Еуразия идеясы

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

І.тарау. Еуразия идеясы және оның даму тарихы.
1.1. Еуразия түсінігі және оның дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Н.Ә.Назарбаев.Еуразия Одағы ұйымының көш басшысы ... ...
1.3. Еуразия Одағы жөне Еуразиялық интеграция мәселесі ... ... ... ...

П.тарау. Еуразиялық Одақтың геосаяси орналасуы, даму болашағы.
2.1. Еуразия Одағы ішіндегі Орталық Азия рөлі ... ... ... ... ... ...
2.2. Еуразиялық Одақ дүниежүзілік өркениеттің бір саласы ретінде ...
2.3. Еуразиялық Одақ XXI ғасырда ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Тарих, қоғам біздің заманымыздың үлесіне үрдіс өзгерістер ұсынды, XX ғасырдың аяғы ұлы қоғамдық құбылыстарға толы ерекше бір кезеңді туғызды, ең негізгісі -Бостандық сезімі, ең негізгісі — жаңа, жас мемлекеттеріміздің шаңырақ көтеруі. Екеуі де саналы адам баласының, қоғамның мәңгілік ізгі арманы, тілегі, мақсаты.
Бірақ осының бәрі оңай емес, қарама-қайшылығы мол өте ауыр жол екеніне де көзіміз жетті. Әуелі бұрынғы Кеңес үкіметінің, КОКП-ның құлауы, іштен іріп, өзін-өзі "жеп" тауысу зандылықтарына ғылыми талдау мейлінше жан-жақты жасалғанын атап өткен абзал. Ендігі кезекте, өтпелі кезеңнің ерекшеліктеріне, оны бастан өткізбей, бірден жаңа қоғамдық қарым-қатынасқа көшіп кету мүмкіндігінің жоқ екендігі дәлелденді.
Тәуелсіз, өркениетті мемлекет құрылымы қиындықсыз болуы мүмкін емес, дүниежүзінің тарихында төрт құбыласы сай, бірден қаз тұрып, гүлденіп кеткен "мемлекетті ешкімде білмейді. Кеңестің ыдырауы егеменді мемлекеттердің экономикалық дамуын тежеп қана қойған жоқ, мүлдем кейінге итеріп тастады. Ондаған жылдар бойы жалпақ елдің түпкір-түпкіріне тарамдалып қалыптасқан шаруашылықтардың өзара байланыстары бірден кырқылған, экономикалық өсудің негізгі қозғаушы күші – республика аралық мамандандыру және кооперация, еңбектің аймақ аралық бөлісу -бұлар да есте қалған қиялға айналды. Тәуелсіз елдердің басшылары дамудың бірден-бір жолы бірлік екенін түсініп, одақ болмағанымен Достастық қажет екенін түсінді. Осы түсіністік нәтижесінде дүниеге Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы келді. ТМД-ның құрылуы туралы ресми айтылғанымен, шын мәнінде қайта біріктіру мақсатын, интеграцияны немесе халықтарды біріктіруді көздеген жоқ. Достастық жасаушылар экономикалық, мәдени және интеграцияның басқа негіздері туралы мәселе көтерместен жасанды ұйымдастырды. Бұған қоса, барлық егемен республикалар әлеуметтік-экономикалық дағдарысты бастан кешіріп жатты да, кең ауқымдағы интеграцияның мүмкіндігі шектеулі болды. ТМД қабылдаған 400 ден аса келісім- шарттардың көпшілігі орындалмады /1/. Алайда оның болашағы бұлынғыр болғанымен, үзілген қарым-қатынастарды орнықгырудың алғы шарттары жасалды. ТМД мемлекеттері арасындағы шиеленістердің талай-талай себептері де бар еді. Ол интеграция еді. Бүгінгі заман талабына сай алғаш рет ТМД-ның маңызды әлеуметтік- экономикалық интеграциясы жайлы мәселені Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Ұлыбританияға барған сапары барысында көтерген болатын. Еуразия байыптамасы үстіндегі жұмыс осындай жағдайда басталды.
Н.Назарбаев өзінің Еуразия Одағы идеясын алғаш рет М.В.Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінің профессор-оқытушылар құрамының жиналысында сөз еткен болатын. Еуразиялық Одақ идеясын ұсынғаннан бері ол мәселені ілгері жылжыту оңайға түскен жоқ. Көп сындар болды. Әйтседе өмірдің өзі тәуелсіз елдерді Еуразиялық Одаққа жетеледі. Бұл одақ болашақтың интеграциясы. XXI ғасырда интеграциясыз өмір сүру мүмкін емес. Н.Назарбаевтың Еуразиялық Одақ құру туралы ұсынысының мәні ТМД мемлекеттерінің әрқайсысының әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктерін ескере отырып, интеграциялық процестерді біртіндеп жүзеге асыру. Еуразиялық Одақ идеясы сөз жүзінде емес, іс жүзінде нақтылай іске асыру біздің халықтарымыздың бірлігінің интеграциясын жаңартуға, саяси, экономикалық, қорғаныс міндеттерін шешуге. және біздің мемлекеттердің лайықты өмір сүруін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Еуразиялық Одақ құру идеясы ежелден қанаттас жатқаң халықтардың береке-бірлігін алдағы уақытта да сақтау мақсатынан туындаған. Еуразиялық интеграция-бұл мүмкін болатын геосаяси апаттар мен әлеуметтік-саяси шұғыл өзгерістерден кепілдік.
Еуразиялық Одақ идеясы дегеніміз ең алдымен аумақтық тұтастығын, саяси егемендігін, және мемлекеттердің басқа да тұрақты сипаттамаларын сақтайтын тәуелсіз мемлекеттердің экономикалық одағының идеясы болып табылады. Интеграцияның жаңа деңгейі бір сәтте жаңа мемлекеттердің шекаралары арқылы бөлініп қалған көптеген адамдардың күнделікті проблемаларын шешуге мүмкіндік береді. ТМД-ның оңтүстік шекаралардың тұрақсыздық жағдайында Еуразиялық Одақ құрылуы одаққа мүше барлық елдердің сыртқы қауіпсіздігін қамтамасыз етудің кепілі бола алады. Ол бір кезде біртұтас кеңістіктегі қарапайым адамдардың байланыстарын қалпына келтіру, адамдардың өмірін жарасымды ету — осының бәрі сайып келгенде зор адамгершілікке бағытталған. Прогресшіл күштер бірлігінің идеялық және практикалық негізі Қазақстан Республикасы Президентінің ұсынған "мемлекеттердің Еуразиялық Одағын кұру туралы жоба" болып табылады. Жоба ТМД-да болып жатқан үрдістер қисынына сәйкес келеді және халықтардың интеграцияға күштарлығын ескереді.
Еуразиялық Одақ жобасын ұсынудың маңызды жетістігі және тікелей нәтижесі сол, ол миллиондаған қарапайым адамдардың үміт-тілектерін білдіретін саяси құжаттарды мемлекеттік деңгейде әзірлеуге тыныс береді. Еуразиялық Одақ жобасында негіз етіп алынған маңызды қырларының бірі - оның адамгершілік, адамдық бағыты. Бүкіл ТМД кеңістігіндегі шекаралар мен кезеңдер арқылы бөлінген миллиондаған адамдардың қарапайым адамдық қарым-қатынас жасау үшін кең мүмкіндітері болуға тиіс. Әлеуметтік-экономикалық қиындықтар асқынып бара жатқан кезде ғылым, мәдениет, білім саласынан мамандардың кетуі күрт күшейе түсуде. Осы үрдістер бір кездегі біртұтас жүйенің ыдырауынан ғана емес, әлемдік өркениеттің мәдени-ғылыми жетістіктерінен оқшаулануға да әкеп соғуда. Ғылыми-техникалық саладағы зерттеулер мен талдамаларды интеграциялау жалпы өнеркәсіп қызметті ғаламдық деңгейге жеткізудің ажырамас бөлігіне айналды. Жаңа мемлекеттерде тұрып жатқан адамдар арасындағы үзілген гуманитарлық байланыстарды қалпына келтіру мүмкіндіктері Еуразиялық Одақ жобасына негіз етіп алынған.
Бүгінде, жаңа ғасыр біздің бәрімізге де қауіпті де қатерлі қатынастар: халықаралық терроризм, діни экстремизм және кей аймақтардағы этникалық өзара қатынастар. Ал дәл осы қауіптерді егеменді мемлекеттердің басшыларына Қазақстан Президенті ескерткен еді. Сондықтан осы қауіпті басынан кешірген немесе кешіріп қалуы ықтимал елдердің - ТМД мүшелерінің бірінші кезектегі мәселесі, жобада айтылғандай олардың ұлттық қауіпсіздігін нығайту және территориялық тұтастығын сақтау. "Еуразия Одағының мүшелері өздерін және көршілерін қауіпсіздендіру үшін, өзара бірнеше келісімдер жасалуы керек. Жанжалды аймақтарда шекараны қорғауды және жағдайды тұрақтандыруды қамтамассыз етуді, барлық мүдделі мемлекеттердің қорғаныс мәселелеріне келісушілік тауып келуі арқылы шешілуіне әбден болады" /2/-деп жазады Елбасымыз.
XX ғасырдың соңында КСРО құрамындағы 15 республика өз тәуелсіздіктеріне қол жеткізді. Бір мемлекет басшылыған бағынған бұрынғы кеңестік республикалар енді алдағы уақытта тәуелсіздік алғаннан кейін олар қалай жүру керек, қандай бағыт ұстану керек деген мәселелері толғандырады. Оның үстіне бұрынғы одақтастар он жылдап қалыптасқан бірлескен күш-қуатты сақтап қалудың орнына, .шалғайдан шапағат іздеген мемлекеттер арасы алшақтай түсті. Елбасымыз Н.Назарбаев ұсынған Еуразиялық Одақ идеясы орын алған осындай мәселелерді шешуге бағыталған еді.
Еуразиялық Одақ ең алдыменен бұрынғы біртұтас мемлекет құрамында болып бір-бірімен саяси-экономикалық және әлеуметтік жағынан жақын тұрған халықтардағы сол тарихи сабақтастығының игі жақтарын үзіп алмай қайта жалғастыру, оны одан әрі дамыту идеясы болып табылады. Сондықтан бұл идея өзгелер бұрмалауға тырысып жүргендей "бұрынғы одақты" аңсау емес, Еуразиялық Одақтың басты мақсаты осы территориядағы елдердің интеграцияға деген қажеттіліктерін, интеграцияға жол ашып беріп тұрған мүмкіндіктерін пайдалана отырып, Еуропалық Одақ үлгісіндегідей өзара ынтымақастықты арттыру. Еуразиялық Одақ идеясы он жылға жақын уақыт өмір сүріп келеді, дегенмен идеяның толық жүзеге асырылуы болашақтың ісі ретінде қаралуда. Қазіргі қоғамдық пікір әлі де таңдау жасап, ортақ тұжырымға келмеген тұста осы мәселеге ғылыми тұрғыдан баға беріп, тарихи ой елегінен өткізу қажет болып отыр. Еуразиялық Одақтың тиімділігін қоғамға жеткізу экономистер міндеті десек, ал Одақтың міндеті мен мақсатын түсіндіріп қоғамдық ой,-пікірді қалыптастыру тарихшылар борышы. Біз зерттеп отырған мәселенің және өзіміздің алдымызда тұрған міндеттің өзектілігі осы айтылған ойлардан көрініс табады.
Тақырыптың зерттелуі." Еуразиялық Одақ жөнінде алғаш айтылып, оның мақсат, міндеттері анықталған Одақ жобасы ТМД елдерінің басшыларына ұсынылған кезде бұл мәселе көптеген саясаткерлер мен ғалымдардың қызығушылығын арттырып, ТМД елдерінің басылымдарында алғашқы уақытта-ақ 500-ге /3/ жуық мақалалар жарияланды. Әлі де саяси, қоғамдық, ғылыми басылым беттерінде Еуразиялық Одақ идеясы тақырыбына арналған әр сала өкілдерінің ой-толғаныстары көптеп кездеседі.
Бұл Одақ идеясы жайында Елбасымыздың жекелеген кітаптарында егжей-тегжейлі айтылады. Н.Назарбаевтың "Ғасырлар тоғысында" атты

Пайдаланылған әдебиеттер.
1. Ольга Видова. Н.Назарбаев портрет человека и политика. Алма-Ата. "Білім", 1998. 238 б.
2. Геннади Толмачев. Елбасы. Алматы. 2000. 238-239 б.
3. Назарбаев Н.А. Евразийский. Союз: идей,практика, перспективы 1994-1997. Москва.:Фонд содействия развитию социальных и политическич наук, 1997.-480" стр. 139 6.
4. Назарбаев Н. Ғасырлар тоғысында. Өнер 1996-272. 100 б.
5. Геннади Толмачев. Елбасы. Алматы. 2000. 234 б.
6. Назарбаев Н. Ғасырлар тоғьісында. Өнер 1996-272. 99 б.
І-тарау.-Еуразия идеясы және оның даму тарихы.
1.1. Еуразия түсінігі және оның дамуы.
1. Саудабекова Э. Орыс евразиялығы социомәдени түлға ретінде. Ақиқат.1997. №3 37 6.
2. Назарбаев Н.А. Евразийский Союз: идей,практика, перспективы 1994-1997. Москва.:Фонд содёйствия развитию социальных и политическич наук, 1997.-480 стр. 455 б.
3. Саудабекова Э. Орыс евразиялығы социомәдени тұлға ретінде. Ақиқат. 1997. №3 37 б.
4. Іңкәрбаев Е. Еуразияшылдық доктринасы саяси қозғалыс, мәдени құбылыс жөне интеграциялық тәсіл ретінде. Саясат/ақпан-наурыз 2000. 52-53 б.
5. Іңкәрбаев Е. Еуразияшылдар және Шығыс. Саясат/қыркүйек 1999.
30-31 б.
6. Бұлда сонда. 316.
7. Шалабаева.Г.К. Евразийство как национальная идея и социальная
стратегия. Саясат/қыркүйек. 42-46 б.
8. Іңкәрбаев Е. Еуразияшылдар және Шығыс. Саясат/қыркүйек 1999.
31 б.
8. Галиев А. Евразия как қультурно-исторический ареал. АльПари
2000 №2 37 б.
10. Елбасы. Алматы. "Ана тілі". 1996. 437 б.
1.2. Н.Ә.Назарбаев-Еуразия Одағы ұйымының көш басшысы.
1. Назарбаев Н. На пороге XXI вёка. Алматы. Өнер. 1996. 100 б.
2. Назарбаев Н. Пять лет независимости. Алматы. Қазақстан. 1996.
526.
3. Казахстанская правда. 05.02 2000.
4. Казахстанская правда. 13.01 1998.
5. Бұлда сонда.
6. Евразия 1995. №1 27-28 б. ..
7. Содружество. 1994. №3 57 б.
8. Назарбаев Н. Пять лет независимости. Алматы. Қазақстан. 1996.
4306. • • ;
9. Назарбаев Н. На пороге XXI века. Алматы. Өнер. 1996. 107 б.

10. Известия. 11.10.2000.
11. Извёстия. 20.10.2000.
12.Евразийское сообщество заменило СНГ.
һир:ду\у\у.угетуа.га/2001/29/6/8714/4.
13. Известия. 20.10.2000.
1.3. Еуразия одағы және Еуразиялық интеграция мәселесі.
1. Борис Ельцигі. Бүгінгі күн Казақстан президенті Н.Назарбаевтың
күні болдыТ// Егемен Қазақстаң. 29.04.1998. №83
2. Самат Мүса. ИнтеграциЯ дамуға бастайтын төте жол.// Егемен
Қазақстан. 23.01.2002.
3. Іңкөрбаев Е. Еуразияшылдық доктринасы саяси қозғалыс, мәдени
құбылыс жөне интеграциялық тәсіл ретінде. Саясат/ақпан-наурыз
2000.54 6.
3. Ергалдев И, Тихонова Т. Идея евразийства и будущее Казакстана.
Евразийское сообщества. 916.
4. Гунашев А. Евразийский союз-наша общая судьба. Мысль. 1994.
№12 4 6. ;
5. Геннади Толмачев. Елбасыі Алматы. 2000. 238 б.
6. Назарбаев Н. Қалың елім, қазағым. Алматы. Өнер, 1998. 10 б.
7. Бұлда сонда. 10-11 б. .:'.
8. Уәлихан Қ. ТМД: тағылымдар мен түйткілдер. //Егемен Қазақстан.
01.05.1998. №85
П-тарау. Еуразиялық Одақгьщ геосаяси орналасуы, даму болашағы. 2.1. Еуразия Одағы ішіндегі Орталық Азия рөлі.
1. Геннади Толмачев. Елбасы. Алматы. 2000. 2356.
2. Бұл да сонда. 235 6.
3. Уәлихан Қ. XXI ғасырға бағытталған сара жол.//Егемен Қазақстан. 07.06.1998. №131
4. Бұлда сонда.
5. Белокреницкий. Центральная Азия в евразийской перспективе. //Восток. 1996. №5
6.Іңкәрбаев Е. Еуразияшылдық доктринасы саяси қозғалыс, мәдени құбылыс және интеграциялық-тәсіл ретінде. //Саясат.ақпан-наурыз 2000. 56-57 б.
Бұл да сонда. 57 б.
8. Кошанов А. Экономическая интеграция:Начало и перспективы.//Мысль. 1994. №12 45-51 6.
9. Ольга Видова. Н.Назарбаев портрет человека и политика. Алма-Ата. "Білім",1998. 236-237 6.
10. Единая валюта для АврАзЭс. Һир:\у\ү\у.рге83-ге1еазе.га
2.2. Еуразйялық Одақ дүниежұзілік өркениеттің бір саласы ретінде.
1. Іңкәрбаев Е. Еуразияшылдық-доктринасы саяси қозғалыс, мәдени құбылыс және интеграциялық тәсіл ретінде. Саясат/ақпан-наурыз 2000. 52 б.
2. Геннади Толмачев. Елбасы. Алматы. 2000. 234 б.
3. Бұлда сонда. 234.
4. Назарбаев Н.А. Қазақстан-2030. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Алматы. "Білім" баспасы, 1997. 19 б.
5. Оразәлі Сәбден. XXI ғасырға қандай экономикамен кіреміз. Алматы. "Қазақстан" 1997.166 б.
6. Шарафаддин Ә. Тірлік үшін. бірлік керек. //Егемен Қазақстан. 05.12.2000. №306
7. Іңкәрбаев Е. Еуразияшылдық доктринасы саяси қозғалыс, мәдени құбылыс және интеграциялық тәсіл ретінде. Саясат/ақпан-наурыз 2000. 55 б.
8. Еуразия Одағы Керек пе? //Жас Алаш. 16.12.2000. №151
9. Елбасы. Алматы. "Ана тілі".' 1-9.96. 443 б.
10. Еуразия Одағы Кереқ пе? //Жас Алаш. 16.12.2000. №151
11. Геннади Толмачев. Елбасы. Алматы. 2000. 238-239 б.
12. Назарбаев Н. Ғасырлар тоғысында. Өнер 1996-272. 97 б.
13. Геннади Толмачев. Елбасы. Алматы. 2000. 237-238 б.
14. Бұл да сонда. 240 б.
15. Назарбаев Н. Ғасырлар тоғысында. Өнер 1996-272. 101-102 б.
16. Шарафаддин Ә. Тірлік үшің бірлік керек. //Егемен Қазақстан. 05.12.2000. №306
17. Геннади Толмачев. Елбасы; Алматы. 2000. 238-239 б.
18. Парамонов В. Геополитика и Центральная Азия. //чгну/.сопі.Ыт-
агіісіеБ.
19. Назарбаев Н. Ғасырлар тоғысында. Өнер 1996-272. 99 б.
20. Бұл да сонда. 99 б.
21. Бұл да сонда. 99-100 б.
22. Геннади Толмачев. Елбасы. Алматы. 2000. 243 б.
23. Бұлда сонда. 245 б.

2.3. Еуразиялық Одақ XXI ғасырда.
1. Самат Мұса. Еуразилық экономиклық қауымдастық Еуразиялық Одақ құрылымына бастайтын төте жол.//Егемен Қазақстан. 11.10.2000. №250
2. Жас Алаш. 2002. №62
3. Сапиулла Абдулпаттаев. Шанхай ынтымақтастық ұйымы. Ақиқат. 2002. №3 62 б.
4. Бұл да сонда. 62 б.
5.3бигнев Бжезинский. Стратегическа география Евразии меняетсия .
6. Сапиулла Абдулпаттаев. ВДанхай ынтымақтастық ұйымы. Ақиқат. 2002. №3 64.-65 б.
7. Бұлда сонда. 65-66 б.
8. Назарбаев Н. Біз ғаламдастыруға бірлесіп қарсы тұра аламыз.
Ақиқат. 2001. №3
9. Алма Мүхамеджанова. ЬІқпалдастық уақыт талабы. // Егемен Қазақстан. 09.04.2002. №76
10. Егемен Қазақстан. 13.05.2002.
11. Бұл да сонда.
12. Назарбаев Н. Ұстанар қағидамыз бұлжымайды. //Егемен Қазақстан. 09.04.2002. №76

Пән: Халықаралық қатынастар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

І-тарау. Еуразия идеясы және оның даму тарихы.

1.1. Еуразия түсінігі және оның
дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

1.2. Н.Ә.Назарбаев-Еуразия Одағы ұйымының көш басшысы ... ...

1.3. Еуразия Одағы жөне Еуразиялық интеграция мәселесі ... ... ... ...

П-тарау. Еуразиялық Одақтың геосаяси орналасуы, даму болашағы.

2.1. Еуразия Одағы ішіндегі Орталық Азия рөлі ... ... ... ... ... ...

2.2. Еуразиялық Одақ дүниежүзілік өркениеттің бір саласы ретінде ...

2.3. Еуразиялық Одақ XXI ғасырда ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .

Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі. Тарих, қоғам біздің заманымыздың үлесіне үрдіс
өзгерістер ұсынды, XX ғасырдың аяғы ұлы қоғамдық құбылыстарға толы ерекше
бір кезеңді туғызды, ең негізгісі -Бостандық сезімі, ең негізгісі — жаңа,
жас мемлекеттеріміздің шаңырақ көтеруі. Екеуі де саналы адам баласының,
қоғамның мәңгілік ізгі арманы, тілегі, мақсаты.
Бірақ осының бәрі оңай емес, қарама-қайшылығы мол өте ауыр жол екеніне
де көзіміз жетті. Әуелі бұрынғы Кеңес үкіметінің, КОКП-ның құлауы, іштен
іріп, өзін-өзі "жеп" тауысу зандылықтарына ғылыми талдау мейлінше жан-жақты
жасалғанын атап өткен абзал. Ендігі кезекте, өтпелі кезеңнің
ерекшеліктеріне, оны бастан өткізбей, бірден жаңа қоғамдық қарым-қатынасқа
көшіп кету мүмкіндігінің жоқ екендігі дәлелденді.
Тәуелсіз, өркениетті мемлекет құрылымы қиындықсыз болуы мүмкін емес,
дүниежүзінің тарихында төрт құбыласы сай, бірден қаз тұрып, гүлденіп кеткен
"мемлекетті ешкімде білмейді. Кеңестің ыдырауы егеменді мемлекеттердің
экономикалық дамуын тежеп қана қойған жоқ, мүлдем кейінге итеріп тастады.
Ондаған жылдар бойы жалпақ елдің түпкір-түпкіріне тарамдалып қалыптасқан
шаруашылықтардың өзара байланыстары бірден кырқылған, экономикалық өсудің
негізгі қозғаушы күші – республика аралық мамандандыру және кооперация,
еңбектің аймақ аралық бөлісу -бұлар да есте қалған қиялға айналды. Тәуелсіз
елдердің басшылары дамудың бірден-бір жолы бірлік екенін түсініп, одақ
болмағанымен Достастық қажет екенін түсінді. Осы түсіністік нәтижесінде
дүниеге Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы келді. ТМД-ның құрылуы туралы ресми
айтылғанымен, шын мәнінде қайта біріктіру мақсатын, интеграцияны немесе
халықтарды біріктіруді көздеген жоқ. Достастық жасаушылар экономикалық,
мәдени және интеграцияның басқа негіздері туралы мәселе көтерместен жасанды
ұйымдастырды. Бұған қоса, барлық егемен республикалар әлеуметтік-
экономикалық дағдарысты бастан кешіріп жатты да, кең ауқымдағы
интеграцияның мүмкіндігі шектеулі болды. ТМД қабылдаған 400 ден аса келісім-
шарттардың көпшілігі орындалмады 1. Алайда оның болашағы бұлынғыр
болғанымен, үзілген қарым-қатынастарды орнықгырудың алғы шарттары жасалды.
ТМД мемлекеттері арасындағы шиеленістердің талай-талай себептері де бар
еді. Ол интеграция еді. Бүгінгі заман талабына сай алғаш рет ТМД-ның
маңызды әлеуметтік- экономикалық интеграциясы жайлы мәселені Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Ұлыбританияға барған сапары
барысында көтерген болатын. Еуразия байыптамасы үстіндегі жұмыс осындай
жағдайда басталды.
Н.Назарбаев өзінің Еуразия Одағы идеясын алғаш рет М.В.Ломоносов
атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінің профессор-оқытушылар құрамының
жиналысында сөз еткен болатын. Еуразиялық Одақ идеясын ұсынғаннан бері ол
мәселені ілгері жылжыту оңайға түскен жоқ. Көп сындар болды. Әйтседе
өмірдің өзі тәуелсіз елдерді Еуразиялық Одаққа жетеледі. Бұл одақ
болашақтың интеграциясы. XXI ғасырда интеграциясыз өмір сүру мүмкін емес.
Н.Назарбаевтың Еуразиялық Одақ құру туралы ұсынысының мәні ТМД
мемлекеттерінің әрқайсысының әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктерін ескере
отырып, интеграциялық процестерді біртіндеп жүзеге асыру. Еуразиялық Одақ
идеясы сөз жүзінде емес, іс жүзінде нақтылай іске асыру біздің
халықтарымыздың бірлігінің интеграциясын жаңартуға, саяси, экономикалық,
қорғаныс міндеттерін шешуге. және біздің мемлекеттердің лайықты өмір сүруін
қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Еуразиялық Одақ құру идеясы ежелден
қанаттас жатқаң халықтардың береке-бірлігін алдағы уақытта да сақтау
мақсатынан туындаған. Еуразиялық интеграция-бұл мүмкін болатын геосаяси
апаттар мен әлеуметтік-саяси шұғыл өзгерістерден кепілдік.
Еуразиялық Одақ идеясы дегеніміз ең алдымен аумақтық тұтастығын, саяси
егемендігін, және мемлекеттердің басқа да тұрақты сипаттамаларын сақтайтын
тәуелсіз мемлекеттердің экономикалық одағының идеясы болып табылады.
Интеграцияның жаңа деңгейі бір сәтте жаңа мемлекеттердің шекаралары арқылы
бөлініп қалған көптеген адамдардың күнделікті проблемаларын шешуге
мүмкіндік береді. ТМД-ның оңтүстік шекаралардың тұрақсыздық жағдайында
Еуразиялық Одақ құрылуы одаққа мүше барлық елдердің сыртқы қауіпсіздігін
қамтамасыз етудің кепілі бола алады. Ол бір кезде біртұтас кеңістіктегі
қарапайым адамдардың байланыстарын қалпына келтіру, адамдардың өмірін
жарасымды ету — осының бәрі сайып келгенде зор адамгершілікке бағытталған.
Прогресшіл күштер бірлігінің идеялық және практикалық негізі Қазақстан
Республикасы Президентінің ұсынған "мемлекеттердің Еуразиялық Одағын кұру
туралы жоба" болып табылады. Жоба ТМД-да болып жатқан үрдістер қисынына
сәйкес келеді және халықтардың интеграцияға күштарлығын ескереді.
Еуразиялық Одақ жобасын ұсынудың маңызды жетістігі және тікелей
нәтижесі сол, ол миллиондаған қарапайым адамдардың үміт-тілектерін
білдіретін саяси құжаттарды мемлекеттік деңгейде әзірлеуге тыныс береді.
Еуразиялық Одақ жобасында негіз етіп алынған маңызды қырларының бірі - оның
адамгершілік, адамдық бағыты. Бүкіл ТМД кеңістігіндегі шекаралар мен
кезеңдер арқылы бөлінген миллиондаған адамдардың қарапайым адамдық қарым-
қатынас жасау үшін кең мүмкіндітері болуға тиіс. Әлеуметтік-экономикалық
қиындықтар асқынып бара жатқан кезде ғылым, мәдениет, білім саласынан
мамандардың кетуі күрт күшейе түсуде. Осы үрдістер бір кездегі біртұтас
жүйенің ыдырауынан ғана емес, әлемдік өркениеттің мәдени-ғылыми
жетістіктерінен оқшаулануға да әкеп соғуда. Ғылыми-техникалық саладағы
зерттеулер мен талдамаларды интеграциялау жалпы өнеркәсіп қызметті ғаламдық
деңгейге жеткізудің ажырамас бөлігіне айналды. Жаңа мемлекеттерде тұрып
жатқан адамдар арасындағы үзілген гуманитарлық байланыстарды қалпына
келтіру мүмкіндіктері Еуразиялық Одақ жобасына негіз етіп алынған.
Бүгінде, жаңа ғасыр біздің бәрімізге де қауіпті де қатерлі қатынастар:
халықаралық терроризм, діни экстремизм және кей аймақтардағы этникалық
өзара қатынастар. Ал дәл осы қауіптерді егеменді мемлекеттердің басшыларына
Қазақстан Президенті ескерткен еді. Сондықтан осы қауіпті басынан кешірген
немесе кешіріп қалуы ықтимал елдердің - ТМД мүшелерінің бірінші кезектегі
мәселесі, жобада айтылғандай олардың ұлттық қауіпсіздігін нығайту және
территориялық тұтастығын сақтау. "Еуразия Одағының мүшелері өздерін және
көршілерін қауіпсіздендіру үшін, өзара бірнеше келісімдер жасалуы керек.
Жанжалды аймақтарда шекараны қорғауды және жағдайды тұрақтандыруды
қамтамассыз етуді, барлық мүдделі мемлекеттердің қорғаныс мәселелеріне
келісушілік тауып келуі арқылы шешілуіне әбден болады" 2-деп жазады
Елбасымыз.
XX ғасырдың соңында КСРО құрамындағы 15 республика өз
тәуелсіздіктеріне қол жеткізді. Бір мемлекет басшылыған бағынған бұрынғы
кеңестік республикалар енді алдағы уақытта тәуелсіздік алғаннан кейін олар
қалай жүру керек, қандай бағыт ұстану керек деген мәселелері толғандырады.
Оның үстіне бұрынғы одақтастар он жылдап қалыптасқан бірлескен күш-қуатты
сақтап қалудың орнына, .шалғайдан шапағат іздеген мемлекеттер арасы
алшақтай түсті. Елбасымыз Н.Назарбаев ұсынған Еуразиялық Одақ идеясы орын
алған осындай мәселелерді шешуге бағыталған еді.
Еуразиялық Одақ ең алдыменен бұрынғы біртұтас мемлекет құрамында
болып бір-бірімен саяси-экономикалық және әлеуметтік жағынан жақын тұрған
халықтардағы сол тарихи сабақтастығының игі жақтарын үзіп алмай қайта
жалғастыру, оны одан әрі дамыту идеясы болып табылады. Сондықтан бұл идея
өзгелер бұрмалауға тырысып жүргендей "бұрынғы одақты" аңсау емес,
Еуразиялық Одақтың басты мақсаты осы территориядағы елдердің интеграцияға
деген қажеттіліктерін, интеграцияға жол ашып беріп тұрған мүмкіндіктерін
пайдалана отырып, Еуропалық Одақ үлгісіндегідей өзара ынтымақастықты
арттыру. Еуразиялық Одақ идеясы он жылға жақын уақыт өмір сүріп келеді,
дегенмен идеяның толық жүзеге асырылуы болашақтың ісі ретінде қаралуда.
Қазіргі қоғамдық пікір әлі де таңдау жасап, ортақ тұжырымға келмеген тұста
осы мәселеге ғылыми тұрғыдан баға беріп, тарихи ой елегінен өткізу қажет
болып отыр. Еуразиялық Одақтың тиімділігін қоғамға жеткізу экономистер
міндеті десек, ал Одақтың міндеті мен мақсатын түсіндіріп қоғамдық ой,-
пікірді қалыптастыру тарихшылар борышы. Біз зерттеп отырған мәселенің және
өзіміздің алдымызда тұрған міндеттің өзектілігі осы айтылған ойлардан
көрініс табады.
Тақырыптың зерттелуі." Еуразиялық Одақ жөнінде алғаш айтылып, оның мақсат,
міндеттері анықталған Одақ жобасы ТМД елдерінің басшыларына ұсынылған кезде
бұл мәселе көптеген саясаткерлер мен ғалымдардың қызығушылығын арттырып,
ТМД елдерінің басылымдарында алғашқы уақытта-ақ 500-ге 3 жуық мақалалар
жарияланды. Әлі де саяси, қоғамдық, ғылыми басылым беттерінде Еуразиялық
Одақ идеясы тақырыбына арналған әр сала өкілдерінің ой-толғаныстары көптеп
кездеседі.
Бұл Одақ идеясы жайында Елбасымыздың жекелеген кітаптарында егжей-
тегжейлі айтылады. Н.Назарбаевтың "Ғасырлар тоғысында" атты еңбегінің
"Евразия: ықпалдастық пен ыдыраушылық" деген бөлімінде Елбасымыз осы одақты
ұсынуына қандай себеп болғанын, оны құрудағы мақсаты, оның ТМД елдері
басшыларының арасында қабылдануы және бұл одақ идеясын шетелдік
мемлекеттердің тәжірибесіне сүйене отырып ұсынылғаны айтылады. Автор былай
дейді: "Ешқандай әсірелеусіз айтсақ, "Мемлекеттердің Евразия Одағын
қалыптастыру туралы" жоба 1994 жылы ТМД елдерінің баспасөзінде ең көп назар
аударылған бастама болды. Шолушылардың көбі оны "ең тосын", "ең күшті әсер
туғызған" жоба деп бағалады. Идея құнарлы топыраққа түсіп, әр қилы ортада
күшті қолдау тапты деп айтуға әбден болады" 4.
Н.Назарбаевтың Еуразиялық Одақ кұру туралы ұсынысының мәні ТМД
мемлекеттерінің әрқайсысының әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктерін ескере
отырып, интеграциялық процестерді біртіндеп жүзеге асыруға болатындығында
екенін Оразалы Сәбден "XXI ғасырға қандай экономикамен кіреміз" атты
монографиясында атап көрсетеді. Бұл монографияда Қазақстан мемлекетін
өтпелі кезеңде тығырықтан алып шығудың кезек күттірмейтін экономикалық
жолдары зерделеніп, нарықтық экономиканы реформалау, басқару жүйесін
жетілдіру, аймақтық реформа, жаңа экономикалық концепция және автор XXI
ғасыр қарсаңында Қазақстан экономикасына қандай басымдылық беру керек екені
жөніндегі өз ойын ортаға салады.
Геннади Толмачевтің "Елбасы" деген еңбегінде Маргарет Тэтчердің біздің
президентіміз туралы айтқан сөзін ерекше атап көрсетеді. "Бүгінде әлем бес-
алты ғана беделді саясаткерлерді біледі,-Н.Назарбаев солардың ішінде" 5-
дейді Маргарет Тэтчер. Бүған қоса дүниежүзі саясатының көптен бергі мұраты
интеграция, ортақ мақсатқа жету үшін, мемлекетаралық қарым-қатынастарды
барынша үйлестіруге және үндестіруге ұмтылған әртүрлі елдердің күш
біріктіруі. Бүған көз жеткізу үшін Еуропа одағының, Араб мемлекеттері
Лигасының, Латын Америкасындағы, Африка континентіндегі және Азия-Тынқ
мүхиты аймағындағы бірлестіктердің тәжірибелеріне көңіл аударады. Бүгінде
деп жазады автор жаңа ғасыр басы бәрімізге қауіпті де, қатерлі қорқыныштар:
халықаралық терроризм, діни экстремизм және кей аймақтардағы этникалық
өзара қақтығыстар әкеліп отыр. Ал дәл осы қауіпті Қазақстан Президенті
ескерткен еді. Сондықтан осы қауіпті басынан кешірген немесе кешіріп қалуы
ықтимал елдердің -ТМД мүшелерінің бірінші кезектегі мәселесі, жобада
айтылғандай олардың ұлттық қауіпсіздігін нығайту және территориялық
тұтастығын сақтау керек екендігін кітапта ашып көрсетеді.
Біздің сыртқы саясатымыз нарықтық реформалардың негізінде елдің
ырғақты экономиклық дамуын қамтамасыз етуге бағытталғанын Н.Назарбаевтың
"Қалың елім қазағым" деген еңбегіне білуге болады. Автор интеграция
мәселесіне тоқталып, оның мәнісі қандай да бір мемлекеттің халықаралық
ауқымда танылмайынша әлемдік қоғамдастық тарапынан қауіпсіздік, аумақтық
тұтастық пен шекаралардың мызғымайтынына кепілдік алмайынша, өз мемлекетін
қалыптастыру туралы әңгіме қозғауы сөз болып қалатындығын, қазіргі заманда
кіші мемлекеттер интеграциясыз өмір сүре алмайтындығын, қазақтың жалпақ
тілімен айтқанда, алыс-беріс, әсіресе сауда айналымы үшін интеграцияның
керек екендігі айтылады.
Мәскеу қаласында шыққан "Евразийский Союз: идей, практика, перспективы
1994-1997" атты кітапта соңғы жүз жылдықтың алғашқы жылдарында пайда
бастаған "еуразияшылдық" идеясының шығу тарихын және осы идеяны
қалыптастырғандардың негізгі мақсаттарының мәнін ашып жазған. Сонымен қатар
бұл жобаның ғылыми ортада толық қолдау тауып, оны айғақтайтын фактілермен
келтірген. Ол осы идея негізінде өткізілген ғылыми-теориялық конференциялар
"Еуразия кеңістігі ықпалдастық мүмкіндіктері және олардың жүзеге асуы"
ғылыми-практикалық конференция; "Жаңа келісімге" форум; "Еуразия
қауымдастығы: әр алуандықтан туындайтын тұтастық" конференция еді 6. ТМД
елдерінің көрнекті саясаткерлерінің Еуразиялық Одақ жобасы туралы айтылған
ой-пікірлері қамтылған жөне де елбасымыздың газет, журнал тілшілерімен
болған сұхбаттары, 1994-1997 жылдар аралығындағы Еуразиялық Одақ жобасы
жайында айтылған көзқарастар, оның қолдау табуы және оған қарсы айтылған
сын-пікірлер, жобаның өміршеңдігі мәселелері ашып көрсетілген.
Еуразиялық Одақ жобасы ұсынылғаннан кейін газет журналдарда өте көп
мақалалар жарияланды. Ресейдің кейбір беделді газеттері бір ауыздан
Н.Назарбаевтың уағыздап жүрген ынтымақтастығы кеңес үкіметінен кейінгі
мемлекеттердің егемендігін шұғыл шектеумен қауіпті деп, олар Қазақстан
басшысының интеграцияға күш салуын бүркемелеп кеп, кеңестік империяны қайта
қүрудың әрекеті деп ұқты.
Өзіне көп көңіл аудартқан Еуразиялық жобасы жайында айтылған сын-
пікірлер, ұсыныстар, оның даму болашағы жайлы мақалалар "Саясат", "Ақиқат",
"Евразийское сообщество", "Мысль", "Евразия" журналдары және "Егемен
Қазақстан", "Жас Алаш", "Казахстанская правда", "Известия", "Заман-
Қазақстан" газеттері бетінде жарық көрді. Соның ішінде Талас Омарбеков, Жан
Шаймұратұлы "Еуразиялық одақ: бір үміт, бір күдік", Іңкәрбаев Есенай
"Еуразияшылдар доктринасы саяси қозғалыс, мәдени құбылыс және интеграциялық
тәсіл ретінде", И.Ергалиев, Т.Тихонов "Идея евразийства и будущее
Казахстана", Сапиулла Абдулпаттаев "Шанхай ынтымақтастық ұйымы", Самат Мұса
"Интеграция дамуға бастайтын төте жол", М.Әшімбаев "Достастық және
жаһандасу" атты мақалалары жарық көрді.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазақстан Республикасының
президенті Н.Ә.Назарбаевтың ұйытқы болуымен жүзеге асырылып жатқан
Еуразиялық Одақтың қалыптасуы және оның Еуразиялық мемлекеттер арасында жан-
жақты даму проблемаларын көрсету, басым көпшілігі жаңа мемлекеттердің өзара
мығым, экономикалық және саяси бірлестік құруына орай шын мәніндегі
тәуелсіз, гүлденген Одағына тезірек жетуді көздеген елдердің шынайы
ұмтылысын ашу біздің диплом жұмысымыздың мақсаты болып табылады. Диплом
жұмысы осы мақсатты көздей отырып, өз алдына мынадай нақты міндеттерді
қояды:
Еуразия түсінігіне анықтама жасау, мәнін ашу;
Н.Ә.Назарбаевтың Еуразия Одағы идеясын өмірге ендірудегі ролін
анықтау;
Экономикалық интеграцияның мәні мен маңыздылығын көрсету;
Еуразия Одағына мүше елдердің геосаяси орналасу жағдайын көрсету;
Еуразия Одағына мүше елдердің әлеуметтік-экономикалық және саяси
ерекшеліктеріне талдау жасау;
Еуразия Одағы ішіндегі Орталық Азия елдерінің рөлін анықтау;
Еуразиялық Одаққа мүше елдердің дүниежүзілік өркениеттен алар орнын
айқындау;
Еуразиялық Одақтың болашақ дамуына болжам жасау.
Диплом жұмысының сыннан өтуі. Зерттеу жүмысының нәтижесі ретінде
Қазақстан және Евразия континентінің елдері (тарихы және даму
перспективасы) атты Халықаралық Бекмаханов оқулары конференциясында
"Еуразия кеңістігіндегі мемлекеттер ынтымақтасу жолында" деген тақырьіпта
баяндамамен қатысты.
ҚА.Ясауй атындағы Халықарылық Қазақ-Трік университетінің
"Хабаршы"ғылыми журналында "Еуразияшылдар" деген мақаламен ұсынылды.

Диплом жұмысының қүрылымы. Диплом жүмысы құрылымы жағынан кіріспе, екі
тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

І-тарау. Еуразия идеясы және оның даму тарихы.

1.1. Еуразия түсінігі және оның дамуы.

XX ғасыр соңында өз үстемдігін жүргізіп келген КСРО күйреді. Кеңестік
Одақ күйрегеннен кейін Қазақстан Рсспубликасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың бастамасымен Еуразиялық Одақ жөніндегі идеяның өмірге
келгені аян. Еуразиялық идея өзінің бітім-болмысы түрғысынан мүлдем жаңа ой
ма ? Тарих көрсетіп отырғандай- жоқ сонау 20-30 жылдары орыс
эмигранттарының арасында кеңінен таралған қоғамдық-саяси және идеялық
қозғалыстардың бірі - еуразиялық қозғалыс еді. Міне, сондықтан да орыс
еуразияылығының идеяларының негізіне қарап, оның қажетті және қажетсіз
тұстарын ой елегінен өткізе сараптап, бүгінгі ахуалмен екшелеп, қайсыбір
идеялық жағынан зиянды ой пікірлерге баға беру өзекті мәселелердің бірі
болып табылады.
Қоғамдық ой ретінде XX ғасырдың 20-30 жылдары арасында орыс
эмиграциясының тарихи-философиялық ағымын өмірге келтірген еуразияшылдардың
идеясы бүгінде таза тарихқа айналып отыр. Соңғы кезде президенттер,
саясатшылар кенеттен "еуразиялық кеңістік" жайлы көп айтатын блды. Бұрынғы
Кеңес Одағының көптеген жерлерінде еуразиялық орталықтар мен комитеттер
ашылды. Еуразия институттары, оның баспа сөз органдары құрылып, еуразиялық
көзқарасты насихаттау жолға қойылды.
Еуразиялық кеңістік жайлы айтар алдын оның тарихи негіздеріне қатысты
ой-пікірлеріміз бен оған тікелей байланысты, белгілі бір түсініктер
аясындағы мәндерге иек артар мәселелерге тоқталғанымыз жөн сияқты.
Осы бір бағыттың шығу, қалыптасу кезеңі жалпы эмиграциямен тығыз
байланысты болғанымен, оның тарихи көзқарас ретінде бастауларын кейінгі
славянофильдік идеялардан алатыны шындық.
Әрбір идеялық ағымның белгілі бір негізі болатыны, оның идеялық-
теориялық қайнар көздері мен әлеументтік-тарихи себептері өзара тығыз
ұштасып жататындығы баршаға мәлім. Орыс еуразиялығына да түрткі болған 1904-
1905 жылдардағы орыс-жапон соғысы мен 1905-1907 жылдардағы алғашқы орыс
төңкерісі деуге негіз бар. Ол аз болса, бірінші дүние жүзілік соғыс орыс
зиялы қауымның батысқа деген "ләпбайлық" көзқарасын өзгертіп, олардың
шығысқа бұл жолы басқа көзбен бет бұруына тікелей әсерін тигізді. Басым
көпшілігі 1917 жылдың Ақпан және Қазан төңкерістерін қабылдаудан бас
тартқан орыс зиялыларының едәуір тобы еді. Ресейдің болашағы хақындағы жаңа
идеялар мен жолдар іздеуге кірісіп кетті. Еуразиялықтың осы ізденістер
жемістерінің бірі екендігіне шүбә жоқ.
Қоғамдық мүдделер мен саяси пікірталастар алаңынан ешқашан ғайып
болмай, осы идея әрдайым Ресей қоғамының өтпелі кезендерінде, дағдарыс
замандарында, елді одан әрі қалайша дамыту шешімі жайлы мәселе қойылғанда,
әлеуметтік және саяси құрылымдарды түбегейлі өзгертуге қажеттілік туған
сәтте өзіне ерекше назар аудартып, жаңаша мәнге ие болды.
Соңғы жүз жылдықтың алғашқы жылдары пайда болып, кейін мәнін жоғалтқан
еуразияшылдық идея енді қайта тарих сахнасына шыға бастады. Алдымен XIX
ғасырдың 70-ші жылдары (Н.Я.Данилевский және т.б.), кейін XX ғасырдың 20-30-
шы жылдары (еуразиялық идеяның жолын ұстаушы орыс эмигранттары) және XX
ғасырдың соңында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев және
осы идеяны қолдайтындардың қатары. Осы үш кезеңді не біріктіреді деген
сауал қойалық ?.Бірінші кезең. XIX .ғасырдың үшінші ширегі. 1861 жылғы
шаруалар реформасынан кейінгі уақыт. Бұл уақыт қолайлы даму жолында алға
қойылған өте маңызды мәселелер, ұлттың мәні мен оның мәдениетінің
ерекшелігі, қоғамды реформалаудағы мақсат болып табылады. Ресейдің
болашаққа сеніммен баруы жолында және бұл болашақтың бейнесі қалай
болатындығын білу үшін орыс зиялылары өмірге бейімді және мықты негіз
табуға әрекеттенді.
Екінші кезең. XX ғасырдың 20 жылдары - көне әлемнің күйреуі, үлкен
өзгеріс, төңкеріс уақыты. Дін адамдары, ақсүйектер, зиялылар жойылды немесе
елден кетуге мәжбүр болған орыс эмигранттарының әлеуметтік-философиялық
қозғалысы болды. Осы қозғалыстардың негізін қалыптастырушылардың бірі князь
Н.С.Трубецкой оның пайда болуын былай түсіндіреді: "Біз айтып жүрген "орыс
мәдениетінің" кенеттен құлауының куәсі болдық. Мұндай тез күйреу көпшілікті
таң қалдырды және бұл құбылыстың себебін анықтауда көпшілігін
ойландырды"1. Діндар философ Г.В.Флоровский 20-шы жылдары
еуразияшылдарды: "Біз үшін бірінші және ең бастысы- тарихи трагизмнің
көрінуі. Ал бұл көріністі көрмейтіндерге және көруді қаламайтындарға қарсы
тұруымыз керек" 2 деп сипаттап жазды.
Орыс эмигранттарының негізгі ойлары Ресейдің гүлденуіне алып келетін
"жетекші жолды" іздеу еді.
Үшінші кезең. Бұл XX ғасырдың соңғы онжылдығы, КСРО-ның құлауы,
коммунизмнің күйреуі, бұрынғы одақ республикаларын ұлттық және сеператистік
ұмтылыстың өсіуі. Бұл кезеңнің "жетекші жолын" іздеуде кезінде бір мемлекет
болған халықтардың болашақтағы басты мақсаты - еуразияшылдық.
Еуразияшылдыққа ғылыми тұрғыдан әсер еткен ғылыми және саяси бағыттағы
ғалымдар Вл.Соловьев, А.П.Щапов, В.О.Ключевский, П.Б.Струбе, Н.А.Бердяевтар
өз еңбектерінде осы идеяның сан салалы мәселелерін жан-жақты талдап
қарастырды. Еуразияшылдардың негізгі еңбектері Батыста жарық көрді.
Еуразияшылдықтың алғашқы зерттеулері деп Н.С.Трубецкойдың 1920 жылы
Софиядан шыққан "Европа және адамзат" атты кітабын айтуымызға болады.
Кейіннен еуразиялық доктринаның: "Исход к. Востоку", "Предчувствия и
свершения" (София,1921 ж. 1 кітап), "Евразийство. Опыт систематического
изложения" (Париж- 1926 ж.) және т.б. еңбектері мен зерттеулері дүниеге
келді. Еуразиялықтың белгілі-ау дейтін өкілдерінің қатарында жоғарыда
аталған Н.С.Трубецкойдан басқа П.П.Сувчинский, Г.В.Вернадский, В.Н.Ильин,
Н.Н.Алексеев пен Л.П.Карсавин және т.б. бар еді. Еуразиялықтарға
Ф.М.Достоевский, Н.Я.Данилевский, Вл.Соловьев пен ""словяндық мәдениет"
емес "славяндық тұрандық" мәдениет туралы сөз қозғайтын К.Н.Леонтьевтердің
қайсыбір идеялары әсерін молынан тигізді. Оларға белгілі бір түсінік
аясында Батыс ойшылдары да азық болғандығы, оның ішінде Батыс өркениетін
сынап-мінеп, артында "Еуропаның батуы" еңбегін қалдырған О.Шпенглердің де
бар екені күмәнсіз. О.Шпенглер "Еуропаның әлемнен географиялық бөлінуі еш
ақылға қонбайды"-дейді3. Шынында да Еуропа мен Азия арасында табиғи
шекара жоқ. Орал жотасы екі әлемнің арасын бөліп тұратындай шекараға
жатайды.
Еуразияшылдардың пікірінше, таза географиялық мағынада Еуропа түсінігі
батыс және шығыс Еуропаның жиынтығы ретінде мағынасыз және қисынсыз.
Батыста, егер географиялық суреттеме жағынан алсақ, жағалауларының дамуы
өте бай, құрлықтың түбекке айналуы байқалады; Шығыста тұтастай құрлықтық
алқап, ол теңіз жағалауларынан бөлшектеніп тиіп қашып қосылады; Батыста
тау, жота, ойпаттардың күрделі үйлесуі білінеді; Шығыста негізінен орасан
жазық, тек қана шет жағынан таулармен шектескен, климаты жағынан - батыста
теңіздік климат, жаз бен қыстың арасында аз ғана айырмашылық бар; шығыста
бұл айырмашылық бірден байқалады: ыстық жаз, қытымыр қыс. Шындығына
келгенде, еуразияшылдар "беломоркавказдық" деп атайтын шығыс-еуропалық
жазық өзінің географиялық табиғаты жағынан батыс Еуропаға қарағанда
шығысырақ жатқан Батыс Сібір және Түркістан жазықтарына жақындау. Аталмыш
үш. жазықтың өздерін бір-бірімен бөліп түрған қыраттармен бірге (Орал
таулары және Арал-Ертіс су айрығы) және оны шығыстан, оңтүстік-шығыстан
және оңтүстіктен (орыс Қиыр Шығысының, Шығыс Сібірдің, Орталық Азияның,
Парсының, Кавказдың, Кіші Азияның таулары) көмкерген таулармен ерекше бір
әлемді көз алдыңа әкеледі, бұл өзінің батысы, сондай-ақ оңтүстік шығысы мен
оңтүстігінде жатқан елдерден географиялық жағынан бөлек, біртұтас әлем.
Егер оның біріншісіне "Еуропа" екіншісіне "Азия" атын тілесек, онда
ортадағы аралық әлемге "Еуразия" атын берген жөн. Ескі әлем жерлерінің
негізгі алабынан бұрынғыдай екеу емес, үш материк бөліп алу еуразияшылдар
үшін "жаңалық"емес, ол жөнінде ертеде орыс географтары өз еңбектерінде
айтып өткен. Еуразияшылдар бұл тұжырымдаманы шиеленістіріп жіберді және
қайтадан "көрінген" материкке, яғни бұрынғыда Ескі әлемнің барлық
жерлерінің негізгі алабына, ескі "Еуропа" мен "Азияға" жататын жерлерге
жаңа ат қойды.
Еуразия дүниенің екі бөлігінен Еуропа мен Азиядан құралатын жер
шарындағы ең үлкен материк. (Еуразия деген ұғымды 1883 жылы австриялық
ғалым Э.Зюсс енгізді) Еуропа мен Азия дүниенің жеке бөліктері ретіндегі
дәстүрлі табиғи-тарихи даму жолында талай рет өзгерді. Қазіргі шартты
шекара Орал тауының шығысының етегі мен Жем өзені бойынан Каспий теңізіне
дейін, одан ары Кума және Маныч өзендерін бойлай Донның сағасына дейін
кетеді. Жері 53,4 млн км кв (бүкіл құрлықтың 37%-ы), оның 2,75 млн км кв
жуығы аралдар. Еуразияда 290 млн адам өмір сүреді және 170 ұлт өклдері бар.
Евразияның материктегі қиыр шеттері: солтүстігінде - Челюскин мүйісі,
оңтүстігінде Пиай мүйісі, батысында Рока мүйісі, шығысында Джнев мүйісі.
Негізінен солтүстік жарты шарда, тек оңтүстік-шығысындағы біраз аралдары
ғана Оңтүстік жарты шарға өтеді. Еуразияны 4 мүхит - Атлант, Солтүстік
мұзды, Үнді, Тынық мұхиттары және шеткі теңіздер қоршап жатыр. Оңтүстік
батысында Гибралтар бұғазы, Жерорта және Қызыл теңіздер. Еуразияны
Африкадан, Солтүстік-шығысында Австралия мен Азия аралығындағы теңіздер
Австралиядан бөледі.
Ал енді еуразиялықтың көтерген басты-басты мәселелері турасында қысқа
түрде шолу жасасақ. Алғашқы мәселе - Батыс пен Шығыс және онымен тығыз
байланыстағы православие мен католицизм. Батыстың ең ұлы жетістігі - ғылым
мен техника. Алайда, еуразияшылдардың ойынша, бұл жетістік дін мен
ізгіліктің жұтаңдығына алып келді. Ізгілік пен дінді экономика қанауда.
Гуманизм де экономизм мен қатар орнында тұр, себебі ол адамды құдайдан
бездіріп, тек күйкі тіршіліктің бұғауымен шырмалап тастады. Сонымен қатар
рационамизм (парасаттылық) да Батыстың күнәсі. "Батыс еуропалық әлемді
Шығыстық әлемнің ауыстыратынына ешбір күмәніміз жоқ" 4 дейді олар.
Дін жөнінде мәселе қозғай отырып, еуразиялықтар, Батыс ("роман")
мәдениетінің негізгі католицизм екендігін және осы діннің орталық идеясы
күнә мен қылмыс маңына шоғырланғандығын тілге тиек етеді.
Екінші бір өзекті мәселе, Еуразия мәселесі. Олардың пікірінше,
дәстүрлі Батыс Еуропа, Шығыс Азия деген бөлулер шындыққа жанаспайды. Еуропа
мұхитқа шығар жолы бар - Батыс Еуропа. Азия -Азияның Оңтүстігі мен Шығысы
(Қытай, Үндістан, Шығыс Сібір т.б.). Ал Еуразия болса, ол Еуропаның
континенталды бөлігі мен Азия. Үш жазық осы Еуразияға жатады, олар:
шығысеуропалық, батыссібірлік және Түркістан жерлері. Дала,
Еуразиялықтардың ойынша Еуразияның жүрегі де, басты тірегі де. Даланы кім
билесе -бүкіл Еуразияны сол билейді. Мұны кезінеде Шыңғысхан қандай сәтті
түрде шешкен болса, Ресей империясы да осы бағытта, КСРО-да осы бірігу
миссиясының жемісі болып табылады. Ал этикалық құрам мен мәдениеттке келер
болсақ, Еуразия территориясында славяндар ежелден-ақ "тұран халықтарымен"
аралас-құралас болып кеткен. Жалпы славяндар, Батыстан гөрі Шығысқа- бір
табан жақын дейді еуразияшылдар. Еуразия кеңістігінде тұратын халықтар
рухани жағынан бір-бірімен бірігіп кеткені соншалық, осы байланыстарды
жасанды түрде жою оларды әлемдік мәдениеттің шалғай шетіне көп уақытқа
лақтырып тастаумен бірдей. Мұндай тағдырды ешкімнің қаламасы белгілі.
Еуразияшылдардың ойынша Ресейдің қасіретке бату себебі оның билеуші қауымы
еуразиялықтың мәнін түсіне алмай, Батыстың әсеріне қатты түсіп
кеткендігінде. Және де олардың үйғарымынша, "ирандық фанатизм"әсері тиген
түріктер католиктік Батыстан да сол бір қатерлі XIII ғасырда орыстарды
монғолдардың жаулап алғаны дұрыс болды. Өйткені "өзгелердің діндеріне
түсіністікпен қарап, қолдарын сұқпаған татарлар, ең бастысы, бүған дейін
қырықпышақ болып өзара қырылысып жатқан орыстардың болашақ
мемлекеттілігінің іргесін қалауға сүбелі үлес қосты. Орыстар татарлардан
мемлекеттік қүрылыстың әкімшілік, әскери іс, финанс жүйесінен бастап, хат-
хабар жеткізу тәсілдеріне дейін қабылдап алды, өз керектігіне жаратты.
Алайда оның ішіндегі ең қүндысы, ол - мықты мемлекеттік идеясы еді.
Славянофилдердің көсемдерінің бірі А.С.Хомяков орыс мәдениетінің
"тұрандық" элементтері жөнінде айтып, тіптен Русьті моғолдардың бағындыруы
орыстар үшін бақыт болды дейді және оған қоса Ресейдің болашағын тек
Шығыспен байланыстырады.
Татар-монғолдар мен бірге, дейді олар, орыс ұлтының тарихында жаңа
дәуір басталды. Сайып келгенде, Куликова шайқасынан соң ешқандай татар
үстемдігі жойылған жоқ, бар болғаны Орда ханының ставкасы бейбіт жолмен
Мәскеуге көшті. Мәскеу патшасы - сол ханның өзі, өйткені билік түрі - татар-
монғолша. Міне осы тұрғыдан еуразиялықтар Ресей тарихын "Петрге дейінгі"
және "Петрден соң" деп екіге бөліп қарайды. Әрине Петр Ресейді Батыс
үлгілік әскери державаға айналдырды. Дегенмен, ол оны орыс қоғамының
"жоғарыдағыларының" орыс мәдениетінен қол үзуі арқылы жүзеге асырды. Осы
кезеңнен бастап "жоғарыдағылар" мен "төмендегілер" арасындағы қайшылықтар
тарих сахынасына шығып, мұның өзі кейннен болашақ түрлі түрлі революциялық
төңкерістерге ұйытқы болды. Шынында да "төмендегілер", негізінен, Шығысқа
бұра тартса, "жоғарыдағылар" Батысқа тамсана көзін тігеді.
Еуразиялықгың қозғалыстың бастау алуына негіз болған "Исход к Востоку"
жинағы белгілі лингивист, Прага лингивистік үйірмесінің
ұйымдастырушыларының бірі Н.С.Трубецкой, сондай-ақ П.Б.Струвенің шәкірті
әрі аспиранты географ, экономист П.Н.Савицкий, діндар философ
Г.В.Флоровский, музыкант танушы П.П.Сувчинскийлерді бір арнаға тоғыстырады.
Бұл жинақ София еуразиялық қатысушылардың әңгімелері мен пікірталастарының
нәтижесі деуге болады. Шын мәнінде "Исход к Востоку" жинағы оған
қатысушылар пікірлерінің әрқилы екенін байқатты. Осы жерде еуразияшылдар
Ресейді қалай "емдей" аламыз, мемлекеттік құрылыста ма, жоқ әлде
православиелік рухты жандандыру керек пе, Шығысқа бет бұрудың қажеттілігі
неде деген мәселелер төңірегінде ой қозғады. Дегенмен еуразияда бір
орталыққа бағынған күшті идеократиялық мемлекет құру және Шығысқа жөнелу
идеясы еуразияшылдарды әрдайым толғантып отырды.
Белгілі еуразияшыл П.Н.Савицкидің жинаққа енген "Поворот к Востоку"
атты мақаласында Ресейдің өзі де енді "Шығыс" емес пе ? Русьтен тамырында
хазар немесе .қыпшақ, татар немесе башқүрт, мордова немесе чуваш қаны
араласпаған адамды таба аласыз ба ?. Қарапайым орыс бұқарасы "Шығыстың жай
халқын өзіне жақын тартатынын байқаймыз, православиеліктің көшпенділермен
ағайындасуы Ресейді шындығында православиелік-мұсылмандық, православиелік-
буддистік елге айналдырды"- деп жазған болатын.5
Еуразияшылдардың ірі теоретигі княз Н.С.Трубецкой орыстарды бөлек,
яғни Ресей әлемдегі басқа халықтар тағдырынан жеке алып қарауға
болмайтындығын ескертті. Ол бұрынғы Ресей империясында тұратын бүкіл
халықтың атынан мақтанышпен былай деген еді: "Бізді жаратқан және қоршаған
мәдениетпен, өмірмен біте қайнаса отырып, біз өзімізді еуразиялық деуден
тайынбаймыз"6-дейді еуразияшылдар.
Кезінде Ресей Шығысқа қарай шекарасын кеңейтіп, көршілес
мемлекеттердің жерлерін бірінен соң бірін тартып ала бастағанда,
еуразияшылдар бұл империалистік жаулап алу соғыстары емес деп қателесті. Еш
байқалмай, ешқандай ұрыс-керіссіз орыс мемлекеттерінің жері монғол
империясының көлеміне жеткен болатын.
Еуразияшылдар үшін Шығыстың мәні неде деген мәселенің өте күрделі
екені мәлім. Мүмкін, ол Петр І-ші патша әбден еуропаландырған Ресей -
Еуразияның болашағымен байланыстырған геосаяси есеп болар ? Дегенмен де,
еуразияшылдар роман-германдық Батыспен бүкіл байланысты үзіп, өздеріне тән
максимализммен "Шығыс әуеніне" бауыр басқаны шындық, бұл орыс тарихындағы
"тұран-татар" тұжырымынан да көрініс тапты. Шығысқа бет бұруға талай
тарландар қарсы болғанымен (А.Кизеветтер, П.Милюков, П.Рысс, П.Струве), оны
жақтаушыларда жеткілікті еді.
Еуразияшылдардың Шығысқа қарай "бүйрек бұруына" күмән келтіретіндер
әрдайым ұлы державалық орыс мемлекеттігі мәселесін ойдан шығармай, көне
Ресей империясының шекарасында эстетикалық Еуразия бірлігін (мұхиттан
мұхитқа дейін) қарауға тырысты, сондай-ақ оның шекарасын Монғолия мен
қытайлық Түркістанды қосу арқылы ұлғайтуды да көздеді. Кей кезде бұл ойлар
геосаяси қиялды да еске түсіреді. П.Н.Савицкидің сөзімен айтқанда,
еуразияшылдар өздерін "жалпы еуразиялық мемлекеттік идеясының
қызметкерлеріміз" 7 деп сезінді. Мүмкін, Г.В.Вернадскийдің: "Біз Азиядағы
жаулап алушы емеспіз, Еуразиядағы өз үйіміздеміз",8-деген сөзі
еуразияшылдардың Шығысқа алғашқы қарым-қатынасын білдіретін болар. Қанша
дегенмен де, еуразияшылдардың да, орыс эмигрант қауымының да Шығысқа
көзқарасы әртүрлі болды: олардың брі Шығысқа жөнелу идеясына жан-тәнімен
қарсы болса, екінші біреулері оны қуанышпен қарсы алып, қолдау көрсетті.
Еуразияшылдардың Шығысқа қарым-қатынасы ерекше еді, олар орыс
қоғамының көз алдында, Ресейдің шеткері азиат халықтарының жаңа
көкжиектерін ашып, жаңаша көзқарас қалыптастыруға мүмкіндік туғызды.
Сөйтіп, алғаш рет "Тұран" көшпелі әлемін Ресей тарихына енгізгендер
қатарына қосылды. Олар осы тарихқа Ресей мен Шығыс қарым-қатынастары, шығыс
славян мен "тұрандықтар", "орман" мен "дала" призмасы арқылы қарағандар еді
Ендігі жерде Ресейдің азиаттық бөлімінің халықтары Ресей игерген кең-байтақ
даланың тарихындағы белсенді, қозғалыстағы күшіне айналды. Еуропа мен
Азияның қарым-қатынастары жайлы, Ресейдің өзіне тән ерекше жолы жайлы
ойлап, жазып жүрген славянофильдер өздерінің Батысқа қарсы көзқараста
болуына қарамастан, Шығысқа дегенде еуропацентристер болып қала берді.
Еуразияшылдардың еңбектерінде әрдайым көшпелілер әлеміне жақын тартып,
сағынған сезімі барлығы, Шығыс тілі, фольклоры, діні, көшпелілердің
тарихына шынайы қызығушылығы болғандығы айқын байқалып тұр. Шындығында,
Шығыс Ресеймен біте қайнасып кеткен болатын, ол орыс рухани өмірінің
ажырамас бөлігі десек те келеді.
Еуразияшылдар Ресейдің ерекшелігін, басқа еуропалық мемлекеттерге
ұқсамайтындығын таныды: бұл Еуропа да, Азия да емес, өз алдына жеке,
біртұтас,органикалық әлем болатын. Ол славяндық пен Еуропада шекара арқылы
бөлінген, сондай-ақ Азиядан, жекелей алғанда, Қытай мен Үндістаннан да
өзгеше. Ресей "Еуразия" жерлерінің негізгі жерлерін жайлайды, оның жерлері
ескі материктің арасында бөлшкетенбей, дұрысында үшінші және жеке материк
құрайды деген қортындының тек географиялық мағынасы бар деу жансақтық.
Сондай-ақ "Еуропа" және "Азия" түсініктеріне кейбір мәдени-тарихи мағына
беруді нақты "еуропалық" жөне "азиаттық-азиялық" мәдениет деп түсінеміз,
сонда "Еуразия" белгісі сығымдалған мәдени-тарихи сипаттама мағынасына ие
болды. Бұл белгілеу Еуразия халықтарының мәдени тұрмысына өзара тең
дәрежеде әртүрлі мәдениетінің элементері кіргенін байқатады.
Еуразияшылдар - жаңаша ойлау мен өмірдегі жаңаша бастаманың өкілдері,
олар соңғы онжылдықта бастан кешкендерді, өмірдің мәнін айқындайтын мәселе
мен қарым-қатынастарға жаңа көзқарас негізінде жұмыс істейтін қайраткерлер
тобы. Еуразияшылдар өздеріне дейін үстемдік еткен көзқарастар мен өмір
құбылысын түбірімен қайта қүруға да жаңа бір қырынан келіп, өзінше дүние
таным қалыптастырды. Сонымен бірге еуразияшылдар бүкіл әлем жайлы жаңа
географиялық және тарихи түсінік қалыптастырып, өздері оған "еуразиялық"
деп атау берді. Оның мәні, көне әлемнің құрамдас бөліктері- "Еуропа" мен
"Азиянының" шекаралық аймақтарын шартты түрде "Еуразия" деп қарастыра
отырып өз аттарын осыдан шығарды. Еуразия идеясы олардың еңбегінде ғылыми
және философиялық негіздеуге ие болды, белгілі бір дәрежеде нақты ғылыми
материалмен бекітілген ережемен байланысты теориялар, жүйелер мәртебесін
қалыптастырды. Еуразияшылдықты дүниеге жаңа көзқарас, доктрина, жаңа тарихи-
философия және мәдениеттің жаңа онотологиясын дүниеге әкелген қоғамдық-
саяси қозғалыс деуге болады.
Еуразияшылдықтың идеология болғаны анық. Дегенмен, көптеген
зерттеушілерді осы бір бұлтартпас айғақ еуразиялық доктринаның мәні мен
нағыз мағынасын анықтауда қиыншылықтарға ұрындырады. Өте білімді және өз
заманының салауатты ойшылдары болғанымен, осы бір прогресивті идеяны
дүниеге келтірушілердің көпшілігі большевиктер билігіндегі отанынан шеткері
жерге кетуге мәжбүр болды. Олар туған жерінен көз жазған, бірақ туған
мәдениетінен ажырамаған эмигранттар еді.
Қазіргі таңда басты мәселе ұлттық татулық, ал ескі жараның аузын қайта
ашпақшы болған: мұсылмандар мен христиандар, ақтар мен қызылдардың тарихи
соғыс әрекеттерін қайта тұтануды көздеушілерге қарсы тұру керек.
Еуразияшылдар және Вл.Соловьев ұлтаралық татулық, оны меңгеу үшін және
адамзат санасына ұялату жолында мықты базис қалдырды. Қазақстан
Республикасының Президенті. Н.Ә.Назарбаев "Еуразиялық Одақ" құру идеясы осы
еуразияшылдардың жолын ұстануы мүмкін.
Ұлттардың бірігуінде Вл.Соловьев өте маңызды идеяларының бірі арадағы
байланыстырушы халықты славяндар деп таниды. Біздің ойымызша арадағы
байланыстырушы халық жалғыз славяндар емес түрік-славян халықтары деп
таныған дұрыс.
Тарихи тұрғыдан бүгінде Еуразия идеясының салтанат құруы үшін белгілі-
ау дейтіндей концепиялардың ішінен өзінің бар ішкі болмысымен оны игілікке
жетелейтіндердің бірі - Л.Н.Гумилевтің "Еуразия ырғақтары" 9 атты,
өкінішке қарай, аяқталмай қалған ғылыми зерттеуі. Магнитафон таспасында
ғана қалған нақ осы еңбекте Еуразияның жергілікті көне тұрғындары ішіндегі
ең көнесі түркілер екендігі айрықша айтылады. Сонымен қатар біздің
пікірімзше, Ұлы Даланың немесе Еуразияның, Еуразиялық идеяның қайнар
бастауларын 545-547ж.ж. тарих сахнасына шыққан, Бумын және Істемі хандар
іргесін қалаған түркілердің қағанатынын көре білгеніміз лазым. Екіге
бөлінгенше, жүз жылға жуық 539-645ж.ж., бұл қағанат қазіргі Еуразияда
салтанат құрып, өз гүлдену биігіне жеткені баршаға аян. Міне, нақ осы кезең-
қазіргі "еуразиялық біртұтастық" сананың әлжуаз бүгінгі күн өрісінен
түрде болса да бесіктен шығып "тәй-тәй" баса бастауы көрінуде,
Біз бүгін түрік-славян диологы тарихта шынайы еуразиялық мәдениетті,
өнегелі рухани қатынасты құрған және де Еуропа мен Қытайды, Үндістан мен
Парсыны байланыстырушы екендігін анық айта аламыз. Вл.Соловьевтің айтуымен
байланыстырушы халықты методологиялық принцип тұрғысынан алатын болсақ,
онда уақыттың өзгеруі, халықаралық қатынастардың шиеленісуі және қоғамдық
инфраструктураның өзгеруі бұл сұраққа байланыстырушы бір емес бірнеше
мемлекет, одақ немес бірлестіктер ене алады. Ал Қазақстан Республикасы
жайлы айтар болсақ мұндай байланыстырушы миссияны белгілі бір жағдайда
іргелес және рухани жақын мемлекеттермен болуы мүмкін. Қазақстан өзінің көп
ұлттылғымен күшті. Бұл саяси этникалық қоғамның құрылуы тарихтан белгілі.
Бұл жерде рухани бірлік негізінде саяси мәдениет кеңістігі қалыптасқан.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев "Біз осы бірлікті
сақтауға және дамытуға тиістіміз, ал бұл бірліктің арасына іріткі салуға
тырысқандарға қарсы қандайда болмасын көп күш жұмсауымыз керек" 10- дейді
Еуразияшылдардың бір тақырыбы болған осы идея бүгін біздің көз алдымызда
іске асуда.
Қазақстан Республикасы Еуразия континентінің орталық бөлігінде
орналасқан бірден-бір байланыстырушы мемлекет. Біздің мемлекетіміздің
еуразиялық маңызы ол ең алдымен Батыс пен Шығыстың метоисториялық диалогы.
Қазақстан Республикасы жерінде Менделеев элементтерінің барлығы кездеседі
және жер асты қойнауындағы байлығы бойынша әлемде бірінші орын алады.
Сонымен қатар мемлекетіміз екі әлемдік дін ислам мен христиан сенімінің
тоғысқан жері және оның еурзиялық және жалпы адамзат өмірінде маңызы зор
бай мәдениет орналасқан. Қазақстан Республикасы Еуропа мен Азияның сауда
және транспорттық жолдарының қиылысы және де Қазақсатан Орталық Азия
мемлекеттерімен байланыстырушы маңызды жол болып табылады.
Бүұл жерде жалғыз Қазақстан мен Ресей тағдыры емес бүкіл әлем тағдыры
қолға алынуда. Осы мәселені шешуде біз еуразияшылдардың жетік идеяларынан
таба аламыз. Еуразияшылдардың еңбегі осы идеяны шынайы өмірмен
байланыстыруға әрекет жасау болып табылады. Еуразияшылдар бұл идеяның
шынайлылығымен оның өрісі жайлы айтқан болатын. Бірақ еуразияшылдардың
идеялары өз уақытында болмады. Оның себебін жоғарыда айтып өттік. Біздің
көзқарасымыз бойынша дәл қазір еуразиялық идеяны қалыптастырудың уақыты
келді. Ал бұл үшін орыс және қазақ еуразияшылдарының теориялық анализдері
мен жемісті ойлары керек.
Бүгінде еуразияшылдар жөніндегі зерттеулер мен мақалалар некен-саяқ,
оның ішінде Қазақстанда мүлдем жоққа дерлігі бәлендей талас тудыра қоймаса
керек-ті. Бұл проблеманың әсіресе Еуразиялық Одақ турасында бастама
көтерген Қазақстан үшін өзектілігі мен қажеттілігі ешбір күмән тудырмасына
кепілміз. Өмірдің өзі тарихты жан-жақты, обьективті зерттеуге тыйым
салушылықты ысырып тастап, өткендегі тарихи процестерді теориялық ой
елегінен өткізіп, бізге дейінгілердің асыл қазынасын, кеңес-тұжырымдарын
жүйелі түде зеттеуді талап етіп отырған шақта еуразияшылдық идеясына қайта
айналып соғыуымыз кездейсоқ емес шығар. Қазіргі танда еуразияшылдық
идеялардың негізіне қарап, оның қажетті және қажеттсіз тұстарын ой елегінен
өткізе сараптап, бүгінгі ахуалмен салыстырып, қайсыбір идеялық жағынан
зиянды ой-пікірлеріне баға беру, сөз жоқ, өзекті мәселелердің бірі болып
табылады.
Мүмкін бұл бізге алып мемлекеттің ыдырауын, ұлтаралық араздықтарды,
терең, бірақ әлі шегіне жете қоймаған әлеуметтік қиыншылықтардың сырын
ашуға, тіпті, ұлттық идеямыздың діңгегін ұлығылауға көмектесер.

1.2. Н.Ә.Назарбаев-Еуразия Одағы ұғымының көш басшысы.

XX ғасырдың соңы әлемдік саясатта және экономикада негізгі
геосаясаттық тенденциямен аймақтық интеграциямен сипатталады. Өздерінің
рыногын, валютасын қорғау үшін, экономикалық дағдарыстан шығу және
өздерінің ұлттық мүдделерін қорғау үшін, тек экономикалық ғана емес, саяси
тұрақтылықты қамтамасыз ету, сондай-ақ жалпы геосаясаттық кеңістіктегі
қауіпсіздік үшін әлемдік тәртіптегі мемлекеттер одағының қалыптасуына
бірлесіп тиімді әсер ету үшін Солтүстік және Латын Америкасының, Батыс
Европаның, Оңтүстік Шығыс Азияның елдері бірікті.
Керемет іс, бірақ ақиқат: дәл сол уақытта бұрынғы социалистік лагерь
территориясында (соның ішінде ыдыраған КСРО) бір мезгілде тәуелсіз болуды
көздеген көптеген мемлекеттер болды. Ыдырыған кеңестік кең аймақта бөлініп,
оқшаулануға ұмтылу тек ұлттық республикалардың басшылары ғана емес, сол
сияқты автономды республикалар ұйымдарын да толғандырды (Днестр жағалауы,
Таулы Карабах, Чечня, Татарстан Ресей Федерациясында ерекше статусқа қол
жеткізді).
Кезінде Орал және Қиыр Шығыс республикаларын құру туралы да сөз болды.
Жас мемлекеттердегі қалыптасқан жағдайларға байланысты алдыңғы қатарда
жүрген жекелеген саясаткерлер Н.Ә.Назарбаевтың айтуынша ұйымдастырудың
"қуырылған" идеясын жеделдете пайдалана бастады және бұған қарама-қарсы тез
арада "түрік конфедерациясын" құруды ұсынды.
Қазақстан Респупликасының президентінің геосаясаттық қырағылығының
арқасында Қазақстан егемендік алғаннан бері саяси, діни приоритеттерге және
ұлттық белгілерге қарамастан аймақтық интеграцияны табандылықпен жақтайды.
Н.Ә.Назарбаевтың Тұрғыт Өзалға бұрынғы КСРО территориясында "ұлы түрік
мемлекетін", ал бес Орта Азия республикаларының басшыларына түрік одағын
құру әрекетінің қауіпті екенін дәлелдеп бергенін айту жеткілікті. "Мен
бұрынғы КСРО территориясында түрік немесе славян одағы құрудың сценарийін
қақпайлауға бар күшімді салдым"1 -деп Н.Ә.Назарбаев КСРО ыдырағаннан
кейінгі жағдайды есіне алады. Біздің ойымызша егер сондай одақтар
құрылғанда біз қазір, бірнеше жылдан кейін қандай жағдайда болатынымызды
елестету қйын.
Н.Назарбаев Орта Азия мемлекеттерінің лидерлерінің қолдауымен бұрынғы
КСРО мемлекеттерінің кездесуін Алматыда өткізуге көндірді. ТМД құру туралы
Декларацияға 9 республика қол қойды. Кейінрек оған басқалары да қосылды.
Бұл геосаясаттық жеңіс болды. "Бірақ оны әсерлеп суреттеуге ерте еді,
себебі үздіксіз қызмет ететін координациялық қызметті құру сияқты қарапайым
мәселелер туралы келісудің өзі ТМД мшелері үшін оңай емес екенін алғашқы
кезден-ақ байқалды"2-деп Елбасымыз айтады.
Қазақстан лидерінің қауіпін уақыт растады: ТМД шеңберінде
интеграциялық даму процесін жан-жақты келісімді нақты іске асыру, бірлескен
жұмыстардың тиімділігін көтеру сияқты әрекеттер көп жылдар бойы нәтиже
бермеді. 1994 жылға дейін Достасқан елдер экономиканы дамытуға, нығайтуға
бағытталған, қауіпсіздікті қамтамасыз ететін т.б. сфераға қатысты 400
құжатқа қол қойған. Өкінішке орай, олардың көпшілігі қағаз жүзінде қалды.
"Сондықтан ортақ экономикалық кеңістік құра алмағанымыз, салааралық
кооперацияны құра алмағанымыз т.б. таңданарлық емес",3- деді Кеден
Одағының интеграциялық комитетінің төрағасы Н.Исингирин.
Егемен мемлекеттердің тек ТМД шеңберінде ғана дамуы олардың
экономикадан басқа, саясат, ғылым, мәдениет, білім беру сияқты көп
салаларда бөлектеніп кететінін байқауға тура келеді. Оған себеп көп, соның
ішінде интеграция түсінігіне деген нашар көзқарас, кез келген интеграциялық
бастама егемендікке қауіп деп қабылданған. Достастық мемлекеттердің
кейбірінің саяси қақтығулары, Батыс және Шығыспен мемлекетаралық
экономикалық одақтар құруға жедел ұмтылу, шетел көмегінен үміттену біріккен
потенциалдың ондаған жылдар бойы жасағандарын сақтау қажеттілігін тапқан
фактысын есептен шығаруға болмайды.
1994 жылы Еуразия Одағы идеясының туындауы кездейсоқтық емес, оның көш
басшысы тағы да Н.Ә.Назарбаев болды. Ол 1994 жылы көктемде Ұлыбританияға
барған сапары кезінде жаңа интеграцияның қажеттілігі туралы бірінші рет
жариялады. "Чатен Хаус" халықаралық проблемалар институтында сөйлеген
сөзінде ол, екі жақты тенденция әсерінен, бір жағынан ұлттық мемлекеттің
қалыптасуы, ал екінші жағынан ТМД елдерінің мемлекетаралық экономикалық
одақ құруға ұмтылуы жүріп жатқанда, бұл аймақта тұрақтылық белдеуін және
қауіпсіздікті қамтамасыз ету, саяси эволюцияны болжау дәрежесін көтеру,
кеңес одағы ыдыраған аймақта бақылау жағдайында Достасқан тәуелсіз
мемлекеттердің өздерін реформалау қажеттігі жетілді деп атап көрсетті.
"Қазақстан ТМД елдерінің экономикалық интеграциясы идеясын
жүйелілікпен қорғайды, бізде әр халықтың егемендігі мүддесін сақтауға, ішкі
ісіне араласпу принципін құрметтеуге және өзінің жеке қоғамдық құрылыс
құқығын анықтауға араласпастан бәріміздің ынтымақтастығымызды сақтауға
барлық мүмкіндік бар.
Сөйтіп, біздің қарым-қатынасымыз туралы айта отырып, адам факторын
есепке алмауға болмайды. Біздің халықтар ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.