Қазіргі қазақ тіліндегі сөз тіркесі синтаксисінің табиғаты және профессор Т.Сайрамбаевтың қосқан үлесі

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе

1 Қазіргі қазақ тіліндегі сөз тіркесі синтаксисінің табиғаты

және профессор Т. Сайрамбаевтың қосқан үлесі

Т. Сайрамбаевтың қазақ тіліндегі сөз тіркесі

теориясына қатысты ұстанымы . . .

1. 2 Т. Сайрамбаев және сөз тіркестерінің күрделену процесі . . .

Қазіргі қазақ тіліндегі жай сөйлем синтаксисі және Т. Сайрамбаев

2. 1 Сөйлем және оның белгілері жөніндегі Т. Сайрамбаевтың

қағидалары жайында . . .

2. 2 Т. Сайрамбаевтың сөйлем мүшелері мәселесіне

байланысты еңбектері . . .

Қорытынды . . .

Пайдаланылған әдебиеттер . . .

К і р і с п е

Диплом жұмысының өзекті мәселелері. Тіл білімі тарихын зерттеуші ғалымдардың басшылыққа алатын историзм принципі бойынша, әр дәуірде қалыптасқан, өмір сүрген алуан түрлі тілдік мектептер, концепциялар сол өз дәуірі тұрғысынан бағаланып, олардан бұрын не бар еді, бұлар оған не қосты, кейінгілердің өздерінен бұрынғылардан артықшылығы қандай деген тұрғыда қаралуы керек. Қазіргі заман тіл білімі - дамудың биік шыңына көтеріліп келе жатқан кең салалы, көп тармақты ілім. Оның құрамында әртүрлі лингвистикалық бағыттар, мектептер, зерттеудің әртүрлі әдіс-тәсілдері бар. Оның сипатын, бүгінгі күйін басқаларынан бөлініп алынған жеке бір мектеп, я зерттеудің жеке бір әдіс-тәсілі көрсете алмайды, оған өресі жетпейді. Сол бағыттарды, мектептерді, әдіс-тәсілдерді бірлікте алып қараған жағдайда ғана тіл білімінің қазіргі күйін, сипатын толық түсінуге болады.

Сөз жоқ қазақ тіл білімінің жалпы лингвистика ғылымынан ойып алатын орны бар. Бүгінде кемелденіп алуан салада өсіп-өрбіп отырған, ғылыми деңгейде зерттеле бастағанына жүз жылдан енді ғана асқан ғылымымыздың алғашқы бұлақ-бастауларын А. Байтұрсынов сынды тіл білгірлерінің еңбектерінен алғандығы айқын. «Қазақ тіл білімінің атасы» атанған бұл кісінің татымды-татымды толғаныстары мен тоқтамдары заманының ғана емес, маңыздылығы жылдан-жылға артып келе жатқан теориялық негізі бар дүниелер. А. Байтұрсыновтың өкшесін басқан Қ. Жұбанұлы, І. Кеңесбаев, С. Аманжолов, М. Балақаев, Т. Қордабаев, С. Жиенбаев, Ш. Сарыбаев, Р. Әміров сияқты ірі ғалымдарымыздың әрқайсысы қазақ тілінің әр саласына бар өмірін арнаған кісілер. Ал кейінгі буын ғалым-зерттеушілер аталмыш ғылымның мәселелеріне өз үлестерін қосқанда сол алғашқы үлгілерден бағдар алғандығы даусыз. Дегенмен, қалыс қалған, айтылмаған кейбір мәселелерді қарап, өзінің ұстаным-тұжырымдарын жүйеге енгізген, кейінгі буындардың ғылымда өзіндік орын алғандығын да мойындау керек, яғни, Ә. Хасенова, Т. Ерғалиев, А. Ысқақов, Р. Сыздықова, Серғалиев, Т. Сайрамбаев, т. б. ғалымдардың ғылымға әкелген жаңалықтары мен қосқан үлесі зор.

«Ғылым, мәдениет, өнер қайраткерлерінің творчестволық мұрасы санымен немесе көлемімен өлшенбейді, мән-маңызымен, белгілі салада атқарған тарихи қызметімен, жалпы дамуға тигізген әсер ықпалымен өлшенеді, бағаланады», - [1. 55] десек, жоғарыда аталған ғалымдардың кез келген еңбегінің өзіндік маңыздылығы, мәні бар.

Айтайын дегеніміз, еңбегіміздің нысанына айналып отырған профессор Т. Сайрамбаевтың қаламынан туындаған тіл білімінің салаларына арналған 200-ден астам ғылыми мақалаларының, көп жылдар бойы Жоғары оқу орындарында дәріс оқып студенттерге арналған әдістемелік құралдар мен монографиялық еңбектері және оқулықтарының ғылымға сіңірген әсері санымен емес құндылығы арқылы бағаланған деуге болады. Алғашқы ғылыми жұмыстарын 60 жылдары бастап, жарты ғасыр бойы қуат-жігерін ғылымға арнаған Т. Сайрамбаевтың өте көп үңілгені грамматиканың синтаксис пен сөз тіркесі саласы болатын. Өте ауқымды саналатын бұл сала бойынша өзіне дейінгі ғалым М. Балақаевтың зерттеулерінен нәр алған ол түркі тілдерін зерттеген қазақ (Қ. Жұбанов, С. Аманжолов, А. Әбілқаев, Н. Ұйықбаев, Р. Әмір, О. Төлегенов т. б. ) және орыс ғалымдардың (Е. И. Убрятов, Н. К. Дмитриев, Н. К. Баскаков, П. М. Мелиоранский т. б. ) еңбектерін салыстыра отырып сәтті ойларына қосылатындығын білдірсе, шалыс орныққан тұжырымдармен қате көзқарастарына қарсылығын нақты дәлелдермен көрсетеді және ешкім сөз ете қоймаған көптеген мәселелері төңірегінде де талай саналы зерттеулерін орнықтырып, белгілі жүйеге келтіреді. Сөз тіркесі сөйлем мүшелерінің қасиеттерін ашу мақсатында да, арнайы нысана арқылы да, морфологиялық кейбір құрылымдардың қызметтерне де көп көңіл бөліп және тыныс белгілеріне байланысты шартты ережелердің бір ізге түсуіне жеткілікті еңбек етті. Сол сияқты қазақ тілінің емле ережелеріне байланысты «Қазақ орфографиясы мен пунктуациясы», «Үлкен жазу симпозиумы», «Қазіргі қазақ тілінің тыныс белгілері: үтір: методикалық талдау» атты ғылыми туындыларында жеке бір төбе деуге толық негіз бар. Мектеп және ЖОО-дағы қазақ тілін оқыту мен орыс тілді жастарға қазақ тілін меңгерту жолдары турасындағы шығармалары бүгінгі күнге тиімді әдістемелік құралдар қатарында саналады.

Осыған қарамастан, ғалымның өмірі, шығармашылығы әлі күнге дейін ғылыми зерттеудің негізіне айналмақ түгілі, арнайы жазылған мақалалар жоқтың қасы деп айта аламыз. Сондықтан, яғни қазіргі шақтағы қазақ тіл білімінің ғалымға байланысты еңбектерге зәрулігі, біздің тақырып етіп таңдауымызға себеп болып отыр.

Қазіргі ғылыми мәселелерді шешу, ахуалын бағалау. Ғалым мұраларын сөз ету ғылымға ерекше жаңалық ретінде қосылмайтындығын мойындаймыз, алайда кез келген ғалымның ғылыми жаңалықтарын айқындап, тұжырымдарын сұрыптау арқылы ғылымның дамуына көп септігін тигізуге болады, еленбей қалған мәселелер болса ашыла түсуіне жол ашуыңыз әбден мүмкін. Сондықтан ғалым Т. Сайрамбаев еңбектері арқылы қазіргі қазақ тілінің синтаксисіндегі түйінді мәселелердің, атап айтқанда сөз тіркесі, сөйлем, сөйлем мүшелеріне байланысты қалыптастырған жүйелерінің орнын зерделеудің орасан маңыздылығы бар.

Жекелеген ғалымдардың мұрасын оқып-үйрену - ғылым үшін, оның болашағы үшін аса маңызды қажеттілік. Лингвистикалық мұраны зерттеу жалпы тіл білімінде, соның бірі түркі тілдерінде, ғылым туралы ғылым ретінде әбден орныққан, қалыптасқан дәстүр болып табылады. Қазақ тіл білімінде бұл мәселе 1970-ші жылдардан басталады. К. Ш. Хұсайынның «Исследование фонетики и лексики казахского языка в трудах В. В. Радлова» (А., 1971) атты кандидаттық диссертациясында қарастырылып, одан кейін жеке ғалымдардың мұралары монографиялық тұрғыда зерттеле бастады. Бұл қатарда К. Ертаев, Ж. Тектіғұлова, Г. Әмірова, А. Омарова, А. Иманғазина, О. Жұбаева еңбектерін атауға болады.

Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі нысанына айналып отырған профессор Т. Сайрамбаевтың қазіргі уақыттағы ауқымды сала синтаксистің өзекті мәселелеріне арналған пікір тұжырымдарын алғашқы және қазіргі қазақ және шетелдік ғалымдардың ой-пікірлерімен салыстыра отырып зерттеу мақсаты ғалымның еңбектеріндегі қағидалардың негізгі танымын аша түсу міндетін жүктеп отыр. Сондықтан қаралғалы отырған тақырып мақсаты орындалу үшін мынадай міндеттер алға қойылды:

қазақ тіліндегі сөз тіркесі синтаксисіне байланысты еңбектерді жинау және қорыту міндеті;
ғалым Т. Сайрамбаевтың «Қазіргі қазақ тіліндегі сөз тіркестері» атты еңбегі бойынша сөз тіркесінің күрделену процестерінің табиғаты туралы танымын ғылыми негізде саралау міндеті;
ғалымның сөйлем мүшелеріне қатысты ұстанымдарын өзге ғалымдардың ұстанымдарымен салыстыра отырып, өзі қалыптастырған қағидаларын айқындау міндеті;
тұрлаулы мүшелерге байланысты жазылған еңбектердің зәрулілігінен туындаған Т. Сайрамбаевтың еңбегіндегі жаңа сипаттағы пайымдарын көбірек негіз ету міндеті т. б.

Зерттеу нысаны. Жұмысымыздың негізгі нысаны профессор Т. Сайрамбаевтың қазақ тіліндегі сөз тіркесі синтаксисі мен сөйлем синтаксисіне және синтаксистің іргелі мәселелеріне қатысты ізденістері мен ұстаным, қағидаларынан туындаған пікірлері мен тұжырымдары.

Теориялық мәнділігі мен ғылыми жаңашылдығы. Дипломдық жұмыста қаралатын Т. Сайрамбаевтың лингвистика ғылымына, сөйлем, сөйлем мүшелері және сөз тіркестеріне байланысты зерттеулерін талқыға салуымыздың себебі бүгінгі таңдағы ғылым талабынан туындап отыр. Демек ғалым еңбектері жөніндегі алғашқысы саналатын бұл еңбектің ғылымға тағы бір үлес болып қосылғандығымен қоса ғылыми жаңалықтарын атап өтуге болады.

зерттеу барысында ғалымның нысанаға алған мәселелерінің бірі сөз тіркестерінің құрылымдық түрлеріне байланысты ерекшеліктердің түсіндірілуі қақында тұңғыш рет сөз етілді;
Т. Сайрамбаевтың танымы негізінде қазақ тілінің синтаксис саласындағы мәселелер саналатын сөз тіркестерінің күрделелену тәсілдеріне байланысты қырлары түсіндірілді;
Т. Сайрамбаев зерттеген жай сөйлем синтаксисінің негізгі белгілерін айқындау мақсатында жүргізілген басқа ғалымдармен салыстыру әдісінің көмегі арқылы сөйлемдердің құрылымы мен құрылысына, байланысу түрлеріне талдау жасалды;
Т. Сайрамбаевтың және т. б ғалымдардың сөйлемнің негізгі мүшелері бастауыш пен баяндауышты құрауға қабілетті тұлғаларды топтастыра отырып, қасиеттерін бағамдауға талпыныс жасалды.

Практикалық маңыздылығы. Зерттеуде алынған нәтижелер және зерттеу материалдары оқулықтар мен оқу құралдарын жасауда, морфология пәні, функционалды грамматика бойынша лекциялар курсында кеңінен қолданылады. Жұмыстың кейбір деректері ғалымның еңбектері туралы энциклопедияларда, қазақ тілі бойынша анықтағыштарда қолданылады.

Теориялық және әдіснамалық негіздері. Жалпы тіл білімі жекелеген тілдерді зерттеудің негізінде дамиды. Жеккелеген тіл білімі өкілдерінің зерттеулері ұлттық тіл ғылымының тарихындағы теориялық бағыттар мен мектептердің, оның көрнекті өкілдерінің алатын орны мен рөлін анықтауда ерекше маңызды болып табылады. Қазақ тіл білімінде Т. Сайрамбаев сынды ғалымдардың теориялық көзқарастарын, ой-тұжырымдарын, ұстанған бағыттарын арнайы зерттеу сол ғылым саласының қалыптасу, даму тарихын қазіргі тіл білімінің жетістіктері және жаңа салаларымен сабақтастығын теориялық тұрғыдан пайымдауға жол ашады.

Нысанымыздың негізі болып отырған Т. Сайрамбаевтың қазақ тіліндегі синтаксис мәселелеріне қатысты кітаптары, оқулықтары мен мақалалары негізгі және синтаксис саласына сүбелі еңбек еткен М. Балақаевтың, С. Аманжоловтың, Р. Әміровтың, М. Серғалиевтың, К. Ахановтың еңбектері ғылыми жұмысқа жетекші дереккөздері ретінде пайдаланылды.

Зерттеу жұмысының міндетіне сай мақсатқа жету үшін жұмыс барысында сипаттама, салыстыру, жинақтау, топтастыру әдістері пайдаланылды.

Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлім екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 Қазіргі қазақ тіліндегі сөз тіркесі синтаксисінің табиғаты және профессор Т. Сайрамбаевтың қосқан үлесі

1. 1 Т. Сайрамбаевтың қазақ тіліндегі сөз тіркесі теориясына қатысты ұстанымы

Қазақ тіл білімінде кенжерек дамыған сала ретінде саналатын сөз тіркесі жөніндегі зерттеулер қазіргі шақта едәуір биікке көтерілді деуге болады. Жалпы сөз тіркесінің жүйелі қарастырылуына бірталай елеулі еңбек еткендердің басында С. Аманжолов, Р. Әміров, Ә. Аблақов, М. Серғалиев, М. Балақаев, Т. Сайрамбаев, Е. И. Убрятова, Н. А. Баскаков, Н. К. Дмитриев, Қ. Басымов сияқты тілші ғалымдардың тұрғандығы сөзсіз.

Дегенмен түркі тілдеріндегі сөз тіркестері жөніндегі ең алғашқы таза теориялық туынды профессор М. Балақаевтың еңбегінен басталған болатын. Олай деуіміздің себебі, ғалымның 1954 жылы шыққан «Қазіргі қазақ тілі» деген кітапқа енген «Сөз тіркесі» бөліміндегі мақаласы мен 1957 жылы жарық көрген «Основные типы словосочетаний в казахском языке» еңбегіне дейінгі зерттеулердің «тек мектеп грамматикаларының көлемінде айтылып келгендігін», «онда да сөз тіркесіне толық анықтама беріп, оның түрлі жақтарын егжей-тегжейіне дейін зерттеген ешкім болмағандығын» оның ізбасар шәкірті Т. Сайрамбаев өз еңбегінде атап өтеді [2, 28] .

Бұл бөлімнің негізгі өзегіне айналып отырған Т. Сайрамбаевтың сөз тіркестерінің табиғаты туралы айтылған түсінік қағидалары турасында сөз етуді бұлай бастауымыздың себебі де бар. Ең алғашқы ғылымға қадамын сөз тіркестеріне байланысты ғылыми мақаласымен бастап, тіл білімінің синтаксис саласына жарты ғасырлық ғұмырын арнаған ф. ғ. д., профессор Т. Сайрамбаевтың елеулі еңбектерінің мол бөлігінің жетекшісі М. Балақаев қағидаларынан бастау алатындығымен қоса үндес екендігін байқау қиын емес. Мәселен, докторлық тақырыбы ретінде 1981 жылы «Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сөз тіркестері» атты монографиясын негізге алсақ болады.

Аталған еңбекте автор М. Балақаев пен т. б. ғалымдарының зерттеулерінен тыс қалған, тіпті түркі тілдері бойынша еш сөз болмаған мәселелер жөнінде алғаш зерттеу жүргізген болатын және бұл дүниелердің орнын баса алатын еңбектердің қазірде жоқтығын сеніп айта аламыз.

Жалпы, тіл білімінің синтаксис саласын зерттеу барысында сөйлем, сөйлем мүшелерінің айналасында сөз болған жағдайда сөз тіркесіне байланысты әңгіменің болмауы мүмкін емес. Өйткені, синтаксистің негізгі обьектісінің өзі - сөз тіркесі мен сөйлем және сөйлем құрылымына қатысты элементтер. Осы орайда айта кететін мәселе, сөз тіркесі жөніндегі осы күнгі жүйеленген ғылым жылдар бойғы зерттеліп, сараланып, сұрыпталып, пісіп-жетілген теорияның нәтижесі деуге толық негіз бар. Қазақ тіліндегі сөз тіркесі саласы туралы ХХ ғасырдың 20 жылдарынан кейін сөз қозғала бастағанымен, жалпы тіл білімі бойынша ХІХ ғасырдың басында пайда болған қисындық бағыт өкілдерімен байланысты. Сол ғасырдың орта кезеңіне дейін беделін жоғалтпаған бұл бағыттың әр түрлі ойлары кейінгі зерттеушілер тарапынан қате деп табылғанымен, сөз тіркесін сөйлеммен қатар синтаксистің қарамағында қарау қағидасы жоққа шығарылмайтын мәселе болып қала берді. Олар синтаксистік ұғымдарды формалды логиканың мүддесі тұрғысында, соған тәуелді мәнде қарады, синтаксистің міндеті логикалық категориялардың тілдегі баламасын айқындау деп түсінді. Сөйлемге болсын, оның мүшелеріне болсын анықтама беруде бірден-бір сүйеніш - қисын заңы деп білді. Сөйлем - қисындық пайымдаудың көрсеткіші, ол екі мүшелі ғана болады: оның бірі - субьект, екіншісі - предикат. Бұл екі категорияның тілдегі көрсеткіштері - бастауыш пен баяндауыш дегенді айтты. Көптеген олқылықтары барлығына қарамастан қисындық бағыт ХІХ ғасырдың ортасына дейін елеулі беделге ие болып келді. Оның сарқыншағы күні бүгінде де кездесіп қалады. Тіпті, сол кезден бергі жарық көрген грамматикалық әдебиеттердің барлығында да синтаксисті грамматиканың бір саласы ретінде қарау жүйесі бүгінгі шақтағы ғылымымыздың да сипаты. Соншалықты ұзақ тарихына, түрліше кезеңдеріне қарамастан, синтаксистің негізгі обьектілерін айқындауда әлі күнге дейін пікір қайшылықтары әркез кездесіп қалады. Өткен ғасырдың аяғына дейін синтаксистің ең негізгі және бірден-бір обьектісі сөйлем делінген болса, үстіміздегі ғасырдан бастап оның қарауына сөздер тіркесі де жатады дейтін пікір пайда болды. Тіпті, орыс тіл білімінің көрнекті өкілдері Ф. Ф. Фортунатов пен оның шәкірті М. Н. Петерсон секілді ғалымдардың тарапынан сөздер тіркесі - синтаксистің бірден-бір обьектісі, сөйлемнің өзі де сөз тіркесі құрамына енеді дейтін қағидалар пайда болған болатын. Бұл бағыттағы ғалымдардың пікірінше, синтаксистің түйінді мәселесі, негізгі обьектісі - сөздер тіркесі. Сөйлем дегеніміз сөздер тіркесінің бір түрі ғана. Сондықтан синтаксистің қарауына тек сөз тіркесі түріндегі сөйлем ғана жатады деп есептейді [3, 28] .

Қай пікірдің, зерттеудің болмасын сөз тіркесі тіл біліміндегі ең негізгі тұлға екендігін көреміз. Орыс тілінде сөз тіркестерін алғаш қолға алғандардың бірі В. В. Винградов сөз тіркестерінің түрлері, байланысу формалары және олардың құрылысы тіл білімінің ең басты бөлімі екендігін айтады [4, 179] . Осы орайда, академик В. В. Виноградов сөз тіркестерінің тілдің коммуникативті және номинативті құралдарының қатарына енетіндігі жайында былай дейді: «Сөйлем құрамында ғана және сөйлем арқылы сөз тіркестері тілдің коммуникативті құралдарының жүйесіне ене алады. Сөйлемнен тыс, тек соған керекті құрылыс материалы ретінде қаралатын сөз тіркестері сөздер тәрізді болады да, тілдің номинативті құралдарының саласына, заттарды, құбылыстарды, процестерді белгілеу құралдарының қатарына енеді» [4, 179] .

Ғалым Т. Сайрамбаевтың айтуынша, орыс тіл білімінің белгілі зерттеушісі И. П. Мелиоранский «Краткая грамматика казах-киргизского языка» деген еңбегінде сөз тіркесі туралы арнайы тоқталмағанымен, «простое предложение» деген бөлімінде бастауыштың баяндауышпен қиыса байланысатынын дұрыс көрсеткен [5, 34] . Ал септіктерге жеке-жеке тоқтай келіп, онда әрбір етістіктің мағыналық топтарының қайсысы қандай сөздерді меңгеретінін анықтаған. Меңгеру туралы айта келіп, онда үміттену, берілу, бағыну, келісу, мақтану, күлу, шыдау, жылау, мұқтаж болу т. б. етістіктер барыс жалғаулы сөздерді меңгеретінін дәлелдеген. Ал қабыса байланысу туралы ешбір сөз қозғалмайды. Бірақ автордың «Определение» деген бөліміндегі мынадай мысалдар: « ақ тас - белый камень; жақсы кісі - хороший человек; үшінші жыл - третий год» дегенде сөздердің қатар келіп орналасатынын сөз етеді» [5, 35] . Мұның өзі қабысу терминінің жалпы орыс тілінде де көп уақытқа дейін енгізілмеу себебіне байланысты ма деп ойлауға болады.

Қазақ тіл білімінде сөз тіркесі синтаксисі жеке ғылым болып елуінші жылдары профессор М. Балақаевтың әсерімен қалыптасты дегенімізбен, синтаксисті сөйлемнің қандай түрлері болатынын, қандай бөлшектерден құралатынын қарастыратын грамматиканың бір саласы деп анықтаған қазақ ғалымдарының алғашқыларының бірі, профессор Қ. Жұбанов синтаксистің қарауына сөздер тіркесі де жататындығын отызыншы жылдары айтқан болатын. Грамматиканың мәнін өзінше түсіндіруге тырысып, оның үлкен бір саласы синтаксисті «құрастыру, құрылыс» деп атаған ол «О формах сочетания слов в казахском языке» атты мақала жазса, сондай-ақ оқулық ретіндегі «Қазақ тілінің грамматикасында» (1936) да бұған арнайы тарау беріп («сөз қиыны» деп атаған), тоқтала кетеді. Автордың «сөз қиыны» деп отырғаны - біздіңше, қазіргі ұғымымыздағы сөз тіркесі. Бұл жайында ғалым былай жазады: «Сөйлемде бір сөз болмай, бірнеше сөз болса, бұл сөздер бір-бірімен қиындасып тұруы керек. Қиынын келтірмей құрастырған сөйлем не тіпті сөз болмай шығады да, немесе айтайын деген сөзің болмай, басқа бірдеме болып шығады» [6, 146] . Сөз қиыны дұрыс болу үшін екі шартты атайды: « . . . әр сөзді орны-орнына дұрыс қою керек» және « . . . бір сөзді екінші сөзге байлап беретін жалғаулар бар, соны жалғау керек».

Сөз тіркесіне байланысты тағы бір мәселе - автордың айтатаныдай, «жетек сөз бен жетекші сөз». Бұл - тілімізде қазіргі баяндалып жүрген меңгерілуші сөз бен меңгеруші сөз. Бұларды ғалым былайша түсіндіреді: «Сөйлем ішінде сөздер бірін-бірі ерте де, біріне-бірі ере де байланысады. Еруші сөзді жетек сөз, ертуші сөз жетекші сөз дейміз»[6, 148] . Осылайша сөздердің бір-біріне бағына байланысудағы заңдылығы ашылады. Мұның бәрі, жоғарыдағыдай, автор өзі айтқан синтаксистің «құрастыру, құрылыс» табиғатымен тығыз байланысып жатады. Терминдердің аталуы болмаса көптеген пайымдаулар осы күнгі зерттеудің бастауы болған Қ. Жұбановтың сонымен сөз тіркесі мәселелері болсын - қай-қайсысысын да таза синтаксистік тұрғыдан сипаттап қоймай, ол жайларды лингвистикалық стилистикамен сабақтастыра түседі.

Алғашқы зерттеулердің бірі С. Аманжоловтың да сөйлем, сөз тіркесіне қосқан пікірлері әлі күнге маңызын жоймаған оның еңбектерінде біршама сөз болады. Ол 1940 жылы «Қазақ әдеби тілі ғылыми синтаксисінің қысқаша курсы» деген кітабын он жылдан кейін «Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы» деген атпен қайта бастырғанда, әдейі «Сөздер тізбектері» [7, 51] деген тақырыппен берілген болатын. Әрине, бұл кітапта тіліміздің барлық сөз тіркесін сөйлемге берілген анықтамалардың ыңғайында атап жүрді. Сондықтан да, С. Аманжоловтың пікір-тұжырымдары өз уақытысындағы ғылыми еңбектердің ұстанымына сәйкес келуі мүмкін еді, Мәселен; «Тиянақты ойды білдіретін сөзді я бірнеше сөз тіркесін сөйлем дейміз», «кейбір сөз (сөйлем мүшесі) басқа сөзді анықтап, толықтырып, пысықтап немесе түрліше қиюласып, бірін-бірі керек ету жолымен байланысады. Мұндай байланыстарды сөйлемдегі сөздердің тіркесі дейміз», -деген өзіндік пікірлері осының айғағы.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.