уалиханов", "Қашқар қызы" деген пьесалар да жазды.
Сәбит Мұқанов Шоқан Уәлиханов өмірі жайлы деректерді көп жинап, ол туралы пьеса да, ғылыми еңбек те жазған жазушы. Ал, романды ол үш том етіп, кең көлемде жоспарлаған. Онда Шоқанның ата-бабасы, ол дүниеге келмей тұрған кездегі қазақ тарихына қатысты мәліметтер де мол қамтылады. Оның балалық, жастық шағын, оқып, қоғамдық іске араласуын тәптіштеп ұзақ суреттейді. Шығармада қазақ-орыс қатынасының жиілеуіне байланысты оқиғалар, патшалық Ресейдің ел билеу жүйесіне кіруі, оған қатысты адамдар тағдыры жайлы мәліметтер де мол. Қазақтың ел билеуші жаңа қауымы Есеней, Шорман, Зілқара, Шыңғыстардың Сперанский, Курагин, Потанин, Госфорт, т.б. жайында да әңгімеленген. Шоқан осы ортадан білім алып өседі, оған ХІХ ғасырдағы орыстың демократтық ағымының әсері тиеді. Сонымен бірге жинақтаудың жетіспеуі, ұзақ-ұзақ баяндаулар романның елеулі олқылығы ретінде көзге түседі. Роман сүйегіне сіңіспей тұрған оқиғалар да баршылық. Шоқанның ел билеу ісіндегі кемшіліктерді өзгертуге ұмтылысы, жаңа реформа жасаудағы талпынысы, жасаған саяхаттары нәтижесінде жинаған еңбектерін жүйелі жинақтап баспаға беруі, өлкетану, этнография, әдебиет, өнер саласын зерттеуі кең түрде қамтылып жазылған. Шоқанның жеке өмірінде отбасы, ата - анасы, туыстары, сүйген қызы Айжанмен, қарапайым халықпен қарым - қатынасы шынайы суреттелген.
Ілияс Есенберлин аты шулы Көшпенділер трилогиясына дейін бірнеше өлең жинағын шығарып, екі-үш повесть жазса да, елеусіздеу жүрген жазушылардың қатарында болыпты. 1965 жылы Айқас романын жазып, Мемлекеттік сыйлықты алғанға дейін, әрине. Ол кезде жазушының жасы елуді еңсеріп қалған екен. Отызда орда бұзып, қырықта қамал алмасаң... дегендей, бұрын аты шықпаған жазушыға елу жас деген оңай жас емес. Бірақ, мына ғажапты қараңыз: қалай тарихи тақырыпқа барады, солай тынысы ашылып жүре береді. Көшпенділер трилогиясын жазып, қоғамды дүр сілкіндіреді. Жазушы бір сөзінде: Мен алдымен материал жинаймын. Деректер іздеймін. Айғақты уақиғаларды қараймын. Халық фольклорына сүйенемін. Жазба бетінде қандай шығармалар бар, соның барлығын қолым жеткен жерге дейін зерттеймін, оқимын, бірімен бірін салыстырамын. Осылай дайындаймын. Материал дайындағаннан кейін алдымен ойға салып, бір жыл өте ме, көп жыл өте ме, миыма өзім жазамын. Не туралы болу керек, нені көтергің, нені ашып айтқың келеді? ...Тереңдеп ізденіп, өз ақылымның жеткен жеріне шейін жазамын, - дейді. Міне, Ақылымның жеткен жеріне шейін жазамын деп жүріп, 15 жылда 15 роман жазған жалғыз жазушы осы Ілияс Есенберлин.
Кеңестік цензурадан тайсақтамай, алғашқы жазып жарыққа шығарған тарихи романы - Хан Кене. Ол заманда автор ғана емес, кітаптар да жазаланатын, тыйым салынатын, көп жерлері өзгертілетін, идеясы заман талабы солай деп, қайта түзетілетін. Хан Кене де жарыққа шығар-шықпастан тағдыр тәлкегіне түсті. Трихымызға ұлттық көзқарас дұрыс қалыптаспай тұрған кезде жазылған роман болғандықтан, романның аты Хан Кене деп ауыстырылды. Тарихты жазғандардың алды итжеккеннен бір-ақ шығып, ауыз күйген кез, әупірімдеп Қаһар романы оқырманға қайта жол тартты. Жазушы Қабдеш Жұмаділов Білім және мәдениет телеарнасынан берілген Кітапхана бағдарламасында Ілияс Есенберлиннің Көшпенділер трилогиясын талдай отырып, былай деді: Егер Ілекең 40-50 жыл бұрын туса, Алаш қайраткерлерінің ортасынан шығар еді. Дегенмен, сол Алаш қайраткерлерінің қатарына барып тұратындай еңбек етті. Әр кітабын бітіргенше асығатын. Сосын ол баспадан шыққанша сарылып күтетін. Шаруа бітті ғой, несіне асығасың? десек: Мен көре алмай кетуім мүмкін. Сендер білмейсіңдер ғой, қауқиып отырғаным болмаса, менің денсаулығым мәз емес, - дейтін. Бағына қарай, Морис Симашко деген аудармашыны тауып алды. Ол кісінің өзі де тарихты жақсы білетін жазушы және Ілекеңді беріліп аударды. Ілекеңнің кітаптарын аударғаны үшін Мемлекеттік сыйлық алды. Ілекең жанына жастарды неге ертіп жүрді? Өйткені, өзіне қолдаушы әрі сүйеніш керек болды. Ілекеңді өз замандастары онша қолдамады, қарсы болды деуге де болады. Өзін тау-кен инженері дейді. Бұрын киностудияда бірдеңе болыпты, қазір бірдеңе жазып жүр екен деген секілді ғып елемеді.
Ал Қаһар романы қалай шықты, солай абырой-атаққа кенелді. Бұл біздің бұған дейін оқулықтан түспейтін үлкен жазушыларымыздың намысына тие бастады.
Иә, әр ортаның өзіне тән әрі қалыптасып қалған қағидатын бұзу оңай емес. Тіпті, әдебиетімізде абыройлы сыншы атанған Зейнолла Серікқалиев ағамыз оның бұл күнде біз жемісін көріп отырған тарихи шығармасын қатты сынап мақала жазды. Сол мақаланы талдау үшін әрі романын қоса талқылау үшін Жазушылар одағында жиналыс болатыны хабарланады. Бұл жаңалықтан құлаққағыс болған ел-жұрт Жазушылар одағының үш қабатына сыймай кетіпті. Осыны көргеннен кейін, сол кезде Жазушылар одағының төрағасы болып тұрған Ғабит Мүсірепов ортаға шығып: Бүгін жиналыс өтпейтін болды. Кейінгі қалдырылды, - деп, артынып-тартынып келген жұртты таратуға мәжбүр болыпты. Әдебиет десе ішкен асын жерге қоятын, әсіресе, тарихи тақырыпқа сусап жүрген жанкүйер қауым үйлеріне ренжіп қайтыпты. Жазушымен бірге кітаптың да тағдыры қыл үстінде тұрған заман еді ол кез шынында да.
І.Есенберлиннің Айқас, Қатерлі өткел романдарында қазақ инттеллигенциясының репрессия құрбаны болғандығы көрсетілген. ... ... Бұлардың барлығы кеңес дәуіріндегі қазақ романдары өз міндетін адал орындағанын көрсетеді. Сол уақыттың суретін мәңгілікке қалдыра алғандығына дәлел болады. Бірақ бұл романдарда да кейбір саясатқа бейімделген тұстары кездеседі.
Кеңес дәуірінде көптеген тарихи романдар жазылды: Ілияс Есенберлин Көшпенділер, Мұхтар Әуезов Абай жолы, Өскен өркен т.б. М.Әуезов Кеңестік дәуір эпопеясын жазуға уәде берген. Сондықтан ғұлама өтірік, ойдан шығарылған оқиғалар, жаттанды сөздер жаза алмаған. Мысалы, қазақ қоғамында жұт болатыны Абай жолы романында сөз болады. Иса жұт кезінде төрт қасқырды өлтіріп, қайтыс болады.
Абай жолының бас кейіпкері - Абай. Біз ақын өмірінің елу жылына айғақ боламыз. Абайдың адам, азамат, ақын ретінде қалыптасуы сол жарты ғасыр ішіндегі қазақ қоғамының барлық саласындағы өмірдің барлық ойы-қыры, қия-қалтарысымен өріле суреттеледі. Абай арқылы өткен ғасырдың екінші жартысындағы және осы ғасырдың басындағы бүкіл халық тіршілігін, оның көп бұралаң тағдырын, ой-арманын, мақсат-мүддесін, күрес-тартысын... бәр-бәрін түгел шарлап өтеміз. Халық дегенде, бұл ұғымның негізінде ұлттың әдет-ғұрпы ғана емес, ұлттық рухы жататыны сөзсіз. Демек, Абай жолында кешегі қазақтардың тұрмысы, әдет-ғұрпы ғана емес, күллі рухы сайрап білініп тұр.
19 ғасырдың 2-жартысындағы қазақ өмірінің бұл төрт кітаптан тыс қалған бір де бір қалтарысы жоқ. Абай жолының мазмұн жағынан алғанда жалпы жұрт мойындаған энциклопедиялық сипаты, жанр жағынан алғанда қазақтың тұңғыш эпопеясы екендігі де осында жатыр. Тағы бір күрделі ерекшелік - осынау кең құлашты халықтық эпопея бастан-аяқ тартысқа, қарама-қарсы күштердің қым-қиғаш күресіне құрылған және осылардың бәрі диалектикалық қимыл-қозғалыс, өсу-өрбу, өрістеу үстінде көрсетілген. Мысал үшін шығарманың негізгі арқауындағы арналы тартысты алайық. Бәрінен бұрын мұнда жеке адамдар арасындағы психологиялық шиеленістер, қарым-қатынастағы қайшылықтар, әлдінің әлсізге қиянаты, зорлығы, қаныпезерлікке ұласқан қаталдығы (Қодар мен Қамқа оқиғасы); одан өрбіген ру мен ру арасындағы кескілестер - жер дауы, жесір дауы, құн, барымта, алыс-жұлыс, айқастар; осылардың жалпы жұртқа тиген зардабы - түрлі сипаттағы қаналулар: кедейленулер, қаңғып-тентіреулер, жұтқа ұшыраулар, жатақтардың пайда болуы, қазақ даласына орыс қоныстанушыларының келуі, жарлы-жақыбайлардың өзара ынтымағы, олардың үстемдерге қарсылығы, бұл қарсылықтар үстінде көрінген жалаңтөстер, олардың жазалануы, жер аударылуы, осы арқылы бірте-бірте ескі мен жаңаның ара жігі ажырап, күрестің жаңаша сипат алуы... Осылардың бәрі қара қылды қақ жарған әділдікпен адал, ақиқат шындық шеңберінде тағы да нақты және даму үстінде көрінуі - шын мәніндегі реалист-суреткердің айта қалғандай дарын күшіне, талант қуатына саяды. Эпопеяда ешбір адам жоғарыдағыдай тартыс арнасынан шет қалмайды. Бәрінің характерлері, сол қым-қиғаш күрес үстінде қалыптасады. Абай кезіндегі қазақ даласында,- дейді автор,- күні өтіп бара жатқан, бірақ тамыры әлі де тереңдегі ескіні мен Құнанбай образына жинақтадым. Ал, оның баласы Абай бойында енді туып келе жатқан жаңа бар. Сондықтан, ақын Абайдың қалыптасуын көрсету арқылы мен үлкен қоғамдық шындықты - ескі мен жаңаның диалектик, қарама-қарсылығын, күрес нәтижесінде ескіні жаңаның жеңуін ашуға тиіс болдым. Бұл - аса қиын әрі қатерлі адым. Күрес пен тартысты анық жауласқан қарама-қарсы екі жақ емес, туған әке мен баланың арақатысына құру бұрылтпас және көл-көсір психологиялық дәлелдер таппаса, көптің сана-сезіміне бір қарағанда жете қоймайтын нанымсыз нәрсе секілденеді. Реалист-суреткердің айта қалғандай шығармашылық күш-қуатының тағы бір керемет көрініс тапқан тұсы - осы ара: әке мен баланың өзара ымырасыз жауларға айналуы, нәтижесінде Абайдың әкеден біржола тұсау үзіп, іргесін ажыратуы. Оқырманды осыған қалтқысыз сендіруі - автордың қисапсыз шеберлігі болса, соның нәтижесінде көрінген Абайдың қасиеті - өз табының тілегінен көп қиналыстар, толғанулар, тәнге-жанға түскен жаралар арқылы жыртылып айырылуында, өз заманынан биік тұруында. Бұл - эпопеяның идеялық аласы тақырыптық негізінің мызғымас мықтылығы. Абай жолының граниттей берік ірге тасы осынша шебер қаланған. Ал, сюжет пен композицияға келетін болсақ, мұнда да Әуезов суреткерлік шеберліктің үлгісін көрсеткен.
Менің ұнатқан кейіпкерім - қайраткерлер. Мемлекет мүддесін ойлайтын адамдар, Бұл адамдар - заводтардың, колхоздардың, аудандық партия комитеттерінің, обкомдардың қызметкерлері, тың игерушілер, тағысын тағылар - тарих шежіресін өз қолдарымен жасаушылар, мен үшін олардың қадірі де, қастерлігі де осында,- деп жазды ұлы суреткер.
Жазушының Өскен өркенде тебірене суреттеген сүйікті қаһармандары: Нил Карпов, Жандос Асанов, Әсия Әлімова, Айсұлу, Ілиястар - мақсат-мұраттары биік, жан сезімдері терең, толғаныстары мол жаңа адамдар.
Бұлардың ішінде автор жүрегін кең ашып табысқан басты геройы Нил Карпов - облыстық партия комитетінің бірінші секретары. Бұл - М.Әуезовтің өзі көп уағыздаған, мұрат еткен, интеллектілі герой. Қайтыс боларының аз-ақ алдында М.Әуезов Литературная газетада жарияланған мақаласында: Менің геройым биік интеллектінің адамы, орыс мәдениетінің өкілі. Оның қатысты емес ісі жоқ, қазақ халқының өнері мен әдебиеті болсын, жастардың тұрмыс құрған жаңа қоғамы болсын - осының бәрін ол білгісі келеді, махаббатты ескі әдет-ғұрыптардан қорғайды. Ол өзінің барлық күш-жігерін жұрт үшін бағыштап, адамның жақсы өмір сүруіне қызмет етеді,-деген еді.
Шынында да Карпов автордың өзі мінездегеніндей, нағыз партия адамы, ұлы адамгершіліктің үлгісі, бүгінгі советтік қайраткер болып шыққан. Ол өз айналасындағы қандай іс, оқиға болмасын, бәрі-бәріне қоян-қолтық аралысып, зер салып жүреді. Бас кейіпкер Карпов шопандар ортасына барады, адамдар тағдырына көмек етеді, керек кезінде қол ұшын береді. Ол халыққа үйретіп қана қоймайды, одан өзі де үйренеді. Қазақстандағы мал шаруашылығы мәселелеріне, шопандар тұрмысына, мәдениет мәселелеріне, әдет-ғұрыпқа деген автор мен кейіпкер көзқарасында ішкі бірлік, түсінушілік молынан кездеседі. Өзінің көп ойларын Әуезов осы сүйікті кейіпкерлерінің көкірегіне құйған. Мысалы, М.Әуезов шопандардың қазіргі күні де баяғы ескі тұрмыс-тіршілікпен өмір сүріп жатқанына турашылдық, төзбестікпен қарап, кейіпкер Карповтың аузына мынадай сөздер салады: Кейбіреулер қазақ үйренген, шопандар қыста да, аязда да киіз үйде тұра бере алады. Ондаған ұрпақтар осылай тұрған-дейді... Өтірік, жан ашымастан туған өтірік, - деп шырылдайды.
Карпов адамның қоғамдағы орны биік болуын тілейді. Еңбек адамын ардақтау, оның жай-күйін ең алдымен ойлау - басты міндет деп ұғады. Егер бір жерден еңбек адамының тұрмыс-халіне немқұрайдылықпен қараушылықты көрсе төзбейді, зығырданы қайнайды, кемшіліктердің бәрі де Карповтың жанына аяздай батады, ол қиналады, терең толғанады.
Романдағы Жандос Асанов та - қоғамымыздағы жаңа типті адам. Ол ұзақ еңбек жолын кешкен, жауапты қызметтер атқарған, көргені, түйгені көп қарт. Бірақ уақыт екпінімен ілесіп, өмірдің келелі-келелі мәселелеріне араласып отырады. Карповты толғантқан проблемалар Асановты да терең ойға шомдыртады. Қоғамның саналы азаматы Асанов өзі өмір сүрген қоғамнан шет қалмау принципін ұстанады. Романдағы бұрын белгісіз, жаңа әдеби образдың бірі - обкомның екінші секретары Алмасбек Жайлыбеков. Ол теңізде, Балтық флотында қызмет істеп шыныққан қазақ, сондықтан да қазақ әдебиетіндегі тың образ. Ақылдылығы мен білімділігінің үстіне партия жұмысында мол тәжірибе алған адам. Карпов пен Жайлыбеков тек қана ортақ тіл табысқан адамдар емес, ұғымы, көзқарасы үйлескен, бірінің білмегенін бірі біліп, бірін-бірі толықтырып отыратын шын серік, түсініскен адамдар. Халық ортасында туып өскен Алмасбек еңбек адамдарымен сөйлесіп, тіл табыса біледі, адамдардың мұң-мұқтажын таниды. Сонымен қатар ол әдебиетті, өнерді, әсіресе халық ауыз әдебиетін жақсы біледі. Ол рухани өресі биік жан.
Жас интеллигент әйел Әсия - оқыған, білімді, өнегелі жаңа жас қауымның өкілі, ол - еңбекте іскер, тұрмыста инабатты, өмірінің ішкі, тысқы мәселелері жөнінде де терең ойлайтын қабілеті бар, мол білімді, биік мәдениетті адам. Жақсылыққа қуанып, кемшілікке күйзеледі. Б.Майлин бейнелеген Раушан мен Әсияның сипаттарын салыстырғанда, олардың бір бағытта алынған образдар бола тұра, интеллекті дәрежесі жөнінен көп айырма бар. Әсияның үлкен күрделі мәселелерді ұғынуға, тіпті мемлекеттік қорытынды жасауға да өресі жетеді. Ол Қазақстанға жаңадан келген Карповты Республика өмірінің сан алуан салаларымен таныстырып, кейде оған кеңес те беріп отырады. Мұндай әйелдер бұрын некен-саяқ болса, енді олар партия қызметінде, өнерде, ғылымда, медицинада жауапты роль атқарып жүргенін көрсетеді. Сәтті шыққан Әсия образы арқылы жазушы бүгінгі өскен қазақ әйелдерінің сипаттарын шебер жинақтай білген.
Романның басты қаһармандарының бірі, қазақтың парасатты, ойлы әйелі Әсияға автор мынадай пікір түйгізеді: Қазақстанның өзге облыстарынан осы облыста бөлегірек әйел халінің бұрынғы шақтағы ауыртпалығына өзгеше себеп болған кеше ғана өткен тарихының аса ауыр жағдайлары бар. Бұл облыста ишандар, шайқы, қажылар, неше алуан медресе, мешіт, мазар түрінде мейлінше мол заман үстемдік құрған ауыртпалықтар бар... Осы орындардың бәрінде фанатик, дүмше, өздері озбыр және қатал, ожар плутократияның әмірі жүрген. Сол ескіліктің ізі оңай жоғалып, ажалдың торлары шырмауық желі тұзақтар тез жыртылды да бітті деу керек емес. Кемеңгер жазушы ескіліктің осындай кеселді қалдықтарын аяусыз аша отырып бүгінгі өмірімізден, адамдардың ой-санасы мен қарым-қатынастарынан ондай келеңсіздіктерді аластатып тастауға бар дауыспен үндейді.
Романда Айсұлудың, оның анасы Нұрбибінің қиын, ауыр тағдыры ащы шындығымен суреттелген. Жазушы өз кейіпкерлерінің әділет іздеу жолындағы бастан кешірген әр алуан қиындықтарын бүркемелей, қатал реалистік қалыпта берген. Олар әділдікті Карпов, Алмасбек, Әсия тәрізді адал жүректі басшылардан табады, халықтан қолдау көреді.
Жазушы Айсұлу трагедиясын көркем жинақтау дәрежесіне көтеріп бейнеленуді мақсат етпеген. Қалың мал, қыз алып қашу тәрізді сұмдық оқиғалардың әлі де болса кездесіп қалатыны жасырын емес. Автор осындай жайларды роман желісіне енгізе отырып сол жайында ашына, ызалана жазған.
Тарихи роман жазатын жазушылар тарихшылар айта алмаған шындықты көркем сөзбен айтып, оны халыққа жеткізіп отырды. Т.Ахтановтың Боран романындағы Қоспан бейнесі соған дәлел бола алады. Соғыстағы азаматтардың тұтқын халі, елге келгеннен кейінгі сатқын атанған дәрменсіз тағдыры ашық көрсетілген.
Қазіргі қазақ әдебиетінің биік деңгейін байқататын шығарманың бірі - Т.Ахтановтың Боран романы көтерген идеясымен де, қызғылықты характерлерімен де арнайы әңгімелерлік туынды. Біз романның кейбір ерекшеліктерін жинақтап, екшеп көрсету қажет деп білдік.
Боранда жазушының бұрынғы шағармаларынан (Қаһарлы күндер, Махаббат мұңы т.б.) қарағанда бой көрсеткен стильдік өрнек калыптасып, тереңдей түскен.
Т.Ахтанов романында табиғат көрінісі қаһарманның көзімен, көңіл түйсігімен орайлас беріледі. Баяндаумен бірге кейіпкердің көңіл күйлері астарласа, қатарласа жүріп отырады. Қаһарманн бүгінгісі мен бұрынғысын жымдастырып көрсетуі шынайы шеберлікті дәлелдейді. Европа романдарының тәжірибесін творчестволық жолмен пайдалана білу, суреттеп отырған оқиға мен ситуацияны тексеріп білгендіктен азаматтык тұрғының беріктігімен характерлерді әлеуметтік тип дәрежесіне көтеріп, жан-жақты мінездеу - жазушы романының бүгінгі әдебиеттің жаңа жетістігі дегізеді.
Боран романы арқылы келген тың тұлғалардың өзінше ерекшелігі, көркемдік сонылығы әдебиетіміз үшін жаңа деп есептеу керек. Сол үшін олардың бірнешеуіне жекелей тоқталып өтпекпіз.
Әдебиетімізге таныс, бейтаныс болып енген кей тұлғаның бірі - Қоспаң. Бұл кезге дейін де шығармаларда малшы адамның бейнесі кездесетін. Бірақ Қоспан солардың бәрінен де оқшау тұр. Мұның негізгі құпиясы - жазушының сендірмей қоймайтын көркем шындыққа жетуінен, тұлғаның түсін де, ісін де шеберлік аша білуінен. Біз Қоспанның түр ажарынан бастап әр кезде көңіл толқындарының да растығына сенеміз.
Қоспан тек алдындағы жанұясын ғана біліп, алаңсыз тіршілік кешіп жүрген жан емес. Оның көңілін теңіздей шайқайтын, жүрегін сыздататын оқиғалар өткен екен. Жаңа ғана қызметке араласып, ел қатарына қосыла бергенде соғыс басталып кетіп, Қоспан майданға аттаныпты. Онда борышын абыроймен атқарып, ақырында ауыр жарақаттанып, фашист тұтқынынан бір-ақ шығыпты. Қоспанның тұтқындағы өмірі де баяндалған. Сырт көзге қимылы, сөзі сараң осы адамның әр іс-әрекетінде қорғасындай салмақ, табандылық, адамгершілік ерлігі сезіліп тұрады. Әскерден қайтып, еліне келгенде, мұның алдынан тұтқында болған деген сөз кес-кестеп жүргізбейді. Қайда барса Қорқыттың көрі дегендей Қоспанды қызметке алуға ешкімнің жүрегі дауаламайды. Оның қойшылыққа ауысу себебі осыдан. Автор қаһарманның басындағы шырғалаң мен сергелдеңді уақыт шындығына сәйкес етіп, ақиқат көрсеткен. Төрт күнге созылған боран кезінде бір қора қой соңынан өлермендікпен жүріп отырған, өлім мен өмір белдескен шақта, Қоспанның ойына ауық-ауық өткен тіршіліктің үздік-үздік эпизодтары келеді. Сонан біз оның үйлену тарихын, майдангерлік істерін, соғыстан кейінгі жай-күйлерін танимыз.
Мейірімсіз дала боранының ішінде жалғыз қалған Қоспаңға өмірдің, адамдықтың, достыктың, адалдықтың бағасы мен қадірі ерекше екшеліп елестейді; ол өткен өмірінің белестеріне ой жүгіртіп қана қоймайды, істерінің сипатына да сын көзімен қарайды. Осындай кезде оның өмірінің ең нәрлі, мәнді тұстары қайта тізіліп келеді, жақсы дегенінің, жаман дегенінің айырым, парқы таразыға түседі. Оңашада өз ойымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz