Фонетика-фонематикалық тіл дамымаушылғы бар мектеп жасына дейінгі балаларда сөйлеу тілін қалыптастырудың теориялық мәселелері
КІРІСПЕ
1 ФОНЕТИКА.ФОНЕМАТИКАЛЫҚ ТІЛ ДАМЫМАУШЫЛҒЫ БАР МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДА СӨЙЛЕУ ТІЛІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Балалардың сөйлеу тілінін қалыптастырудың психологиялық.
педагогикалық аспектілері
1.2 Фонетика.фонематикалық жетіспеушілігі бар балаларда сөйлеу
ерекшеліктері және мінездемесі
1.3 Мектеп жасына дейінгі балаларда фонетика.фонематикалық
жетіпеушілікті түзетуде ойынның рөлі
2 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДА СӨЙЛЕУ ЖАҒДАЙЫН ТЕКСЕРУ ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Мектеп жасына дейінгі балаларда сөйлеудің фонетика .
фонематикалық жетіспеушілігін зерттеу
2.2 Фонетикалық.фонематикалық тіл кемістігі бар жоғары мектеп
жасына дейінгі балалармен топтық жұмыстарда ойынды қолдану ерекшеліктері
2.3 Эксперименталды жұмыстың салыстырмалы нәтижелері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
1 ФОНЕТИКА.ФОНЕМАТИКАЛЫҚ ТІЛ ДАМЫМАУШЫЛҒЫ БАР МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДА СӨЙЛЕУ ТІЛІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Балалардың сөйлеу тілінін қалыптастырудың психологиялық.
педагогикалық аспектілері
1.2 Фонетика.фонематикалық жетіспеушілігі бар балаларда сөйлеу
ерекшеліктері және мінездемесі
1.3 Мектеп жасына дейінгі балаларда фонетика.фонематикалық
жетіпеушілікті түзетуде ойынның рөлі
2 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДА СӨЙЛЕУ ЖАҒДАЙЫН ТЕКСЕРУ ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Мектеп жасына дейінгі балаларда сөйлеудің фонетика .
фонематикалық жетіспеушілігін зерттеу
2.2 Фонетикалық.фонематикалық тіл кемістігі бар жоғары мектеп
жасына дейінгі балалармен топтық жұмыстарда ойынды қолдану ерекшеліктері
2.3 Эксперименталды жұмыстың салыстырмалы нәтижелері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
Қазақстан Республикасының 2011-2020 жылдарға білім беру дамытудың мемлекеттік бағдарламасынада мүмкіндігі шектеулі балаларға көп көңіл бөлінген. Аталған құжатта белгіленгендей, түрлі кемістіктері бар балаларға сонымен бірге жалпы тіл кемістігі бар балаларға түзету-педагогикалық көмек көрсетудің маңызды міндеттері көрсетілген.
Қазіргі заманғы логопедияда баланың сөйлеу тіліндегі кемшілікті неғұрлым ерте жастан түзету принципі жиі көрінеді, өйткені кезкелген сөйлеу тілінің бұзылысы қандай деңгейде болмасын баланың іс-әрекеті мен мінез-құлқына сондай-ақ сөйлеу тілінің ары қарайғы дамуына әсер етеді.
Сауаттылыққа оқыту кезеңіндегі баланың анық дыбыстауы оның сөйлеу тілін дамытуда маңызы өте зор болады, өйткені жазбаша сөйлеу тілі ауызша сөйлеу тіліне негізделе отырып қалыптасады, сондықтан дыбыстардағы кемшіліктер мектептегі үлгермеушілкке әкеп соқтыруы мүмкін. Сөйлеу тіліндегі кемшіліктерді мектепке дейінгі жаста түзету тиімдірек әрі нәтижелі екені баршаға мәлім жағдай.
Сөйлеу тілін естіп ажырата алмаған жағдайда дыбыстық анализ бен синтез дағдысын меңгерту, жазуды үйрену мүмкін емес. Мектеп жасында дыбыстық анализ бен синтезді меңгеру кезінде туындайтын қиындықтар жиі дисграфияға алып келеді. Қазақстандық ғалымдардың зерттеулері дисграфияның сол не басқа түрінің дамуының алғашқы белгілері мектепке дейінгі жастағы балалардың 10,5%-нан 55,5%-на дейін жететінін көрсетті. Балалардың 25%-нда дыбыстық анализ бен синтездің жетілмеуі негізінде дисграфия туындайтын болса, ал 16,7%-ында артикуляциялық-акустикалық дисграфия туындауы мүмкін, яғни ол фонематикалық функцияның жетілмеуінің салдары болып табылады. Сонымен жазу мен оқуға үйретудің сәтті болуы сөйлеудің фонетикалық-фонематикалық жағының дамуы жағдайына да байланысты.
Әдебиеттерде сөйлеу тілінің фонетика-фонематикалық бұзылысына және оны түзетуге арналған зерттеулер аз емес. Бұл балалардағы мұндай сөйлеу тілінің бұзылысының көптігімен, жоғары мектеп жасындағы фонетико-фонематикалық тіл кемістігі бар балалардың бұзылыс деңгейін оң ерекшелігін ескере отырып жүргізілетін түзету әдіс-тәсілдерінің алуан түрлілігімен түсіндіріледі. Аталған мәселе Г.В. Гуровец, С.И. Маевской, И.И. Панченко, А.О. Правдина, Е.Ф. Соботович, Г.А. Фомичева сияқты ғалымдардың жұмыстарында қарастырылған. Өз зерттеулерінде олар, балалардың сөйлеу тілінің ерекшеліктері, жоғарғы мектеп жасындағы балалардың фонетико-фонематикалық тіл кемістігінің ерекшеліктері мен фонетико-фонематикалық тіл кемістігі мәселесі туралы мәліметтер берген.
Әдебиеттерді талдай келе, авторлар дыбыстаудың бұзылысының бірнеше түрін ерекшелігін анықтауға болады: фонетикалық тіл кемістігі, фонематикалық тіл кемістігі және фонетика-фонематикалық тіл кемістігі.
Жалпы сөйлеу тілі жетіспеушілігі бар балаларда әрқашан дыбыс айтудың бұзылысы, фонематикалық естудің дамымауы, сөздік қор мен грамматикалық қатардың қалыптасуындағы айқын артта қалуы белгіленеді. Бұл балалар өзін қоршаған адамдармен байланысқа өзбетінше түседі, алайда оларда еркін тілдесу қиынырақ. Олар дұрыс дыбыстай алатын дыбыстарының өзі олардың еркін сөйлеу тілінде жеткілікті анық дыбысталмайды.
Қазіргі заманғы логопедияда баланың сөйлеу тіліндегі кемшілікті неғұрлым ерте жастан түзету принципі жиі көрінеді, өйткені кезкелген сөйлеу тілінің бұзылысы қандай деңгейде болмасын баланың іс-әрекеті мен мінез-құлқына сондай-ақ сөйлеу тілінің ары қарайғы дамуына әсер етеді.
Сауаттылыққа оқыту кезеңіндегі баланың анық дыбыстауы оның сөйлеу тілін дамытуда маңызы өте зор болады, өйткені жазбаша сөйлеу тілі ауызша сөйлеу тіліне негізделе отырып қалыптасады, сондықтан дыбыстардағы кемшіліктер мектептегі үлгермеушілкке әкеп соқтыруы мүмкін. Сөйлеу тіліндегі кемшіліктерді мектепке дейінгі жаста түзету тиімдірек әрі нәтижелі екені баршаға мәлім жағдай.
Сөйлеу тілін естіп ажырата алмаған жағдайда дыбыстық анализ бен синтез дағдысын меңгерту, жазуды үйрену мүмкін емес. Мектеп жасында дыбыстық анализ бен синтезді меңгеру кезінде туындайтын қиындықтар жиі дисграфияға алып келеді. Қазақстандық ғалымдардың зерттеулері дисграфияның сол не басқа түрінің дамуының алғашқы белгілері мектепке дейінгі жастағы балалардың 10,5%-нан 55,5%-на дейін жететінін көрсетті. Балалардың 25%-нда дыбыстық анализ бен синтездің жетілмеуі негізінде дисграфия туындайтын болса, ал 16,7%-ында артикуляциялық-акустикалық дисграфия туындауы мүмкін, яғни ол фонематикалық функцияның жетілмеуінің салдары болып табылады. Сонымен жазу мен оқуға үйретудің сәтті болуы сөйлеудің фонетикалық-фонематикалық жағының дамуы жағдайына да байланысты.
Әдебиеттерде сөйлеу тілінің фонетика-фонематикалық бұзылысына және оны түзетуге арналған зерттеулер аз емес. Бұл балалардағы мұндай сөйлеу тілінің бұзылысының көптігімен, жоғары мектеп жасындағы фонетико-фонематикалық тіл кемістігі бар балалардың бұзылыс деңгейін оң ерекшелігін ескере отырып жүргізілетін түзету әдіс-тәсілдерінің алуан түрлілігімен түсіндіріледі. Аталған мәселе Г.В. Гуровец, С.И. Маевской, И.И. Панченко, А.О. Правдина, Е.Ф. Соботович, Г.А. Фомичева сияқты ғалымдардың жұмыстарында қарастырылған. Өз зерттеулерінде олар, балалардың сөйлеу тілінің ерекшеліктері, жоғарғы мектеп жасындағы балалардың фонетико-фонематикалық тіл кемістігінің ерекшеліктері мен фонетико-фонематикалық тіл кемістігі мәселесі туралы мәліметтер берген.
Әдебиеттерді талдай келе, авторлар дыбыстаудың бұзылысының бірнеше түрін ерекшелігін анықтауға болады: фонетикалық тіл кемістігі, фонематикалық тіл кемістігі және фонетика-фонематикалық тіл кемістігі.
Жалпы сөйлеу тілі жетіспеушілігі бар балаларда әрқашан дыбыс айтудың бұзылысы, фонематикалық естудің дамымауы, сөздік қор мен грамматикалық қатардың қалыптасуындағы айқын артта қалуы белгіленеді. Бұл балалар өзін қоршаған адамдармен байланысқа өзбетінше түседі, алайда оларда еркін тілдесу қиынырақ. Олар дұрыс дыбыстай алатын дыбыстарының өзі олардың еркін сөйлеу тілінде жеткілікті анық дыбысталмайды.
1. Закон Республики Казахстан «О социальной медико-педагогической коррекционной поддержке детей с ограниченными возможностями» за № 343 – 2 от 11.07.2002 года
2. Закон Республики Казахстан «О правах ребенка в Республике Казахстан» за № 125-Ш от 31.01. 2006 года
3. Государственная программа развития образования в Республике Казахстан на 2005-2010 годы.
4. 16. Закон Республики Казахстан «О социальной защите инвалидов в Республике Казахстан» за № 39-ІІІ от 13.04.2007 года
5. Оценка нужд сообщества. Проект «Развитие новых социальных услуг детям с ограниченными возможностями и их семьям в РК» / Под ред. Р.А.Сулейменова. САТР, 2007 г.
6. Омирбекова К.К., Омирбекова С.Ж. «Программа обучения и воспитания детей с фонетико-фонематическим недоразвитием речи». А., 2004 г.
7. Жалмухамедова А.К. «Оказание ранней коррекционно-развивающей помощи детей с ограниченными возможностями». / Под. ред. Сулейменовой Р.А. – А., 2008. – 60 с.
8. Өмірбекова К.К., Тулебаева Г.Н. Коржова Г.М., Оразаева Г.С. Логопедия негіздері(дефектология мамандығы бойынша студенттердің өзіндік жұмыстарын ұйымдастыруына арналған оқу құрал) Абай атынд. Қаз.Ұлт.Пед университет, 2009.
9. Оразаева Г.С. Введения в специальность для стдентов – дефектологов. Учебная пособие. – Алматы: Казахский Национальный Педагогический университет имени Абая,2008.
10. Оразаева Г.С., Ибатова Г.Б. Қазақстан Республикасында балаларға білім беру мекемелерінің әр түрлерінде логопедиялық жұмыстың ұйымдастырылуы және мазмұны. Алматы: Казахский Национальный Педагогический университет имени Абая,2010.
11. Өмірбекова К.К., Ибатова Г.Г., Тулебаева Г.Н. Логопедиялық практиканы жүргізудің әдістемелік нұсқауы. Оқуәдістемелік нұсқау.-Аматы: Абай атындағы Қаз.ҰПУ 2008.
12. Выготский Л.С. Проблема возрастной периодизации детского развития //Вопросы психологии. 2009. №2.
13. Коржова Г.М., Оразаева Г.С. Основы логопедии с историей логрпедии. Учебная пособие-Алматы: Казахский Национальный Педагогический университет имени Абая, 2009.
14. Нұрбекова Ғ.Р., Иббатова Г.Б., Жатақбаева Б.Н. Сөйлеу мүмкіндіктері шектеулі 6-жастағы балалардың бейнелеу өнерін дамыту.-Нур-Принт, Алматы,2008.
15. Өмірбекова К.К., Оразаева Г.С. Казахские народные игры на логопедических занятиях: учебно-методическое пособие. – Алматы: Казахский Национальный Педагогический университет имени Абая, 2009.
16. Коржова Г.М., Оразаева Г.С. Организация и содержание логопедической работы в разных типах образовательных организаций для детей в Республике Казахстан. Учебное пособие для студентов, обучающихся по специальности «Дефектология». – Алматы: КазНПУ имени Абая, 2009.
17. Коржова Г.М., Оразаева Г.С. Общее недоразвити речи у деетей. Учебное пособие. –Алматы: Казахский Национальный Педагогический университет имени Абая,2009.
18. Манжуова Л.Н. «Есту, көру, сөйлеу мүшелерінің анатомиясы, физиологиясы, потологиясы» пәні бойынша дәріс конспектілері. –Алматы: Абай ат.ҚазҰПУ. – 2009.
19.
20. Белобрыкина О.А. Речь и общение. Ярославль: «Академия развития», «Академия и К», 1998.
21. Бородич А.М. Методика развития речи детей. М.: «Просвещение», 1974.
22. Генинг М.Г., Герман Н.А. Воспитание у дошкольников правильной речи. Чебоксары, 1971.
23. Диагностика нарушений речи у детей и организация логопедической работы в условиях дошкольного образовательного учреждения: Сборник методических рекомендаций. – СПб.: ДЕТСТВО-ПРЕСС, 2001.
24. Занятия по развитию речи в детском саду. Под ред. О.С. Ушаковой. М.: «Совершенство», 1999.
25. Каше Г.В. Подготовка к школе детей с недостатками речи. М., 1986.
26. Каше Г.А. Обучение грамоте детей с фонетико-фонематическим недоразвитием речи. // Дефектология. 1985. № 1. с. 74 – 80.
27. Коноваленко С.В. До школы 3 месяца!? М., 2000.
28. Коррекционная педагогика. Под ред. Б.П. Пузанова. М.: «Академия», 1998.
29. Коррекционно-педагогическая работа в дошкольных учреждениях для детей с нарушениями речи. /Под ред. Ю.Ф. Гаркуши. М.: Секачев В.Ю., 2000.
30. Крылова Н.Л. Преемственность в работе логопеда и воспитателя по формированию лексико-грамматических средств речи у дошкольников. // Дефектология. 1989. № 4. с. 55 – 61.
31. Логопедия: Учебное пособие. /Под ред. Л.С. Волковой. М., 1989.
32. Логопедия. /Под ред. Л.С. Волковой, С.Н. Шаховской. М.: «ВЛАДОС», 1999.
33. Логопедия. В 2-х томах. Т.1. М.: «Просвещение», «ВЛАДОС», 1995.
34. Логопедия. В 2-х томах. Т.2. М.: «Просвещение», «ВЛАДОС», 1995.
35. Лопухина И. Логопедия. С.-Пб., 1997.
36. Мастюкова Е.М. Формирование у детей правильного произношения. // Дефектология. 1990. № 5. с. 84 – 85.
37. Мелехова Л.В., Фомичева М.Ф. Речь дошкольника и ее исправление. М.: Просвещение, 1967.
38. Методика развития речи детей дошкольного возраста. М.: Просвещение, 1984.
39. Новоторцева Н.В. Рабочие тетради по развитию речи. Ярославль: «Академия развития», «Академия и К0», 1999.
40. Новоторцева Н.В. Развитие речи детей 2. Ярославль: Академия развития, 1997.
41. Парамонова Л.Г. Говори и пиши правильно. С.-Пб., 1997.
42. Пожиленко Е.А. Волшебный мир звуков и слов. М., «ВЛАДОС», 1999.
43. Поваляева М.А. Справочник логопеда. Ростов-на-Дону: «Феникс», 2001.
44. Практикум по детской логопедии. Под ред. В.И. Селиверстова. М.: ВЛАДОС, 1997.
45. Развитие речи детей дошкольного возраста. Под ред. Ф.А. Сохина. М.: «Просвещение», 1984.
46. Рождественская В.И., Радина Е.А. Воспитание правильной речи. М.: Просвещение, 1968.
47. Селиверстов В.И. Речевые игры с детьми. М.: «ВЛАДОС», 1994.
48. Селиверстов В.И., Гаубих Ю.Г. Вопросы формирования правильной речи у детей в трудах основоположников отечественной и зарубежной педагогики. //Хрестоматия по логопедии в 2 т. Т. II. /Под ред. Л.С.Волковой и В.И. Селиверстова. М.: «ВЛАДОС», 1997. С. 554 – 576.
49. Спирова Л.Ф. Приемы выявления речевых нарушений у детей. М.: Просвещение, 1968.
50. Тихеева Е.И. Развитие речи у детей. Под ред. Ф.А. Сохина. М.: Просвещение, 1981.
51. Федоренко Л.П., Фомичева Г.А., Лотарев В.К. Методика развития речи детей дошкольного возраста. М.: «Просвещение», 1977.
52. Филичева Т.Б. и др. Основы логопедии: Учебное пособие. М., 1989.
53. Филичева Т.Б., Туманова Т.В. Формирование звукопроизношения у дошкольников. М., 1993.
54. Филичева Т.Б., Туманова Т.В. Дети с фонетико-фонематическим недоразвитием. Воспитание и обучение. М.: «Издательство ГНОМ и Д», 2000.
55. Флерова Ж.М. Логопедия. Ростов н/Д., 2000.
56. Фомичева М.Ф. Воспитание у детей правильного звукопроизношения. Москва – Воронеж, 1997.
57. Хватцев М.Е. Логопедия: работа с дошкольниками. С.-Пб., 1996.
58. Хрестоматия по логопедии. В 2-х томах. Т. 1. /Под ред. Л.С. Волковой и В.И. Селиверстова. М.: ВЛАДОС, 1997.
59. Хрестоматия по логопедии. В 2-х томах. Т. 2. /Под ред. Л.С. Волковой и В.И. Селиверстова. М.: ВЛАДОС, 1997.
60. Эльконин Д.Б. Развитие речи в дошкольном возрасте. Москва – Воронеж, 1998.
2. Закон Республики Казахстан «О правах ребенка в Республике Казахстан» за № 125-Ш от 31.01. 2006 года
3. Государственная программа развития образования в Республике Казахстан на 2005-2010 годы.
4. 16. Закон Республики Казахстан «О социальной защите инвалидов в Республике Казахстан» за № 39-ІІІ от 13.04.2007 года
5. Оценка нужд сообщества. Проект «Развитие новых социальных услуг детям с ограниченными возможностями и их семьям в РК» / Под ред. Р.А.Сулейменова. САТР, 2007 г.
6. Омирбекова К.К., Омирбекова С.Ж. «Программа обучения и воспитания детей с фонетико-фонематическим недоразвитием речи». А., 2004 г.
7. Жалмухамедова А.К. «Оказание ранней коррекционно-развивающей помощи детей с ограниченными возможностями». / Под. ред. Сулейменовой Р.А. – А., 2008. – 60 с.
8. Өмірбекова К.К., Тулебаева Г.Н. Коржова Г.М., Оразаева Г.С. Логопедия негіздері(дефектология мамандығы бойынша студенттердің өзіндік жұмыстарын ұйымдастыруына арналған оқу құрал) Абай атынд. Қаз.Ұлт.Пед университет, 2009.
9. Оразаева Г.С. Введения в специальность для стдентов – дефектологов. Учебная пособие. – Алматы: Казахский Национальный Педагогический университет имени Абая,2008.
10. Оразаева Г.С., Ибатова Г.Б. Қазақстан Республикасында балаларға білім беру мекемелерінің әр түрлерінде логопедиялық жұмыстың ұйымдастырылуы және мазмұны. Алматы: Казахский Национальный Педагогический университет имени Абая,2010.
11. Өмірбекова К.К., Ибатова Г.Г., Тулебаева Г.Н. Логопедиялық практиканы жүргізудің әдістемелік нұсқауы. Оқуәдістемелік нұсқау.-Аматы: Абай атындағы Қаз.ҰПУ 2008.
12. Выготский Л.С. Проблема возрастной периодизации детского развития //Вопросы психологии. 2009. №2.
13. Коржова Г.М., Оразаева Г.С. Основы логопедии с историей логрпедии. Учебная пособие-Алматы: Казахский Национальный Педагогический университет имени Абая, 2009.
14. Нұрбекова Ғ.Р., Иббатова Г.Б., Жатақбаева Б.Н. Сөйлеу мүмкіндіктері шектеулі 6-жастағы балалардың бейнелеу өнерін дамыту.-Нур-Принт, Алматы,2008.
15. Өмірбекова К.К., Оразаева Г.С. Казахские народные игры на логопедических занятиях: учебно-методическое пособие. – Алматы: Казахский Национальный Педагогический университет имени Абая, 2009.
16. Коржова Г.М., Оразаева Г.С. Организация и содержание логопедической работы в разных типах образовательных организаций для детей в Республике Казахстан. Учебное пособие для студентов, обучающихся по специальности «Дефектология». – Алматы: КазНПУ имени Абая, 2009.
17. Коржова Г.М., Оразаева Г.С. Общее недоразвити речи у деетей. Учебное пособие. –Алматы: Казахский Национальный Педагогический университет имени Абая,2009.
18. Манжуова Л.Н. «Есту, көру, сөйлеу мүшелерінің анатомиясы, физиологиясы, потологиясы» пәні бойынша дәріс конспектілері. –Алматы: Абай ат.ҚазҰПУ. – 2009.
19.
20. Белобрыкина О.А. Речь и общение. Ярославль: «Академия развития», «Академия и К», 1998.
21. Бородич А.М. Методика развития речи детей. М.: «Просвещение», 1974.
22. Генинг М.Г., Герман Н.А. Воспитание у дошкольников правильной речи. Чебоксары, 1971.
23. Диагностика нарушений речи у детей и организация логопедической работы в условиях дошкольного образовательного учреждения: Сборник методических рекомендаций. – СПб.: ДЕТСТВО-ПРЕСС, 2001.
24. Занятия по развитию речи в детском саду. Под ред. О.С. Ушаковой. М.: «Совершенство», 1999.
25. Каше Г.В. Подготовка к школе детей с недостатками речи. М., 1986.
26. Каше Г.А. Обучение грамоте детей с фонетико-фонематическим недоразвитием речи. // Дефектология. 1985. № 1. с. 74 – 80.
27. Коноваленко С.В. До школы 3 месяца!? М., 2000.
28. Коррекционная педагогика. Под ред. Б.П. Пузанова. М.: «Академия», 1998.
29. Коррекционно-педагогическая работа в дошкольных учреждениях для детей с нарушениями речи. /Под ред. Ю.Ф. Гаркуши. М.: Секачев В.Ю., 2000.
30. Крылова Н.Л. Преемственность в работе логопеда и воспитателя по формированию лексико-грамматических средств речи у дошкольников. // Дефектология. 1989. № 4. с. 55 – 61.
31. Логопедия: Учебное пособие. /Под ред. Л.С. Волковой. М., 1989.
32. Логопедия. /Под ред. Л.С. Волковой, С.Н. Шаховской. М.: «ВЛАДОС», 1999.
33. Логопедия. В 2-х томах. Т.1. М.: «Просвещение», «ВЛАДОС», 1995.
34. Логопедия. В 2-х томах. Т.2. М.: «Просвещение», «ВЛАДОС», 1995.
35. Лопухина И. Логопедия. С.-Пб., 1997.
36. Мастюкова Е.М. Формирование у детей правильного произношения. // Дефектология. 1990. № 5. с. 84 – 85.
37. Мелехова Л.В., Фомичева М.Ф. Речь дошкольника и ее исправление. М.: Просвещение, 1967.
38. Методика развития речи детей дошкольного возраста. М.: Просвещение, 1984.
39. Новоторцева Н.В. Рабочие тетради по развитию речи. Ярославль: «Академия развития», «Академия и К0», 1999.
40. Новоторцева Н.В. Развитие речи детей 2. Ярославль: Академия развития, 1997.
41. Парамонова Л.Г. Говори и пиши правильно. С.-Пб., 1997.
42. Пожиленко Е.А. Волшебный мир звуков и слов. М., «ВЛАДОС», 1999.
43. Поваляева М.А. Справочник логопеда. Ростов-на-Дону: «Феникс», 2001.
44. Практикум по детской логопедии. Под ред. В.И. Селиверстова. М.: ВЛАДОС, 1997.
45. Развитие речи детей дошкольного возраста. Под ред. Ф.А. Сохина. М.: «Просвещение», 1984.
46. Рождественская В.И., Радина Е.А. Воспитание правильной речи. М.: Просвещение, 1968.
47. Селиверстов В.И. Речевые игры с детьми. М.: «ВЛАДОС», 1994.
48. Селиверстов В.И., Гаубих Ю.Г. Вопросы формирования правильной речи у детей в трудах основоположников отечественной и зарубежной педагогики. //Хрестоматия по логопедии в 2 т. Т. II. /Под ред. Л.С.Волковой и В.И. Селиверстова. М.: «ВЛАДОС», 1997. С. 554 – 576.
49. Спирова Л.Ф. Приемы выявления речевых нарушений у детей. М.: Просвещение, 1968.
50. Тихеева Е.И. Развитие речи у детей. Под ред. Ф.А. Сохина. М.: Просвещение, 1981.
51. Федоренко Л.П., Фомичева Г.А., Лотарев В.К. Методика развития речи детей дошкольного возраста. М.: «Просвещение», 1977.
52. Филичева Т.Б. и др. Основы логопедии: Учебное пособие. М., 1989.
53. Филичева Т.Б., Туманова Т.В. Формирование звукопроизношения у дошкольников. М., 1993.
54. Филичева Т.Б., Туманова Т.В. Дети с фонетико-фонематическим недоразвитием. Воспитание и обучение. М.: «Издательство ГНОМ и Д», 2000.
55. Флерова Ж.М. Логопедия. Ростов н/Д., 2000.
56. Фомичева М.Ф. Воспитание у детей правильного звукопроизношения. Москва – Воронеж, 1997.
57. Хватцев М.Е. Логопедия: работа с дошкольниками. С.-Пб., 1996.
58. Хрестоматия по логопедии. В 2-х томах. Т. 1. /Под ред. Л.С. Волковой и В.И. Селиверстова. М.: ВЛАДОС, 1997.
59. Хрестоматия по логопедии. В 2-х томах. Т. 2. /Под ред. Л.С. Волковой и В.И. Селиверстова. М.: ВЛАДОС, 1997.
60. Эльконин Д.Б. Развитие речи в дошкольном возрасте. Москва – Воронеж, 1998.
КІРІСПЕ
1. ФОНЕТИКА-ФОНЕМАТИКАЛЫҚ ТІЛ ДАМЫМАУШЫЛҒЫ БАР МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ
БАЛАЛАРДА СӨЙЛЕУ ТІЛІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Балалардың сөйлеу тілінін қалыптастырудың психологиялық-
педагогикалық аспектілері
2. Фонетика-фонематикалық жетіспеушілігі бар балаларда сөйлеу
ерекшеліктері және мінездемесі
3. Мектеп жасына дейінгі балаларда фонетика-фонематикалық
жетіпеушілікті түзетуде ойынның рөлі
2. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДА СӨЙЛЕУ ЖАҒДАЙЫН ТЕКСЕРУ ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ
ҰЙЫМДАСТЫРУ
1. Мектеп жасына дейінгі балаларда сөйлеудің фонетика –
фонематикалық жетіспеушілігін зерттеу
2. Фонетикалық-фонематикалық тіл кемістігі бар жоғары мектеп
жасына дейінгі балалармен топтық жұмыстарда ойынды қолдану
ерекшеліктері
2.3 Эксперименталды жұмыстың салыстырмалы нәтижелері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының 2011-2020 жылдарға білім беру дамытудың
мемлекеттік бағдарламасынада мүмкіндігі шектеулі балаларға көп көңіл
бөлінген. Аталған құжатта белгіленгендей, түрлі кемістіктері бар балаларға
сонымен бірге жалпы тіл кемістігі бар балаларға түзету-педагогикалық көмек
көрсетудің маңызды міндеттері көрсетілген.
Қазіргі заманғы логопедияда баланың сөйлеу тіліндегі кемшілікті
неғұрлым ерте жастан түзету принципі жиі көрінеді, өйткені кезкелген сөйлеу
тілінің бұзылысы қандай деңгейде болмасын баланың іс-әрекеті мен мінез-
құлқына сондай-ақ сөйлеу тілінің ары қарайғы дамуына әсер етеді.
Сауаттылыққа оқыту кезеңіндегі баланың анық дыбыстауы оның сөйлеу
тілін дамытуда маңызы өте зор болады, өйткені жазбаша сөйлеу тілі ауызша
сөйлеу тіліне негізделе отырып қалыптасады, сондықтан дыбыстардағы
кемшіліктер мектептегі үлгермеушілкке әкеп соқтыруы мүмкін. Сөйлеу
тіліндегі кемшіліктерді мектепке дейінгі жаста түзету тиімдірек әрі
нәтижелі екені баршаға мәлім жағдай.
Сөйлеу тілін естіп ажырата алмаған жағдайда дыбыстық анализ бен синтез
дағдысын меңгерту, жазуды үйрену мүмкін емес. Мектеп жасында дыбыстық
анализ бен синтезді меңгеру кезінде туындайтын қиындықтар жиі дисграфияға
алып келеді. Қазақстандық ғалымдардың зерттеулері дисграфияның сол не басқа
түрінің дамуының алғашқы белгілері мектепке дейінгі жастағы балалардың
10,5%-нан 55,5%-на дейін жететінін көрсетті. Балалардың 25%-нда дыбыстық
анализ бен синтездің жетілмеуі негізінде дисграфия туындайтын болса, ал
16,7%-ында артикуляциялық-акустикалық дисграфия туындауы мүмкін, яғни ол
фонематикалық функцияның жетілмеуінің салдары болып табылады. Сонымен жазу
мен оқуға үйретудің сәтті болуы сөйлеудің фонетикалық-фонематикалық жағының
дамуы жағдайына да байланысты.
Әдебиеттерде сөйлеу тілінің фонетика-фонематикалық бұзылысына және
оны түзетуге арналған зерттеулер аз емес. Бұл балалардағы мұндай сөйлеу
тілінің бұзылысының көптігімен, жоғары мектеп жасындағы фонетико-
фонематикалық тіл кемістігі бар балалардың бұзылыс деңгейін оң ерекшелігін
ескере отырып жүргізілетін түзету әдіс-тәсілдерінің алуан түрлілігімен
түсіндіріледі. Аталған мәселе Г.В. Гуровец, С.И. Маевской, И.И. Панченко,
А.О. Правдина, Е.Ф. Соботович, Г.А. Фомичева сияқты ғалымдардың
жұмыстарында қарастырылған. Өз зерттеулерінде олар, балалардың сөйлеу
тілінің ерекшеліктері, жоғарғы мектеп жасындағы балалардың фонетико-
фонематикалық тіл кемістігінің ерекшеліктері мен фонетико-фонематикалық тіл
кемістігі мәселесі туралы мәліметтер берген.
Әдебиеттерді талдай келе, авторлар дыбыстаудың бұзылысының бірнеше
түрін ерекшелігін анықтауға болады: фонетикалық тіл кемістігі,
фонематикалық тіл кемістігі және фонетика-фонематикалық тіл кемістігі.
Жалпы сөйлеу тілі жетіспеушілігі бар балаларда әрқашан дыбыс айтудың
бұзылысы, фонематикалық естудің дамымауы, сөздік қор мен грамматикалық
қатардың қалыптасуындағы айқын артта қалуы белгіленеді. Бұл балалар өзін
қоршаған адамдармен байланысқа өзбетінше түседі, алайда оларда еркін
тілдесу қиынырақ. Олар дұрыс дыбыстай алатын дыбыстарының өзі олардың еркін
сөйлеу тілінде жеткілікті анық дыбысталмайды.
Мектепке дейінгі балармен жүргізілетін логопедиялық сабақтардың
алғашқы отандық әдістемелердің авторлары Н.А. Власова және Е. Ф. Рау
балалардың өз беттерінше сөйлей алу дәрежесіне байланысты және ауызша
сөйлеу тілі деңгейлеріне арналған сөздік жаттығуларды құрастырды.
Сонымен қатар, Қ.Қ.Өмірбекова, К.Б.Бектаева сынды қазақстандық ғалымдар
мектепке дейінгі жастағы балалардың сөйлеу тілінің фонетико-фонематикалық
жағын дамыту туралы еңбектерінде аталған мәселе туралы кеңінен атап өткен.
Өмірбекова Қ.Қ., Өмірбекова С.Ж. сөйлеу тілінде кемістігі бар
балалардың – сөйлеу тілін жан-жақты тексеру әдістерін жинап ол әдістерге
қолданылатын дидактикалық материалдарды ұсынған. Сөйлеу тілі анықтамасы
балалардың жас ерекшеліктері мен сөйлеу тілінің даму деңгейін ескере отырып
толтырылады. Осы ерекшкліктерін басшылыққа алып отырып жасалған әртүрлі
сөйлеу тілі анықтамсы берілген
Қазіргі уақытта мектепке дейінгі тәрбие туралы әдебиеттерде тәжірибе
барысында тексерілген әртүрлі ойындар басылып шығарылған. Сонымен қоса әлі
күнге дейін фонетико-фонематикалық тіл кемістігі бар жоғары мектеп
жасындағы балалардың сөйлеу тілін дамытуға арналған ойын тәсілдері мен
ойынның сөйлеу тіліне әсері туралы мәліметтер әдебиеттерде аз, яғни
балалардың сөйлеу қызыметін ойын тәсілі арқылы дамыту әдістері аз
зерттелген болып табылады.
Жалпы тілі дамымаған мектепке дейінгі жастағы балалардың сөйлеу тілін
қандай жағдайда дамытуға болады? Осы мәселені шешу жолында біз зерттеу
жұмыстарын жүргіземіз. Осы мәселелердің қазіргі таңда өзектілігі және
маңыздылығы олардың теориялық және тәжірибелік пайдаланылуының
жетіспеушілігінің мақсатында тақырыпты Фонетико-фонематикалық тіл
кемістігі бар балалардың сөйлеу тілін дамытуда ойын мен ойын тәсілдерін
қолдану - деп алуға мүмкіндік береді.
Зерттеу мақсаты: Жалпы тілі дамымауы бар мектепке дейінгі балалардың
ерекшелігін ескере отырып, сөйлеу тілінің қызметін қалыптастыру бойынша
логопедиялық сабақтарда тапсырмалар мен жаттығулар жүйесін өңдеу, сөйлеу
тілін дамытудың әдіс-тәсілдерін талдау.
Зерттеудің нысаны: Мектепке дейінгі жастағы фонетико-фонематикалық
тіл кемістігі бар балалардың ойын іс-әрекеті.
Зерттеудің пәні: ойын мен ойын тәсілдерінің балалардың сөйлеу тіліне
әсер ету ерекшеліктері.
Зерттеулердің болжамы: егер фонетико-фонематикалық кемістіктері бар
мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорын ойын тәсілдері негізінде
түзете-дамытсақ, онда балалардың сөйлеу тілі деңгейі жоғарылайды
Зерттеу міндеттер:
Жалпы тіл бұзылыстары бар балалардың сөйлеу тілінің қалыптасуының
заңдылықтары мен алғы шарттарын талдау.
Жалпы тілі дамымауы бар мектепке дейінгі балалардың сөйлеу тілін
түзете-тәрбиелеу әдістемелерін өңдеу,
Жалпы тіл кемістіктері бар мектепке дейінгі жастағы балалардың сөйлеу
тілін дамытуға бағытталған түзете-дамыту жұмысын жүргізу.
Зерттеуды әдіснамалық негізі:
Қазіргі таңда сөйлеу тілінде бұзылыстары бар балаларға да жан-жақты
көмек көрсету, түзете-дамыту жұмыстары қолға алынған. Осы орайда, атақты
психологтар, педагогтар, лингвисттер: К.Д. Ушинский, Л.С. Выготский, В.В.
Виноградов, А.В. Запорожец, А.А. Леонтьев, С.Л. Рубинштейн, Ф.А. Сохин,
Д.Б. Эльконин сөйлеу тілі дамымауы мәселесі жөнінде зерттеу жұмыстары; Т.
С. Табаченко жалпы тіл дамымауы бар балаларда сөйлеу тілі қалыптасуы
туралы еңбектері; мектепке дейінгі жастағы балалардың сөйлеу тілінің
фонетико-фонематикалық жағын дамыту туралы еңбектер (Қ.Қ.Өмірбекова,
К.Б.Бектаева) және т.б еңбектерінде жазылған.
Соңғы жылдары сөйлеу тілінде бұзылысы бар балаларды ерте жастан түзету-
тәрбиелеу жұмыстары отандық ғалымдар тарапынан қолға алынған. Сәбилердің
сөйлеу тілі дамуының әдістемесі мен теориясы соңғы онжылдықта
Қ.Қ.Өмірбекова, К.Б.Бектаева, Р.А.Сүлейменова және т.б.ғалымдар зерттеулері
барысында айтарлықтай толықтырылды.
Зертттеу әдістері: диплом жұмысының тақырыбы бойынша теориялық
психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді талдау; эксперимент, тестілеу;
сұрау; нәтижелерді сандық және сапалық өңдеу.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы:фонетико-фонематикалық тіл
кемістігі бар мектепке дейінгі балалардың сөйлеу тілін дамытудың
маңыздылығы.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: сөйлеу тілін зерттеуде сөйлеу
тілін дамыту бойынша тапсырмалар мен жаттығулар кешені арнайы мектепке
дейінгі логопедиялық мекемелердің логопедтері мен тәрбиешілеріне қажетті.
Зертттеу базасы: Тараз қаласы №16 ГККП логопедиялық топта жүргізілді.
Зерттеу кезеңдері:
Ғылыми – теориялық іс - әрекет үш кезеңде жүзеге асырылады (2010-
2012жж.).
Бірінші кезеңде арнайы білім беру теориясы мен тәжірбиесінде
мәселенің жағдайы зерттелді, жалпы тіл кемістігінің фонетико-фонематикалық
тіл кемістігі бар мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу тілін зерттеудің
жеке фрагменттері өңделді, алдағы зерттеу бағдарламасы анықталынды?
Екінші, негізгі кезеңде зерттеу пәні, нысанасы, міндеттері
анықталынды. Диагностикалық әдістемелерді анықтау мен өңдеу бойынша №16
ГККП арнайы логопедиялық балабақшада тәжербиелік эксперименталды жұмыс
логопедиялық сабақтарда байланыстырып сөйлеуін дамыту бойынша түзету
жұмыстары жүргізілді, зерттеу мәселесі бойынша материалдар жиналды.
Үшінші қорытынды кезеңде тәжербиелік – эксперементалды жұмыс
барысында алынған мәліметтерді өңделу жүзеге асырылды.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі: жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, 60 атаудан тұратын қолданылған әдебиеттер
тізімінен,қосымшадан тұрады.
1 ФОНЕТИКА-ФОНЕМАТИКАЛЫҚ ТІЛ КЕМІСТІГІ БАР МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДА
СӨЙЛЕУ ТІЛІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Балалардың сөйлеу тілінін қалыптастырудың психологиялық-
педагогикалық аспектілері
Сөйлеуді игеру процесі әр түрлі сипаттағы дифференцияланған аймақтағы
белгілерді жұмылдырудың көмегімен жүзеге асырады. Бұл процесс есту
анализаторының көмегімен іске асады және бұл көру мен сөйлеу қозғалыс
анализаторларының өзара тығыз байланысы кезінде қалыптасады. Баланың
психикалық дамуының сенсомоторлы негізі болып дауыс пен есту арасында, қол
мен көз арасында пайда болатын координацияны айтамыз. Онтогенезде сөйлеу
функциясының қалыптасуы заңдылыққа сәйкес жүреді. Сөйлеу жүйесінің жан-
жақты дамуы өзара әрекетте және біртіндеп анықтала бастайды (лексикалық
жазудың және грамматикалық қатардың фонетикалық жақтары). Сөйлеу есту және
сөйлеу қозғалыс анализаторларының функционалды байланысы, ауызша сөйлеудің
қалыптасу процесінің сұрақтары В.И.Бельтюкова, А.Н.Гвоздева,
Н.И.Красногорский, Р.Е.Левина, Н.Х.Швачкин және т.б. зерттеушілердің
еңбектерінде қарастырылған.
Сөйлеу қозғалыс анализаторының құрылымдарына қарағанда, баланың есту
анализаторы біршама ерте қалыптасады. Сөзде дыбыстар пайда болмай тұрып,
олар есту кезінде ажыратылуы керек. Баланың өмірінің алғашқы жылдарында
дыбыс артикуляциялық аппарат органдарының қозғалысымен пайда болады.
Кейінірек дыбыс пен артикуляция арасындағы қатынас түбімен өзгереді:
артикуляция айтылатын дыбысқа сәйкестендіріледі (Н.Х.Швачкин). Бала үшін
дыбыстың айтылу үлгісі қоршаған адамдардың сөйлесуі болып табылады. Егер
сөздің фонетикалық қатары қалыптасса, есту анализаторы өз бетінше
функциональды болып табылады, сөздің дыбыстары қиындықтарына, айтылу
ерекшеліктеріне байланысты деңгейлендіріледі. Қарапайым жағдайда сөйлеуді
дамыту және оны қолдану үшін қалыпты есту қабілеті болу шарт. Бұл құрылымды
адамда есту анализаторы орындайды.
Мектепке дейінгілердің сенсорлы дамуының арнайы педагогикалық
әрекетінің қажеттілігі толық түрде психологиялық зерттеулерде дәлелденген.
Д.Б.Эльконин және Л.Е.Журованың жұмыстарында [12] ерте мектепке дейінгі
жастағы балаларды мектепке дайындаудың фонематикалық естудің қажеттілігі
ескерілген. И.П.Павловтың айтуынша, қалыпты дыбыстар дифференцациаланады,
біріншіден, жалпы қасиеттер бойынша; екіншіден, таза дыбыстық қасиеттер:
сөздің құрамына кіретін дыбыстың акустикалық сипаттамасы, көрсетілген
белгілердің күрделі үйлесімі көрінеді. Бұл үйлесімнің әр түрлілігі және әр
фонеманың тұрақтылығы сөйлеу дыбыстарының сигналды функциясын іске асырады
және сөздің мағынасын ажыратуға көмектеседі.
Тілді меңгеру есту қабілетіне негізделеді және ол фонетикалық жүйеге
лексикалық және грамматикалық қатарды қажет етеді.
Сөзді қабылдау кезінде таңдауын белсенділік көрсетеді. Ақпаратты
қабылдай отырып, ол сөйлеушінің не айтатынын болжап отырады, өзіндік
хабарлама моделін тұспалдап көрсетеді. И.М.Сеченовтың айтуынша, біз
қабылдайтын сөз естілмейді, ол тыңдалады. Сөйлеу ақпараты дайындалған
жобамен салыстырылып, талданады, нәтижесінде түйінделген оймен
қорытындыланады.
Фонетикалық жүйенің түсінігі. Фонетикалық жүйе – бұл әр бірлік
анықталған ой түрлілігінің белгілерімен сипатталатын тіл фонемінің жүйесі
болып табылады. Қазақ тілінде фонеманың белгілері болып жіңішке және жуан,
ұяң немесе қатаң, құрастырудың тәсілдері, құрастырудың орны, жақ пердесінің
қатысуы болып табылады. Фонематикалық жүйеде белгілі бір қарым-қатынас бар.
Әр фонема басқаларынан әр түрлілігімен ерекшеленеді. Егер фонема
басқаларынан бірнеше ой түрлілігімен ерекшеленген жағдайда, өзара
ұйқаспайтыны емес, алыс дыбыстар жайлы айтылады. Егер фонема тек бір ой
түрлілікпен ерекшеленсе, онда олар жақын оппозиционды деп аталады. Осыған
байланысты В.К.Орфинский құрылымдарын көрсетті:
-ой түрлілік құрылымы, анықталған фонеманың оймен үйлесуі;
-фонеманың естіп сөйлеу дифференциациясы. Біздің сөзді ажыратуымыздың
себебі, сөздің құрамына кіретін әрбір фонеманы дифференциациялаймыз.
Фонематикалық қабылдау және қабілетінің қысқаша сипаттамасы және
анықтамасы. Сөйлеу қабілеті сөйлеу жүйесінің басты афферентті бөлімі болып
есептеледі. Сөздік және сөздік емес қабілеттер өз бетінше жұмыс жасайтын
қабілет жүйесінің формасын ұсынады. Сөйлеу тілі құрылымының негізгі
бөліктері, дыбыстар, сөздіктер және грамматикалық құрылысы болады.
Сөйлеу қабілеті өмір сүрудің барысында қалыптасады және осы қоршаған
ортаның заңдары бойынша құрылады.
Көптеген лингвистердің айтуынша, Тума нышандардың қатарында тек кейбір
есту анализаторларының ерекшеліктерін қарастыруға болады, мысалы, сөйлеу
қабілетін жылдам немесе баяу игеру туа пайда болған шартсыз рефлекске
бағынады. Сөйлеу қабілеті – бұл фонематикалық қабілет.
Фонематикалық қабілет – жүйелендірілген сезімтал қабілет. Сөздің
сыртқы бейнесін құрастырушы фонемалардан тұрады.
Фонематикалық қабілет – сөздегі дыбыстық құрылымның орнығуы және
фонематикалық дифференцияның арнайы ақыл-ой әрекеті. Ол артикуляциялық сөз
дыбыстарын қабылдау баланың сөйлеуінің семантикалық дамуымен байланысты
пайда болады. Артикуляцияның және естудің дамуы бірізді жекеленген
фонемдердің пайда болуына әсер етеді.
Сөйлеу тілінің фонетико –фонематикалық дамымауы. Сөйлеу тілінің
фонетико–фонематикалық дамымауы (СФФД)-бұл сөйлеу жүйесіндегі дыбыс айту
үрдістерінің қалыптасуындағы бұзылыс, ол әртүрлі сөйлеу бұзылыстары бар
балаларда дыбыс айту мен қабылдаудың бұзылу салдарынан болады. Бұл
топтамаға есту қабілеті мен интеллектісі қалыпты дамыған балалар жатады.
Сөйлеу тілінің фонетико –фонематикалық дамымауы органикалық
(механикалық) және функциональдық себептерден болуы мүмкін. Механикалық
бұзылыстар сөйлеу аппаратының органикалық бұзылыстарымен , яғни сүйек-
бұлшықеттік құрылымымен (мысалы, тіласты байланысының қысқаруы, тілдің
азқимылды үлкен немесе тым кішкентай және қысыңқы болуы) туындайды. Бұған
жақ құрылымдарының бұзылыстары да кіреді-прогнатия, прогения, ашық тура
тістену, ашық бүйірлік тістену, тістердің дұрыс орналаспауы, таңдай
құрылымының дұрыс болмауы (төмен, тегіс,готикалық), салбыраңқы төменгі ерін
мен үлкен үстіңгі ерін немесе азқимылды.
Сөйлеу тілінің дыбыстық қатарының қалыптасуындағы ауытқушылықтардың
барлық түрі екі категорияда біріктіріледі – фонетикалық және фонематикалық
(фонологиялық) бұзылыстар. Сөйлеу тілінің фонетикалық бұзылысы моторлы
механизмдермен, ал фонологиялық-сөздің дыбыстық қатарының тілдік бағдарлану
операцияларының толық болмауымен байланысты деп саналады. Сөйлеу тілінің
дыбыстық қатарының қалыптасуындағы бұзылыстарға себепші механизмдердің 7
түрін қарастыру қабылданған:
1. артикуляторлық мүшелердің иннервациясының бұзылысы (неврологиялық
механизм);
2. артикуляциялық праксистің қалыптаспағандығы;
3. сенсорлы (перцептивті) бұзылыстар (көбіне есту);
4. аралас сенсомоторлы механизмдер;
5. артикуляциялық мүшелер мен тісжақ аппаратының анатомиялық аномалиясы;
6. функциональды бұзылыстар;
7. интеллектуальды жетіспеушілік;
Сөздегі дыбыстардың бірізділігін бөлудегі іс-әрекеттер мен сөздегі
дыбыстық элементтерге саналы бағдарлану біліктілігінің қалыптасу деңгейі
фонематикалық қабылдаудың жетіспеушілігінің көрсеткіші мен оның біріншілік
немесе екіншілік дамымауына тәуелді болып табылады. Фонематикалық
қабылдаудың екіншілік дамымауы сөйлеу мүшелерінің анатомиялық және қимыл-
қозғалыс бұзылыстары кезінде орын алатын тілдік кинестезия бұзылыстарында
байқалады. Бұл жағдайда қалыпты естіпсөйлеу өзара әрекеттестігі бұзылады.
Баланың сөйлеу тілі қалыпиасу кезеңіндегі танымдық белсенділігінің
төмендеуі, еркін зейіннің әлсіздігі үлкен мәнге ие.
Фонематикалық қабылдаудың біріншілік бұзылысы кезінде дыбыстық
талдауды меңгерудегі алғы шарттар мен оның іс-әрекетінің қалыптасу деңгейі
екіншілікке қарағанда төмен. Балалардағы фонемалардың фонетикалық
дамымауының белгілеріне дыбыстардың қалыптасуы мен дифференциациясының
аяқталмағандығы, жіңішке артикуляциялық және акустикалық белгілермен
ерекшеленуі жатады.
Сөйлеу тілін жақсы түсіну кезінде жеке сөздер мен ұғымдарды білмеуін,
сөздердің мағыналық мәнердін араластыру, әдеби және көркемдік мәтіндерді
оқу кезінде көптеген грамматикалық түрлерді меңгерудегі тұрақсыздықты
анықтауға болады. Жазу және оқу кезіндегі сөйлеу тілінің дамымауы
нәтижесінде спецификалық сипаттағы көптеген қателіктер жіберіледі.
Дыбыс айту мен фонематикалық қабылдаудың қарастырылған ерекшеліктермен
қатар, фонетико–фонематикалық дамымаушылығы бар балаларда сөздің
түсініктілігі мен айқындылығының жетіспеушілігі байқалады.
Негізінен бұл акустико-фонематикалық және артикуляторно- фонематикалық
түріндегі ринолалик, дизартрик және дислалик балалар. Оларға зейіннің
тұрақсыздығы, көңіл аударушылық тән. Олар сөздік материалды қалыпты
сөйлейтін балалардан әлдеқайда нашар есте сақтайды, тапсырманы көптеген
қателермен орындайды.
Фонематикалық қабылдаудағы тексеру нәтижелерін талдай келе логопед
төмендегілерге назар аударуы қажет:
• Дыбыстардың әлсіз қабылдануы лоардың дұрыс емес артикуляциясына
(немесе дұрыс артикуляцияның болмауына) сәйкес келе ме;
• Дұрыс дыбысталмайтын біршама мөлшерднгі дыбыстар кезінде айқын
қабылданбайтын дыбыстар саны көп мөлшерде екендігі анықталады ма;
• Қандай жағдайда фонематикалық қабылдау жағдайымен қалай
сәйкестендіріледі;
Мектепке дейінгі жастағы фонетико–фонематикалық дамымаушылығы бар
балаларды оқыту мен тәрбиелеу жүйесінің негізгі міндеттері:
• Сөздің формасын ажыратуға бағытталған, сөзді түсінуін дамыту бойынша
қарқынды жұмыс;
• Сөздік қорын толықтыру мен жетілдіру негізінде ауызша сөйлеу тілінің
қарапайым түрлерін дамыту , қарапайым грамматикалық ұғымдарды практикалық
игерту ;
• Дұрыс дыбыс айту мен дыбыс ажыратуды меңгерту, сөздің ритмика-буындық
құрылымының қалыптасуы;
Фонематикалық қабылдауды қалыптастыру бойынша жұмыс ең алдымен сөздік
емес дыбыстар материалында жүзеге асады. Арнайы ойындар мен жаттығулар
үрдісінде балаларда сөздік емес дыбыстарды тану мен ажырату қабілеттілігі
дамиды.
Балалар ойын кезінде дыбыстық тіркестерді, сөздерді естіп, дауыстың
тембрін, күшін және биіктігін ажыратуды үйрене білуі қажет. Осыдан кейін
олар дыбыстық құрамы жағынан жақын дыбыстарды, кейінірек-буындарды және
қазақ тілінің фонемаларын ажыратуды үйренеді. Жұмыстың соңғы кезеңінің
міндеті балаларды қарапайым дыбыстық талдаудың қалыптасуы-сөздегі
буындардың санын анықтай білуі, екпінді буынды бөлу, дауысты және дауыссыз
дыбыстарға талдау жасау болып табылады.
Дұрыс дыбыс айтылуын бекіту үшін материалдар бірмезгілде сөздік қордың
кеңеюі мен жетілдірілуіне, грамматикалық дұрыс сөздікке, байланысты сөйлеу
тілі мен сөйлемді дұрыс құрастыра білуіне сәйкестендіріліп алынады.
Фонетико-фонематикалық дамымаушылығы бар балаларды түзете оқыту жүйесі
мектеп жағдайындағы логопедиялық пункттерде жұмыстағы негізгі бағыттардың
бірлігі қарастырылады – жоқ немесе дұрыс айтылмайтын дыбыстарды қою,
қойылған дыбыстарды сөзде қолдану және сөздің дыбыстық құрамын талдау мен
жинақтау дағдыларын дамыту.
Сурет 1. Фонетика-фонематикалық жетіспеушілігі бар мектеп жасына
дейінгі балаларды тексерудің түрлері.
Фонематикалық жетіспеушілігі бар балалар тек дыбыстарды ажыратқанда
ғана қиналмайды, сондай-ақ сөздің дыбыстық құрамының анализдерімен бірге
сауат ашуды қиындықпен үйренеді. Сөйлеуінде бұзылысы бар балаларда ең көп
таралған қателердің қатарына бір әріпті басқасымен ауыстыру жатса, екінші
топқа әріптерді тастап кету жатады.
Сөйлеудің фонетикалық-фонематикалық жетіспеушілігін тексерудің
мектепке дейінгі логопедиялық жұмысы бұзылысты түзетумен қатар,
сауаттылыққа оқытудың жалпы қабылданған аналитико-синтетикалық әдісін
игеруге дайындықты және кейбір сауат ашу элементтерін қарастырады. Ең
алдымен логопедиялық әдіс-тәсілдердің көмегімен дыбыстарды қою немесе
дыбыстардың артикуляциясын анықтау жүзеге асады. Фонематикалық қабылдауды
дамытуға арнайы уақыт бөлінеді, қойылған дыбысқа байланысты әр түрлі
жаттығулар немесе айтылған дыбысты есту, сондай-ақ есту қабілетін дамыту.
Фонетико-фонематикалық сөйлеу бұзылысы – сөйлеудің дыбыстық жағының
қалыптаспауының нәтижесі лексикалық-грамматикалық қатардың дамуының
жетіспеушілігінің салдарын күшейтетін жүйелі бұзылыс. Яғни, мұндай балалар
тек сауат ашу, жазу мен оқу процесінде ғана емес, сондай-ақ толығымен
бастауыш оқыту бағдарламасын меңгеру қиынға соғады.
1.2 Фонетико-фонематикалық тіл кемістігі бар мектепке дейінгі жастағы
балалардың сөйлеу тілін түзетуде ойын мен ойын тәсілдерін қолданудың
теориялық мәселелерін талдау.
Логопедия сөйлеу тіліндегі бұзылыстардың құрлымы мен ол бұзылыстарды
түзету әдіс-тәсілдерін зерттейтін психология мен педагогика ғылымдарының
бөлігі, және де баланың сөйлеу тілін дұрыс қалыптастыру туралы психолого-
педагогикалық білімдерге негізделеді.
Егер баланың қалыпты сөйлеу тілі қандай болатынын білмейінше, оның
қалыпты емес сөйлеу тілінің қандай болатынын білу мүмкін емес. Сол сияқты
баланың сөйлеу тілінің дұрыс дамуының қандай болатынын білмей тұрып, оның
сөйлеу тіліндегі ауытқушылықтары, олардың алдын алу мен түзету туралы
түсінік болуы мүмкін емес.
Сол себептен балада дұрыс сөйлеу тілін дамытуға байланысты мәселелерді
зерттеу, сөйлеу тіліндегі кемістіктерді зерт теуге негіз болды, ол
кемістіктердің алдын алу мен жою мен түзету әдіс-тәсілдерін іздестіруге
түрткі болды.
Гуманистер баланың сөйлеу тілін оның жалпы дамуының негізгі бөлігі және
де оны тәрбиелеу тәсілі ретінде сипаттайды.
Я.А.Коменский мен Ж.Ж.Руссо баланың дұрыс сөйлеу қабілеті оның жалпы
тәрбиеленуінің негізгі құрамдас бөлігі екендігін айтқан. Коменскийдің
ойынша барлығымыз бала күнімізде білуге, іс-әрекет жасауды, сөйлеуді
үйретеміз, сол себептен баланы тәрбиелеудегі негізгі міндеттер:
- Баланы табиғат пен қоғамдық қарым-қатынас туралы білуі керек.
- Іс-әрекет жасай.
- Сөйлей білуі керек.
Баланың ерте жасынан ақ білуі тиіс білімдерінің ішінде ана тілін білу
маңызды болып табылады. Баланың сөйлеу тілін дамыту оның танымдық
қасиеттері мен ақыл-ой қабілетін дамытумен тығыз байланысты. Баланың сөйлеу
тілі мен ақыл-ойын дамытуды айырып қарауға болмайды. Ал сөйлеу тілі ақыл-
ойдың дамуына үлкен әсер етеді. Ерте кезден ақ Радищева бала сөйлеуді
бастаған кезде оның ақыл-ойы айқындала түсетінін жазған. Әсіресе баланың
сөйлеу тілінің дамуы мен оның ойлауы мен есте сақтауының дамуының
арасындағы тығыз байланысты қарастырған, Одевскийдің пікірінше баланың ақыл-
ойы, бала қоршаған әлеммен тығыз байланысып, жеке тәжірибесі барысында
олармен таныса бастағанда дами бастайды. Осындай тәсілмен алынған бастапқы
білімдер балалар қарым-қатынасқа түсіп, сөйлесе бастағанда кездеседі.
Я.А.Коменскийдің – сөйлеу тілі оқу үшін қажет деп жазған. Пестолоций
сөйлеу тілін адам табиғатының көмекші күшіне санаған және де ол баланың
сезім мүшелері арқылы қабылдаған білімдерін нәтижелі меңгеруге көмек
болады деген.
Балалардың ақыл-ойы және танымдық қабілеттерінің дамуына сөйлеу
тілінің әсерін бағалай отырып,
К.Д.Ушинский сөйлеу тілін ұлы халықтық педагог, бағыттаушы және
мұғалім деп атауға болатынынайтқан.
Жоғарыда айтылған мәліметтерден байқайтынымыз, сөйлеу тілінің
бұзылыстары қалыптасып келе жатқан адамға үлкен кері әсерін тигізуі мүмкін
екендігін көрсетеді. Әдбиеттер мен ғалымдардың жұмыстарында бұндай нақты
мәліметтер болмағанымен, мұндай болжамдар жасауға болады.
Я.А. Коменский баланың сөйлеу тілінің дамуының бастамасы 6 айында,
болуы мүмкін, ал бірақ 1-ші жылының соңына қарай болады деп есептеген.
Бұл жаста баланың сөйлеу тілінде жеке дыбыстар, буындар қалыптасып, бірте-
бірте айқындала түседі. Сондай-ақ Коменский баланың сөйлеу тілінің дамуы
үнемі бірқалыпты бола бермейтіндігіне назар аударған. Кейбір екі жасар
балалар таза сөйлеп, барлығын тез қабылдаса, кейбір бес жасар балалардың
өзі мұндай іс-әрекеттерді әрең орындайды . Бұл мәселелерден соң баланың
сөйлеу тілінің дамуын оның өмірінің бірінші, екінші жылдарынан бастап
зерттеу қажет екендігін түсіндіреді. Ол оқытудың үш кезеңін ерекшелеген:
былдыр (жеке сөздер), байланыстырып сөйлеу,
Бірінші кезеңде тілдің негізі зерттеледі – түсініп, өзгертуге және
айтылуға тиісті жеке сөздер. Екінші кезеңде сөздерден сөз тіркестерін
өқрып, олардан сөйлем айтуға үйрету. Келесі кезеңде осы элементтерден
басқаларға жағымды әсер ететін тіл ағысы.
Ж.Ж.Руссо баланың сөйлеу тіліндегі басқа ерекшеліктерді белгіленген.
Ол баланың дамуы бастапқыда жан-жақты болатындығын айтқан. Бала сөйлеуді,
тамақтанып, жүруді бір уақытта үйренеді. Осы жерде оның өмірінің бастапқы
эпохасы басталады.
И.Г. Песталоцци бала тілінің дамуында белгілі бір заңдылықтардың бар
екендігін айтқан. Баланың айқайы- бұл оның сөйлеуге деген ұмтылуының
алғашқы көрінісі. Айқайдан соң айқайлап сөйлеуге жатпайтын дыбыстар
жалғастырады. Бірнеше айдан соң ғана бұл дыбыстар бірте –бірте баланың жиі
естіп жүрген дыбыстар мен сөздеріне жақын ұқсас дауысты және дауыссыз
дыбыстар пайда болады. Бала анасының соңынан былдырлап дыбыстарды,
қарапайым сөздерді айта бастайды, бірақ бастапқыда ол бұл айтылған
сөздердің мағынасын түсінбейді. Бұл кезеңді Песталоцци сөйлеу тілінің
қалыптасуына дайындық кезеңі деп атаған.
И.Г.Песталоццидің ойынша бала өзінің ана тілін, қоршаған ортасындағы
өзіне таныс заттар мен құбылыстарға тамсана бастағанннан меңгеруді
бастайды. Заттарды танып, олардың атауларын атай бастағаннан бала бірте
–бірте ол заттардың іс-әрекеті мен қасиетін танып, оны сөзбен жеткізуді
үйренеді, демек соған қатысты. Осыған байланысты Песталоцци бала тілін
зерттеу жүйесінде 3 кезеңді ұсынған:
1) Дыбысқа үйрету немесе сөйлеу мүшелерін дамыту тәсілдері.
2) Сөзге үйрету немесе жеке заттармен таныстыру тәсілдері.
3) Сөйлеуге үйрету немесе бізге таныс заттар мен олар туралы анық
мәлімет беруге үйрету тәсілдері.
К.Д. Ушинскиий баланың сөйлеу тілінің дамуы барысында еліктеу арқылы
үлкендердің тілін меңгеретіндігіне үлкен мән берген, бірақ ол бала бұл
сөздерді меңгеруге жеткіліксіз жаста.
Сондай –ақ баланың сөйлеу тілі үнемі болмайды: ол дұрыс емес, болуы
мүмкін. Баланың зейіні нашар дамыған болса, оның сөйлеу тілі байланыссыз,
сөздерді айтуы нашар болуы мүмкін.
Сол себепті баланы сөйлеуге тәрбиелеген кезде баланың еліктеу арқылы
механикалық түрде меңгерген ана тілінің мазмұнын толық қамти біліуге
үйрету басты міндет болып табылады. Екінші міндет баланың сөйлеу тіліндегі
жетіспеушіліктерді түзетіп, оның сөздік қорын толықтырып отыру болып
табылады. Үшінші міндет – баланы грамматикалық дұрыс сөйлеуге үйрету болып
табылады.
К.Д.Ушинскийдің ойынша баланы ана тіліне үйрету оның өмірінің алғашқы
күндерініен ақ басталады және тәрбиешінің негізгі мәселесі болуы керек.
Баланың сөйлеу тілінің міндетті факторларына ең бірінші баланың жақсы
дамыған естіп қабылдауы мен есту арқылы сөйлеуді және дыбыстау
мүмкіндіктері болып табылады.
Нәресте өзінің қоршаған ортасынан көптеген сөздер мен дыбыстарды
естиді. Солардың көбісі жиі қайталанады . Бала соларды естиді, ол сөздер
оларға таныс бола бастайды, тіпті сол сөздердің мағынасын түсінбеседе
оларды қайталап айтуды үйренеді. Бірақ мұның барлығы сөйлеуге дейінгі
дайындық болып табылыды. Егер баланың ерте жасынан ақ қоршаған ортасындағы
заттары туралы көп айтылса, бұл оған жағымды әсер етеді.
И.Г.Пестолоццидің пікірінше баланың сөйлеу тілінің қалыптасуына
өзгенің сөзін тыңдау сияқты механикалық дайындық әдісі жан-жақты әрі жақсы
ықпалын тигізеді. Өзгенің сөзін тыңдай отырып бала ана тілін кең көлемде
игереді, әр бұрмаланған сөздерді әр түрлі мағынада қолдануды үйренеді.
Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, Песталоции баланың естіп
қабылдауын дамытуға, сөзді естуі мен сөйлеу тілін тығыз байланыстыра отырып
дамытуға кеңес берді. Баланың сөйлеу тілін дамытудағы сөзді естуі мен есту
зейіні туралы Песталоццидың көзқарастары, В.Ф. Одоевскидің еңбектерінде
жалғасын тапты. Оның пікірінше сөз баланың ішкі жан дүниесінің дамуына,
анығырақ айтса оның ақыл-ойының, тәрбиелік және эстетикалық дамуына үлкен
ісер етеді.
Тәрбиешінің сөйлеу тілі келесі қасиеттерге ие болуы керек:
қарапайымдылық, анықтық, сенімділік, бірізділік.
Балаға қойылатын сұрақтар қарапайым, әрі түсінікті болуы керек,
біріақ сұрақта дайын жауап болуы міндетті емес. Балаға қойылатын сұрақтар
жүйесі оларды дұрыс жауап беруге үйретуге көмектесуі керек. Содай ақ бала
сұраққа бір сөзбен ғана емес, дұрыс әрі түсінікті айтылған сөйлеммен жауап
беретіндей болуы қажет. Бұл Одоевскийдің байқауынша балалар өз ойын ертерек
жеткізу үшін анық емес, түсініксіз сөйлейді әрі дұрыс сөйлеу туралы
ойламайтындығына байланысты.
Баланың сөйлеу тіліндегі қателікті түзетудің бір формасы қарсы сұрақ
қою жүйесі болып табылады, яғни бала сөйлеу тіліндегі қателіктерін өз
бетінше тауып, өз бетінше ойлау арқылы қателіктерін түзету.
В.Ф.Одоевскийдің ойынша тәрбиеші баланың анық түсінікті, толық, еш
асығыссыз сөйлеу тілін дамыта отырып – өзі де үлгі болып, балада дәл
осындай сөйлеу тілін тәрбиелеуіт керек.
Баланың дұрыс сөйлеу тілін қалыптастыру үшін жақсы дамыған есту зейіні
мен естіп қабылдауы ғана емес сонымен қоса дыбыстау қабіліті де жақсы
дамыған болуы керек: сөйлеу мүшелерінің жағдайы мен қимыл-қозғалғыштығы.
Ұлы педагогтардың баланың дұрыс сөйлеу тілі туралы пікірлерін
қортындылайтын болсақ, онда оның мынадай қасиеттері болуы керек:
дыбыстаудың анықтылығы және дұрыстығы; көп мәнділік және сөздерді мағынасы
бойынша дұрыс қолдану; сөздердің қарапайымдылығы мен қысқалығы,
грамматикалық дұрыс құрастырылуы; ым-ишараны қолданудағы сенімділік,
дауыстың жеткілікті болуы, көңіл күйді білдіре алу; сөйлеу барысында
адамның тәрбиелілігін көрсету.
Ж.Ж.Руссоның ойынша бала өз ойын байланыстырып, анық, еш кедергісіз,
дұрыс ырғағын сақтай отырып керекті жоғарылықтан аспай жеткізе біліуі
керек. Дауыс сөйлегенде де, өлең айтқанда да дұрыс, бірқалыпты, икемді әрі
сарынды болуы керек.
М.В.Ломоносовтың ойынша сөйлеу тілінің әдемілігі дауыстың
тазалығында, сөз ағымдылығы мен күштілігінде. Біріншісі тілді білгенге,
жиі кітап оқығанға, таза сөйлейтін адамдармен жиі сөйлесуге байланысты.
Штильдің тазалығына грамматиканың ережелерін оқу әсер етеді. Сөздің
кереметтілігіне кітаптардағы әдемі сөздер мен мақал-мәтелдерді алу әсер
етеді. Сөздің күштілігіне сөйлеуу тілінің әдемілігін білетін және
байқайтын адамдардың алдында ойын таза жеткізге тырысу көмектеседі.
Әдемі сөйлегісі келетін адам, алдымен өз ойын жеткізудің қарапайым әрі
таңдаулы тілі болуы керек және таза сөйлеуі керек.
Ж.Ж.Руссоның пікірінше баладағы сөйлеу тілінің тежелуі оның
дыбысталуына да кері әсер етеді. Тым кем сөйлеген балалар, басқа балалар
сияқты ешқашан таза сөйлемейді. Сондай-ақ Руссо баланың кем сөйлеуінің
себебі оның сөйлеу мүшелерінің дұрыс дамымауы болуы мүмкін екендігін де
дұрыс айтқан. Сөйлеу мүшелері бала кем сөйлегендіктен икемсіз болып
қалмайды қалмайды – керсінше сөйлеу мүшелері икемсіз болып туылғандықтан
бала кем сөйлейді.
Ал И.Г.Песталоццидің ойынша баланы ерте жастан дұрыс сөйлеуге үйрету
қажет.
К.Д. Ушинский баланың сөйлеу тілінің кешеуілдеуіне оның зейінінің
нашар дамуын себеп қылған. Зейіннің нашарлығынан баланың сөйлеу тілі
үзіліп-үзіліп, байланыссыз болады,өз ойын дұрыс жеткізе алмайды: Баланың
дұрыс емес сөйлеуінің тағы бір себебі, баланың үлкендердің сөздерін
меңгеріп алуы, бірақ ол сөздердің мағынасын бала түсіне бермейді.
Жоғарыда айтылғандай ұлы педагогтар баланың сөйлеу тіліндегі
жетіспеушіліктердің қатарына дыбыстарды дұрыс айтпау, сөздік қорының
жетіспеуі, мәнерлеп айту тәсілдерін дұрыс қолданбау, сондай-ақ шамадан
тыс бос сөйлеу жатады, Осыған байланысты сөйлеу тілінің құрлымы мен оларды
балалардың ақылмен қолдануына аса назар аудару керек.
Коменский сөйлеу тілі оқуға және оқытуға арналсын, олай болмаған
жағдайда үндемеген дұрыс - деп жазған. Сондай-ақ баланы тек сөйлеуге
үйретіп, сөзді түсінуге үйрету – адам жаратылысын шыңдап, оған сыртқы сән
беріп қана қою - деп ескертеді. Коменскийдің пікірінше екі ерекшелік
адамды хайуаннан ерекбшелейді: ақыл-ойы мен сөйлеу тілі. Сол себептен екі
жағына да мән беру керек. Адамның сөйлеу тілін де ақыл-ойын да дамытып,
шыңдалғанын қамтамасссыз ету қажет.
В.Ф.Одоевский баладағы көп сөйлеудің алдын алу тәсілі ретінде, баламен
сөйлескенде үлкеннің өз сөзін қадағалауды ұсынды. Баламен сөйлескенде
ересек адамның сөзі анық, қарапайым, қысқа болуы керек.
К.Д.Ушинский баланың көп сөйлегіштігімен күресу керек екндігін талап
еткен. Сөйлеу тілінің маңызына қатысты жоқ жаттығулардың барлығы кері әсер
ететіндігін жазған.
К.Д.Ушинский баланың ауызша сөйлеу тілін дұрыс тәрбиелеу мақсатында әр
сыныпта 10-15 минутты бақлуді ұсынған, балаға түсінікті, қандай да бір
кішкене сөйлемді анық, айқын дыбыстау; сондай-ақ әрбір әріптің
естілгендігін бақылау қажет.
1.3 Мектеп жасына дейінгі балаларда фонетика-фонематикалық жетіпеушілікті
түзетуде ойынның рөлі.
Ойын- мектепке дейінгі баланың негізгі іс-әрекет түрі.Н.И.Крупская
мектепке дейінгі жастағы бала үшін ойынның алатын орны ерекше деп
жазған:олар үшін ойыноқу, еңбек, тәрбиелеудің бір түрі.
А.С.Макаренко да ойынның орнына үлкен мән берген: баланың ойнауға
деген құштарлығы бар, соны қанағаттандыру керек. Балаға ойнау үшін уақыт
беріп қана қоймай, оның бар өміріне ойынды сіңірту керек оның өмірінің
барлығы бұл ойын.
Ойын барысында бала қоршаған әлемнен алған әсерін, кітаптан алған
әсерін көрсетеді;құрдастары мен үлкендермен қарым-қатынасы дамиды. Ойын
ұжымшылдық, елестету, мақсат ұя ұмтылу, жинақылық сияқты қасиеттерінің
дамуына әсер етеді. Ойын барысында баланың қоршаған орта туралы дағдысы
бекиді; қабылдау,елестету,зейін,сөйлеу, сияқты қабілеттері дамиды. Ойын
баланың көңіл-күйін көтеріп,сергітеді.
Атақты дәрігер әрі педагог Е.А.Аркин ойынның баланы фикалық
тәрбиелеуде маңызы зор екендігін айтқан. Ол өз еңбектерідебелсенді, қызықты
өмірсіз баланың денсаулығы жақсы дамуы мүмкін еместігін айтқан ойын баланың
денсаулығына жағымды әсер етеді.
Ойын баланың психикалық және ақыл-ой дамуына жақсы әсер етеді.
А.В. Запорожец өз еңбектерінде ойын барысында баланың қимылын
қалыптастыру заңдылықтарын ұсынды. Ал З.В.Мапуленко тәрбиелеп дағдыларын
қалыптастыруға көп мән берген. В.А.Горбажева мен З.М. Истомина ойын
барысында өзіне қандай-да бір нақты рөлді алған баланың есте сақтауы
жақсырақ болады деген пікірге тоқталған.
Д.Б.Эльконшы мынандай шешімге келген: ойын барлық психикалық
процестердің дамуына үлкен әсер етеді.
5 жастағы баланың ойыны мағынасы бойынша толық қалыптаспаған, ойын
ұзақтығы да көп емес. 6-жасқа толған бала өз ойынын тек тәжірібесімен ғана
емес отбасы мен бала бақшадан тыс шеткері жағдайлармен де ұштастырады.
Балалар құрылыстағы құрылысшы немесе темір жолшы болып ойнайды, автобуста
жолаушы тасымалдайды, ұшақ жүргізеді.бұл жастағы балалар өз ойындарына
қиялы мен шығармашылығын қоса бастайды. Сөлеудің рөлі ұлғаяды, сөз балаға
рөлге енуге көмектеседі. Ойын ұзағырақ бола бастайды. (30-35). Балалар
ойынды бірнеше күннен кейін қайта ойнауы мүмкін.
7 жасқа қарай бала ойынға мақсат қоя бастайды, пікірлер көбейе
бастайды.
Сөйлеу тіліміздегі ақаулықтыр еріксіз ойынға да әсер етеді. Мұндай
балаларды ойынға қосу қиындайды. Зерттеу бойынша тіл кемістігі бар балалар
әлсіз, ойында алдына мақсат қоя алмайды. Олар көбіне көрермен болады немесе
орындаушы рөлін алады. Күрделі тіл кемістігі бар балалар құрдастарымен
ойнаудан бас тартады.
Толық еместік сезім балада ұжымға деген теріс көзқарас
тәрбиелеуі мүмкін. Сөйлеу тіліміздегі кемістік, қимылының бұзылысы-балалық
толық қанды ойынға араласуына кедергі болады, екінші жағынан бала өз
кемшілігіне аса мән береді. Сөйлеу моторинасы мен ұсақ моторинасындағы
бұзылыстардың салдарынан бала ойын барысында тез шаршайды,қимыл бұзылысы,
тез шаршау ұжымдық ойынға араласуы да қиындайды.
Бұлардың барлығы мектеп жасындағы фонетика фонематикалық тілдегі
кемістік бар балалармен жүргізілетін логопедиялық жұмыстарда ойынды қолдану
керектігін көрсетеді.
Логопедтің алдына қойған мақсатына байланысты логопедиялық сабақта да
олардың аралығында да әр түрлі ойындар қолданылады. Бірінші жағдайда ойын
дұрыс сөйлеу туралы білім алуға, оларға қажетті дағдылар мен білімдерді
тәрбиелеуде ұжымға деген дұрыс қарым-қатынас қалыптастыруда көмектессе.
Екінші жағдайда баланы іс-әрекеттің бірінші түрінен екінші түріне
ауыстыруға, сондай-ақ демалуына, сабақ барысында алған білімін еш мәжбүрсіз
бекітуге мүмкіндік береді.
Қазіргі заманғы логопедия бойынша әдістемелерді мектепке дейінгі
жастағы балалармен жұмыстарда ойынды қолдану ұсынылған. Авторлар ойынды
сөйлеу тілін дамыту және түзету мақсатында қолдануды ұсынған.
Мектепке дейінгі тәрбие бойынша әдебиеттерде ойынның түрлерін бөлген;
дидактикалық, қимылды, шығармашылық құрастыру,драматизм-ойындары,рөлдік -
мағыналық.
Дидактикалық ойындар. Бұл ойынды белгілі ережесі мен мазмұны бойынша
үлкендер ұйымдастырады. Дидактикалық ойындардың міндеті- балалардың
бағытталған және ортақ іс-әрекетін ұйымдастыру.
Оқытушы ойындар. Бұл ойын барысында бала еш мәжбүрсіз,байқамай
қажетті білімдерді алады.
Балалар ойын тапсырмаларына қызыға көңіл бөледі. Табу,айту,атау,ойын
тапсырмасын сапалы шешуге көңіл бөледі: сұлбаны әдемі құрастыру, суретті
дұрыс таңдау.
5 жастаға бала дидактикалық ойын барысында заттардың саны мен сапасын
оның ьауларды, оларды сыртқы бейнесі бойыншасалыстырып, есте сақтауды
үйренеді. Мынандай ойындар қолданылады. Мұнараны кім бірінші жинайды,
түрлі түсті, шарлардың тербелуі, Ғажайып қалта, түрлі түсті ыдыс
т.б. лото ойын қоршаған заттар мен құбылыстар туралы түсінігін кеңейтеді.
Бұл жастағы балаларға музыкалық- дидактикалық ойындарда ойнатылады:
Даусынан таны, шылдырмақ әлде бубен т.б.
6 жастағы бала ойын тапсырмасын сапалы шешуге қызығушылығы арта
түседі. Бұл жерде ,дүкен сыңарын тап, суретті қой, кімге қанша, кім
не істеп жетыр, зоологиялық лота т.б. ойындар қолданылады. Музыка
дидактикалық ойындардан қатты-жәй, қай дауылпаз ойнайды, т.б.
7 жасқа таман бұрынғысынша ойын әрекеті қызықтырады, бірақ көбіне
ойынның нәтижесі қызықтау болады. Бұл кезде өзіндік ұйымдастыратын,
бағалау, өзін-өзі бақылау сияқты қасиеттерін дамытуға ықпал ететін ойындар
қолданылады.
Ойында алынған білімдер мен дағдылар қолданылады.
Бұл жастағы балалар үшін аспапты таны, дыбыстарды қайтала, өзің
сүйетін әуенді орында деген сияқты музыкалық дидактикалық ойындар
қолданылады.
Логопедиялық сабатардағы дидактикалық ойын барысында балаларды
асықпай сөйлеуге тәрбиелейді; дыбыс айтуы шыңдалады,сөздік қоры молаяды.
Есту зейіні мен фонематикалық естуін дамыту үшін музыкалық дидактикалық
ойындардың да маңызы зор.
Көріп отырғанымыздай дидактикалық ойындар мазмұны мсен түрі жағынан
әртүрлі ойынның мақсатын жетекші белгілейді. Бір ойын әр түрлі кезеңдерде
қолданылуы мүмкін.
Қимылды ойындар баланың физикалық дамуына және денсаулығына жағымды
әсер етеді.
5 жастағы бала трамвай, жұбыңды тап, торғайлар мен көлік, ат
сияқты ойындарда белгілі тапсырмаларды орындауға тиіс.
6 жастғы бала жүгіріп үйрен, сақинаны ки, әуедегі шар, түзу
шеңбер, сияқты ойындар ұсынылады. Бұл балалар үшін қимылды ойындарға
жарыс элементтері енгізіледі: кімнің тобы жылдам жиналады, қаржы
шеңберлер, т.б. ойындар әнмен, сөзбен демеледі.
7 жастағы бала ойынды өзі ұйымдастырады:кім ойынды жүргізеді, кім-
кіммен бірге ойнайды. Әр бала ойынды ұйымдастырып, жүргізуші бола білуі
тиіс. Жарыс ойындары көп қолданылады, баладан ұстамдылықты қажет ететін
ережелер енгізіледі.
Сөйлеу тілінде кемшілігі бар балаларда қимыл бұзылысы жиі кездеседі:
қимылдың епсіздігі жинақылық емес ебедейсіз, әр түрлі қимыл икемсіздігі.
Сол үшін қимылды ойындардың алатын орны ерекше. Балалар қажет қимылды
шыңдайды, ұжымдық ойындар ойнауды үйренді.
Олар үшін дыбысталған қимылды ойындардың маңызы зор , логоепедияда
бұл ойындар логопедиялық ритмика деген атаумен таныс.
Бұл ойындар алада дұрыс тыныс өлең мен дыбыстауды, қимылды сөзбен
ұштастыруды тәрбиелеуге әсер етеді.
Шығармашылық ойындар. Бұл ойында балалар өз ойын қиялын,
қоршаған әлемнен алған әсерін өз білімі мен тәжірибесін көрсете алады.
Шығармашылық ойынның бір түрі құрылыс заттарымен ойнау. Бұл ойынға
баланың кеңістікте бағдарлануына көлем мен сан, сапа туралы түсінігін
дамытуға әсер етеді.
5 жастағы балалар қарапайым құрылысты жасауға, материал даудауға
үйрендеді. Жетекшінің нұсқауымен қуыршаққа үй, үстел,орындық, көлік,гараж,
көпір соғады. Бұл жастағы балалар не соғатынын білуі керек,түрі, түсі,
көлемі бойынша заттарды таңдай білуі керек.
6 жаста бала таныс көлік, зат, мекеме соғады кейде рөлдік ойынға
қажетті зат пен мекемені құрастырады. Олар күрделі құрылыс жасай алады:
пороход, темір жол, бала бақша, қуыршаққа арналған. Алтыбақан, құрылысын
әдемі әсемдеуге ұмтылыс байқалады.
7 жаста құрылыс қиындатылады құрылыс заттарынан темір жол бекеттері,
көп қабатты соғылады. Сурет, сызба, есте сақтау арқылы соғу дағдысы
бекітіледі.
Құрылыс ойындарында кубиктер, қораптар, баулар, құм, сазбалшық, т.б.
қолданылуы мүмкін.
Құрылыс ойындарын сондай-ақ түзету мақсатында да қолданады: баланың
байсалды мінезіне, сабаққа өзгерту енгізу үшін.
Құрылыс ойындарын бірінші логопедиялық сабақтардаақ қолдануға болады.
Бұл баланың сөйлеуімен байланысты. Жеке заттарды атайды, сұрақтарға жауап
береді.
Драммалық ойындары өте қызықты өтеді. Бұл кезде балалар сүйікті
ертегілерін айтады, ертегі кейіпкерлерін салады, диалог жүргізеді. Егер
қажетті киімдер мен бетперделер дайындалса ойын одан әрі қызығырақ болады.
Драммалық ойыны бала бақша қуыршақтары мен де жүргізіледі.
Бұл ойын бала дұрыс сөйлеуге үйренгеннен кейін ғана ойнатылады.
Ойынды өткізу үшін жақсы дайындалу керек. Алдымен балаларға ертегіні оқиды,
сұрақтар қояды, қимылдарды бейнелейді. Осыдан кейін ғана барып ойынға
кірісуге болады.
Ойынды әнмен ұштастыруға болады. Шығармашылық ойындардың ішінде
мағыналық рөлдік ойынның орны ерекше.
5 жаста бала отбасы, мерекелер, саяхатқа шығу, қуыршақ ойнайды.
6 жаста бала өз ойынында үлкендерге еліктеуге тырысады.
7 жаста ойын тақырыбы:фабрика өмірі, көлік, мектеп, отбасы болады.
Мағыналық-рөлдік ойындарда баланың өмір туралы түсінігі кеңейеді. Мағыналық
–рөлдік ойындардың тақырыбы әртүрлі әрі балаға жақын болуы керек.
Логикалық сабақтарда рөлдік ойындар бала еркін сұрақтарға жауап бере
алғанда ғана ойнатылады.
Фонетикалық фонематикалық тілдік кемістігі бар балаларға ойындардың
мәні.
1) дұрыс сөйлеу дағдысы бекітіледі.
2) жаңа дағдыларды ерекше жағдайдан қалыпты жағдайға ауыстыру көпірі
ретінде болады.
3) ойын барысында бала әр түрлі жағдайда өзін дурыс ұстау дағдысына ие
болады, балада қоршаған орта мен ұжымдағы өз орнына деген дұрыс көз қарас
қалыптасады.
Демек баланың дұрыс дыбыстау мәселесіне отандық және шығыс
педагогтары үлкен көңіл бөлген.
Баланы сөйлеу тілін дамыту мектепке дейінгі жастағы баланың сөздік
және қарым қатынас жүйесін қалыптастыруды болжайды. Бірақ қазіргі жағдайда
мектепке дейінгі мекемелердің тәрбиеленушілерінің 50% сөйлеу тілінде
ақаулығы бар және мектепте оқуға дайын емес.
Мектепке дейінгі жастағы балалардың сөйлеу тіліндамытуға Р.Е.Левина,
Р.М.Боскис, Н.Х.Швачкин,А.Ф.Чистович, А.Р.Лурия сияқты педагогтар
еңбектерін арнады. Фонетикалық фонематикалық тілдік кемістігі бар балаларды
оқыту мен тәрбиелеу жүйесін құруға Г.А. Каше, Т.Б.Филичева,Г.В.Чиркиналар
аса мән берген. Фонетикалық фонематикалық тілдік кемістігі-бұл ана тілндегі
дыбыстарды дұрыс емес айтылуы.
2 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДА СӨЙЛЕУ ЖАҒДАЙЫН ТЕКСЕРУ ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ
ҰЙЫМДАСТЫРУ.
2.1 Мектеп жасына дейінгі балаларда сөйлеудің фонетика –фонематикалық
жетіспеушілігін зерттеу.
Сөйлеу тілін қалыптастыруда жалпы тіл дамымауы бар мектеп
жасына дейінгі балалармен түзету жұмысын жүргізу кезінде ерекше көңіл бөлу
керек. Жалпы тіл дамымауы бар мектеп жасына дейінгі балаларда көрнекілік
бойынша әңгіме құрастыру мен әңгіменің түсінігін айту кезінде күрделі
қиындықтар туындайды.
Біздің эксперименталды зерттеудің мақсаты – фонетика-фонематикалық
тіл кемістігі бар балалардың сөйлеу компонентттерінің ерекшеліктерін
анықтау және зерттеу, сюжетті сурет бойынша әңгіме ойлап табу және қайтадан
айтып беру іскерлігін қалыптастыру бойынша логопедиялық сабақтарда
тапсырмалар мен жаттығулар жүйесін өңдеу.
Бұл мақсаттқа қойылған міндеттері:
1. Эксперименталды зерттеу барысында фонетика-фонематикалық тіл кемістігі
бар балалардың сөйлеуінің ерекшеліктерін анықтау және талдау;
2. Эксперименталды зерттеу барысында сөйлеу тілін дамытуға арналған
тәсілдерді өңдеу;
3. Эксперименталды оқыту барысында қолдананылған тәсілдерді маңыздылығын
тексеру.
Сөйлеу тілін мақсатты түрде қалыптастыру бізден балалардың сөйлеу
әрекетінің әр түрлі жағын терең зерттеуді талап етті.
Эксперименттік жұмыс №16 ГККП логопедиялық топта жүргізілді.
Экспериментке 6-7 жас аралығындағы фонетика-фонематикалық тіл кемістігі
бар 10 бала қатысты.
Тексеру баланың жеке құжаттарын мұқият зерттеуден басталды (барлық
медициналық және педагогикалық құжаттар). Баланы тікелей тексерудің сипаты
мен жолы оның жағдайына байланысты арнайы мамандармен жүргізілді. Мұнда
баламен қарым-қатынастың тиімділігі мақсатында, ойын түрінде әр баламен
жеке-жеке жүргізілді.
Жоғарыда айтылғандай, баланы тексеру кезінде тек қалыптасқан білім
деңгейін ғана емес, сонымен қатар, оның сөйлеу мүмкіндігі мен деңгейін
анықтау өте маңызды. Ол үшін ұсынылған тапсырмаларды орындау кезінде
баланың іс-әрекеті мен көмекті қабылдау сипатын белгілей отырып, жүргіздік.
Балалардың сөйлеу тілін тексерген кезде дәстүрлі логопедиялық
әдістер қолданылады (Л.А.Лопатчинаның әдістемесі) фонетика-фонематикалықтіл
кемістігі бар болады тексерудің кестесі қосымшада берілген.
Дұрыс дыбыстауға тәрбиелеу жұмыстарын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. ФОНЕТИКА-ФОНЕМАТИКАЛЫҚ ТІЛ ДАМЫМАУШЫЛҒЫ БАР МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ
БАЛАЛАРДА СӨЙЛЕУ ТІЛІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Балалардың сөйлеу тілінін қалыптастырудың психологиялық-
педагогикалық аспектілері
2. Фонетика-фонематикалық жетіспеушілігі бар балаларда сөйлеу
ерекшеліктері және мінездемесі
3. Мектеп жасына дейінгі балаларда фонетика-фонематикалық
жетіпеушілікті түзетуде ойынның рөлі
2. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДА СӨЙЛЕУ ЖАҒДАЙЫН ТЕКСЕРУ ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ
ҰЙЫМДАСТЫРУ
1. Мектеп жасына дейінгі балаларда сөйлеудің фонетика –
фонематикалық жетіспеушілігін зерттеу
2. Фонетикалық-фонематикалық тіл кемістігі бар жоғары мектеп
жасына дейінгі балалармен топтық жұмыстарда ойынды қолдану
ерекшеліктері
2.3 Эксперименталды жұмыстың салыстырмалы нәтижелері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының 2011-2020 жылдарға білім беру дамытудың
мемлекеттік бағдарламасынада мүмкіндігі шектеулі балаларға көп көңіл
бөлінген. Аталған құжатта белгіленгендей, түрлі кемістіктері бар балаларға
сонымен бірге жалпы тіл кемістігі бар балаларға түзету-педагогикалық көмек
көрсетудің маңызды міндеттері көрсетілген.
Қазіргі заманғы логопедияда баланың сөйлеу тіліндегі кемшілікті
неғұрлым ерте жастан түзету принципі жиі көрінеді, өйткені кезкелген сөйлеу
тілінің бұзылысы қандай деңгейде болмасын баланың іс-әрекеті мен мінез-
құлқына сондай-ақ сөйлеу тілінің ары қарайғы дамуына әсер етеді.
Сауаттылыққа оқыту кезеңіндегі баланың анық дыбыстауы оның сөйлеу
тілін дамытуда маңызы өте зор болады, өйткені жазбаша сөйлеу тілі ауызша
сөйлеу тіліне негізделе отырып қалыптасады, сондықтан дыбыстардағы
кемшіліктер мектептегі үлгермеушілкке әкеп соқтыруы мүмкін. Сөйлеу
тіліндегі кемшіліктерді мектепке дейінгі жаста түзету тиімдірек әрі
нәтижелі екені баршаға мәлім жағдай.
Сөйлеу тілін естіп ажырата алмаған жағдайда дыбыстық анализ бен синтез
дағдысын меңгерту, жазуды үйрену мүмкін емес. Мектеп жасында дыбыстық
анализ бен синтезді меңгеру кезінде туындайтын қиындықтар жиі дисграфияға
алып келеді. Қазақстандық ғалымдардың зерттеулері дисграфияның сол не басқа
түрінің дамуының алғашқы белгілері мектепке дейінгі жастағы балалардың
10,5%-нан 55,5%-на дейін жететінін көрсетті. Балалардың 25%-нда дыбыстық
анализ бен синтездің жетілмеуі негізінде дисграфия туындайтын болса, ал
16,7%-ында артикуляциялық-акустикалық дисграфия туындауы мүмкін, яғни ол
фонематикалық функцияның жетілмеуінің салдары болып табылады. Сонымен жазу
мен оқуға үйретудің сәтті болуы сөйлеудің фонетикалық-фонематикалық жағының
дамуы жағдайына да байланысты.
Әдебиеттерде сөйлеу тілінің фонетика-фонематикалық бұзылысына және
оны түзетуге арналған зерттеулер аз емес. Бұл балалардағы мұндай сөйлеу
тілінің бұзылысының көптігімен, жоғары мектеп жасындағы фонетико-
фонематикалық тіл кемістігі бар балалардың бұзылыс деңгейін оң ерекшелігін
ескере отырып жүргізілетін түзету әдіс-тәсілдерінің алуан түрлілігімен
түсіндіріледі. Аталған мәселе Г.В. Гуровец, С.И. Маевской, И.И. Панченко,
А.О. Правдина, Е.Ф. Соботович, Г.А. Фомичева сияқты ғалымдардың
жұмыстарында қарастырылған. Өз зерттеулерінде олар, балалардың сөйлеу
тілінің ерекшеліктері, жоғарғы мектеп жасындағы балалардың фонетико-
фонематикалық тіл кемістігінің ерекшеліктері мен фонетико-фонематикалық тіл
кемістігі мәселесі туралы мәліметтер берген.
Әдебиеттерді талдай келе, авторлар дыбыстаудың бұзылысының бірнеше
түрін ерекшелігін анықтауға болады: фонетикалық тіл кемістігі,
фонематикалық тіл кемістігі және фонетика-фонематикалық тіл кемістігі.
Жалпы сөйлеу тілі жетіспеушілігі бар балаларда әрқашан дыбыс айтудың
бұзылысы, фонематикалық естудің дамымауы, сөздік қор мен грамматикалық
қатардың қалыптасуындағы айқын артта қалуы белгіленеді. Бұл балалар өзін
қоршаған адамдармен байланысқа өзбетінше түседі, алайда оларда еркін
тілдесу қиынырақ. Олар дұрыс дыбыстай алатын дыбыстарының өзі олардың еркін
сөйлеу тілінде жеткілікті анық дыбысталмайды.
Мектепке дейінгі балармен жүргізілетін логопедиялық сабақтардың
алғашқы отандық әдістемелердің авторлары Н.А. Власова және Е. Ф. Рау
балалардың өз беттерінше сөйлей алу дәрежесіне байланысты және ауызша
сөйлеу тілі деңгейлеріне арналған сөздік жаттығуларды құрастырды.
Сонымен қатар, Қ.Қ.Өмірбекова, К.Б.Бектаева сынды қазақстандық ғалымдар
мектепке дейінгі жастағы балалардың сөйлеу тілінің фонетико-фонематикалық
жағын дамыту туралы еңбектерінде аталған мәселе туралы кеңінен атап өткен.
Өмірбекова Қ.Қ., Өмірбекова С.Ж. сөйлеу тілінде кемістігі бар
балалардың – сөйлеу тілін жан-жақты тексеру әдістерін жинап ол әдістерге
қолданылатын дидактикалық материалдарды ұсынған. Сөйлеу тілі анықтамасы
балалардың жас ерекшеліктері мен сөйлеу тілінің даму деңгейін ескере отырып
толтырылады. Осы ерекшкліктерін басшылыққа алып отырып жасалған әртүрлі
сөйлеу тілі анықтамсы берілген
Қазіргі уақытта мектепке дейінгі тәрбие туралы әдебиеттерде тәжірибе
барысында тексерілген әртүрлі ойындар басылып шығарылған. Сонымен қоса әлі
күнге дейін фонетико-фонематикалық тіл кемістігі бар жоғары мектеп
жасындағы балалардың сөйлеу тілін дамытуға арналған ойын тәсілдері мен
ойынның сөйлеу тіліне әсері туралы мәліметтер әдебиеттерде аз, яғни
балалардың сөйлеу қызыметін ойын тәсілі арқылы дамыту әдістері аз
зерттелген болып табылады.
Жалпы тілі дамымаған мектепке дейінгі жастағы балалардың сөйлеу тілін
қандай жағдайда дамытуға болады? Осы мәселені шешу жолында біз зерттеу
жұмыстарын жүргіземіз. Осы мәселелердің қазіргі таңда өзектілігі және
маңыздылығы олардың теориялық және тәжірибелік пайдаланылуының
жетіспеушілігінің мақсатында тақырыпты Фонетико-фонематикалық тіл
кемістігі бар балалардың сөйлеу тілін дамытуда ойын мен ойын тәсілдерін
қолдану - деп алуға мүмкіндік береді.
Зерттеу мақсаты: Жалпы тілі дамымауы бар мектепке дейінгі балалардың
ерекшелігін ескере отырып, сөйлеу тілінің қызметін қалыптастыру бойынша
логопедиялық сабақтарда тапсырмалар мен жаттығулар жүйесін өңдеу, сөйлеу
тілін дамытудың әдіс-тәсілдерін талдау.
Зерттеудің нысаны: Мектепке дейінгі жастағы фонетико-фонематикалық
тіл кемістігі бар балалардың ойын іс-әрекеті.
Зерттеудің пәні: ойын мен ойын тәсілдерінің балалардың сөйлеу тіліне
әсер ету ерекшеліктері.
Зерттеулердің болжамы: егер фонетико-фонематикалық кемістіктері бар
мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорын ойын тәсілдері негізінде
түзете-дамытсақ, онда балалардың сөйлеу тілі деңгейі жоғарылайды
Зерттеу міндеттер:
Жалпы тіл бұзылыстары бар балалардың сөйлеу тілінің қалыптасуының
заңдылықтары мен алғы шарттарын талдау.
Жалпы тілі дамымауы бар мектепке дейінгі балалардың сөйлеу тілін
түзете-тәрбиелеу әдістемелерін өңдеу,
Жалпы тіл кемістіктері бар мектепке дейінгі жастағы балалардың сөйлеу
тілін дамытуға бағытталған түзете-дамыту жұмысын жүргізу.
Зерттеуды әдіснамалық негізі:
Қазіргі таңда сөйлеу тілінде бұзылыстары бар балаларға да жан-жақты
көмек көрсету, түзете-дамыту жұмыстары қолға алынған. Осы орайда, атақты
психологтар, педагогтар, лингвисттер: К.Д. Ушинский, Л.С. Выготский, В.В.
Виноградов, А.В. Запорожец, А.А. Леонтьев, С.Л. Рубинштейн, Ф.А. Сохин,
Д.Б. Эльконин сөйлеу тілі дамымауы мәселесі жөнінде зерттеу жұмыстары; Т.
С. Табаченко жалпы тіл дамымауы бар балаларда сөйлеу тілі қалыптасуы
туралы еңбектері; мектепке дейінгі жастағы балалардың сөйлеу тілінің
фонетико-фонематикалық жағын дамыту туралы еңбектер (Қ.Қ.Өмірбекова,
К.Б.Бектаева) және т.б еңбектерінде жазылған.
Соңғы жылдары сөйлеу тілінде бұзылысы бар балаларды ерте жастан түзету-
тәрбиелеу жұмыстары отандық ғалымдар тарапынан қолға алынған. Сәбилердің
сөйлеу тілі дамуының әдістемесі мен теориясы соңғы онжылдықта
Қ.Қ.Өмірбекова, К.Б.Бектаева, Р.А.Сүлейменова және т.б.ғалымдар зерттеулері
барысында айтарлықтай толықтырылды.
Зертттеу әдістері: диплом жұмысының тақырыбы бойынша теориялық
психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді талдау; эксперимент, тестілеу;
сұрау; нәтижелерді сандық және сапалық өңдеу.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы:фонетико-фонематикалық тіл
кемістігі бар мектепке дейінгі балалардың сөйлеу тілін дамытудың
маңыздылығы.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: сөйлеу тілін зерттеуде сөйлеу
тілін дамыту бойынша тапсырмалар мен жаттығулар кешені арнайы мектепке
дейінгі логопедиялық мекемелердің логопедтері мен тәрбиешілеріне қажетті.
Зертттеу базасы: Тараз қаласы №16 ГККП логопедиялық топта жүргізілді.
Зерттеу кезеңдері:
Ғылыми – теориялық іс - әрекет үш кезеңде жүзеге асырылады (2010-
2012жж.).
Бірінші кезеңде арнайы білім беру теориясы мен тәжірбиесінде
мәселенің жағдайы зерттелді, жалпы тіл кемістігінің фонетико-фонематикалық
тіл кемістігі бар мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу тілін зерттеудің
жеке фрагменттері өңделді, алдағы зерттеу бағдарламасы анықталынды?
Екінші, негізгі кезеңде зерттеу пәні, нысанасы, міндеттері
анықталынды. Диагностикалық әдістемелерді анықтау мен өңдеу бойынша №16
ГККП арнайы логопедиялық балабақшада тәжербиелік эксперименталды жұмыс
логопедиялық сабақтарда байланыстырып сөйлеуін дамыту бойынша түзету
жұмыстары жүргізілді, зерттеу мәселесі бойынша материалдар жиналды.
Үшінші қорытынды кезеңде тәжербиелік – эксперементалды жұмыс
барысында алынған мәліметтерді өңделу жүзеге асырылды.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі: жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, 60 атаудан тұратын қолданылған әдебиеттер
тізімінен,қосымшадан тұрады.
1 ФОНЕТИКА-ФОНЕМАТИКАЛЫҚ ТІЛ КЕМІСТІГІ БАР МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДА
СӨЙЛЕУ ТІЛІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Балалардың сөйлеу тілінін қалыптастырудың психологиялық-
педагогикалық аспектілері
Сөйлеуді игеру процесі әр түрлі сипаттағы дифференцияланған аймақтағы
белгілерді жұмылдырудың көмегімен жүзеге асырады. Бұл процесс есту
анализаторының көмегімен іске асады және бұл көру мен сөйлеу қозғалыс
анализаторларының өзара тығыз байланысы кезінде қалыптасады. Баланың
психикалық дамуының сенсомоторлы негізі болып дауыс пен есту арасында, қол
мен көз арасында пайда болатын координацияны айтамыз. Онтогенезде сөйлеу
функциясының қалыптасуы заңдылыққа сәйкес жүреді. Сөйлеу жүйесінің жан-
жақты дамуы өзара әрекетте және біртіндеп анықтала бастайды (лексикалық
жазудың және грамматикалық қатардың фонетикалық жақтары). Сөйлеу есту және
сөйлеу қозғалыс анализаторларының функционалды байланысы, ауызша сөйлеудің
қалыптасу процесінің сұрақтары В.И.Бельтюкова, А.Н.Гвоздева,
Н.И.Красногорский, Р.Е.Левина, Н.Х.Швачкин және т.б. зерттеушілердің
еңбектерінде қарастырылған.
Сөйлеу қозғалыс анализаторының құрылымдарына қарағанда, баланың есту
анализаторы біршама ерте қалыптасады. Сөзде дыбыстар пайда болмай тұрып,
олар есту кезінде ажыратылуы керек. Баланың өмірінің алғашқы жылдарында
дыбыс артикуляциялық аппарат органдарының қозғалысымен пайда болады.
Кейінірек дыбыс пен артикуляция арасындағы қатынас түбімен өзгереді:
артикуляция айтылатын дыбысқа сәйкестендіріледі (Н.Х.Швачкин). Бала үшін
дыбыстың айтылу үлгісі қоршаған адамдардың сөйлесуі болып табылады. Егер
сөздің фонетикалық қатары қалыптасса, есту анализаторы өз бетінше
функциональды болып табылады, сөздің дыбыстары қиындықтарына, айтылу
ерекшеліктеріне байланысты деңгейлендіріледі. Қарапайым жағдайда сөйлеуді
дамыту және оны қолдану үшін қалыпты есту қабілеті болу шарт. Бұл құрылымды
адамда есту анализаторы орындайды.
Мектепке дейінгілердің сенсорлы дамуының арнайы педагогикалық
әрекетінің қажеттілігі толық түрде психологиялық зерттеулерде дәлелденген.
Д.Б.Эльконин және Л.Е.Журованың жұмыстарында [12] ерте мектепке дейінгі
жастағы балаларды мектепке дайындаудың фонематикалық естудің қажеттілігі
ескерілген. И.П.Павловтың айтуынша, қалыпты дыбыстар дифференцациаланады,
біріншіден, жалпы қасиеттер бойынша; екіншіден, таза дыбыстық қасиеттер:
сөздің құрамына кіретін дыбыстың акустикалық сипаттамасы, көрсетілген
белгілердің күрделі үйлесімі көрінеді. Бұл үйлесімнің әр түрлілігі және әр
фонеманың тұрақтылығы сөйлеу дыбыстарының сигналды функциясын іске асырады
және сөздің мағынасын ажыратуға көмектеседі.
Тілді меңгеру есту қабілетіне негізделеді және ол фонетикалық жүйеге
лексикалық және грамматикалық қатарды қажет етеді.
Сөзді қабылдау кезінде таңдауын белсенділік көрсетеді. Ақпаратты
қабылдай отырып, ол сөйлеушінің не айтатынын болжап отырады, өзіндік
хабарлама моделін тұспалдап көрсетеді. И.М.Сеченовтың айтуынша, біз
қабылдайтын сөз естілмейді, ол тыңдалады. Сөйлеу ақпараты дайындалған
жобамен салыстырылып, талданады, нәтижесінде түйінделген оймен
қорытындыланады.
Фонетикалық жүйенің түсінігі. Фонетикалық жүйе – бұл әр бірлік
анықталған ой түрлілігінің белгілерімен сипатталатын тіл фонемінің жүйесі
болып табылады. Қазақ тілінде фонеманың белгілері болып жіңішке және жуан,
ұяң немесе қатаң, құрастырудың тәсілдері, құрастырудың орны, жақ пердесінің
қатысуы болып табылады. Фонематикалық жүйеде белгілі бір қарым-қатынас бар.
Әр фонема басқаларынан әр түрлілігімен ерекшеленеді. Егер фонема
басқаларынан бірнеше ой түрлілігімен ерекшеленген жағдайда, өзара
ұйқаспайтыны емес, алыс дыбыстар жайлы айтылады. Егер фонема тек бір ой
түрлілікпен ерекшеленсе, онда олар жақын оппозиционды деп аталады. Осыған
байланысты В.К.Орфинский құрылымдарын көрсетті:
-ой түрлілік құрылымы, анықталған фонеманың оймен үйлесуі;
-фонеманың естіп сөйлеу дифференциациясы. Біздің сөзді ажыратуымыздың
себебі, сөздің құрамына кіретін әрбір фонеманы дифференциациялаймыз.
Фонематикалық қабылдау және қабілетінің қысқаша сипаттамасы және
анықтамасы. Сөйлеу қабілеті сөйлеу жүйесінің басты афферентті бөлімі болып
есептеледі. Сөздік және сөздік емес қабілеттер өз бетінше жұмыс жасайтын
қабілет жүйесінің формасын ұсынады. Сөйлеу тілі құрылымының негізгі
бөліктері, дыбыстар, сөздіктер және грамматикалық құрылысы болады.
Сөйлеу қабілеті өмір сүрудің барысында қалыптасады және осы қоршаған
ортаның заңдары бойынша құрылады.
Көптеген лингвистердің айтуынша, Тума нышандардың қатарында тек кейбір
есту анализаторларының ерекшеліктерін қарастыруға болады, мысалы, сөйлеу
қабілетін жылдам немесе баяу игеру туа пайда болған шартсыз рефлекске
бағынады. Сөйлеу қабілеті – бұл фонематикалық қабілет.
Фонематикалық қабілет – жүйелендірілген сезімтал қабілет. Сөздің
сыртқы бейнесін құрастырушы фонемалардан тұрады.
Фонематикалық қабілет – сөздегі дыбыстық құрылымның орнығуы және
фонематикалық дифференцияның арнайы ақыл-ой әрекеті. Ол артикуляциялық сөз
дыбыстарын қабылдау баланың сөйлеуінің семантикалық дамуымен байланысты
пайда болады. Артикуляцияның және естудің дамуы бірізді жекеленген
фонемдердің пайда болуына әсер етеді.
Сөйлеу тілінің фонетико –фонематикалық дамымауы. Сөйлеу тілінің
фонетико–фонематикалық дамымауы (СФФД)-бұл сөйлеу жүйесіндегі дыбыс айту
үрдістерінің қалыптасуындағы бұзылыс, ол әртүрлі сөйлеу бұзылыстары бар
балаларда дыбыс айту мен қабылдаудың бұзылу салдарынан болады. Бұл
топтамаға есту қабілеті мен интеллектісі қалыпты дамыған балалар жатады.
Сөйлеу тілінің фонетико –фонематикалық дамымауы органикалық
(механикалық) және функциональдық себептерден болуы мүмкін. Механикалық
бұзылыстар сөйлеу аппаратының органикалық бұзылыстарымен , яғни сүйек-
бұлшықеттік құрылымымен (мысалы, тіласты байланысының қысқаруы, тілдің
азқимылды үлкен немесе тым кішкентай және қысыңқы болуы) туындайды. Бұған
жақ құрылымдарының бұзылыстары да кіреді-прогнатия, прогения, ашық тура
тістену, ашық бүйірлік тістену, тістердің дұрыс орналаспауы, таңдай
құрылымының дұрыс болмауы (төмен, тегіс,готикалық), салбыраңқы төменгі ерін
мен үлкен үстіңгі ерін немесе азқимылды.
Сөйлеу тілінің дыбыстық қатарының қалыптасуындағы ауытқушылықтардың
барлық түрі екі категорияда біріктіріледі – фонетикалық және фонематикалық
(фонологиялық) бұзылыстар. Сөйлеу тілінің фонетикалық бұзылысы моторлы
механизмдермен, ал фонологиялық-сөздің дыбыстық қатарының тілдік бағдарлану
операцияларының толық болмауымен байланысты деп саналады. Сөйлеу тілінің
дыбыстық қатарының қалыптасуындағы бұзылыстарға себепші механизмдердің 7
түрін қарастыру қабылданған:
1. артикуляторлық мүшелердің иннервациясының бұзылысы (неврологиялық
механизм);
2. артикуляциялық праксистің қалыптаспағандығы;
3. сенсорлы (перцептивті) бұзылыстар (көбіне есту);
4. аралас сенсомоторлы механизмдер;
5. артикуляциялық мүшелер мен тісжақ аппаратының анатомиялық аномалиясы;
6. функциональды бұзылыстар;
7. интеллектуальды жетіспеушілік;
Сөздегі дыбыстардың бірізділігін бөлудегі іс-әрекеттер мен сөздегі
дыбыстық элементтерге саналы бағдарлану біліктілігінің қалыптасу деңгейі
фонематикалық қабылдаудың жетіспеушілігінің көрсеткіші мен оның біріншілік
немесе екіншілік дамымауына тәуелді болып табылады. Фонематикалық
қабылдаудың екіншілік дамымауы сөйлеу мүшелерінің анатомиялық және қимыл-
қозғалыс бұзылыстары кезінде орын алатын тілдік кинестезия бұзылыстарында
байқалады. Бұл жағдайда қалыпты естіпсөйлеу өзара әрекеттестігі бұзылады.
Баланың сөйлеу тілі қалыпиасу кезеңіндегі танымдық белсенділігінің
төмендеуі, еркін зейіннің әлсіздігі үлкен мәнге ие.
Фонематикалық қабылдаудың біріншілік бұзылысы кезінде дыбыстық
талдауды меңгерудегі алғы шарттар мен оның іс-әрекетінің қалыптасу деңгейі
екіншілікке қарағанда төмен. Балалардағы фонемалардың фонетикалық
дамымауының белгілеріне дыбыстардың қалыптасуы мен дифференциациясының
аяқталмағандығы, жіңішке артикуляциялық және акустикалық белгілермен
ерекшеленуі жатады.
Сөйлеу тілін жақсы түсіну кезінде жеке сөздер мен ұғымдарды білмеуін,
сөздердің мағыналық мәнердін араластыру, әдеби және көркемдік мәтіндерді
оқу кезінде көптеген грамматикалық түрлерді меңгерудегі тұрақсыздықты
анықтауға болады. Жазу және оқу кезіндегі сөйлеу тілінің дамымауы
нәтижесінде спецификалық сипаттағы көптеген қателіктер жіберіледі.
Дыбыс айту мен фонематикалық қабылдаудың қарастырылған ерекшеліктермен
қатар, фонетико–фонематикалық дамымаушылығы бар балаларда сөздің
түсініктілігі мен айқындылығының жетіспеушілігі байқалады.
Негізінен бұл акустико-фонематикалық және артикуляторно- фонематикалық
түріндегі ринолалик, дизартрик және дислалик балалар. Оларға зейіннің
тұрақсыздығы, көңіл аударушылық тән. Олар сөздік материалды қалыпты
сөйлейтін балалардан әлдеқайда нашар есте сақтайды, тапсырманы көптеген
қателермен орындайды.
Фонематикалық қабылдаудағы тексеру нәтижелерін талдай келе логопед
төмендегілерге назар аударуы қажет:
• Дыбыстардың әлсіз қабылдануы лоардың дұрыс емес артикуляциясына
(немесе дұрыс артикуляцияның болмауына) сәйкес келе ме;
• Дұрыс дыбысталмайтын біршама мөлшерднгі дыбыстар кезінде айқын
қабылданбайтын дыбыстар саны көп мөлшерде екендігі анықталады ма;
• Қандай жағдайда фонематикалық қабылдау жағдайымен қалай
сәйкестендіріледі;
Мектепке дейінгі жастағы фонетико–фонематикалық дамымаушылығы бар
балаларды оқыту мен тәрбиелеу жүйесінің негізгі міндеттері:
• Сөздің формасын ажыратуға бағытталған, сөзді түсінуін дамыту бойынша
қарқынды жұмыс;
• Сөздік қорын толықтыру мен жетілдіру негізінде ауызша сөйлеу тілінің
қарапайым түрлерін дамыту , қарапайым грамматикалық ұғымдарды практикалық
игерту ;
• Дұрыс дыбыс айту мен дыбыс ажыратуды меңгерту, сөздің ритмика-буындық
құрылымының қалыптасуы;
Фонематикалық қабылдауды қалыптастыру бойынша жұмыс ең алдымен сөздік
емес дыбыстар материалында жүзеге асады. Арнайы ойындар мен жаттығулар
үрдісінде балаларда сөздік емес дыбыстарды тану мен ажырату қабілеттілігі
дамиды.
Балалар ойын кезінде дыбыстық тіркестерді, сөздерді естіп, дауыстың
тембрін, күшін және биіктігін ажыратуды үйрене білуі қажет. Осыдан кейін
олар дыбыстық құрамы жағынан жақын дыбыстарды, кейінірек-буындарды және
қазақ тілінің фонемаларын ажыратуды үйренеді. Жұмыстың соңғы кезеңінің
міндеті балаларды қарапайым дыбыстық талдаудың қалыптасуы-сөздегі
буындардың санын анықтай білуі, екпінді буынды бөлу, дауысты және дауыссыз
дыбыстарға талдау жасау болып табылады.
Дұрыс дыбыс айтылуын бекіту үшін материалдар бірмезгілде сөздік қордың
кеңеюі мен жетілдірілуіне, грамматикалық дұрыс сөздікке, байланысты сөйлеу
тілі мен сөйлемді дұрыс құрастыра білуіне сәйкестендіріліп алынады.
Фонетико-фонематикалық дамымаушылығы бар балаларды түзете оқыту жүйесі
мектеп жағдайындағы логопедиялық пункттерде жұмыстағы негізгі бағыттардың
бірлігі қарастырылады – жоқ немесе дұрыс айтылмайтын дыбыстарды қою,
қойылған дыбыстарды сөзде қолдану және сөздің дыбыстық құрамын талдау мен
жинақтау дағдыларын дамыту.
Сурет 1. Фонетика-фонематикалық жетіспеушілігі бар мектеп жасына
дейінгі балаларды тексерудің түрлері.
Фонематикалық жетіспеушілігі бар балалар тек дыбыстарды ажыратқанда
ғана қиналмайды, сондай-ақ сөздің дыбыстық құрамының анализдерімен бірге
сауат ашуды қиындықпен үйренеді. Сөйлеуінде бұзылысы бар балаларда ең көп
таралған қателердің қатарына бір әріпті басқасымен ауыстыру жатса, екінші
топқа әріптерді тастап кету жатады.
Сөйлеудің фонетикалық-фонематикалық жетіспеушілігін тексерудің
мектепке дейінгі логопедиялық жұмысы бұзылысты түзетумен қатар,
сауаттылыққа оқытудың жалпы қабылданған аналитико-синтетикалық әдісін
игеруге дайындықты және кейбір сауат ашу элементтерін қарастырады. Ең
алдымен логопедиялық әдіс-тәсілдердің көмегімен дыбыстарды қою немесе
дыбыстардың артикуляциясын анықтау жүзеге асады. Фонематикалық қабылдауды
дамытуға арнайы уақыт бөлінеді, қойылған дыбысқа байланысты әр түрлі
жаттығулар немесе айтылған дыбысты есту, сондай-ақ есту қабілетін дамыту.
Фонетико-фонематикалық сөйлеу бұзылысы – сөйлеудің дыбыстық жағының
қалыптаспауының нәтижесі лексикалық-грамматикалық қатардың дамуының
жетіспеушілігінің салдарын күшейтетін жүйелі бұзылыс. Яғни, мұндай балалар
тек сауат ашу, жазу мен оқу процесінде ғана емес, сондай-ақ толығымен
бастауыш оқыту бағдарламасын меңгеру қиынға соғады.
1.2 Фонетико-фонематикалық тіл кемістігі бар мектепке дейінгі жастағы
балалардың сөйлеу тілін түзетуде ойын мен ойын тәсілдерін қолданудың
теориялық мәселелерін талдау.
Логопедия сөйлеу тіліндегі бұзылыстардың құрлымы мен ол бұзылыстарды
түзету әдіс-тәсілдерін зерттейтін психология мен педагогика ғылымдарының
бөлігі, және де баланың сөйлеу тілін дұрыс қалыптастыру туралы психолого-
педагогикалық білімдерге негізделеді.
Егер баланың қалыпты сөйлеу тілі қандай болатынын білмейінше, оның
қалыпты емес сөйлеу тілінің қандай болатынын білу мүмкін емес. Сол сияқты
баланың сөйлеу тілінің дұрыс дамуының қандай болатынын білмей тұрып, оның
сөйлеу тіліндегі ауытқушылықтары, олардың алдын алу мен түзету туралы
түсінік болуы мүмкін емес.
Сол себептен балада дұрыс сөйлеу тілін дамытуға байланысты мәселелерді
зерттеу, сөйлеу тіліндегі кемістіктерді зерт теуге негіз болды, ол
кемістіктердің алдын алу мен жою мен түзету әдіс-тәсілдерін іздестіруге
түрткі болды.
Гуманистер баланың сөйлеу тілін оның жалпы дамуының негізгі бөлігі және
де оны тәрбиелеу тәсілі ретінде сипаттайды.
Я.А.Коменский мен Ж.Ж.Руссо баланың дұрыс сөйлеу қабілеті оның жалпы
тәрбиеленуінің негізгі құрамдас бөлігі екендігін айтқан. Коменскийдің
ойынша барлығымыз бала күнімізде білуге, іс-әрекет жасауды, сөйлеуді
үйретеміз, сол себептен баланы тәрбиелеудегі негізгі міндеттер:
- Баланы табиғат пен қоғамдық қарым-қатынас туралы білуі керек.
- Іс-әрекет жасай.
- Сөйлей білуі керек.
Баланың ерте жасынан ақ білуі тиіс білімдерінің ішінде ана тілін білу
маңызды болып табылады. Баланың сөйлеу тілін дамыту оның танымдық
қасиеттері мен ақыл-ой қабілетін дамытумен тығыз байланысты. Баланың сөйлеу
тілі мен ақыл-ойын дамытуды айырып қарауға болмайды. Ал сөйлеу тілі ақыл-
ойдың дамуына үлкен әсер етеді. Ерте кезден ақ Радищева бала сөйлеуді
бастаған кезде оның ақыл-ойы айқындала түсетінін жазған. Әсіресе баланың
сөйлеу тілінің дамуы мен оның ойлауы мен есте сақтауының дамуының
арасындағы тығыз байланысты қарастырған, Одевскийдің пікірінше баланың ақыл-
ойы, бала қоршаған әлеммен тығыз байланысып, жеке тәжірибесі барысында
олармен таныса бастағанда дами бастайды. Осындай тәсілмен алынған бастапқы
білімдер балалар қарым-қатынасқа түсіп, сөйлесе бастағанда кездеседі.
Я.А.Коменскийдің – сөйлеу тілі оқу үшін қажет деп жазған. Пестолоций
сөйлеу тілін адам табиғатының көмекші күшіне санаған және де ол баланың
сезім мүшелері арқылы қабылдаған білімдерін нәтижелі меңгеруге көмек
болады деген.
Балалардың ақыл-ойы және танымдық қабілеттерінің дамуына сөйлеу
тілінің әсерін бағалай отырып,
К.Д.Ушинский сөйлеу тілін ұлы халықтық педагог, бағыттаушы және
мұғалім деп атауға болатынынайтқан.
Жоғарыда айтылған мәліметтерден байқайтынымыз, сөйлеу тілінің
бұзылыстары қалыптасып келе жатқан адамға үлкен кері әсерін тигізуі мүмкін
екендігін көрсетеді. Әдбиеттер мен ғалымдардың жұмыстарында бұндай нақты
мәліметтер болмағанымен, мұндай болжамдар жасауға болады.
Я.А. Коменский баланың сөйлеу тілінің дамуының бастамасы 6 айында,
болуы мүмкін, ал бірақ 1-ші жылының соңына қарай болады деп есептеген.
Бұл жаста баланың сөйлеу тілінде жеке дыбыстар, буындар қалыптасып, бірте-
бірте айқындала түседі. Сондай-ақ Коменский баланың сөйлеу тілінің дамуы
үнемі бірқалыпты бола бермейтіндігіне назар аударған. Кейбір екі жасар
балалар таза сөйлеп, барлығын тез қабылдаса, кейбір бес жасар балалардың
өзі мұндай іс-әрекеттерді әрең орындайды . Бұл мәселелерден соң баланың
сөйлеу тілінің дамуын оның өмірінің бірінші, екінші жылдарынан бастап
зерттеу қажет екендігін түсіндіреді. Ол оқытудың үш кезеңін ерекшелеген:
былдыр (жеке сөздер), байланыстырып сөйлеу,
Бірінші кезеңде тілдің негізі зерттеледі – түсініп, өзгертуге және
айтылуға тиісті жеке сөздер. Екінші кезеңде сөздерден сөз тіркестерін
өқрып, олардан сөйлем айтуға үйрету. Келесі кезеңде осы элементтерден
басқаларға жағымды әсер ететін тіл ағысы.
Ж.Ж.Руссо баланың сөйлеу тіліндегі басқа ерекшеліктерді белгіленген.
Ол баланың дамуы бастапқыда жан-жақты болатындығын айтқан. Бала сөйлеуді,
тамақтанып, жүруді бір уақытта үйренеді. Осы жерде оның өмірінің бастапқы
эпохасы басталады.
И.Г. Песталоцци бала тілінің дамуында белгілі бір заңдылықтардың бар
екендігін айтқан. Баланың айқайы- бұл оның сөйлеуге деген ұмтылуының
алғашқы көрінісі. Айқайдан соң айқайлап сөйлеуге жатпайтын дыбыстар
жалғастырады. Бірнеше айдан соң ғана бұл дыбыстар бірте –бірте баланың жиі
естіп жүрген дыбыстар мен сөздеріне жақын ұқсас дауысты және дауыссыз
дыбыстар пайда болады. Бала анасының соңынан былдырлап дыбыстарды,
қарапайым сөздерді айта бастайды, бірақ бастапқыда ол бұл айтылған
сөздердің мағынасын түсінбейді. Бұл кезеңді Песталоцци сөйлеу тілінің
қалыптасуына дайындық кезеңі деп атаған.
И.Г.Песталоццидің ойынша бала өзінің ана тілін, қоршаған ортасындағы
өзіне таныс заттар мен құбылыстарға тамсана бастағанннан меңгеруді
бастайды. Заттарды танып, олардың атауларын атай бастағаннан бала бірте
–бірте ол заттардың іс-әрекеті мен қасиетін танып, оны сөзбен жеткізуді
үйренеді, демек соған қатысты. Осыған байланысты Песталоцци бала тілін
зерттеу жүйесінде 3 кезеңді ұсынған:
1) Дыбысқа үйрету немесе сөйлеу мүшелерін дамыту тәсілдері.
2) Сөзге үйрету немесе жеке заттармен таныстыру тәсілдері.
3) Сөйлеуге үйрету немесе бізге таныс заттар мен олар туралы анық
мәлімет беруге үйрету тәсілдері.
К.Д. Ушинскиий баланың сөйлеу тілінің дамуы барысында еліктеу арқылы
үлкендердің тілін меңгеретіндігіне үлкен мән берген, бірақ ол бала бұл
сөздерді меңгеруге жеткіліксіз жаста.
Сондай –ақ баланың сөйлеу тілі үнемі болмайды: ол дұрыс емес, болуы
мүмкін. Баланың зейіні нашар дамыған болса, оның сөйлеу тілі байланыссыз,
сөздерді айтуы нашар болуы мүмкін.
Сол себепті баланы сөйлеуге тәрбиелеген кезде баланың еліктеу арқылы
механикалық түрде меңгерген ана тілінің мазмұнын толық қамти біліуге
үйрету басты міндет болып табылады. Екінші міндет баланың сөйлеу тіліндегі
жетіспеушіліктерді түзетіп, оның сөздік қорын толықтырып отыру болып
табылады. Үшінші міндет – баланы грамматикалық дұрыс сөйлеуге үйрету болып
табылады.
К.Д.Ушинскийдің ойынша баланы ана тіліне үйрету оның өмірінің алғашқы
күндерініен ақ басталады және тәрбиешінің негізгі мәселесі болуы керек.
Баланың сөйлеу тілінің міндетті факторларына ең бірінші баланың жақсы
дамыған естіп қабылдауы мен есту арқылы сөйлеуді және дыбыстау
мүмкіндіктері болып табылады.
Нәресте өзінің қоршаған ортасынан көптеген сөздер мен дыбыстарды
естиді. Солардың көбісі жиі қайталанады . Бала соларды естиді, ол сөздер
оларға таныс бола бастайды, тіпті сол сөздердің мағынасын түсінбеседе
оларды қайталап айтуды үйренеді. Бірақ мұның барлығы сөйлеуге дейінгі
дайындық болып табылыды. Егер баланың ерте жасынан ақ қоршаған ортасындағы
заттары туралы көп айтылса, бұл оған жағымды әсер етеді.
И.Г.Пестолоццидің пікірінше баланың сөйлеу тілінің қалыптасуына
өзгенің сөзін тыңдау сияқты механикалық дайындық әдісі жан-жақты әрі жақсы
ықпалын тигізеді. Өзгенің сөзін тыңдай отырып бала ана тілін кең көлемде
игереді, әр бұрмаланған сөздерді әр түрлі мағынада қолдануды үйренеді.
Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, Песталоции баланың естіп
қабылдауын дамытуға, сөзді естуі мен сөйлеу тілін тығыз байланыстыра отырып
дамытуға кеңес берді. Баланың сөйлеу тілін дамытудағы сөзді естуі мен есту
зейіні туралы Песталоццидың көзқарастары, В.Ф. Одоевскидің еңбектерінде
жалғасын тапты. Оның пікірінше сөз баланың ішкі жан дүниесінің дамуына,
анығырақ айтса оның ақыл-ойының, тәрбиелік және эстетикалық дамуына үлкен
ісер етеді.
Тәрбиешінің сөйлеу тілі келесі қасиеттерге ие болуы керек:
қарапайымдылық, анықтық, сенімділік, бірізділік.
Балаға қойылатын сұрақтар қарапайым, әрі түсінікті болуы керек,
біріақ сұрақта дайын жауап болуы міндетті емес. Балаға қойылатын сұрақтар
жүйесі оларды дұрыс жауап беруге үйретуге көмектесуі керек. Содай ақ бала
сұраққа бір сөзбен ғана емес, дұрыс әрі түсінікті айтылған сөйлеммен жауап
беретіндей болуы қажет. Бұл Одоевскийдің байқауынша балалар өз ойын ертерек
жеткізу үшін анық емес, түсініксіз сөйлейді әрі дұрыс сөйлеу туралы
ойламайтындығына байланысты.
Баланың сөйлеу тіліндегі қателікті түзетудің бір формасы қарсы сұрақ
қою жүйесі болып табылады, яғни бала сөйлеу тіліндегі қателіктерін өз
бетінше тауып, өз бетінше ойлау арқылы қателіктерін түзету.
В.Ф.Одоевскийдің ойынша тәрбиеші баланың анық түсінікті, толық, еш
асығыссыз сөйлеу тілін дамыта отырып – өзі де үлгі болып, балада дәл
осындай сөйлеу тілін тәрбиелеуіт керек.
Баланың дұрыс сөйлеу тілін қалыптастыру үшін жақсы дамыған есту зейіні
мен естіп қабылдауы ғана емес сонымен қоса дыбыстау қабіліті де жақсы
дамыған болуы керек: сөйлеу мүшелерінің жағдайы мен қимыл-қозғалғыштығы.
Ұлы педагогтардың баланың дұрыс сөйлеу тілі туралы пікірлерін
қортындылайтын болсақ, онда оның мынадай қасиеттері болуы керек:
дыбыстаудың анықтылығы және дұрыстығы; көп мәнділік және сөздерді мағынасы
бойынша дұрыс қолдану; сөздердің қарапайымдылығы мен қысқалығы,
грамматикалық дұрыс құрастырылуы; ым-ишараны қолданудағы сенімділік,
дауыстың жеткілікті болуы, көңіл күйді білдіре алу; сөйлеу барысында
адамның тәрбиелілігін көрсету.
Ж.Ж.Руссоның ойынша бала өз ойын байланыстырып, анық, еш кедергісіз,
дұрыс ырғағын сақтай отырып керекті жоғарылықтан аспай жеткізе біліуі
керек. Дауыс сөйлегенде де, өлең айтқанда да дұрыс, бірқалыпты, икемді әрі
сарынды болуы керек.
М.В.Ломоносовтың ойынша сөйлеу тілінің әдемілігі дауыстың
тазалығында, сөз ағымдылығы мен күштілігінде. Біріншісі тілді білгенге,
жиі кітап оқығанға, таза сөйлейтін адамдармен жиі сөйлесуге байланысты.
Штильдің тазалығына грамматиканың ережелерін оқу әсер етеді. Сөздің
кереметтілігіне кітаптардағы әдемі сөздер мен мақал-мәтелдерді алу әсер
етеді. Сөздің күштілігіне сөйлеуу тілінің әдемілігін білетін және
байқайтын адамдардың алдында ойын таза жеткізге тырысу көмектеседі.
Әдемі сөйлегісі келетін адам, алдымен өз ойын жеткізудің қарапайым әрі
таңдаулы тілі болуы керек және таза сөйлеуі керек.
Ж.Ж.Руссоның пікірінше баладағы сөйлеу тілінің тежелуі оның
дыбысталуына да кері әсер етеді. Тым кем сөйлеген балалар, басқа балалар
сияқты ешқашан таза сөйлемейді. Сондай-ақ Руссо баланың кем сөйлеуінің
себебі оның сөйлеу мүшелерінің дұрыс дамымауы болуы мүмкін екендігін де
дұрыс айтқан. Сөйлеу мүшелері бала кем сөйлегендіктен икемсіз болып
қалмайды қалмайды – керсінше сөйлеу мүшелері икемсіз болып туылғандықтан
бала кем сөйлейді.
Ал И.Г.Песталоццидің ойынша баланы ерте жастан дұрыс сөйлеуге үйрету
қажет.
К.Д. Ушинский баланың сөйлеу тілінің кешеуілдеуіне оның зейінінің
нашар дамуын себеп қылған. Зейіннің нашарлығынан баланың сөйлеу тілі
үзіліп-үзіліп, байланыссыз болады,өз ойын дұрыс жеткізе алмайды: Баланың
дұрыс емес сөйлеуінің тағы бір себебі, баланың үлкендердің сөздерін
меңгеріп алуы, бірақ ол сөздердің мағынасын бала түсіне бермейді.
Жоғарыда айтылғандай ұлы педагогтар баланың сөйлеу тіліндегі
жетіспеушіліктердің қатарына дыбыстарды дұрыс айтпау, сөздік қорының
жетіспеуі, мәнерлеп айту тәсілдерін дұрыс қолданбау, сондай-ақ шамадан
тыс бос сөйлеу жатады, Осыған байланысты сөйлеу тілінің құрлымы мен оларды
балалардың ақылмен қолдануына аса назар аудару керек.
Коменский сөйлеу тілі оқуға және оқытуға арналсын, олай болмаған
жағдайда үндемеген дұрыс - деп жазған. Сондай-ақ баланы тек сөйлеуге
үйретіп, сөзді түсінуге үйрету – адам жаратылысын шыңдап, оған сыртқы сән
беріп қана қою - деп ескертеді. Коменскийдің пікірінше екі ерекшелік
адамды хайуаннан ерекбшелейді: ақыл-ойы мен сөйлеу тілі. Сол себептен екі
жағына да мән беру керек. Адамның сөйлеу тілін де ақыл-ойын да дамытып,
шыңдалғанын қамтамасссыз ету қажет.
В.Ф.Одоевский баладағы көп сөйлеудің алдын алу тәсілі ретінде, баламен
сөйлескенде үлкеннің өз сөзін қадағалауды ұсынды. Баламен сөйлескенде
ересек адамның сөзі анық, қарапайым, қысқа болуы керек.
К.Д.Ушинский баланың көп сөйлегіштігімен күресу керек екндігін талап
еткен. Сөйлеу тілінің маңызына қатысты жоқ жаттығулардың барлығы кері әсер
ететіндігін жазған.
К.Д.Ушинский баланың ауызша сөйлеу тілін дұрыс тәрбиелеу мақсатында әр
сыныпта 10-15 минутты бақлуді ұсынған, балаға түсінікті, қандай да бір
кішкене сөйлемді анық, айқын дыбыстау; сондай-ақ әрбір әріптің
естілгендігін бақылау қажет.
1.3 Мектеп жасына дейінгі балаларда фонетика-фонематикалық жетіпеушілікті
түзетуде ойынның рөлі.
Ойын- мектепке дейінгі баланың негізгі іс-әрекет түрі.Н.И.Крупская
мектепке дейінгі жастағы бала үшін ойынның алатын орны ерекше деп
жазған:олар үшін ойыноқу, еңбек, тәрбиелеудің бір түрі.
А.С.Макаренко да ойынның орнына үлкен мән берген: баланың ойнауға
деген құштарлығы бар, соны қанағаттандыру керек. Балаға ойнау үшін уақыт
беріп қана қоймай, оның бар өміріне ойынды сіңірту керек оның өмірінің
барлығы бұл ойын.
Ойын барысында бала қоршаған әлемнен алған әсерін, кітаптан алған
әсерін көрсетеді;құрдастары мен үлкендермен қарым-қатынасы дамиды. Ойын
ұжымшылдық, елестету, мақсат ұя ұмтылу, жинақылық сияқты қасиеттерінің
дамуына әсер етеді. Ойын барысында баланың қоршаған орта туралы дағдысы
бекиді; қабылдау,елестету,зейін,сөйлеу, сияқты қабілеттері дамиды. Ойын
баланың көңіл-күйін көтеріп,сергітеді.
Атақты дәрігер әрі педагог Е.А.Аркин ойынның баланы фикалық
тәрбиелеуде маңызы зор екендігін айтқан. Ол өз еңбектерідебелсенді, қызықты
өмірсіз баланың денсаулығы жақсы дамуы мүмкін еместігін айтқан ойын баланың
денсаулығына жағымды әсер етеді.
Ойын баланың психикалық және ақыл-ой дамуына жақсы әсер етеді.
А.В. Запорожец өз еңбектерінде ойын барысында баланың қимылын
қалыптастыру заңдылықтарын ұсынды. Ал З.В.Мапуленко тәрбиелеп дағдыларын
қалыптастыруға көп мән берген. В.А.Горбажева мен З.М. Истомина ойын
барысында өзіне қандай-да бір нақты рөлді алған баланың есте сақтауы
жақсырақ болады деген пікірге тоқталған.
Д.Б.Эльконшы мынандай шешімге келген: ойын барлық психикалық
процестердің дамуына үлкен әсер етеді.
5 жастағы баланың ойыны мағынасы бойынша толық қалыптаспаған, ойын
ұзақтығы да көп емес. 6-жасқа толған бала өз ойынын тек тәжірібесімен ғана
емес отбасы мен бала бақшадан тыс шеткері жағдайлармен де ұштастырады.
Балалар құрылыстағы құрылысшы немесе темір жолшы болып ойнайды, автобуста
жолаушы тасымалдайды, ұшақ жүргізеді.бұл жастағы балалар өз ойындарына
қиялы мен шығармашылығын қоса бастайды. Сөлеудің рөлі ұлғаяды, сөз балаға
рөлге енуге көмектеседі. Ойын ұзағырақ бола бастайды. (30-35). Балалар
ойынды бірнеше күннен кейін қайта ойнауы мүмкін.
7 жасқа қарай бала ойынға мақсат қоя бастайды, пікірлер көбейе
бастайды.
Сөйлеу тіліміздегі ақаулықтыр еріксіз ойынға да әсер етеді. Мұндай
балаларды ойынға қосу қиындайды. Зерттеу бойынша тіл кемістігі бар балалар
әлсіз, ойында алдына мақсат қоя алмайды. Олар көбіне көрермен болады немесе
орындаушы рөлін алады. Күрделі тіл кемістігі бар балалар құрдастарымен
ойнаудан бас тартады.
Толық еместік сезім балада ұжымға деген теріс көзқарас
тәрбиелеуі мүмкін. Сөйлеу тіліміздегі кемістік, қимылының бұзылысы-балалық
толық қанды ойынға араласуына кедергі болады, екінші жағынан бала өз
кемшілігіне аса мән береді. Сөйлеу моторинасы мен ұсақ моторинасындағы
бұзылыстардың салдарынан бала ойын барысында тез шаршайды,қимыл бұзылысы,
тез шаршау ұжымдық ойынға араласуы да қиындайды.
Бұлардың барлығы мектеп жасындағы фонетика фонематикалық тілдегі
кемістік бар балалармен жүргізілетін логопедиялық жұмыстарда ойынды қолдану
керектігін көрсетеді.
Логопедтің алдына қойған мақсатына байланысты логопедиялық сабақта да
олардың аралығында да әр түрлі ойындар қолданылады. Бірінші жағдайда ойын
дұрыс сөйлеу туралы білім алуға, оларға қажетті дағдылар мен білімдерді
тәрбиелеуде ұжымға деген дұрыс қарым-қатынас қалыптастыруда көмектессе.
Екінші жағдайда баланы іс-әрекеттің бірінші түрінен екінші түріне
ауыстыруға, сондай-ақ демалуына, сабақ барысында алған білімін еш мәжбүрсіз
бекітуге мүмкіндік береді.
Қазіргі заманғы логопедия бойынша әдістемелерді мектепке дейінгі
жастағы балалармен жұмыстарда ойынды қолдану ұсынылған. Авторлар ойынды
сөйлеу тілін дамыту және түзету мақсатында қолдануды ұсынған.
Мектепке дейінгі тәрбие бойынша әдебиеттерде ойынның түрлерін бөлген;
дидактикалық, қимылды, шығармашылық құрастыру,драматизм-ойындары,рөлдік -
мағыналық.
Дидактикалық ойындар. Бұл ойынды белгілі ережесі мен мазмұны бойынша
үлкендер ұйымдастырады. Дидактикалық ойындардың міндеті- балалардың
бағытталған және ортақ іс-әрекетін ұйымдастыру.
Оқытушы ойындар. Бұл ойын барысында бала еш мәжбүрсіз,байқамай
қажетті білімдерді алады.
Балалар ойын тапсырмаларына қызыға көңіл бөледі. Табу,айту,атау,ойын
тапсырмасын сапалы шешуге көңіл бөледі: сұлбаны әдемі құрастыру, суретті
дұрыс таңдау.
5 жастаға бала дидактикалық ойын барысында заттардың саны мен сапасын
оның ьауларды, оларды сыртқы бейнесі бойыншасалыстырып, есте сақтауды
үйренеді. Мынандай ойындар қолданылады. Мұнараны кім бірінші жинайды,
түрлі түсті, шарлардың тербелуі, Ғажайып қалта, түрлі түсті ыдыс
т.б. лото ойын қоршаған заттар мен құбылыстар туралы түсінігін кеңейтеді.
Бұл жастағы балаларға музыкалық- дидактикалық ойындарда ойнатылады:
Даусынан таны, шылдырмақ әлде бубен т.б.
6 жастағы бала ойын тапсырмасын сапалы шешуге қызығушылығы арта
түседі. Бұл жерде ,дүкен сыңарын тап, суретті қой, кімге қанша, кім
не істеп жетыр, зоологиялық лота т.б. ойындар қолданылады. Музыка
дидактикалық ойындардан қатты-жәй, қай дауылпаз ойнайды, т.б.
7 жасқа таман бұрынғысынша ойын әрекеті қызықтырады, бірақ көбіне
ойынның нәтижесі қызықтау болады. Бұл кезде өзіндік ұйымдастыратын,
бағалау, өзін-өзі бақылау сияқты қасиеттерін дамытуға ықпал ететін ойындар
қолданылады.
Ойында алынған білімдер мен дағдылар қолданылады.
Бұл жастағы балалар үшін аспапты таны, дыбыстарды қайтала, өзің
сүйетін әуенді орында деген сияқты музыкалық дидактикалық ойындар
қолданылады.
Логопедиялық сабатардағы дидактикалық ойын барысында балаларды
асықпай сөйлеуге тәрбиелейді; дыбыс айтуы шыңдалады,сөздік қоры молаяды.
Есту зейіні мен фонематикалық естуін дамыту үшін музыкалық дидактикалық
ойындардың да маңызы зор.
Көріп отырғанымыздай дидактикалық ойындар мазмұны мсен түрі жағынан
әртүрлі ойынның мақсатын жетекші белгілейді. Бір ойын әр түрлі кезеңдерде
қолданылуы мүмкін.
Қимылды ойындар баланың физикалық дамуына және денсаулығына жағымды
әсер етеді.
5 жастағы бала трамвай, жұбыңды тап, торғайлар мен көлік, ат
сияқты ойындарда белгілі тапсырмаларды орындауға тиіс.
6 жастғы бала жүгіріп үйрен, сақинаны ки, әуедегі шар, түзу
шеңбер, сияқты ойындар ұсынылады. Бұл балалар үшін қимылды ойындарға
жарыс элементтері енгізіледі: кімнің тобы жылдам жиналады, қаржы
шеңберлер, т.б. ойындар әнмен, сөзбен демеледі.
7 жастағы бала ойынды өзі ұйымдастырады:кім ойынды жүргізеді, кім-
кіммен бірге ойнайды. Әр бала ойынды ұйымдастырып, жүргізуші бола білуі
тиіс. Жарыс ойындары көп қолданылады, баладан ұстамдылықты қажет ететін
ережелер енгізіледі.
Сөйлеу тілінде кемшілігі бар балаларда қимыл бұзылысы жиі кездеседі:
қимылдың епсіздігі жинақылық емес ебедейсіз, әр түрлі қимыл икемсіздігі.
Сол үшін қимылды ойындардың алатын орны ерекше. Балалар қажет қимылды
шыңдайды, ұжымдық ойындар ойнауды үйренді.
Олар үшін дыбысталған қимылды ойындардың маңызы зор , логоепедияда
бұл ойындар логопедиялық ритмика деген атаумен таныс.
Бұл ойындар алада дұрыс тыныс өлең мен дыбыстауды, қимылды сөзбен
ұштастыруды тәрбиелеуге әсер етеді.
Шығармашылық ойындар. Бұл ойында балалар өз ойын қиялын,
қоршаған әлемнен алған әсерін өз білімі мен тәжірибесін көрсете алады.
Шығармашылық ойынның бір түрі құрылыс заттарымен ойнау. Бұл ойынға
баланың кеңістікте бағдарлануына көлем мен сан, сапа туралы түсінігін
дамытуға әсер етеді.
5 жастағы балалар қарапайым құрылысты жасауға, материал даудауға
үйрендеді. Жетекшінің нұсқауымен қуыршаққа үй, үстел,орындық, көлік,гараж,
көпір соғады. Бұл жастағы балалар не соғатынын білуі керек,түрі, түсі,
көлемі бойынша заттарды таңдай білуі керек.
6 жаста бала таныс көлік, зат, мекеме соғады кейде рөлдік ойынға
қажетті зат пен мекемені құрастырады. Олар күрделі құрылыс жасай алады:
пороход, темір жол, бала бақша, қуыршаққа арналған. Алтыбақан, құрылысын
әдемі әсемдеуге ұмтылыс байқалады.
7 жаста құрылыс қиындатылады құрылыс заттарынан темір жол бекеттері,
көп қабатты соғылады. Сурет, сызба, есте сақтау арқылы соғу дағдысы
бекітіледі.
Құрылыс ойындарында кубиктер, қораптар, баулар, құм, сазбалшық, т.б.
қолданылуы мүмкін.
Құрылыс ойындарын сондай-ақ түзету мақсатында да қолданады: баланың
байсалды мінезіне, сабаққа өзгерту енгізу үшін.
Құрылыс ойындарын бірінші логопедиялық сабақтардаақ қолдануға болады.
Бұл баланың сөйлеуімен байланысты. Жеке заттарды атайды, сұрақтарға жауап
береді.
Драммалық ойындары өте қызықты өтеді. Бұл кезде балалар сүйікті
ертегілерін айтады, ертегі кейіпкерлерін салады, диалог жүргізеді. Егер
қажетті киімдер мен бетперделер дайындалса ойын одан әрі қызығырақ болады.
Драммалық ойыны бала бақша қуыршақтары мен де жүргізіледі.
Бұл ойын бала дұрыс сөйлеуге үйренгеннен кейін ғана ойнатылады.
Ойынды өткізу үшін жақсы дайындалу керек. Алдымен балаларға ертегіні оқиды,
сұрақтар қояды, қимылдарды бейнелейді. Осыдан кейін ғана барып ойынға
кірісуге болады.
Ойынды әнмен ұштастыруға болады. Шығармашылық ойындардың ішінде
мағыналық рөлдік ойынның орны ерекше.
5 жаста бала отбасы, мерекелер, саяхатқа шығу, қуыршақ ойнайды.
6 жаста бала өз ойынында үлкендерге еліктеуге тырысады.
7 жаста ойын тақырыбы:фабрика өмірі, көлік, мектеп, отбасы болады.
Мағыналық-рөлдік ойындарда баланың өмір туралы түсінігі кеңейеді. Мағыналық
–рөлдік ойындардың тақырыбы әртүрлі әрі балаға жақын болуы керек.
Логикалық сабақтарда рөлдік ойындар бала еркін сұрақтарға жауап бере
алғанда ғана ойнатылады.
Фонетикалық фонематикалық тілдік кемістігі бар балаларға ойындардың
мәні.
1) дұрыс сөйлеу дағдысы бекітіледі.
2) жаңа дағдыларды ерекше жағдайдан қалыпты жағдайға ауыстыру көпірі
ретінде болады.
3) ойын барысында бала әр түрлі жағдайда өзін дурыс ұстау дағдысына ие
болады, балада қоршаған орта мен ұжымдағы өз орнына деген дұрыс көз қарас
қалыптасады.
Демек баланың дұрыс дыбыстау мәселесіне отандық және шығыс
педагогтары үлкен көңіл бөлген.
Баланы сөйлеу тілін дамыту мектепке дейінгі жастағы баланың сөздік
және қарым қатынас жүйесін қалыптастыруды болжайды. Бірақ қазіргі жағдайда
мектепке дейінгі мекемелердің тәрбиеленушілерінің 50% сөйлеу тілінде
ақаулығы бар және мектепте оқуға дайын емес.
Мектепке дейінгі жастағы балалардың сөйлеу тіліндамытуға Р.Е.Левина,
Р.М.Боскис, Н.Х.Швачкин,А.Ф.Чистович, А.Р.Лурия сияқты педагогтар
еңбектерін арнады. Фонетикалық фонематикалық тілдік кемістігі бар балаларды
оқыту мен тәрбиелеу жүйесін құруға Г.А. Каше, Т.Б.Филичева,Г.В.Чиркиналар
аса мән берген. Фонетикалық фонематикалық тілдік кемістігі-бұл ана тілндегі
дыбыстарды дұрыс емес айтылуы.
2 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДА СӨЙЛЕУ ЖАҒДАЙЫН ТЕКСЕРУ ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ
ҰЙЫМДАСТЫРУ.
2.1 Мектеп жасына дейінгі балаларда сөйлеудің фонетика –фонематикалық
жетіспеушілігін зерттеу.
Сөйлеу тілін қалыптастыруда жалпы тіл дамымауы бар мектеп
жасына дейінгі балалармен түзету жұмысын жүргізу кезінде ерекше көңіл бөлу
керек. Жалпы тіл дамымауы бар мектеп жасына дейінгі балаларда көрнекілік
бойынша әңгіме құрастыру мен әңгіменің түсінігін айту кезінде күрделі
қиындықтар туындайды.
Біздің эксперименталды зерттеудің мақсаты – фонетика-фонематикалық
тіл кемістігі бар балалардың сөйлеу компонентттерінің ерекшеліктерін
анықтау және зерттеу, сюжетті сурет бойынша әңгіме ойлап табу және қайтадан
айтып беру іскерлігін қалыптастыру бойынша логопедиялық сабақтарда
тапсырмалар мен жаттығулар жүйесін өңдеу.
Бұл мақсаттқа қойылған міндеттері:
1. Эксперименталды зерттеу барысында фонетика-фонематикалық тіл кемістігі
бар балалардың сөйлеуінің ерекшеліктерін анықтау және талдау;
2. Эксперименталды зерттеу барысында сөйлеу тілін дамытуға арналған
тәсілдерді өңдеу;
3. Эксперименталды оқыту барысында қолдананылған тәсілдерді маңыздылығын
тексеру.
Сөйлеу тілін мақсатты түрде қалыптастыру бізден балалардың сөйлеу
әрекетінің әр түрлі жағын терең зерттеуді талап етті.
Эксперименттік жұмыс №16 ГККП логопедиялық топта жүргізілді.
Экспериментке 6-7 жас аралығындағы фонетика-фонематикалық тіл кемістігі
бар 10 бала қатысты.
Тексеру баланың жеке құжаттарын мұқият зерттеуден басталды (барлық
медициналық және педагогикалық құжаттар). Баланы тікелей тексерудің сипаты
мен жолы оның жағдайына байланысты арнайы мамандармен жүргізілді. Мұнда
баламен қарым-қатынастың тиімділігі мақсатында, ойын түрінде әр баламен
жеке-жеке жүргізілді.
Жоғарыда айтылғандай, баланы тексеру кезінде тек қалыптасқан білім
деңгейін ғана емес, сонымен қатар, оның сөйлеу мүмкіндігі мен деңгейін
анықтау өте маңызды. Ол үшін ұсынылған тапсырмаларды орындау кезінде
баланың іс-әрекеті мен көмекті қабылдау сипатын белгілей отырып, жүргіздік.
Балалардың сөйлеу тілін тексерген кезде дәстүрлі логопедиялық
әдістер қолданылады (Л.А.Лопатчинаның әдістемесі) фонетика-фонематикалықтіл
кемістігі бар болады тексерудің кестесі қосымшада берілген.
Дұрыс дыбыстауға тәрбиелеу жұмыстарын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz