Ортақтық және қоғам

Жоспар
Кіріспе

1. Таныстық пен бейтаныстық (жаттық)
2. Ұнату және ұнатпау
3. Сену және сенбеу
4. Байланыстылық
5. Әлеуметтік байланыстылық
II Айырбас әлеуметтік байланыстылықтың аса қарапайым көрінісі ретінде
1. Діни сенім және әлеуметтік жіктелу
2. Капитализм "рухы"
3. Лютердегі бейім тұжырымдамасы
II. Тақуалық протестантизмнің кәсіптік этикасы
1. Дүниауи тақуалықтың діни негізі

1855-1936). Неміс әлеуметтанушысы, неміс әлеуметтану ассоциясының негізін қалаушы. Бәрінен бұрын қауымдастық (Gemeinschaft) пен қоғамдастық (Gesellschaft) арасындағы айырмашылықты көрсетуімен танымал. Айырмашылық шамамен әрбір топтың үлкен-кішісіне тән қатынастардың әртүрлі тұрпатымен айқындалады. Біріншісінде, халық негізінен тұрақты жерде статус та айқын. Де.иек, деревня мен шағын мекендер қауымдастық қатынастарымен айналып, еңбек процестері мен құралдарының күрделіленуіне байланысты жойылып, кең ауқымды ұйымдар мен қалалар енді қоғамдастық пошымында көрінеді. Тённис қауымдардың жойылуына, осы заманғы қалалық қоғамда бәсекелестік пен өзімшілдіктің барынша етек алуына өкініш білдіреді. Бұл ретте ол утилитаризмнің сыншысы, пессимист және консерватор болды. Тённистің қауымдастық пен қоғамдастық арасындағы айырмашылық деп көрсететіні Дюркгеймнің механикалық және органикалық бірлік арасындағы айырмашылығымен үндес.

Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 79 бет
Таңдаулыға:

Фердинанд ТЁННИС
ОРТАҚТЫҚ ЖӘНЕ ҚОҒАМ
(1855-1936). Неміс әлеуметтанушысы, неміс әлеуметтану ассоциясының негізін қалаушы. Бәрінен бұрын қауымдастық (Gemeinschaft) пен қоғамдастық (Gesellschaft) арасындағы айырмашылықты көрсетуімен танымал. Айырмашылық шамамен әрбір топтың үлкен-кішісіне тән қатынастардың әртүрлі тұрпатымен айқындалады. Біріншісінде, халық негізінен тұрақты жерде статус та айқын. Де.иек, деревня мен шағын мекендер қауымдастық қатынастарымен айналып, еңбек процестері мен құралдарының күрделіленуіне байланысты жойылып, кең ауқымды ұйымдар мен қалалар енді қоғамдастық пошымында көрінеді. Тённис қауымдардың жойылуына, осы заманғы қалалық қоғамда бәсекелестік пен өзімшілдіктің барынша етек алуына өкініш білдіреді. Бұл ретте ол утилитаризмнің сыншысы, пессимист және консерватор болды. Тённистің қауымдастық пен қоғамдастық арасындағы айырмашылық деп көрсететіні Дюркгеймнің механикалық және органикалық бірлік арасындағы айырмашылығымен үндес.
I
Әлеуметтану дегеніміз адамды зерттеу, бірақ оның тәндік, жан дүниесіндегі мәнісін емес, әлеуметтік мәнісін зерттеу, демек, оның тәндік және жан дүниесіндегі мәнісі әлеуметтік мәніске шарт есебіндегі нәрсе ғана. Осылайша, біз бір адамдарды басқаларымен біріктіретін, оларды бірге ұстап тұратын, оларды бірлескен қам қарекеттер мен өзара қарекетке итермелейтін немесе ынталандыратын пиғылдар мен қозғаушы күштерді ғана емес, қайта, және ең алдымен, соның салдарынан пайда болатын ортақ мәністі сақтап, қолдап отыру үшін қажет адам ойының жемістерін танып, зерттеуге ұмтыламыз. Адам ойының жемістері қауым (Gemeinde), мемлекет, шіркеу тәрізді, көбіне болмыстың элементтері, кейде тіпті жаратылыстан тыс нәрсе ретінде қабылданатын маңызды пошымдармен аяқталады. ...Біздің әрқайсымыз басқа адамдармен тікелей және жанама түрде көптеген байланыстарда және қарым-қатынастарда өмір сүреміз. Біздің әрқайсымыз көп адамдарды білеміз, бірақ бүл олардың жалпы санымен салыстырғанда - аз адамдар. Мен басқа адамдарды қалай білемін?
Бұл мәселені қарастырмас бұрын, әуелі кейбір айырмашылықтарды айқындап алайық. Мен біздің айналамыздағы адамдарға қатысты төрт айырмашылықтың ішіндегі ең бастылары - білу мен білмеу, таныстық пен бейтаныстық арасындағы айырмашылық деп білемін.
1. Таныстық пен бейтаныстық (жаттық)
... Бөтен қалада, бөтен адамдар ортасында сіз аяқ астынан танысыңызды, тіпті "жақсы танысыңызды" немесе жай ғана ескі танысыңызды кездестіресіз. Әдетте, бұл - қуанышты жәйт. Онымен әңгімелесуге құмарлық бірден пайда болады, ал бөгде адаммен біз мұндай құмарлықты сирек байқаймыз - өйткені осынау бұлдыр, әлсіз тілек көбіне басқа тілде сөйлесумен тойтарылып тасталады. Егер ұшырасқан адамды сіз тек жүзтаныстық арқасында білетін болсаңыз, онда, тегінде, сіз бірінші рет (бұл соңғы рет болуы да мүмкін) онымен қол алысып амандасасыз. Және де танысыңыз басқа бір тұрғыдан - бір жолы сіз онымен кездесіп, азын-аулақ тіл қатысқаныңыздан басқа, немесе сіз оны өздеріңізді жақындастыратын кейбір қасиеттері бойынша, мысалы, кәсіп яки мамандық жағынан әріптес ретінде білетіндігіңізден басқа жағдайда - сонымен, басқа бір тұрғыдан ол сізге мүлдем бөгде адам, атап айтқанда, басқа ұлттан болып, басқа тілде сөйлейтін адам болып шығуы мүмкін: бәрібір ол - танысыңыз, тіпті, сіздер қиналып ұғынысатын және бір-біріңіздің тіліңізді нашар түсінетін болсаңыздар да солай. Біздің тіліміз таныс пен біз жай ғана білетін адамның арасындағы айырмашылықты ғажап айырады. Таныс - менің 3

танысым - мені де біледі; ал мен жай ғана білетін адам шындап келгенде мені білмейді немесе, бері салғанда, мені біле бермейді. Биік адамды - жаратылыстық мағынада да, рухани мағынада да - кеп адам керіп, біледі, алайда ол оларды көрмейді де, білмейді де, ал кейде білгісі де келмейді. Мен жай ғана білетін адам мені есінде сақтамаған; тіпті есінде қалсам да мен туралы ештеңе білмеуі де мүмкін. Не ол маған салғырт қарайды, не мен оған ұнамаймын. Ал таныстарды, керісінше, кейбіреулер достарының санатына қосады - бүл ой машығының немесе сөйлеу тәсілінің үстірттігінің айғағы, дегенмен таныстық үшін өзара ұнатып қалудың, жаттық үшін - өзара ұнатыспаудың жеңіл тенденциясы тән: бар болғаны тенденция, бірақ тенденциялар маңызды.
2. Ұнату және ұнатпау
Адамды жай ғана білу де, онымен таныс болу да біз оған жамандық тілей, немесе, керісінше, ол бізге ұнайды, сондықтан оны жақсы көреміз (бүл әлдеқайда сирек кездеседі) деген сөз емес. Біз ұнататындар мен біз ұнатпайтындардың арасы жер мен көктей. Ұнату да, ұнатпау да - эмоция, кейде оны адамға дейінгі бірдеңе деп біліп, инстинкт деп атайды; шындығында олар көбіне ең асқақ, ізгі адам үшін ерекше сезімдермен байланысты, көп жағдайда сондай сезімдерден, демек, біз ойлайтын, білетін нәрселердің бәрінен туындайды. Бұған дейін айтылғанындай, таныстық пен ұнатудың - жаттық пен ұнатпаудың арасында белгілі, нақты мәні бар өзара байланыс болады. Ұнату мен ұнатпау неғұрлым инстинкт! болса, олар сыртқы құбылыстарға, әсіресе әйелдерде, соғұрлым тәуелді бола түседі; бүл ең алдымен еркектің оларға әсерінен туындайтын сезімге қатысты, олар - оның дене пішімінен, сырт келбеті мен бет әлпетінен, оның қалай киінетінінен, өзін қалай ұстайтынынан, сөйлейтінінен, мәнері қандай екендігінен, оның даусы қалай естілетіндігінен туындайтын әсерлер. Еркектер де әйелге бір көргеннен ғашық бола береді: біреулерге әдемі пошым, екінші біреулерге тамаша бейне, тағы біреулерге жай ғана көз жанары немесе батыл сөз, енді біреулерге әдемі көйлек немесе сәнді қалпақ ұнап қалады. Алайда, тікелей инстинктік ұнату мен ұнатпауға бөтен адамдармен танысу тәжірибесі кереғар шығуы мүмкін. Бұл орайда алғашқыда жағымсыз эсер қалдырған біреу, кейін аса сүйкімді, қызықтыратын, тіпті тартымды адам болып шығуы мүмкін екендігі басшылыққа алынады; әйелдер мен қыздарда басында өздеріне ұнамаған еркекке ғаламат ынтызарлық туындайтыны бола береді, мысалы, жесір королеваның Ричард ІІІ-ге ынтызарлығы сондай. Осыдан ұзаққа сілтейтін адал махаббат, оның үстіне мәңгілік махаббат өсіп шыға ма - бұл басқа мәселе. Көбіне-көп кейінгі ащы тәжірибе қуаттайтын алғашқы әсер қалай десек те дұрыс болып шығады. Бірақ қарама-қарсы ситуация да дағдылы дерлік нәрсе: алғашқы тамаша әсер, аса бір жағымды иланым неғұрлым жақын таныса келе сағым сияқты сейіліп кетеді де, біз сыртқы жарқыраққа оп-оңай алданғанымызға опық жейміз.
Бірақ көптеген адамдар - бейтаныс, бөтен адамдар ғана емес, өзіміз білетін, бәлкім, тіпті жақсы білетін адамдар - бізде ешқандай сезім тудырмайды, бізді селқос қалдырады. Рас, селқостық үнемі қатып қалмайды, ол не ана, не мына жағына оп-оңай бет бұрады. Ұнату мен ұнатпаудың реңктері көп, әсіресе егер жоғарыда тілге тиек болған парасатты, яғни, біздің ойлы санамызда негізі бар ұнату мен ұнатпауды ескерсек солай болып шығады. Көбіне-көп былай болып шығады: біз өз жағымыздағы, өз қосынымыздағы адамдардың бәріне - біз онымен бұрыннан таныспыз ба, әлде, енді ғана танысып жатырмыз ба, соған қарамастан, оларға белгілі бір дәрежеде, азырақ та болар, іш тартамыз, олар - дауға қатысушылар, дос-жар, жерлес немесе шағын отандас, кәсібіміз бір әріптес, діндес немесе партиялас жолдас, жұмыстас әріптес болуымыз мүмкін; кейбір, әдетте, шамалы іш тартуымыз мұның өзі едәуір дәрежеде өмір тәжірибесінің молдығына байланысты - енді бір сословиеге жатуымыздың арқасында, мысалы, дворяндар санатына, немесе бір тапқа - дәулеттілерге немесе дәулетсіздерге жатуымызға қарай туындайды. Және керісінше, ұнатпау да дәл осындай жолмен, басқа қосындағылардың бәріне қатысты туындап, орын 4

алады; бұл ұнатпау көбіне, әсіресе, әңгіме нағыз күрес жайында болғанда, өшпенділікке айналып кетеді, ал өзге бір жағдайларда ұнатпау тек көбірек немқұрайдылық ретінде көрінеді, соның есебінен ол әлсірей береді, сөйтіп басқа бір себептер болған жағдайда және неғұрлым жақын танысқанда ол оп-оңай шынайы ұнатуға айналып кете алады. Екінші жағынан, өзара , ұнатуды ояту үшін жете түсінілген ортақ немесе бері салғанда жақын мүдделердің болуы, және ұнатпау үшін мүдделердің қарама-қарсы болуы жеткілікті. Мысалы, кейде көптеген адамдардың тұтынушылар ретіндегі мүдделері ортақ болып, олар сол ортақтықты сезінеді, соның салдарынан олар бір-біріне біршама ұнайды. Олардың мүддесі өндіруші мен тұтынушының мүддесіне кереғар, сондықтан оларды ұнатпайды, бұл ұнатпау тұтынушылардың бір-бірін ұнатуынан күштірек болады.
3. Сену және сенбеу
Мен назарыңызды аударғым келетін үшінші айырмашылық - біз басқа адамдарға сенеміз бе , әлде сенбейміз бе деген нәрсе. Өзімізге таныс адамға біз белгілі бір дәрежеде сенеміз, бірақ, ол көбіне әлсіз сенім, бөтен адамға белгілі бір дәрежеде сенбейміз, бірақ бүл көбіне күшті секем. Әдетте, сену ұнатудан оп-оңай және жедел туындайды, бірақ көбіне-көп мұнымызға дәл солай оп-оңай, кейде күтпеген жерден өкінуге тура келеді, ал ұнатпау сенбеуді оятады немесе бері салғанда оны күшейтеді, нәр береді, бұлдағы негізсіз нәрсе емес. Бірақ мұнда да реңк қаншама! Таңдаулылардың ілуде біреуіне ғана біз зор да шексіз сеніммен қарап, олардың даусыз адалдығына, бізге бүйрегі бұратындығына, сатып кетпейтіндігіне тас қабырғаға арқа сүйегендей үміт артамыз; және де осынау ілуде біреулер, тіпті де ылғи "біз секілді" еместігі белгілі, сондықтан оларды әдетте біз өз табымыздың, өз сословиеміздің адамдарындай ұната бермейтінімізді біледі. Адал малай, адал жар дегендеріңіз тек әдеби-поэтикалық бейнелер ғана емес, дегенмен неғұрлым қарапайым, ауылдық ортада солай атауға болатын адамдар қазіргі қаладағыдан әлдеқайда жиі ұшырасады. Алданған сенім - кейде баз кешіп кеткіңді келтіретін тағлымды, ащы тәжірибе. Бірақ сенбеу де сенімге айналып кете алады, сол сияқты алданған сенім, реніш, ыза, өшігу туғызатындығын былай қойғанда, тікелей сенбеуге, олай болмаса біз бұрынғыша сене беретін өзге адамдарға да көшірілетін сенбестікке оп-оңай айналады. Сенуге немесе сенбеуге жетелейтін тек төл тәжірибе емес, сонымен бірге өзгенің де тәжірибесі, яғни, кісінің сенуге болатын немесе "онымен араласу сақтықты қажет ететін" күмәнді абыройы, беделі. Бірақ, екінші жағынан, сенім едәуір дәрежеде араласудың өзі арқылы заттық сипатқа не болады, демек көбіне әңгіме кісі туралы емес, оның "ахуалы" туралы болып жатады, кісілік жағынан үлкен сенімге лайық болмауы да мүмкін, іскер адамның тол мүдделері оның қолынан келіп тұрғанда қарызын төлеп отыруға мәжбүр етеді: сенімге ие болу қабілеті жоғалып, қарызын төлей алу қабілетіне айналып кетеді. Қарызды төлей алу қабілеті әдетте - фирма атрибуты: фирма иесінің немесе жетекшісінің моральдық қасиеттеріне қарамастан, ол не сенімді болады, не солай деп саналады, олар кредит беру арқылы көрсетілген сенімнің арқасында, басқаша ойлауға сүбелі себептер бола тұра, жоғары бағалана береді. Осылай кісілік қасиеттерге сенім кісінің немесе фирманың қарызды төлей алуына сеніммен араластырылып жібереді. Көптеген адамдарға қаяусыз сенеміз, сонда олармен жөндеп таныс болмасақ та, олар жөнінде олардың аталмыш жерде тұратындығынан, аталмыш қызметке ие екендігінен басқа олар туралы атүсті білетінімізді басшылыққа аламыз - осының бәрі де затқа айналдырылған сенім. Егер жеке сенім әрқашанда сенген адамның кісілігімен - оның ақылымен, және әсіресе адамдарды білуімен, яғни осынау білу негізделген тәжірибемен елеулі түрде айқындалатын болса, демек, жалпы алғанда аңқылдап қалған, тәжірибесіз адам, сенуге бейім тұратындықтан не нәрсеге де сенгіш, тәжірибелі адам күмәнға бейім тұратындықтан әрең-әрең сенетін болса - затқа айналған сенім тұсында бұл айырмашылық жайына қалады. Біз өзіміз мініп келе жатқан пойыздың машинисін, өзіміз жүзіп келе жатқан кеменің капитанын немесе штурманын білмейміз, көп жағдайда біз ақыл-кеңес алып қана 5

қоймай, сондай-ақ, хирургиялық жолмен емдеу үшін өміріміз бен денемізді сеніп тапсыратын дәрігердің кім екенін білмейміз; көбіне біз өзіміздің ісімізді жүргізуге тапсыратын адвокатты, ол-ол ма, біздің пайдамызға немесе басқаның пайдасына шешім шығаратын, өзіміздің құқығымыз бен абыройымызды қалпына келтіреді деп үміттеніп, көмек күткен қазының да кім екенін білмейміз. Осынау жағдайлардың барлығында да біз өзіміз сенген адам: 1) көмектесе алады және 2) бізге көмектескісі келеді деп үміттенеміз. "Көмектесе алады" дегенге келсек, біздің оған сенуіміздің негізі бар: а) өйткені бұл оның кәсібі - егер ол дәрігер, адвокат, қазы болмаса, оған өзін дәрігер, адвокат, қазы деп атауға кім жол береді? - етікші, слесарь, тігінші, әдетте, өз кәсібін біледі ғой. Біздің ісіміз неғұрлым күрделі болса, соғұрлым аталмыш еркектің немесе аталмыш әйелдің кәсіптік қызметіне, олардың сол қызметті алуына мүмкіндік берген: ә)емтиханға, б) тәжірибеге, в) беделіне, г) жеке кеңестері мен ұсыныстарына сенеміз. Рас, машинист пен капитанға келгенде көбіне-көп әңгіме ә) және б) жөнінде ғана болады. Ал, "көмектескісі келеді" дегенге келетін болсақ, біз, біріншіден, әдеттегі моральдық қасиеттерге және біз сенетін адам солардың минимумына ие болмаса, қазіргідей бола алуы екіталай ғой дегенге иек артамыз. Екіншіден, оның жеке мүдделері - материалдық та, идеалдық та мүдделері сонымен тығыз байланысты, және де олар көбіне-көп бірігіп, тұтасып кетеді. Бірақ біз өзіміздің сабырлылығымыздың, қауіпсіздік сезіміміздің, демек, келтіретін уәделеріміздің негізінде тағы бірдеңелердің жатқандығын тез байқаймыз, бірақ олар туралы, рас, бас қатыра бермейміз, ол бірдеңе, атап айтқанда, әлеуметтік еріктің үлкен үш жүйесінің, әрқилы дәрежеде болса да, жүйелі де сенімді қызмет атқаруына сенім, ол жүйелерді мен тәртіп, құқық және мораль деп атаймын, және де соңғы екі жүйе - құқықтық және инсанияттық тәртіптер біріншісінің дамыған, қалыптасқан пошымдары.
4. Байланыстылық
Енді мен алғашқы үшеуінен бөліп алуға болмайтын, ішінара солардың өзінде бар төртінші айырмашылыққа, атап айтқанда, мен басқа адамдармен әйтеуір бір дәнекермен "байланыстымын" ба, әлде олардан бостанмын ба деген мәселеге көшемін. Бірлесу, байланысу бостандыққа қарама-қарсы, ол міндеттену, тиісті болу, рұқсат берілмеу деген сөз; ал бұларда біздің алдымыздан бірлесудің алуандығы ашылады, тегі әрқилы байланыстылық арқылы туындайды, оларды біз сондай-ақ әлеуметтік мәністердің түрі немесе адамды басқа адамдармен біріктіретін пошымдары деп атаймыз. Адамның басқа адамдармен байланысты болатыны, ол солармен байланысты екендігін білетіндіктен; ол мұны не көбірек дәрежеде сезім арқылы не көбірек дәрежеде ой арқылы біледі; осыдан міндеттілік, тиістілік, жол бермеушілік сезімі немесе соларды анық түсіну және теріс нәрсенің құқыққа қарсы, заңға қарсы және ақыр соңында жалпы құқыққа томпақ, инсаниятқа томпақ нәрсенің, ұят қарекеттер мен мінез-құлықтың салдарынан әділ түрде жирену туындайды.
Байланыстылық - барлық әлеуметтік байланыстарды олардың төл мағынасында емес, жалпы мағынада қалай түсіну керектігін білдіретін бейнелі сөз. Адам баласының басқаға табын болатыны оның толық тәуелділік ахуалының айғағы бола алады - бұл да бейнелі сөз, оның мәні онда не төл ырық болады, не өзінің барлық талап-тілектерінде басқа біреуге тәуелді болғандықтан, ондай ырыққа не бола алмайды. Нәрестенің және кішкене сәбидің анасына және оған анасы секілді қамқорлық жасайтын басқа да адамдарға тәуелділігі (ол біртіндеп азаяды) - осы тектен айдан анық факт. Тәуелділіктің осындай басқа да пошымдары бар, ондайда бір адамның қуанышы мен қайғысы оның өзінікіне емес, басқаның ырқына көбірек дәрежеде байланысты болады. Таза күйінде бұл кіріптарлықтан, құлдықтан және тағы сол сияқтылардан көрінеді, ал, ең анық та дөрекі түрде - бұрын құлдарға және қазіргі кезде ауыр қылмыс жасағандарды алып жүргенде қолданылатын жазадан - денесін бұғаулаудан көрінеді. Себебі өзінің толық ынжықтығы болуы мүмкін өз ырқы бойынша қарекет жасауға қабілетсіздік туралы, гипноздалған 6

адамдар туралы, жыныстық тәуелділік және тағы басқалар туралы біз осы мағынада айтамыз.
5. Әлеуметтік байланыстылық
Әлеуметтік байланыстылық өзара тәуелділікке айналуға ұмтылады, мұның мәні мынадай: біреудің ырқы басқаның ырқын ынталандыра яки шырмай отырып немесе соның екеуін де жасай отырып оған ықпал етеді; ал егер біреудің ырқы басқаның ырқымен сәйкес келсе, бірігіп немесе араласып кетсе, онда ортақ ырық пайда болады, оның біртұтас ырық деп түсінілуі мүмкін, өйткені ол өзара байланысты - себебі ол жорамалдап, талап етеді, демек, Б ырқына сәйкес А ырқына және А ырқына сәйкес Б ырқына ие болуды қалайды. Бұл екі индивидтің (бұдан былай оларды біз кісілер деп атаймыз) әрқайсысының басқасы жөніндегі, демек екеуінің к бір-бірі жөніндегі ырқы мен ісіне қатысты әлеуметтік ырқының көрінуінің ең қарапайым оқиғасы. Дәл солай бір кісі екінші кісімен байланысты болғаны секілді, ол көптеген кісілермен байланысты, ал, олар өз кезегінде, бір-бірімен байланысты бола алады, демек осы көпшілікке кіретін әрбір жеке кісінің ырқы жиынтық ырықтың бір бөлігі болып табылады және бір мезгілде жиынтық ырықпен анықталады, соған тәуелді болады...
II
Айырбас әлеуметтік байланыстылықтың аса қарапайым көрінісі ретінде
... Бірақ кез-келген өзара қызметті және кез-келген өзара жәрдемді айырбас деп түсінсек, онда кез-келген бірлескен өмір де өзара қызмет пен жәрдемнің үздіксіз айырбасы екендігі айдан анық және де бірлескен өмір екеуара ғана болса, тіпті көбірек анық; бір мезгілде екі жақтың елеулі себебі (ең қарапайым жағдайда екі кісі ойда болғанда) - басқадан қызмет күтіп, соны талап ету болмаған немесе басқалардың көмегі арқылы күту, талап ету, мәжбүрлеу (сондай-ақ аталмыш индивидті байланыстыратын, яғни оны басқалармен біріктіретін және қажетіне қарай басқаның орнына жүретін жиынтықтан күту мен талап ету) арасындағы айырмашылық анық бола түседі, басқаның, басқалардың және тұтас көпшіліктің пайдасына өзіңнің тілегің мен қалауың, тіпті осы тілегің мен қалауың - бері салғанда солай деп санау сіңіп кеткен - басқаның немесе басқалардың сондай тілегі мен қалауынан нәр алған кезде де солай болады. Мұндай тілек пен қалаудың нәтижесі басқа индивидке немесе басқа индивидтер жөніндегі мүлдем басқа позиция болып табылады. Ол позиция өздігінен-ақ ананың балаға, ол әлі парықсыз сәби кезінде одан ештеңе күтпейтін және талап етпейтін махаббаты сияқты шүбәсіз, ал оның есі кіріп, парасатқа ие болған кезде, ондай махаббат болған күнде де, ол айқындаушы рөл атқармайды. Жалғыз махаббат өздігінен байланыстыра алмайды. Қатты ұнату мен бүйрегі бұрып түру да сол секілді; өзара махаббатсыз махаббат қатып-семіп қалады, бірақ ол, қайрансыз үмітті, сүйікті адамының бар екендігін білуді ғана талғажау етіп, әупірімдеп өмір сүре береді, өйткені сүйіктісі үшін жақсылық тілеумен қатар, әсіресе жыныстық махаббатта, өзіне де ләззат тілейді; жыныстық махаббатта ынтызарлық неғұрлым күшті болса, соғұрлым күштірек өшпенділікке айналады, өйткені бұндай жағдайда ол - өзін-өзі жақсы көру көбіне өзін өлтіріп жіберу ырқын туғызатыны секілді, азғындаған махаббат.
2. Әлеуметтік байланыстылықтың туындайтын және ең жоғары түрлерінде әрқашанда бір элемент бар: оны, бір жағынан, өзара септесу, өзара көмек немесе, бері салғанда, қалыс, яғни бейбіт қызмет; екінші жағынан, индивидуалдық ырықты айқындайтын - байланысты (әлеуметтік) ырық деп анықтауға болады. Осылайша байланыстылық пен өзаралықты мынадан сезініп, танып білуге болады: әріптестің (қатысушының, мүшенің) оларға сәйкес келмейтін, тіпті оларға қарсы бағытталған қылығы әрқашан басқаның немесе басқалардың, сол арқылы, орнығып үлгерген болса, бүтіннің өзінің қарсы қарекетін туындатады, және ол қарсы қарекет бүтіннің тіршілігі жеке кісінің мінез-құлқына 7

неғұрлым азырақ тәуелді болса, соғұрлым бет қаратпас болады. Мысалы, екі адамның достығы, көбінесе некеде (ол, өз кезегінде, жақын-жұрағаттардың әлеуметтік ырқына байланысты болғанымен) әрбір әріптестің мінез-құлқына тәуелді болады және солар оны бұзуы мүмкін.
Керісінше, қоғамда жеке кісі, әдетте, ештеңе тындыра алмайды, тек бірнеше, көп адамның, бұқараның мінез-құлқы ғана оның тіршілігін нығайтады немесе қауіп төндіреді: бұл арада өзін көрсететін нәрсе - көпшілік пен азшылықтың арасындағы қарама-қарсылық, көпшіліктің өмір сүріп отырған бүтінді сақтағысы немесе өзгерткісі келе ме, және де өзінің ырқын азшылыққа бүтіннің ырқы ретінде таңу үшін көпшілік жеткілікті күшті ме дегендегі айырмашылық. Индивидтің немесе адамдардың бөлігінің (азшылықтың) әлеуметтік ырыққа қарсы бағытталған мінез-құлқы оған тиісінше үн қату үшін жеткілікті белгілі бір көпшіліктің наразылығын тудыратынын түсіну қажет болатын ахуал әдеттегі нәрсе; мұндай ахуалда көпшілік, тіпті оған азшылықтың айтарлықтай ырқы қарсы тұрса да, объективті түрде жиынтық ырықты көрсететін болады. Бірақ әлеуметтану тұрғысынан бір принципті белгілеп, күлбілтелемей анықтап алу маңыздырақ, ол принципке сәйкес көпшіліктің немесе ерекше (басым) көпшіліктің ырқы бүкіл "кеңестің" немесе бүкіл корпорацияның ырқы деп саналып, шешім қабылданғаннан кейін қарама-қайшылық, бері салғанда, алғашқы кезде және уақытша алып тасталатындай етілуге тиіс.
III
1. Әлеуметтік мәністер
Ерекше ғылым ретінде әлеуметтанудың өзінің ерекше тақырыбы бар: олар әлеуметтік өмірден, тек қана әлеуметтік өмірден туындайтын "заттар". Олар - адами ойланудың жемісі және тек адами ойлану үшін болады, бірақ бірінші кезекте олар өздеріне үстемдік ететін бірдеңе ретінде ойлайтын және сайып келгенде, оларға ырыққа ие болған және қарекет жасауға қабілетті, тұлға болып көрінетін ортақ нәрсеге есімін берген әлеуметтік байланысты адамдардың өзінің ойлануы үшін тіршілік етеді.
Осынау әлеуметтік заттардың немесе тұлғалардың тіршілік ету тәсілі өзара байланысты адамдар оларға табыну үшін - мейлі ол жануарлар бейнесінде, адам бейнесінде немесе жануарлар мен адам белгілерін ұштастыратын бейнеде болсын, - елестететін, ойлап табатын және туындайтын құдайлардың тіршілік ету тәсілінен айнымайды. Бірақ анық айырмашылық та бар: адамдар табынатын құдайлар, адамдар оған сенуді қойғанда немесе құдайдың нақты бар екендігіне сенбейтін болғанда, олар үшін жоқ болып шығады... Керісінше, біз әлеуметтік "мәністер" деп атаған нәрсе, ондай сенімге немесе қиялға мұқтаж емес - олардың қиялдағы мазмұнын анық танып-білгенде ортақ ырық пен қарекеттің субъекті ретінде оларды ойға алып, қалауға болады...
2. Адам ырқы
Біз жаратылыстық және бастапқы деп түсінетін бүл жалпы адамзаттық ырық, қалау қабілеті істей алу қабілетінде жүзеге асады және елеулі түрде сонымен ықпалдастыққа байланысты. Бүкіл рух, тіпті ең қарапайым адамның рухы істей алу қабілетімен осыған сәйкес - ырық арқылы білдіріледі: оның ой машығын, жан дүниесін, ұжданын ол оқып-білген нәрселер ғана емес, сондай-ақ -- қабылданған шешімдермен байланысты болса да - ол бұрын өткен, бірақ оған әлі де ықпал ететін ата-бабаларынан, ізашарларынан мұраға қалған ойлау мен түйсіну тәсілі де қалыптастырады. Міне сондықтан мен осылай түсінілетін ырықты адамның мәністік ырқы деп атап, оны ырықтың басқа бір тұрпаты - таңдау ырқына қарама-қарсы қоямын: онда басым және тіпті жетекші рөлді ойлау атқарады. Таңдау ырқы дегеніміз ұтымды ырық, ал ұтымды ырықты парасатты ырықтан жақсылап ажырата білу керек: терең тұғырлары мәністік ырықта жататын санадан тыс 8

себептермен тамаша үйлеседі; ұтымды ырық ондайларды өзіне кедергі жасайтын элементтер деп серпіп тастап, мүмкіндігінше анық түсінілген болуға ұмтылады...
3. Қауымдастық және қоғам
Әңгіме парықсыз ырыққа парасатты ырықты қарсы қою жөнінде емес, өйткені мәністік ырықта да парасат бар, ол-ол ма - парасат мәністік ырықта өзінің суреткерлік немесе инсанияттық кемеңгердің рухы ретінде творчестволық, жасампаз, шебер ырық пен қызмет түрінде шешек атуына дейін-ақ қалыптасады; ал мәністік ырық дегеніңіз аса қарапайым пошымдарында тек тікелей, жалындаған және сонымен бір мезгілде ырық пен қызмет қана; таңдау ырқы үшін, керісінше, көбіне-көп тән. Оны шығармашылыққа кереғар яғни механикалық жұмыс ерекшелейді, және әуейілік, айла-шарғы, қулық-сұмдық торы, жалғандық және бір ғана міндеті - өзіміз қалайтын салдарға жету, практикалық мақсаттарымызға сәйкес келу болатын құралдарды жасауға бағытталған нәрсенің бәрі туралы айтқан кезде біздің тіліміз (басқа да тілдер тәрізді) айырманы тап басады...
Сонымен, мәністік ырық басым түсетін байланыстылықтың барлық түрін мен қауымдастық (Gemeinschaft), ал, таңдау ырқы арқылы қалыптасатын немесе сонымен елеулі түрде байланысты нәрсенің бәрін - қоғам (Gesellschaft) деп атаймын, және де екі ұғым да мәнісі мен тенденциясы жағынан алғанда байланыстылықтың әрқилы реңкі ғана.
IV
1. Қарым-қатынас, жиынтық, корпорация
Мен төмендегідей әлеуметтік мәністерді немесе пошымдарды айырып көрсетемін:
1. қарым-қатынастар;
2. жиынтықтар;
3. корпорациялар немесе бірігулер (одақтар, бірлестіктер, серіктестіктер).
Бұл топтастырып жіктеу мына айырмашылыққа негізделген, үшінші тектердің мәнісі әрқашан біртүтас нақты ырықты қалыптастыра алатын кісіге ұқсастығы бойынша ойға оралады, ол ырық ретінде өзіне бағынышты кісілерді (жаратылыстық немесе жасанды) сондай ырыққа сәйкес қылық жасап, мәжбүрлейді, бүл орайда оның ішке немесе сыртқа бағытталғандығының бәрібір.
Әлеуметтік қатынастардың пошымында қатынастың өзі, тіпті ол ерекше атаумен бөліп көрсетілсе де, ойға басқаша оралады. Оның мәнісіне оның субъектілері немесе оның иелері - қарым-қатынастың мүшелері - бүл қарым-қатынасты санасымен түсінетіні жатады (қалай болғанда да), өйткені олар соны шындап қалайды және сол арқылы оның орын алып отырғанын бекітеді. Бұл бекітуге өзінің аяқталуын кісілік біртұтастықтан табатын, ырқы жеткілікті және қарекет жасай алатын корпорациядан табатын нәрсенің ұрықтық пошымы болады. Жиынтық - қарым-қатынас пен корпорацияның арасындағы аралық пошым. Ол корпорация тәрізді, өзара байланысты толып жатқан нәрселерді қамтитын әлдене коп ретінде елестейді, нәтижесінде ортақ ұмтылыс, тілек, ұнату мен ұнатпау, қысқасы, ортақ сезім мен ортақ ойлау машығы пайда болады; бірақ, жиынтық шын ырық әміріне қабілетті емес, ол қандай да бір бірлестік "ұйымдаспайынша", қандай да бір комитет немесе кеңес құрмайынша ешқандай шешім қабылдай алмайды.
2. Әлеуметтік қатынас: серіктестік тұрпатындағы және үстемдік тұрпатындағы қауымдық және қоғамдық қатынас 9

Әлеуметтік қатынас - барынша жалпылама және қарапайым әлеуметтік мәніс немесе пошым. Бірақ оның тамыры өте тереңде жатыр; өйткені ол ішінара адамдар арасындағы шара байланыстың, өзара тәуелділіктің және өзара татулықтың себептері тәрізді өмірдің бастапқы, жаратылыстық, нақты жағдайларына, ішінара - терең, неғұрлым ортақ, аса қажетті адамдық қажеттіліктерге негізделген. Бұлардың екеуі де түсінуге, рас, әртүрлі салдарлармен жетеді. Жаратылыстық қатынас жағдайында, мысалы, бұл адам - менің бауырым, өйткені мен екеуміз бір анадан туғанымызды білемін, немесе ол - менің балдызым, не әкеміз, не шешеміз бөлек бауыр, асырап алынған бауыр, емшектес бауыр (мұның жаратылыстық туыс екендігі кемдеу, өйткені басқа, таза жаратылыстық емес өзара байланыстан шығарылады) болғанда әдетте мен оған жақын екендігімді сеземін, нақ соның арқасында бір-бірімізбен өзара байланысты болғандықтан, біздің әрқайсысымыз екіншіміздің бар екендігіне оң көзбен қараймыз, демек, біз бір-бірімізді білеміз, белгілі бір дәрежеге дейін бір-бірімізге ұнаймыз, өзара іш тартамыз, сенеміз, ал болашақта біздің ортақ құндылықтарымыз - айталық, имениені бірлесіп басқару құқығы өзара бөлісуге тура келетін мирастық игіліктер болуы мүмкін, және де бүл арада мінсіз игіліктер де есепке алынады. Қалай болған күнде де, осы тектес әрбір қатынас, тіпті екі-ақ адамның арасында болса да, бөлек бір нәрсе ретінде әлеуметтік қатынасты танып-біліп, мойындауға, осы әдетте белгілі бір өзара қарекет әркімнің басқадан күтетінін және талап етілетін немесе басқа жөнінде өзіңнен күтілетін және талап етілетін қарекет жасалуға тиіс екендігін білуге жетелейді. Осы арада әркім өзі дәмететін, бірақ басқа да нақ солай дәмететін "құқықтардың", оның ойынша басқа адам орындауға тиісті, бірақ сол да бұдан соны күтетінін біліп, өзіне де жүктейтін "міндеттердің" ұрығы жатыр...
Таза да абстрактылы шарттық қатынаста шарт жасасатындар, керісінше, бөлек-бөлек кісілер ретінде елестейді, олар осыған дейін де және қазір де барлық басқа жағынан бір-біріне тәуелді болған емес, тәуелді де емес, бір-біріне мүлдем жат және жалпы - бұрын да, қазірде де барлық басқа жағынан бір-бірі жөнінде дұшпандық ниетте. Do ut des - мұндай қарым-қатынастың бірден-бір принципі: менің сен үшін жасайтыным, сенің - бір мезгілде, өткенде немесе кейін - жауап қарекетіңді жасату құралы ғана, расын айтқанда, менің тілегім де, қалауым да сол ғана; менің мақсатым - сенікін қолыма түсіру, ал өзімдікін құрал ретінде, әлбетте, амалсыздан беремін; менің ырқымды белгілейтін себеп - тек ойдағы салдар ғана. Бүл таңдау ырқының аса қарапайым пошымы.
Бірінші тұрпат қатынастары қауым ұғымына, екінші тұрпат қатынастары - қоғам ұғымына жақын; қауымдық және қоғамдық қатынастар осылайша ажыратылады. Бірақ бұлардың қай-қайсысы да, өз кезегінде, олардың алғышарттары ырық пен істей білу қабілетінің, билік пен беделдің арасындағы іс жүзіндегі (азды-көпті мінсіз) теңдік немесе елеулі теңсіздік пе, соған байланысты әртүрлі бола береді. Осыған сәйкес, серіктестік тұрпатындағы әлеуметтік қатынас пен үстемдік тұрпатындағы әлеуметтік қатынас ажыратылады. Сол айырмашылықтарды қарастырайық.
А. Қауымдық қатынастар
а) Серіктестік тұрпат. Серіктестік тұрпатының ең қарапайым пошымын туыстық, жора-жолдастық, достық қарым-қатынаста бірге өмір сүретін жұп құрайды, мұндай жұптар егер адамдарды жас мөлшері, жынысы, қызметі, ойлау машығы, мұраты жақындастырса, әсіресе, оларды ортақ идея біріктірсе, бәрінен оңай қалыптасады. Аңыздар мен тарихта мұндай жұптар толып жатыр; ежелгі гректердің жұптағы достық, жолдастық қарым-қатынасы, мысалы, Ахиллес пен Патроклдың, Орест пен Пиладтың, Эпаминод пен Пелопидтің арасындағы достықты қатты құрметтегені соншалық, тіпті Аристотельге: кімнің достары болса, соның досы жоқ деген парадоксты теліген. Неміс тілі мен әдебиеті эллиндер жырлаған, ортақ қуаныш пен ортақ қайғы тең бөлісілетін қарым-қатынастарды бауырлар қатынасы деп атағанды жөн көреді: біз оларды тәжірибе тарапынан гөрі идеал 10

туралы ұғым тұрғысынан тезірек көріп, себепке көбірек, мотивке азырақ көңіл бөлеміз, және бұл орынды да, өйткені бауырлар, шынында да, ең жаратылыстық, демек, ең ықтимал достық жұпты бәрінен көп құрайды.
б) Үстемдік тұрпат. Халықтың барлық жіктерінің күнделікті өмірінде мәдениеттің дамуының барлық сатысында әкенің балаға қатынасын байқауға болады, ол әрқашан қорғаушылық қатынас болып табылады - және бала неғұрлым әлсіз болса, қорғаушылық сол шамада күшейе түседі, өйткені ол қорғанышқа көбірек мұқтаж: қорғаныш өзінің шарты ретінде әрқашан үстемдіктің болуын көздейді, өйткені қорғауды тек жүйелі негізде ғана іске асыруға болады, мұндайда қорғалушы өзінің қорғаушысының нұсқауларына, тіпті бұйрықтарына құлақ қояды; кез-келген үстемдік зорлық-зомбылықты қолдануға оңай ұласатындықтан, әкелік қарым-қатынас, аналық қарым-қатынас секілді, оған сүйіспеншілігімен, мейірбандығымен, қарсылық көрсетеді, бұлар әдетте, тәуір көрудің немесе қорғаудың кез-келген басқа объектісіне қарағанда, оз перзентіне хайуандық-вегатативтік сипаттағы себептер бойынша көбірек сыйланады. Алайда, әкелік қатынастың ортақ мағынасы басқа да ішкі туыстық қорғаушылық қатынастарына да оңай таралады: мәселен, өгей әке, асырап алған әке, отбасының ақсақалы, қамқоршы (рас, соңғысы, заң бойынша әкені алмастырғанымен, қамқорындағымен міндетті түрде қауымдық қатынаста бола бермейді). Әкенің абыройы - кез-келген, соның ішінде өзге негіздері бар, қауымдық беделдің, әсіресе, священник беделінің прототипі. Бұның себебі ең алдымен мынада: мифтік түсініктер әкені Олимпке немесе Аспанға көтеріп, құдай мен адамдардың түп атасы ретінде қисапсыз балаларды, яки - кемірек сезімдік, кемірек әспеттелген пошымда - жалғыз баланы телиді, сол ұл политеизмді жеңіп шыққаннан кейін оны әкесімен түп-түгел барлық жағынан теңестіреді. Ерте христиандықта барлық епископтарға берілетін "папа" деген есімді римдік-католиктік шіркеу рухани абыройдың шыңы еткендігіне таңырқауға болмайды, ал шығыс шіркеулерінде барлық дін қызметкерлері - әсіресе, әрине, жоғарылар - қарапайым тілде "папа" (поп) деп аталады. Дүниауи және саяси үстемдік те, діни үстемдікпен жиі шатастырылатынын және қасиеттелуі жағынан одан кем түспейтінін былай қойғанда, көбіне-көп әкелік мейірбандық сипатын қабылдайды, бұны "Landesvater" термині бәрінен жақсы тұжырымдайды. Әке беделі - тегі ерекше беделдің, үлкендер мен ақсақалдардың беделінің ең жоғары пошымы, жас мөлшерінің абыройы да өзінің ең мінсіз көрінісін нақ әке абыройынан табады. Шіркеу қауымындағы "пресвитер" (Gemeinwesen), ал, дүниауи қауымда - "сенатор" сөзінің ерекше мағынасы осыдан түсінікті болады.
б) Аралас тұрпат қатынастары. Кейбір қауымдық қатынастарда үстемдіктің мәнісі мен серіктестіктің мәнісі, тегінде, араласып кететін секілді: мысалы, жыныстық қажеттілікпен байланысты аса маңызды ең қарапайым қауымдық қатынаста, яғни, ұрпақ жалғастыруда - еркек пен әйелдің арасындағы ұзаққа созылған қарым-қатынаста, мейлі ол, неке деп немесе басқа деп аталса да, тегінде, солай болып жүр.
Б. Қоғамдық қатынастар
Серіктестіктің мәнісі мен үстемдіктің мәнісінің арасындағы айырмашылық сондай-ақ қоғамдық қатынастарда да байқалады және тек қана үстемдік еркін шарт арқылы орнатыла алатындығынан шығарыла алады, ол еңбек шарты секілді жекелеген кісілердің арасында болсын, немесе көп адамдардың өз әміршісін мойындайтын және оған сөзсіз немесе белгілі бір шартпен бағынатын келісім болсын бәрібір, бүл олардың бірлігін кім яки не тікелей бейнелейтіндігіне қарамастан, ол жекелеген жаратылыстық кісі немесе бір ұжымдық тұлға - ырқы жеткілікті және қарекет жасай алатын, бүкіл жиынтығында көрінетін кеңес немесе корпорация екендігіне қарамастан бәрібір. Қоғамдық үстемдік өздерінің төл мағынасындағы мемлекетте, яғни, осы заманғы мемлекетте әбден толысады; оның алдында көптеген басқа мемлекеттік пошымдар болып, олар осы заманғы пошымға ұмтылған, сөйтіп, ақырында, оған демократиялық республика пошымында ие болған, бүл 11

пошымда ол өзінің қоғамдық негізінің шекарасынан биіктеп келеді. Алайда, іс жүзіндегі үстемдік енді қарапайым қоғамдық қатынастың салдарынан туындайды, онда уағдаласушы екі жақтың арасындағыдай, мысалы, еңбек шартында, әсіресе ол жекелеген "жұмыс беруін" мен жекелеген "жалдамалы жұмыскер" арасында жасалғандағыдай, немесе "бітім шарты" нәтижесінде жеңімпаз бон жеңілген жақтың арасында қалыптасатын жағдайдағыдай, биліктің бөлінісі жүреді; бұлар алдамшы шарттар, іс жүзінде олардың ту сыртында мәжбүрлеу мен қатаң қатынас тұрады.
3. Жиынтық
Әлеуметтік мәністің немесе пошымның екінші ұғымы жиынтық ұғымы болып табылады. Мен оны жаратылыстық, жан дүниелік және әлеуметтік жиынтық деп бөлемін. Біздің ұғымға тек әлеуметтік жиынтықтың ғана тікелей қатысы бар, алайда, олар бір бөлігінде жаратылыстық, бір бөлігінде жан дүниелік жиынтыққа, бір бөлігінде бір мезгілде олардың екеуіне де негізделеді. Өйткені әлеуметтік жиынтықтың мәнісі мынада: оның іргетасын құрайтын жаратылыстық және жан дүниелік қатынастар саналы түрде қабылданады, демек, соларды саналы түрде қалайды. Бүл құбылыс халық өмірі өтіп жататын барлық жерде, ортақтықтың сан алуан пошымдарында, мысалы, тілде, өмір салты мен әдет-ғүрыптарда, діни соқыр сенімде, бірақ ең алдымен бір халықтың бөліктерін бір-бірінен айырып тұратын - біршама дәрежеге дейін объективті, бірақ қандайда бір шамада олардың санасында - ерекшеліктерде, атап айтқанда, белгілі бір жіктерді ең жоғары, текті, үстем деп бөліп көрсететін ерекшеліктерде байқалады. Мәселен, сословиелік сана - бұл әрқашан бірінші кезекте үстем сословиелердің санасы, және ол неғұрлым анық түрде менмендік пен тәкаппарлықтан - сезімдерден, олардың үстемдігі астындағы "төменгі" сословиелердің момындығы мен ізеті қарсы тұратын сезімдерден көрінеді, бірақ бұл қожайындар сословиелері солай деп құрметтелетін кез бойына, олардың артықшылығына немесе тіпті олардың шығу тегі құдайдан екендігіне сенетін кез бойына ғана созылады. Жиынтыққа сондай-ақ қауым мен қоғам ұғымдары да қолданыла алады.
Әлеуметтік жиынтықтардың қауымдық сипаты болатындығы, оларға кіретіндер оларды табиғаттан берілген немесе жаратылыстан тыс ырықпен жаратылғандар деп ойлайтындығынан; ең қарапайым және аңғал түрінде бүл Үндістанның касталық құрылысында көрініс береді. Онда әлдебір кәсіптік сословиеге жату дүниеге келу фактысының өзі секілді табиғи қажеттілік болып саналады, және оның құрамына кіру ойланып жататын нәрсе емес, өйткені, кәсіптік сословие - үлкен бір отбасы: оның жұмысы мен күнкөріс көзін табу тәсілі, ол тіпті ұрлық болса да, сақтап, қолдап отыруға тиісті мұра болып табылады. Мұндай жағдайдың іздерін кез-келген сословиелік құрылыстан табуға болады, өйткені тумысынан бар барлық әлеуметтік қатынастардан абсолютті ара ажырату сирек болады және көбіне мүмкін де емес. Сондықтан, адам әдетте өзінің ата-анасы мен ата-бабалары құрамында болған, "құдай" оларға өз тағдыры ретінде белгілеп берген сословиеге жататындығына көнеді де, оларды көбіне ауыртпалық деп білгенімен, дағды мен тәжірибе оның өзгермейтіндігін оңайлатады. Ол-ол ма, осы шек ішінде, онда өзін қыспақтағыдай сезсе де, жоғары сословиелік сана сол сословиенің өмір сүру фактысын мақұлдай алады, бүл бір жағынан, өздерінің кейбір оң тұрғыдағы қасиеттерінің немесе жақсылықтарының үстемдік етуші сословиеде жоқ екенін байқап, әшкерелеп, өздерінікін дәріптеуден, екінші жағынан, өздерінің ерекше қабілеттерін, мысалы, өнерге, қолөнерге қабілетін, сондай-ақ өздерінің ар-намысын саналы түрде түсініп, оларды бері салғанда, басқа сословиелердің, соның ішінде үстемдік етуші сословиелердің абыройына тең деп санап, олардың мойындалуына күш салатынынан көрінеді.
Осылайша, таптық күрес - сословиелер арасындағы күрестің барған сайын саналы бола бастаған және жалпыға ортақ пошымы. Бірақ атап көрсетілген сана тікелей күрессіз де алуан түрде көрінеді: мәселен, тұлдыры жоқ адамдардың зор бұқарасы өзін негізінен 12

халықпыз деп біледі, меншік пен ләззат иесі боп табылатын ат төбеліндей топ өзін негізінен, қоғам ретінде біледі, дегенмен екі ұғым да екеуі ортақ, бәрін қамтитын бір нәрсені білдіреді. Бұл мағынада алғанда "халық", сондай-ақ сословие неғұрлым қауымдық сипатқа, ал сондай-ақ осында көрсетілген мағынада түсінілетін қоғам да, тап та неғұрлым қоғамдық сипатқа ие болады.
4. Корпорация
Таза әлеуметтанудың үшінші, ең маңызды пәні - бұл бірлесу, немесе басқа ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.