Өтпелі кезеңдегі және бүгінгі таңдағы газет полемикасының басты тақырыптары мен көтерген мәселелері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... 3.5
І Тарау
Полемика және оның теориялық сипаты ... 6.23
ІІ Тарау
Ұлт мүддесімен өрнектелген полемика ... .24.57
ІІІ Тарау
Қазақ баспасөзі полемикасы мен түрік баспасөзі
полемикасының ұқсастықтары мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58.71
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ...72.75
Сілтемелер мен пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76.79
І Тарау
Полемика және оның теориялық сипаты ... 6.23
ІІ Тарау
Ұлт мүддесімен өрнектелген полемика ... .24.57
ІІІ Тарау
Қазақ баспасөзі полемикасы мен түрік баспасөзі
полемикасының ұқсастықтары мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58.71
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ...72.75
Сілтемелер мен пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76.79
Полемика бүгінгі таңда зерттелуге сұранып тұрған ең өзекті тақырыптардың бірі. С.И. Ожеговтың сөздігінде полемикаға «полемика – спор при обсуждений, выяснении каких-либо проблем, вопросов»[1],-деген анықтама беріледі. Яғни полемика қоғамдағы белгілі бір проблемалар мен туындаған сұрақтар төңірегіндегі талас-тартыс, дау-дамай, мәселені шешудегі, анықтаудағы қарама қарсы пікірлердің тоғысуы.
Жалпы қоғам бар жерде дау-дамай да, пікірталас та болады. Бұл өмірдің заңы. Тіпті өсудің, дамудың заңы.
Пікірталас - ауызға келгенді айта беру, айтқыза беру емес, негізгі ұсынылған тақырыпты, мәселені айқындауға қажетті ой-пікірді білдіруді мақсат етеді. Алаштың білімдар тұлғаларының бірі А. Байтұрсынұлы: «Талас-тартыс – табиғаттың негізгі заңы. Тілеусіз, мақсатсыз адам болмаған соң, талассыз тартыссыз да адам жоқ» [2],-дейді. Қазақ баспасөзіндегі алғашқы айбынды полемика ХХ ғасырдың бас кезеңдерінде өріс алып, Алаш және Алашорда зиялыларының арасында «Сары арқа », «Қазақ»газеттері арасында саяси мәселелер төңірегінде өрбіп, «Айқап» журналы мен «Қазақ» газеті арасындағы үлкен дауға ұласқан. Қазақ баспасөзі тарихындағы және қазіргі қоғамдағы полемика қоғамның өзекті мәселелерін сөз етіп, өздерінің өткір сындары арқылы, қарама-қарсы ой-пікірлері мен көзқарастары негізінде хат жазысып, қоғамның шынайы бет-пердесін ашуға, ақиқатты тануға талпынған. Қазақтың көзі қарақты публицистерінің тың ойларынан бастау алған полемика бүгінгі тәуелсіз ел баспасөзінде жаңаша сипаттармен нақышталып, публицистиканың жаңа қырларын ашуда, қаламгерлердің шеберлігін шыңдауда, баспасөздің оқырманмен байланысын жетілдіруде елеулі рөл атқарып отыр.
Жалпы қоғам бар жерде дау-дамай да, пікірталас та болады. Бұл өмірдің заңы. Тіпті өсудің, дамудың заңы.
Пікірталас - ауызға келгенді айта беру, айтқыза беру емес, негізгі ұсынылған тақырыпты, мәселені айқындауға қажетті ой-пікірді білдіруді мақсат етеді. Алаштың білімдар тұлғаларының бірі А. Байтұрсынұлы: «Талас-тартыс – табиғаттың негізгі заңы. Тілеусіз, мақсатсыз адам болмаған соң, талассыз тартыссыз да адам жоқ» [2],-дейді. Қазақ баспасөзіндегі алғашқы айбынды полемика ХХ ғасырдың бас кезеңдерінде өріс алып, Алаш және Алашорда зиялыларының арасында «Сары арқа », «Қазақ»газеттері арасында саяси мәселелер төңірегінде өрбіп, «Айқап» журналы мен «Қазақ» газеті арасындағы үлкен дауға ұласқан. Қазақ баспасөзі тарихындағы және қазіргі қоғамдағы полемика қоғамның өзекті мәселелерін сөз етіп, өздерінің өткір сындары арқылы, қарама-қарсы ой-пікірлері мен көзқарастары негізінде хат жазысып, қоғамның шынайы бет-пердесін ашуға, ақиқатты тануға талпынған. Қазақтың көзі қарақты публицистерінің тың ойларынан бастау алған полемика бүгінгі тәуелсіз ел баспасөзінде жаңаша сипаттармен нақышталып, публицистиканың жаңа қырларын ашуда, қаламгерлердің шеберлігін шыңдауда, баспасөздің оқырманмен байланысын жетілдіруде елеулі рөл атқарып отыр.
1. Ожегов С.И Толковый словарь русского языка.- Москва,2003
2. Байтұрсынов А. Шығармалары. Алматы, 1989
3. Литературный энциклопедический словарь.- Москва: Современная энциклопедия, 1987 - 313 с
4. Сердәлі Б. Ұлт журналистикасының ұлықпаны. -Алматы, 2002
5. Байжанов Е.Баспасөздегі публицистикалық айтыстың рөлі//Қазақстан комунисті.-1988 - 89б
6. Большая советская энциклопедия. - Москва, 1975 – 214 с
7. Интернет googl.kz
8. Элистратова А. Эпистолярылқ проза романтиков // Европейский романтизм.-Москва
9. Түркістан уалаятының газеті. Алматы. «Ғылым»; 2003 ж.
10. Бекхожин Х. Қазақ баспаөзі тарихының очеркі (1860-1958). – Алматы, 1981. 49 б.
11. Сақ Қ. Ұлттық сана ұйытқысы: Оқу құралы. - Алматы: Қазақ университеті, 2001.
12. «Қазақ» газеті. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 1998 – 1913 ж, №18.
13. «Айқап» журналы, -Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», Бас редакциясы, 1995 ж, - №13-15 саны. 1913 ж.
14. «Қазақ» газеті, - 1913. 30 саны.
15. Қожекеев Т. Сатиралық жанрлар. – Алматы: Мектеп, 1983,
16. Смайылов К. Жолданбаған 27 хат. – Алматы: Қазақстан, 199
17. Қалыпты деңгейге қашан шығамыз (дөңгелек стол) // Ақиқат. – 1993. - №4. – 18 бет.
18. Ұят кімде болса... // Қазақ әдебиеті. -1995.-№17 тамыз.
19. Алтайдың асқары – мұз қабағы – сыз// Қазақ әдебиеті. 1995. - 18 шілде.
20. Мұртаза Ш. Акындар мен әкімдер. Мақалалар эсселер публицистикалық талғамдар.- Астана: Елорда, 2002 ж.
21. Мұртаза Ш. Алтын сандықтың кілті кімде?// Егемен Қазақстан.- 1996.- 17 қазан
22. Смайлов К «Қазір ашу емес, ақын қажет.» // Егемен Қазақстан, 17. 10. 1917
23. Шерхан Мұртаза мен Камал Смайловтың хаттарына орай// Егемен Қазақстан. – 1998.- 1-18 ақпан.
24. Шыңғыс Айтматов, Мұхтар Шаханов. Құз басындағы аңшының зары. (Ғасыр айырығындағы сырласу): - Алматы: Рауан, 1997
25. Бұлұтай. М. Зұлымдық формуласы: // Егемен Қазақстан. – 2001. - 30 қазан.
26. Құлиев Ж. Шыңғысхан туралы «Жаңа шатпақтар» // Ана тілі. – 2002. - 10 қаңтар.
27. Қазақбайский фактор?.. // Алтын Орда. – 2002., - 3-ақпан.
28. Шаханов М. Мағауиннің дүние тарихшылығы немесе Шыңғыс ханды марапаттанушылардың тасасында кімдер тұр? // Ана тілі – 2002. – 9- наурыз
29. Мағауин М. Ешкі жетектеген екеу // Алтын Орда – 2002. – 16 сәуір
30. Сүлеймнов О. «Біз кімбіз, қайдан шыққанбыз?» (Тарихтағы тұлғаның рөлі үнемі пікір алмасып отыруды қажет етеді. // Ана тілі. – 2003. - 11 желтоқсан
31. Шәкен Ж. Халық жазушысы халыққа не деп ақталады? // Ана тілі. – 2006. - №20-21.
32. Жұмаділов Қ. Аспанға тас лақтырма – төбеңе түседі. // Қазақ әдебиеті. – 2006. - 26 мамыр
33. Серікбайұлы Б. «Ақиқат қымбаттырақ!» (Қазақ әдеби тіліндегі келеңсіз көріністердің бастауы қайда жатыр?) // Алтын Орда. – 2006 .- 2 наурыз.
34. Ғұбайдуллин. С. Ақиқат қымбаттырақ, ал ар одан да. // Алтын Орда., - 2006. – 6 сәуір.
35. Серікбайұлы Б. Ақиқаттан қымбат ештеңе жоқ немесе бұл не қылған жаны сірі жала? // Алтын Орда. – 2006. - № 5.
36. Ғұбайдуллин С. Кекшілдіктің жаны сірі. // Алтын Орда. – 2006.
37. Иасауи жолы.- 2005. - ақпан
38. Ғали Ә. Ресей – бізге бақталас ел. Дугин А. Қазақ-орыс мәселені екіге бөлуге болмайды. Алтын Орда. – 2006.- 16 тамыз.
39. Әбсәлімұлы Т. Қазақ жері – қазақтың атамекені. // Ана тілі. – 2006. – 3 қазан
40. Масими Қ. Түркілер бізге бөтен емес. // Ана тілі. – 2006. - 20 сәуір
41. Ақтанбердінің тарихын бұрмалаудың қажеті қанша? (филология ғылымдарының докторы, профессор Мырзатай Жолдасбекұлына ашық хат). // Қазақ әдебиеті. – 2005. – 8 қараша
42. Көкбөрі Ж. Ақтамберді жырау төңірегінде сот басталды. // Жұма-Таймс. – 2005. – 15 мамыр
43. Ермұханов Б. Тарихымызды жазғыштар көбейіп кетті. // Ана тілі. – 2002 . – 26 желтоқсан
44. Шүкірұлы С. Шындықтан тайсаң шырқың бұзылды. // Ана тілі. – 2006. – 6 наурыз
45. Әлдибекұлы Ш. Дұрыс айтасың, шындықтан тайсаңшырқың бұзылады. // Ана тілі. – 2006. – 14 ақпан
46. Жуасов Қ. Тарихқа жасалған қиянат. // Ана тілі. – 2006 ж. - № 9, 2 наурыз.
47. Жуасов Қ. Тарихқа жасалған қиянат. («түп-тұқиянамнан өзіме шейін кітабындағы жасандылық пен жалғандық») // Ана тілі. – 2006 ж, - №8; 23 ақпан.
48. « Түп тұқиямнан...» беземіз бе, безбейміз бе? // Жас Алаш. – 2006. - 30 мамыр.
49. Tekin А. Ata Yurda Yolculuk, Alternatif Yainlari Ankara 2003, s. 124-131.
50. Mahçupyan Е// Zaman, 19 Hazıran. 2006.
51. Tekın А ‘Mahçupyan cevap vermedıdeğil, veremedi’ // Yeniçağ, 21 Hazıran, 2006.
52. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Қазақ ССР-інің «Ғылым» баспасы, Алматы – 1980.
53. Қазақ тілінің сөздігі. Алматы, 1999
54. Шынбалиева М. Сөз өнерінің бастауы. «Ғылым», Алматы, 2001
55. Жұмалиев Қ, Ақшолақов Т. Қазақ әдебиеті (9 класс). Алматы, «Рауан». – 1997
56. Садықұлы С. Ұлттық рух жаршысы. – Алматы: Алаш, 2005
57. Ұлт. Тіл полициясы керек! // Алтын Орда. – 2005. - 8 сәуір
58. Смағұлдың хаттары. // Қазақ әдебиеті. – 1995. – 8 тамыз
59. Ижанов З. «Алашты» «Үш жүз» қалай қаралады? // Ақиқат. – 2001. - №11
60. «Жас қазақтың» конференциясы. Мемлекет пен қоғам: ұғымдар алшақтығы неде, үйлесімді қайдан іздейміз? // Жас Қазақ. – 2006. -24 наурыз.
61. Исаева Г. Ұстағанның қолында. // Қазақ әдебиеті. - 1995 . - 14 қараша
62. Сананың революциясы. // Алтын Орда, - №11, 2006. - 16 наурыз
63. Қазақ мемлекеттігіне қанша жыл. Осман Иорулмаз. Тарих қолдан жасалмайды. (Тайжан Досанов мырзаға хат)
Тайжан Досанов. Табғаш Төрүк емес. (Осман Иорулмаздың хатына жауап). // Жалын. – 2004. - №9
64. Дөңгелек үстел. Әдістеме басты назарда. // Ақиқат. – 2003. - №6
2. Байтұрсынов А. Шығармалары. Алматы, 1989
3. Литературный энциклопедический словарь.- Москва: Современная энциклопедия, 1987 - 313 с
4. Сердәлі Б. Ұлт журналистикасының ұлықпаны. -Алматы, 2002
5. Байжанов Е.Баспасөздегі публицистикалық айтыстың рөлі//Қазақстан комунисті.-1988 - 89б
6. Большая советская энциклопедия. - Москва, 1975 – 214 с
7. Интернет googl.kz
8. Элистратова А. Эпистолярылқ проза романтиков // Европейский романтизм.-Москва
9. Түркістан уалаятының газеті. Алматы. «Ғылым»; 2003 ж.
10. Бекхожин Х. Қазақ баспаөзі тарихының очеркі (1860-1958). – Алматы, 1981. 49 б.
11. Сақ Қ. Ұлттық сана ұйытқысы: Оқу құралы. - Алматы: Қазақ университеті, 2001.
12. «Қазақ» газеті. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 1998 – 1913 ж, №18.
13. «Айқап» журналы, -Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», Бас редакциясы, 1995 ж, - №13-15 саны. 1913 ж.
14. «Қазақ» газеті, - 1913. 30 саны.
15. Қожекеев Т. Сатиралық жанрлар. – Алматы: Мектеп, 1983,
16. Смайылов К. Жолданбаған 27 хат. – Алматы: Қазақстан, 199
17. Қалыпты деңгейге қашан шығамыз (дөңгелек стол) // Ақиқат. – 1993. - №4. – 18 бет.
18. Ұят кімде болса... // Қазақ әдебиеті. -1995.-№17 тамыз.
19. Алтайдың асқары – мұз қабағы – сыз// Қазақ әдебиеті. 1995. - 18 шілде.
20. Мұртаза Ш. Акындар мен әкімдер. Мақалалар эсселер публицистикалық талғамдар.- Астана: Елорда, 2002 ж.
21. Мұртаза Ш. Алтын сандықтың кілті кімде?// Егемен Қазақстан.- 1996.- 17 қазан
22. Смайлов К «Қазір ашу емес, ақын қажет.» // Егемен Қазақстан, 17. 10. 1917
23. Шерхан Мұртаза мен Камал Смайловтың хаттарына орай// Егемен Қазақстан. – 1998.- 1-18 ақпан.
24. Шыңғыс Айтматов, Мұхтар Шаханов. Құз басындағы аңшының зары. (Ғасыр айырығындағы сырласу): - Алматы: Рауан, 1997
25. Бұлұтай. М. Зұлымдық формуласы: // Егемен Қазақстан. – 2001. - 30 қазан.
26. Құлиев Ж. Шыңғысхан туралы «Жаңа шатпақтар» // Ана тілі. – 2002. - 10 қаңтар.
27. Қазақбайский фактор?.. // Алтын Орда. – 2002., - 3-ақпан.
28. Шаханов М. Мағауиннің дүние тарихшылығы немесе Шыңғыс ханды марапаттанушылардың тасасында кімдер тұр? // Ана тілі – 2002. – 9- наурыз
29. Мағауин М. Ешкі жетектеген екеу // Алтын Орда – 2002. – 16 сәуір
30. Сүлеймнов О. «Біз кімбіз, қайдан шыққанбыз?» (Тарихтағы тұлғаның рөлі үнемі пікір алмасып отыруды қажет етеді. // Ана тілі. – 2003. - 11 желтоқсан
31. Шәкен Ж. Халық жазушысы халыққа не деп ақталады? // Ана тілі. – 2006. - №20-21.
32. Жұмаділов Қ. Аспанға тас лақтырма – төбеңе түседі. // Қазақ әдебиеті. – 2006. - 26 мамыр
33. Серікбайұлы Б. «Ақиқат қымбаттырақ!» (Қазақ әдеби тіліндегі келеңсіз көріністердің бастауы қайда жатыр?) // Алтын Орда. – 2006 .- 2 наурыз.
34. Ғұбайдуллин. С. Ақиқат қымбаттырақ, ал ар одан да. // Алтын Орда., - 2006. – 6 сәуір.
35. Серікбайұлы Б. Ақиқаттан қымбат ештеңе жоқ немесе бұл не қылған жаны сірі жала? // Алтын Орда. – 2006. - № 5.
36. Ғұбайдуллин С. Кекшілдіктің жаны сірі. // Алтын Орда. – 2006.
37. Иасауи жолы.- 2005. - ақпан
38. Ғали Ә. Ресей – бізге бақталас ел. Дугин А. Қазақ-орыс мәселені екіге бөлуге болмайды. Алтын Орда. – 2006.- 16 тамыз.
39. Әбсәлімұлы Т. Қазақ жері – қазақтың атамекені. // Ана тілі. – 2006. – 3 қазан
40. Масими Қ. Түркілер бізге бөтен емес. // Ана тілі. – 2006. - 20 сәуір
41. Ақтанбердінің тарихын бұрмалаудың қажеті қанша? (филология ғылымдарының докторы, профессор Мырзатай Жолдасбекұлына ашық хат). // Қазақ әдебиеті. – 2005. – 8 қараша
42. Көкбөрі Ж. Ақтамберді жырау төңірегінде сот басталды. // Жұма-Таймс. – 2005. – 15 мамыр
43. Ермұханов Б. Тарихымызды жазғыштар көбейіп кетті. // Ана тілі. – 2002 . – 26 желтоқсан
44. Шүкірұлы С. Шындықтан тайсаң шырқың бұзылды. // Ана тілі. – 2006. – 6 наурыз
45. Әлдибекұлы Ш. Дұрыс айтасың, шындықтан тайсаңшырқың бұзылады. // Ана тілі. – 2006. – 14 ақпан
46. Жуасов Қ. Тарихқа жасалған қиянат. // Ана тілі. – 2006 ж. - № 9, 2 наурыз.
47. Жуасов Қ. Тарихқа жасалған қиянат. («түп-тұқиянамнан өзіме шейін кітабындағы жасандылық пен жалғандық») // Ана тілі. – 2006 ж, - №8; 23 ақпан.
48. « Түп тұқиямнан...» беземіз бе, безбейміз бе? // Жас Алаш. – 2006. - 30 мамыр.
49. Tekin А. Ata Yurda Yolculuk, Alternatif Yainlari Ankara 2003, s. 124-131.
50. Mahçupyan Е// Zaman, 19 Hazıran. 2006.
51. Tekın А ‘Mahçupyan cevap vermedıdeğil, veremedi’ // Yeniçağ, 21 Hazıran, 2006.
52. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Қазақ ССР-інің «Ғылым» баспасы, Алматы – 1980.
53. Қазақ тілінің сөздігі. Алматы, 1999
54. Шынбалиева М. Сөз өнерінің бастауы. «Ғылым», Алматы, 2001
55. Жұмалиев Қ, Ақшолақов Т. Қазақ әдебиеті (9 класс). Алматы, «Рауан». – 1997
56. Садықұлы С. Ұлттық рух жаршысы. – Алматы: Алаш, 2005
57. Ұлт. Тіл полициясы керек! // Алтын Орда. – 2005. - 8 сәуір
58. Смағұлдың хаттары. // Қазақ әдебиеті. – 1995. – 8 тамыз
59. Ижанов З. «Алашты» «Үш жүз» қалай қаралады? // Ақиқат. – 2001. - №11
60. «Жас қазақтың» конференциясы. Мемлекет пен қоғам: ұғымдар алшақтығы неде, үйлесімді қайдан іздейміз? // Жас Қазақ. – 2006. -24 наурыз.
61. Исаева Г. Ұстағанның қолында. // Қазақ әдебиеті. - 1995 . - 14 қараша
62. Сананың революциясы. // Алтын Орда, - №11, 2006. - 16 наурыз
63. Қазақ мемлекеттігіне қанша жыл. Осман Иорулмаз. Тарих қолдан жасалмайды. (Тайжан Досанов мырзаға хат)
Тайжан Досанов. Табғаш Төрүк емес. (Осман Иорулмаздың хатына жауап). // Жалын. – 2004. - №9
64. Дөңгелек үстел. Әдістеме басты назарда. // Ақиқат. – 2003. - №6
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-5
І Тарау
Полемика және оның теориялық сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..6-23
ІІ Тарау
Ұлт мүддесімен өрнектелген полемика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24-57
ІІІ Тарау
Қазақ баспасөзі полемикасы мен түрік баспасөзі
полемикасының ұқсастықтары мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .58-71
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72-75
Сілтемелер мен пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .76-79
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі: Полемика бүгінгі таңда зерттелуге сұранып тұрған ең өзекті тақырыптардың бірі. С.И. Ожеговтың сөздігінде полемикаға полемика – спор при обсуждений, выяснении каких-либо проблем, вопросов[1],-деген анықтама беріледі. Яғни полемика қоғамдағы белгілі бір проблемалар мен туындаған сұрақтар төңірегіндегі талас-тартыс, дау-дамай, мәселені шешудегі, анықтаудағы қарама қарсы пікірлердің тоғысуы.
Жалпы қоғам бар жерде дау-дамай да, пікірталас та болады. Бұл өмірдің заңы. Тіпті өсудің, дамудың заңы.
Пікірталас - ауызға келгенді айта беру, айтқыза беру емес, негізгі ұсынылған тақырыпты, мәселені айқындауға қажетті ой-пікірді білдіруді мақсат етеді. Алаштың білімдар тұлғаларының бірі А. Байтұрсынұлы: Талас-тартыс – табиғаттың негізгі заңы. Тілеусіз, мақсатсыз адам болмаған соң, талассыз тартыссыз да адам жоқ [2],-дейді. Қазақ баспасөзіндегі алғашқы айбынды полемика ХХ ғасырдың бас кезеңдерінде өріс алып, Алаш және Алашорда зиялыларының арасында Сары арқа , Қазақгазеттері арасында саяси мәселелер төңірегінде өрбіп, Айқап журналы мен Қазақ газеті арасындағы үлкен дауға ұласқан. Қазақ баспасөзі тарихындағы және қазіргі қоғамдағы полемика қоғамның өзекті мәселелерін сөз етіп, өздерінің өткір сындары арқылы, қарама-қарсы ой-пікірлері мен көзқарастары негізінде хат жазысып, қоғамның шынайы бет-пердесін ашуға, ақиқатты тануға талпынған. Қазақтың көзі қарақты публицистерінің тың ойларынан бастау алған полемика бүгінгі тәуелсіз ел баспасөзінде жаңаша сипаттармен нақышталып, публицистиканың жаңа қырларын ашуда, қаламгерлердің шеберлігін шыңдауда, баспасөздің оқырманмен байланысын жетілдіруде елеулі рөл атқарып отыр. Қазақ баспасөзіндегі полемика ертеректе қалыптасқанымен, жанрлық, теориялық тұрғыдан жете талданбаған. Менің диплом жұмысының өзектілігі де осы тың тақырыпқа терең бойлай отырып, газет бетіндегі полемиканың қоғам өміріндегі маңызын ашып көрсетуде және ғылыми-теориялық сипаттарын айқындауда ғылымға жақындатудағы талпыныста жатыр.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі: Диплом жұмысын жазу барысында қазақ баспасөзінің туу тарихынан бастап қазіргі кезеңге дейінгі газет-журналдардағы материалдар жинақталып, газет полемикасына қатысты дүниелер топтастырылды. Сондай-ақ, түрік тіліндегі газет-журналдарды, интернет материалдарын кеңінен пайдаланылды.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті: Диплом жұмысының мақсаты өтпелі кезеңдегі және бүгінгі таңдағы газет полемикасының басты тақырыптары мен көтерген мәселелерін анықтау, талдау және салыстыру.
Полемиканың жанрлық белгілерін ажыратып, қазақша атау беру арқылы қазақ ғылымына енуіне жол ашу. Полемиканың халықтың ой-санасын көтерудегі, қоғамдық пікір қалыптастырудағы маңыздылығын түсіндіру.
Диплом жұмысының әдістемесі: Жалпы полемика соның ішінде газет бетіндегі полемика практикалық тұрғыда қолданылғанымен, теориялық- ғылыми айналымға еніп, әдістемелік жолы толық енгізілмеген. Диплом жұмысымның әдістемелік зерттеу обьектісі интернет материалдарындағы полемиканың қызметін, мақсаттары мен міндеттерін, негізгі қағидаларын зерттеу, жекелеген ғалымдардың еңбектерін ақтарумен шектелді.
Диплом жұмысының практикалық маңызы: Диплом жұмысының практикалық маңызы келешекте полемика тұрғысында студенттердің ұғым түсінік аясын кеңейте түсуге септігін тигізіп, зерттеу нысанына айнала беретіндігінде жатыр деп есептеген жөн.
Диплом жұмысының жаңалығы: Диплом жұмысын жазу барысында қазақ баспасөзіндегі полемика мен түрік баспасөзінің полемикасын салыстыру арқылы оның ұқсастықтары мен айырмашылықтары анықталды. Сондай-ақ полемикаға берілген қақпайласу, қарымталасу, публицистикалық айтыс, шешендік өнер секілді қазақша атауларды салыстырыла отырып, зерттеуші өз көзқарасын айқындайды. Дипломшы полемикааның журналистика саласындағы жанрлық белгісін айқындауға алғаш рет талпыныс жасайды.
Диплом жұмысының сыннан өтуі: Диплом жұмысын алдын-ала қорғау кезінде дайындық 45 пайыздық есеппен бағаланды. Бірнеше ұсыныс-пікірлер айтылып, ақыл-кеңестер берілді.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысының құрылымы үш тараудан тұрады. Полемика және оның теориялық сипаты атты алғашқы тарауда полемиканың шығу тегі, публицистикамен байланысы, мақсат-міндеттері, принциптері мен қызметтері туралы баяндалады. Ұлт мүддесімен өрнектелген полемика деп аталатын екінші тарауда полемикаға практикалық бағдар беріледі. Қазақ баспасөзіндегі полемика мен түрік баспасөзіндегі полемиканың ұқсастықтары мен айырмашылықтары атты үшінші тарауда қазақ газеттеріндегі полемика мен түрік баспасөзіндегі полемика салыстырылады. Ал жұмыстың түйінінде ғылыми зерттеу қорытындылары дәйектеледі.
І Тарау
Полемика және оның теориялық сипаты
Кез-келген кеңес дәуіріндегі болмаса бүгінгі таңдағы энциклопедиядан немесе ғылыми жинақтардан полемиканың жанр ретіндегі жалпы ұғымын табу өте қиын. Қазіргі кезде интернет сайттарында, газет-журнал беттерінде кездесіп қалатын публицистикалық айтыстың рөлі мен қоғамдағы орны енді ғана маңызға ие болып келеді. Бұған қарап полемика бұрын болмаған, енді ғана қалыптасып келе жатқан жанр деп ойлауға болмайды. Полемика жанр емес, публицистиканың белгілі бір саласы ретінде ғана қарастырылып келген. Ал полемика қазіргі кезеңде заман тудырған жаңа жанрлар топтамасына кіреді.
Полемиканың тереңіне үңілу үшін алдымен публицистикалық қыр-сырын анықтап алғанымыз жөн.
Жалпы публицистика дегеніміз – латын тілінен аударғанда (publicus) қоғамдық деген мағынаны білдіреді. Әдебиет және журналистика салаларының бір түрі. Қоғамдағы актуальды, саяси, экономикалық, әдеби, философиялық тағы да басқа проблемаларды қарастырады. Публицистиканың мақсаты қоғамдағы соның ішінде жаңа қоғамдағы пікірге, мінез-құлыққа, өмір сүріп жатқан саяси институттарға әсер ету.
Публицистика әрқашан да (ашық және жасырын) саяси, наным-сенімдік немесе философиялық күрес.
Публицистикалық стиль біржақтылығымен, полемикалылығымен, қызуқандылығымен ерекшеленеді. Оған интонация, шешендік өнер тән.
Публицистика газет-журналдың барлық жанрында (мақала, фельетон, памфлет, эссе, очерк, ашық хат т.б.) қолданылады. Сондай-ақ әдебиет, кино, театр, телевидение жанрларында да өзіндік орны бар.
Публицистикаға былайша баға беріледі: Дамыған публицистика әрқашан да өмір шындығын туғызуға тырысты. Қоғамдағы жаңа өзгерістерге оң баға беріп отырды және әділ шешімдерге барып, қоғамның шынайы бет пердесін танытты.[3]
Публицистиканың көпқырлы салаларына мыналар жатады: оқиғалық-ақпараттық, позитивтік-аналтитикалық, сыни-аналитикалық, полемикалық, дискуссиялық публицистика.
Осыдан келіп біз полемика публицистиканың бір саласы екенін анықтадық. Яғни публицистикаға тән нәрселер полемикаға да тән.
Ал полемиканың басты ерекшелігі диалогтық немесе монологтық әдіс арқылы, өзара пікір алысу,сондай-ақ айтыс-тартысқа түсе отырып шынайы шындықта анықтау.
Сонымен, Бекжігіт Сердәлінің Ұлт журналистикасының ұлықпаны атты кітабында полемикаға мынадай анықтама беріледі: Полемика(қақпайласу немесе қайымдасу) дегеніміз – идеялық пікір алысудың қажетті компоненті, бір-біріне қарама-қайшы немесе әртүрлі көзқарастарды салыстыру және олардың ақиқат екенін немесе жалған екенін айқындау әдісі. [4]
Ендігі жерде, публицистикалық айтыс яғни полемиканың баспасөздегі рөлі қандай? Ол жайында Байжанов былай дейді: Кезінде кеңес баспасөзі де өзінің бүкіл тарихында осы публицистикалық айтыс дәстүрін сақтай келіп, еліміздің әр кезеңдегі талай актуальді, саяси, экономикалық және адамгершілік проблемаларын қалың оқырман қауым талқысына салып отырды. [5]
Халықтың қалың бұқарасының интеллектуалдық қабілеті мен ойлау жүйесінің диалогтық мәдениетін жетілдіру, қоғамның өзін-өзі басқаруын дамытудың басты шартына, кешіктіруге болмайтын әлеуметтік міндетіне айналған тұста баспасөздегі айтыс проблематикасы кең тынысты демократиялық процесс болып табылады. Бұл процесс публицистикалық айтыстың мазмұны мен формаларына сан алуан сапалық өзгерістер енгізеді. Қазір айтыс арқылы газет көтерген проблемалардың ауқымы әлдеқайда кеңейе түсті.
Мұндай айтыстың түпкі мақсаты тікелей ұйымдық мәселелерді жетілдіруде ғана емес, қалыптасқан таптаурын пікірлерді күйретуге, санадағы психологиядағы, адам мінезіндегі өзгерістерді орнықтыруға ықпал жасау екенін журналистің ұмытпағаны жөн. Елімізде қалыптасып келе жатқан моральдық, адамгершілік ахуал саналуан әлеуметтік өзгерістер қалың бұқараның орасан зор белсенділігін туғызып, мерзімді баспасөзде күрделі тақырыптарды тереңнен топтайтын публицистикалық айтыстарға жол ашты. Солардың біразы бүгінгі күннің мәселелерін батыл көрсетіп, жұртшылыққа терең ой тастады.
Газеттегі айтысқа әзірлік кезінде ең алдымен талқыланатын мәселені белгілеп, егжей-тегжей басын ашып саралаған жөн. Тақырыптың көптігі бұлдырлығы, мәселені бәрін бірден қамтуға тырысу басты проблемадан аулақтатып, айтысты бөлектеп жібереді, оны серпінді ізденістерден айырады.
Айтыс бетімен кетпеу үшін әзірлік барысында оған шамамен болса да басқару бағытын (қисынын) күні бұрын мұқият белгілеп алған дұрыс, әйтпесе В.И.Лениннің Таластар мен күрестердің екі тәсілі мақаласында ескертілгендей: Салғыласқан жан-жалға, өсек-аяңға және ұрыс-керіске айналып кететін таластар да болады. [5,89] Содан сақ болған жөн. Айтыс объектісін (проблемада қаралатын мекемелерді, географиялық аймақтарды, салаларды т.б.) әңгімеге тартылатын авторлар құрамын мұқият, таңдаудың қажеттігі осыдан тұрады. Әзірлік жұмысын мұқият жүргізудің түрлі жолдары бар.
Мысалы, проблеманың бағытын белгілеуге мүмкіндік беретін анкеталық сұрақтар тарату тиімді. Бұған дейін кездескен тәжірибелерді ескерсек, әзірлікті үш кезеңге бөлуге болады. Олардың әрқайсысының белгілі міндеті бар, бірақ бұл кезеңдер арасында айқын шекара болмайды, көбінесе біріне-бірі ұласып жатады. Мәселен, бастау кезеңінің мақсаты – проблема қою, талқылаанатын мәселенің ауқымын белгілеу, жұртшылықтың назарын аударып, әңгімеге тарту.
Біз жоғарыда газет айтысының ортақ проблемалары мен құбылыстарына байланысты қоғамдық пікірді топтап тиісті көзқарас қалыптастыру, әлемдік практикада өзгерістерге жету сияқты белсенділігі туралы айттық.
Осы жағдайда зерттеушілік тұрғыдан келсек, баспасөз қызметкерлеріне ой саларлықтай кейбір тұжырымдар жасауға болады. Сол қоғамдық белсенділікке енді танымдық функциялар қосылды.
Ойың біріншісі: мәселені дұрыс қоя білу: айтыс қоғамдық сананың назарын, өмір шындығының проблемалық жайларына, аудара алады ма? Айтысты қажетті арнада жүргізу өнерін жетік игерген журналист тақырыптың батыл беталысына қарай айтылатын ойларды салыстыра отырып кейбір талас туғызатын пікірлерге баса назар аударады. Әңгіменің барысына дер кезінде ойлы түсінік береді.
Екінші функция – талдау (зерттеу): айтыста ой толғау процестерінде әңгімеге арқау болған басты мәселедегі қайшылықтың мәнін ашу. Осы тұста тапқырлықпен қатар шындық керек.
Журналистер көбінесе объективтік талқылаудың осы жеке сипаттарын дәйім айқын аңғара бермейді. Шынында да мұны толық жүзеге асырмай тұрып насихатпен ұйымдастыру саласында мақсатқа жету мүмкін емес.
Ұзақ мерзімді аяқтау кезеңінің мақсаты – пікірлерді жинақтап тұжырымдарды қорыту. Талқылау барысын балқылаған оқырмандар осыған назар аударып, редактордың пікірлерін, нақты тұжырымдарын күтеді. Айтыстың жай басылып қалуы жұртшылық арасында келеңсіз пікір туғызуы кәдік. Қорытындысында, мақаланың авторлары төреші іспетті. Өйткені оппоненттердің айтқан пікірлері шындықты іздеудегі коллективтік күш жігердің жемісі. Қорытынды мақала ретінде көбінесе оқырман хаттарына шолу ұсынылады.
Қазір баспасөздегі публицистикалық айтыстың бір түрі ретінде дөңгелек стөл мәжілісі жиі қолданылып жүр. Көбінесе бұл мәжілістердегі әңгіме бір мақаламен бітеді. Оның ұзақ мерзімді айтыстардан айырмашылығы осында.
Біз қарастырып отырған публицистиканың эпистолярлық жанры әлі де толық зерттелмеген сала.
Бүгінде оған мынадай анықтамалар беріліп келеді.
Бірі полемика шындық жолындағы айтыс-тартыс процесі десе, бірі: Полемика яғни публицистік қайымдасу – баспасөз бетінде хат түрінде көрінетін екі публицистің бір-біріне деген қоғамдағы түрлі қайшылықтарға деген күйінішін білдіретін ел мүддесін, қоғам мүддесін кезектегі хат арқылы жеткізетін көркем-публицистикалық жанр. Оның міндеті – бүкіл қоғам қайшылықтарынан туындап отырған келелі мәселелер жөнінде ой қозғап, қоғамдық пікір туғызып, оны нақты фактілермен деректермен дәлелдеу [4,85], - дейді. Екі анықтаманың айырмашылығы бірі диалогтық әдіспен жүзеге асса, екіншісі тек хат түрінде болады деп жорамалдауында жатыр.
Полемикалық жанрға тән негізгі белгілері былайша сипатталады:
Біріншіден: публицистік қайымдасу ойды жалпыдан жалқыға қарай өрбітеді. Онда сірескен цифр жадағай дәлелдемелерден гөрі, авторлық толғаныс, авторлық пікір басым болады. Талас тудырар пікірлер молынан кездеседі. Әр айтылған ой нақты тұжырымдармен дәйектеледі.
Екіншіден, әлдебір субъектіге бағытталған хат түрінде жазылады. Баяндау тәсілі талдамалық сипат алғанымен, өткір публицистік сарын, жинақты ой, нақты тұжырымдармен, топшылаулармен астасып жатады.
Үшіншіден, ол – оқиғалық фактінің шындықтың жанры. Өмірден алынған нақты оқиғалар, құбылыстар жайлы пікір қозғап, сол туралы оң көзқарас қалыптастыруға ықпал етеді.
Төртіншіден, лирикалық субъективтілік тән яғни, публицист өзінің жан айқайын, сенім-сезімін, ішкі жан дүниесін бүкпесіз аңғартып отырады.
Бесіншіден, тақырып аясы өте кең. Белгілі бір тақырыпты ғана айналшықтап жүріп алмай, қоғам жүгін көтерер түрлі ауқымдағы мәселелерді сөз ете береді.
Алтыншыдан, оперативтілігі, заманмен ілесіп отыратыны. Баяндау барысында өткен жайларды қозғап, суреттеу, елестету әдістерін қолданғанымен, бүгінгі жайды бүгін айтқанды мақұл көреді.
Публицистік қайымдасуда публицстикалық пафос, авторлық толғаныс, тебіреніс басым. Бірақ онда қара басының қамын ойлап, қарсыласын қайтсем сүріндіремін деген жалаң мақсат жат.
Тақырыпты талдау үстінде автор көркем әдебиеттік, сатиралық және көркем-публицистік элементтерге жиі жүгінеді.
Полемика публицистік жанрмен қоса газет жанрлары мен сын жанрларының элементтері жақын. Мысалы талдамалы жанрлар ішінде коореспонденция, баспасөзге шолу, мақала элементтері, сын жанрларынан помфлет, сатира, ирония элементтері де кездесіп жатады.
Бұл сипаттар полемикадағы нақтылыққа, дәлділікке, тапқырлыққа, өткірлікке жауап бере алады.
Сипатына қарай жіктегенде полемика тіке және жанама болып 2-ге бөлінеді. Екеуі де диалогтық және монологтық формада кездеседі.
Диалогтық полемикаға бірнеше адам қатыса алады. Ол сұхбат түрінде де болады. Мұнда полемикаға түсуші адам ниеттесін немесе қарсыласын әңгімеге тартып, сұрақ қойып қана қоймай өз пікірін де білдіріп отырады, немесе бұл бірнеше маман қатысқан әңгіме түрінде де өрбуі мүмкін.
Полемиканы 2 түрге бөліп қарастыруға болады. Олар: Достық рәуіште пікір таластыруды мақсат ететін публицистік қайымдасу және ашық айтысқа негізделген публицситік қайымдасу.[4.87]
Ашық айтысқа негізделген қайымдасу көзқарастары бір-біріне сәйкес келмейтін топтар немесе жеке тұлғалар арасында өтсе, достық рәуішті пікір таластыруды мақсат еткен қайымдасу қоғам қайшылықтарын екеуара сөз ете отырып, одан шығу жолдарын бірлесе іздеуді көздейді.
Алғашқы жағдайда полемика таза академиялық пікірталастан, сөз жарысынан гөрі, жеке мүддені қорғаған айтыс-тартысқа көбірек ұқсайтын болса, келесісінде мәселелер, әлеуметтік проблемалар кеңірек сөз болады.
Публицистиканың үлгілері сан алуан десек те, оны Элистратова: Оқиғалы-ақпаратты, талдамалы, сатиралық, полемикалық және пікірталастық[6] - деп түрлерге бөледі. Осыған қарап, публицистік қайымдасуды әлдебір қатып қалған қағидалармен, ережелермен, әдіс-тәсілдермен жүйелеудің өзі негізсіз. Ол түптің түбінде идеялық көзқарастар арқылы ақиқатқа жетудің құралына айналатын болғандықтан барған сайын мазмұнмен байып, жаңа жанрлық сипаттарға ие бола бермек.
Ешбір полемика аргументтер мен дәлелдер келтірілген тартыссыз өтпейді. Пікірталасу кезінде түрлі ой тұжырымдары және ауызша түрдегі қарсыласулар алмасып отырады.
Осылайша оппоненттер яғни қарсы пікір айтушы адамдар (мен және сен оппоненті) негізін қалау мен талқылау лексикасы полемиканы құрайтын негізгі бөліктері болып табылады.
Полемика кезінде ережелерді сақтау және арбитрлардың яғни қазылардың (сот арқылы шешуге жатпайтын арнайы құрылған қазы) қатысуы қалауынша белгілі бір дәрежеде қажет. Бұлардың болуы немесе болмауы полемика түрлерін топтауға септігін тигізеді: 1) регламенттік полемика (белгілі бір ережеге бағытталған полемика). 2) хаостық (яғни былыққан, бұл жерде ереже сақталынбайды). 3) публикалық (ашықтан-ашық өткізілетін және үшінші бір жақтың қатыса алатын түрі). 4) кулуарлық (ресми емес түрде өткізіледі, бұл жерде барлық қатысушылардың өз ойын білдіруге құқығы бар болады).
Қатысушылар тек қана көпшілік емес, тағы да арбитрлардың қатысуы көрінсе, онда полемиканың мұндай түрі арбитраждық деп аталады.
Енді полемиканың тақырыбына назар аударсақ. Жалпы полемика арнайы бір тақырыпсыз өте алады ма? Әрине, өте алады.
Осы мәселеге толыққанды қол жеткізу үшін полемиканың тақырыбына анықтама беріледі: Полемика тақырыбы дегеніміз ол диалог кезінде серіктестердің жақтай алатын тезистерінің жүйесі.[7] Көп жағдайда пікір-таласқа түскен қарсыластардың нақты ұсталған позициясы, болжамы болмайды. Тек қана сол мәселеге қатысу себебін, нені дәледегісі келіп отырғандығын, былайша айтқанда өзінің айтқан позициясын бұлыңғыр түрде ғана түсініп, көре алады.
Кей жағдайда қарсыластар диалогтарының қорытындысында алуан түрлі пікірге келіп тоқтауы мүмкін. Мысалы: кейбіреулер Х фильмін жақсы бағалап жақтап жатса, екінші біреулер оны көңілге қонымсыз деп даттауы мүмкін. Жақтаушылар оны жастар арасында танымал және қоюшы режиссер кәсіпқой екенін атап өтсе, даттаушылар оны көруге тұрарлық нәрсе емес деп теріс пікірін білдіріп жатады. Бұл жерде қызу әңгіме жүре беруі мүмкін, бірақ нақты бағытталған тақырып қойылмайды, өйткені бұл жерде тезистер жүйесі көрсетілмеген.
Ежелгі гректер белгілі бір мақсатқа бағытталған ортақ тақырыбы жоқ пікір-таласты логомахия деп атаған (логомахияны да полемиканың маңызды бір түріне жатқызуға болады)
Керісінше, логомахияға қарама-қарсы ұғым тақырыптық полемика болып табылады. Тақырыптық полемика ішінара ғылыми, философиялық, саяси, діни болып бөлінеді.
Полемиканың өзіне тән мақсаты мен міндеттері қарастырылған.
Жұмысқа кедергі болатын ала-құлалық, терминдердің шешімін таппау.
Дәлелдердің анықсыздығына шек қою, ақпараттардың жеткілікті болуы, негізгі аргументтерді қолдану мүмкіндігі.
Проблеманы шынайы қабылдау және оған деген сұранысты иелену.
Қарсылықтан туындаған дұрыс шешім ойша қорытулар мен шешімдерге күдікпен қарау.
Осылардың бәрі полемика тудырушы құбылыстар. Полемиканың мақсаты да оның әрбір құрылым элементіне байланысты.
Полемика терминологиялық ақпаратты ретке келтіру мақсатында жүргізіледі.
дәлелдерді анықтау үшін осы жұмысқа жарамдыларын растау немесе керісінше келтірілген тезистердің жалған екенін білдіру: дәлелдердің жеткілікті болу дәрежесін қадағалау,
полемика ой қорытындысын құру үшін қолданылады және оның логикалық әдептілігі үшін, мәселені әдейі шатастырып, жалған қағиданы сипаттау мақсатымен құрылған ой қорытындысын тастау, яғни софизмге бармау.
Полемика мақсаты – шындыққа қол жеткізу.
Ертедегілер жоғарғы философиялық өнер полемика арқылы және сөйлесу арқылы шындықты табу деп түсінген. Тартыс кезінде шындықтың туатыны да сондықтан.
Сол үшін айтысу едәуір тиімді, ал философиялық өнер жасау бәрінен де жоғары. Әрқашан, әркімнің қолынан келе бермейді.
Полемиканың мақсаты мен міндеті оның әрбір құрылымы үшін бірізді және ол қандай қабатқа тиесілі болса да.
Полемиканың тұлғалық мақсаттары мен міндеттері былай құрылған.
Полемикадағы Мен үшін:
тартысқа түсуге деген ішкі сұраныс, төзуге, үндемей қалуға мүмкіндіктің жоқтығы: өзіңнің полемикалық мүмкіндігіңді сынауға деген сұраныс, тапқырлығыңмен таң қалдыру, жылдам интеллектуалдық реакцияға, өткірлікке, тапқырлыққа жаттығу, өзіңше айту.
Полемикадағы Мен үшін:
келіспеушіліктердің көрінуі, қарым-қатынаста ортақ қорытындыға келу мұқтаждығы, сендіру ниеті, қайта өзіңді-өзің сендіру, өз пікіріңді білдіру, біреуді өзіңе жақтас етіп шығару ауызба-ауыз шабуылда жеңіп шығу. Өкінішке орай осы қаситтерге тағы да басқа даңғазалық мақсат қосуға болады, яғни олар адамның қадір-қасиетіне нұқсан келтіру, оны төмендету, таптау, сөз жүзінде құрту.
Мұндай қасиеттердің қатысуымен өтетін пікірталастардың да жиі болатынын атап кетуге болады.
Аудитория үшін:
Полемиканы тудыратын партиялық, қауымдық, қызығушылықтар себеп болуы мүмкін, үлкен топты өзіне тарту мұқтаждығы өз жағына шығару керек. Бұрыннан белгілі болғандай, қоғамдық пікір-талас ол тек қана шіркеушілердің емес, шіркеуге келіп тұртын діндар адамдар үшін де талас болуы әбден мүмкін.
Полемиканың аудиторияға деген мақсаты өте қарапайым. Аудитория екі түрге бөлінеді: тыңдаушылар және қызуқанды көрермендер. Олар әрқашанда қолдауға және көмектесуге дайын тұрады. Сол себептен аудиториядағы полемиканың мақсаты тыңдаушыларды өз жанкүйеріне айналдыру болып табылады.
Полемика тікелей үшінші бір жақтың отыруына бейімделген. Ол – сот. Негізінен сот кез-келген мәселені әділ және ақиқат шешеді деп есептелген. Ол ақиқатқа жақын және екі жаққа да қолайлы істерді жақтап, дұрыс шешімін шығарады.
Полемиканы 3 түрге ажыратуға болады.
1. Танымдық. Логикалық, мәтіндік деңгейге бейімделген. Кейде оны логикалық немесе диалектикалық полемика деп те атайды.
2. Іскерлік полемика. Ол қоғамдық үлкен, едәуір салмақты жетістіктерге жетуге бағытталған. Мұндай тәжилере ресми мәлімдемелер, келісім шарт, хаттама бұйрықтар болуы мүмкін. Бұл әрекеттерде барлығына ортақ бір мақсат қойылу қажет. Ол екі жақты да қанағаттандыратын, пайдалы және қолайлы шешім болуы қажет.
3. Спорттық және ойын полемикасы. Бұл полемика жеке адамның мотивін мақұлдайды. Спорттық ойындағыдай әр адамның жетістікке жетудегі мақсаты ақиқат пен келісімге келуден маңыздырақ тұрады. Диалогтың мұндай түрін эристикалық немесе сөз таластыру деп атаймыз.
Полемика теориясы пікірталастың мәдениетін жоғарылататын ережелер жинағы, ол өзіне тән кодексті өз құрамында сақтау қажет.
Жалпылылық деңгейіне қарай 4 түрлі принципті ажыратуға болады.
1. Диалогтық (кез-келген) жалпы принципті
2. Полемиканың жалпы принципті
3. Полемика енгізудегі стратегиялардың жалпы принципі
4. Барлық полемиканың түріне тән полемика әдісі.
Полемиканың қасиеттеріне тоқталар болсақ, айтылып отырғандықтан, полемиканың қоғамдағы қызметі жайындағы мәселе алдыңғы жоспарға қойылу қажет.
Елдің қоғамдық және экономикалық қайта жаңғыруы, жаңарған ой-сананың қатысуынсыз мүмкін емес. Жаңарған ой-сана ол шексіз ақиқат үшін монополияға қарсылық білдіру.
Басқаша ойлайтын адам міндетті түрде жауыз емес, қастандық ойлайтын д адам емес. Ол өзінің қайталанбас өмірін сүріп өткен. Мүмкін одан да қателіктер кеткен шығар, дұрыс болмауы да мүмкін немесе кез-келген мәселе де аса хабардар емес, жай ақымақ та шығар. Бірақ ол жауыз емес Жаңарған ой-сана жаудың бейнесін ығыстыра алады.
Әркім өзінше ойлап жүре алады, яғни әркім өзіне-өзі жауап бере алады, бірақ ескірген ой-сана ортақ пікірді қолдануды талап еткен. Жаңа ой-санаға пікірлердің алуан түрлілігі тән болып келеді.
Осы фактіні анықтайтын қарапайым мысалды келтіретін болсақ, адамдар бір-бірінен саусағының іздері арқылы, ми қатпарларының түрлі орналасуы арқылы ерекшеленеді екен, яғни бір-біріне ұқсамайды. Сол сияқты пікірлері де, ойлауы да басқа болады.
Жариялылық дегеніміз – ол бар нәрсені айт, жоқ нәрсені қозғама деген мағынаға келеді. Жариялылықта әр адам өз пікірін айта алады және біреудің пікіріне қарсы шыға алады деген ұғым бар.
Демократизациялау саясаты заң бойынша жариялылық арқылы өз ойын білдіруге немесе қарсы пікір айтуға кепілдік бере алады.
Полемика демократизацциялаудағы нағыз қолайлы жол, алуан түрлі пікірлер тікелей қақтығысып, болжамдар шынайыланады. Сол себептен полемиканың қоғамдық қызметі – демократизациялау саясатының саласы немесе арқасүйері болып келеді.
Полемиканың келесі бір ақпараттық қызметінде қарсыласыңды сендіру үшін одан түрлі кемшіліктерді іздейміз және қарқынды түрде ақпарат қаруын қолданып, сонымен шабуыл жасаймыз.
Полемикада қарқынды түрде ақпарат алмасу жүреді. Қызу пікірсайыс кезінде адамды толықққанды қыр-сырынан танып-білуге болады.
Біреулер сөз тартысында нақты емес әңгімелерді айтып, айқын емес фактілерді келтіреді. Мұндайлардан өзіңді алшақ ұстау қажет. Көбінесе біз өзімізге жақын, қымбат адамдармен сөз тартысамыз. Одан қалса, біз қызықты әрі қызу тартыс жүргізе алатын пікір таластырамыз. Яғни ол адам сені ұятқа қалдырмайды. Мәселені дұрыс бағалау және өз позицияңды анықтау мен нақтылау – полемикада тағы да бір маңызға ие ақиқат болып табылады. Пікірталас кезінде тақырыпты ұсақтап, жаңа сөздерді және терминдерді, жаңа пікірлерді біле алатынымыз бізге мәлім. Жалпы айтқаа дүниетанымымыз кеңейеді.
Полемиканың интеллектуалдық қызметінде жас адам денесіндегі ойнау энергиясын жұмсартып, жақсарту үшін кешке дейін далада жүріп әлсірегенде доп қуады немесе жүгіреді. Осы секілді адам әсіресе жас адам ақыл ойының өткірлігін, өз ептілігін, тәсілқойлығы мен қырағылығын сынағысы келсе, ол тартысқа түседі. Тартыс тақырыбының айырмашылығы жоқ, оқушы арасында да, студент арасындағы да тартыс мәдениеттенеді, тек осы екінші интеллектуалдық жаттығуға деген қызығушылығы жоғалмай, осы арқылы ойы дамып, жоғары мәдени деңгейге жеткені маңызды.
Бұрын да тартыс болған, олар бір-бірін қолдап қана қоймаған, қаралап, тепкілеп те отырған. Өйткені полемика – интеллектуалдық қуатыңды сынаудың бір әдісі. Біздің ақылымыз қатаң бақылау кезінде интеллектуалдық жігерлікке жетеді. Ақылдың қызметі үшін пайда болу сферасы қажет. Тартыс – адам ақыл-ойының ең жоғарғы жаттығуы. Айтыс-тартыс ақпаратты келеді. Тартыс ақыл-ойды өсіреді және жаттықтырады.
Полемиканың бірнеше принциптері (қағидалары) төмендегідей тұжырымдалған.
Соның бірі сыйластық принципі. Бұл принцип бізге жалпы адами ережелер мен қағидалардың бұзылмауын еске салады. Нақты аргументтерің болса, оны келтіре дәлелдеріңнің қамалын соға білу керек. Қарсыласыңды дәлел келтірген кезінде қателіктер тапсаң, оны әшкереле.
Бірақ адамды адам ретінде сыйламамағандығыңды көрсету үлкен қателік болады, оның тек қана қателіктерін көрсетіп қана қоймау керек. Қарсыласыңның сырт тұлғасы, биографиясы, өмірі жайында ешқандай артық сөз айтылмау қажет.
Сыйластық принципі атты айтып тұрғандай тек қана сыйлауды талап етеді. Тағы да айта кететін жайт қарсыласыңның әлсіз жерлерін байқап тұрсаң да, оны келеке мазақ етуге болмайды.
Сыйластық принципінің бұзылуы төмендегі төрт негізгі модификацияда (түр өзгешелік) байқалады.
1. Жарлық түр өзгешелігі.
- Сен осындайсың (мысалы ақыл-ой қабілеттілігін, білімдарлық, сырт көрінісін, мінезін, туысқандарын да әңгімеге салу, кемсіту)
2. Карлсон түр өзгешелігі.
- Мен осындаймыняғни өзіңді-өзің тым жоғары бағалау, қарсыласыңды түгелдей кемшіліктерімен көрсету, Мен кіммін, білесің ба?. Сен кіммен сөйлесіп тұрсың деген сұрақтар тура бетке айтылмаса да, оның бары анық.
3. Арандатушы түр өзгешелігі.
- Сен мені осындаймын деп тұрсың ба? (деген сұрақтарға қарсыласы шамасы жеткенше жауап қату керек немесе комплемент айтып әшкерелеуі қажет.)
Уланған құдық
менің қарсыласым әйгілі айлакер, оған қанша алданса да сенуге болмайды (жарлық)
Басқаларға қарағанда мен тек қана шындықты айтамын (карлсон)
Сонда мені өтірік айтып тұрсың дегіңіз келе ме? Мен өтірікші, айлакерге ұқсап тұрғаным ба? (арандатушы)
Ақиқатты бағалайтын, мұны мойындайды (қармақ)
Жексұрын бейне
Сен маған ұлтшыл сияқтысың (немесе бұзылған, моист, троцкист) (жарлық)
Менің позициям директивті іс-қағаздармен сәйкес келеді. (Карлсон)
Сен менімен халық жауы ретінде сөлесіп тұрсың. (арандатушы)
Кез келген қоғамдық прогресті жақтауыш адам (қармақ)
Полемиканың әріптестік принципі.
Қарсыласың жау емес, бәсекелес емес, бірақ әріптес, бірдей шығармашылық процестегі, шындықты танудағы автор.
Бір байланыста, бір-біріне көмектесе отырып, жаттығудың (сана жаттығушылық) шыңына жету.
Ең ақырғы, шекті әдептілік түсінуге тырысу, шындыққа жетуді тездетеді.
Егер соқтығу мін тағу жағдайлары орын алса, серіктестер яғни авторлар арасында сенімсіздік, жек көрушілік пайда болады.
Оларды байланыстыратын әдіс жіп сүйрейтін арқанға айналады да, диалогтан қақтығыс туады. Танымның зор шыңы жеңімпаздың жай тұғырына айналады.
Әріптестік принципі жан-жақты әмбебап емес. Бұл принцип диалогтағы серіктестердің мақсаттарын сәйкестендіру үшін қолданылады. Полемикада өзінің әңгімелесуші адамын серігім деп қарайтын өзгешелікті байқау қиын, қарсыласына жанға батырлық қарсыласушылықтан басқа негізді білмейтін басқалар үшін.
Қорытындысы күтпеген, мұңлы болуы мүмкін, бірақ ол танымдық бағаға жауап бере алмайды. Бұл полемиканың әріптестік принципі болып табылады.
Полемиканың осалдылық принциптерінде ымыралы және ақпараттық тартыстан гөрі ойындық және спорттық түрі аса маңызға ие.
Әдетте спорт ойынында адамның әлсіз жері көзделінеді, сол іспетті пікірталаста да білімділігі жағынан, аргумент келтіру жағынан, одан қалса психологиясынан да осал жерін табуға тырысу қажет.
Өзіңнің осал жерлеріңді көрсетуге тырыс, шамаң жеткенше оны оны байқатпауға және қорғауға тырыс.
Осы кезде біз қару-сайман алып бір шешімге келуді меңзейміз. Тек сөз және тұжырым арқылы мәселені шешуге бел буу қажет.
Сөз тартысу, спорттық ойынға ұқсас. Мысалы бокс кезінде ауыр соққылар беруге болғанымен, белден төмен соққыларға тежеу қойылады. Футболда да айла-шарғыларды қолданғанымен шалуға болмайды. Шахмат ойынында да қақпан құруға болғанымен, шахмат фигураларын шахмат алдына лақтыруға тыйым салынады. Ал ендеше сөз тартысында қандай әрекеттерге тыйым салынатынын және салынбайтынын анықтаймыз. Мәселе оңай емес. Бұдан біз мынадай принципті ортаға шығаруымызға болады.
Тыйым салынбағанның барлығы рұқсат етілген. Ойын түріндегі сөз тартысында адамның ар-ожданына нұқсан келтіретін және қапаландыратын психологиялық соққылау келтіруге тыйым салыну қажет.
Әрине қарсыластыққа тор құрып, оны сөзден ұстап келемеждегенің келген күннің өзінде де оның табиғатын және мінезін ескеру. Кейбіреулердің жүйке жүйесі шаршаған, кез-келген сөзді өзіне ауыр қабылдауы мүмкін болып шығады.
Мұндай жағдайларда осындай келеңсіз себептерден шыға білу де қажет.
Полемиканың келісім принципі
Прокурор және адвокат бір-біріне қарама-қарсы, бірақ бір істі қарауда, бір нәрсеге ғана жетіп, әділдік орнатуы керек. Дұшпандардың да өз дәлелдері, өз негіздері бар, өз қимылдары, өз үміттері бар. Олар үлкен құштарлықпен бір-бірінің кеудесіне пұшақ тұсар еді. Бірақ қан төгуден дипломатиялық заңға бағынуға міндетті. Полемика дипломаттарының да мақсаты біреу – бір-біріне деген жеккөрушілікті бастан кешіру арқылы ортақ ымыраға келу, сөзбен оқты тоқтату.
Бұйыру столына отырғанда полемистер өздерін былайша тоқтатады:
Жалаң әлем жақсы ұрыстан әдемірек
Полемикадағы шиелендіру жағдайларын тәртіпке келтіретін альтернатив жоқ
Іскерлік келісім бытыраңқылықтан пайдалырақ. Бұл түсініктер іскерлік, ымырашылдық полемиканың негізгі принциптері болып табылады.
Келісім жолындағы кез-келген алға басушылықтың астын сызып қой. Күшейт және көңіл қой кез-келген сәйкестікті , пікір мен бағалаушылықты
Айырмашылықтың барлық уақытын тегістеп, жөнге келтір
Көп күттірген келісім үшін ауызша жол бер, құлататын арандатуышылықтарды өткізіп жібер.
Сөздер терминдер жақындатуға жарамды келеді. Олар қарсыласыңның ашуына тимеуі керек.
Жалпы аргумент іздеуде, пікірлердің сәйкес келуінен табандылық таныт.
Танымдық полемика үшін бәрін ақыл-оймен, логикамен шешу белгіленген.
Заңдар мен тәртіптер сақталғанда ғана ақыл-ой логика ақпараттық прогреске жетеді. Осы принциптердің негізін ағымдық полемикада қабылдауға болады.
Логика, шынымен –ақ көзқарас қайшылықтарын жөнге келтіріп жатса, ымырашылдыққа жақындатып жатса, онда ол пайдалы ғана емес, міндетті де.
Алайда проблема жоғары бағалаушылықтың келесі орындарында анықталады:
Керемет логикалық есептеулер яғни мақсатқа жеткізбейтін, тек конфликті қиындататын немесе пікірдің түзуленген күдікті тұстарын татуластыруға бұратын іс пе? (алдаусыз шыншылдық, адамгершілік ұраны, өнегелі іс)
Келісім принципі осындай жағдайда полемикадағы логикалық талқылауды таңдауға ықпал етеді. Бұл логика өзарақолайлылық талқылаудың кез-келген модусында пайдалы, келісімге апаратын жол.
Таным принципі – полемиканың барлық түрін анықтауға арналған. Ол:
полемиканың жарысқа түскен жағының беделін түсір немесе елеп-ескерме;
өзіңнің жауынгер қарсыластарыныңның шебінісіне қуан. Егер бұл жеңілістер танымдық мақсаттарға жетектеп, хабарлар легін молайтты;
Ауызша пікірлер арасынан жеңілістер мен кемшіліктер ізде. Ақиқатын ғана.
Кез-келген тіпті мағынасыз хабарлар табылса да таным тарапына қарай жасалған ең кішкене адым деп біл.
Бұл принциптің ұмытылуы немесе бұзылуы полемиканың толық немесе бірте-бірте өзге біреудің соның ішінде ойынға қатысушы типтің диалогында қайта туады.
Екі, үш немесе одан да көп пікірлесушілер оқымысты болуы міндетті емес, бәрі де әңгімеге қатысушы. Тартыспайды. Бәрі де болашақ ұрпаққа ғибрат боларлықтай шындығы бар диалог өткізу үшін жиналған.
Олар былайша пікірлесуге келіседі, егер шындық тартыста туатын болса, ол сол жерде дүниеге келу керек.
Танымдық диалогқа өз-өзін дайындау мақсатында қатысушылар мынадай ескертулерді пайдалануға болады:
сөз таластыру зардабынан – шындықтың өшпес жұлдызына қол жеткізу
полемикалық жаттығушылық, дауласушылық тұстарын ығыстыру
Платон маған дос, бірақ шындық одан да үлкен.
Полемиканың ең жоғарғы танымдық типі шындық болып табылады. Жалпы қорыта келгенде полемика – демократиялық саясат жүргізудің ең төте жолы. Полемика теориясы әлі жетілмеген, ол бүгінгі уақыт талабы мен сұранысына сай емес. Алайда бұл саладағы ізденістер басталып кетті.
Осы тарауда полемиканы теориялық тұрғыдан талдауға тырыстық, енді полемикаға практикалық бағдар жүргізу келесі тараудың еншісінде.
ІІ Тарау
Ұлт мүддесімен өрнектелген полемика
Полемика тарихы әріден басталады. Полемикада публицистиканың эпистолярлық жанрына тән белгілерінің бар екендігін ескерсек, бұл туралы Элистратова былай дейді: Эпистолярлық публицистика, зерттеулер көрсетіп отырғандай, ХVI ғасырда кең дами бастады. Ол кезде хаттарда әдеби сипат, көркем баяндау басым болды.
Оларда маңызды экономикалық, қоғамдық мәселелер көтеріле бастады. Еуропада монастырлар арасында ашық полемика түріндегі хаттар қатынаған.
Эпистолярлық мұраны зерттеушілер орыс публицистикасының жарқын бір үлгісі ретінде Грозныйдың Князь Курбскиймен жазысқан хаттарын атайды. Кейін публицистік хаттардың басым көпшілігі сатиралық сипатқа ие бола бастаған. [8] Ал қазақ сахарасында газет полемикасының қазақ баспасөзінде орын алуы мен қалыптасуы сонау ХХ ғасырдың бас кезеңінде яғни алаш ақтаңдақтарының ел мүддесін көтерудегі дабылымен басталған.
Сонау 1870 жылы шыға бастаған Түркістан уалаяты газетінде мынадай деректер бар:
Біздің қазақ бұрынғы ата-бабасынан қалған рәсімді ұстап, осы күнге шейін балаларына қыз айттырғанда балалары кішкене күнінде құда түсіп, қалыңмал алысып қояды. Балалары ержетіп, өскен соң бір, екі, үш жігіт ертіп, қайнына жібергенде, жә қызға жігіт жақпайды, жә жігітке қыз жақпайды. Кейбір қазақ қызы күйеу келместен бұрын көңілі сүйгенмен қосылып алып, буаз болса, баламды түсіремін деп, ішін езіп, мылтықтың дәрісін ішіп, жә түндіктен мұздай суық су үстіне құйдырып, әйтеуір әр түрлі дәрі қылып, намыс болады деп, баласын түсірудің қамын жейді. Бала түсіргеннің обалы қанша екенін қайдан білсін.
Қазақтың төрелері қара қазаққа бұрын қызын бермеуші еді. Енді осы күнде беретін болды. Қазақ та қайтсін, ақырындап, ілгері таман аяқ басып, жүріп келе жатыр.[9]
Бұл мәселеге қарсы осы газет бетінде жазушы Бай деген есіммен мына мақала жарияланды:
Июль айында, жиырмасыншы нөмірде біздің қазақтың рәсімі – қыз алып, қыз беруі тақырыпты жазып жіберген екенсіз. Рас, айтқан сөзіңіздің өтірігі жоқ. Бірақ қазақ қызы бала болса бала түсіруінің қамын жейді. Бала түсіргеннің обалы қанша екенін қайдан білсін деп, сіз қай жұрттың адамы бала түсірмей, қай жұрттың баласы обалдан қорқып: Ойбай, обал болады ғой деп, үйінде баласын туып отыр дейсіз. Рас, үлкен қала жерінде жасырынып, баласын тауып отырған бас болса, бар шығар, бірақ біздің көшпелі қазақтың ішінде ондай іс болмас, өйткені ауылдың ішінде қимылдаған жанның бәрі не қылып жатқаныңызды, не жегеніңізді бәрін бастан-аяқ біліп тұрғанда үйде түгіл қайда барып баласын тастаса да, адам білмес деп ойламаған болмаңыз, оны қойыңыз. [9,89]
Сол дәуірдің шындығы сол дәуірдің үні байқалатын хаттарда публицистиканың полемикалық сарыны байқалып тұрады.
Жалпы қазақ баспасөзіндегі полемиканың бастау көздерінің ең өзекті тұсы Айқап журналы мен Қазақ газеті арасындағы айтыс болып табылады.
Кезінде қалың қазақ еліне көздің ағы мен қарасындай қатар қызмет еткен бұл екі басылымды біріне-бірін қарсы қойып қарастыруға болмайды. Кейбір мәселелерде пікір алалығы кездеспей қалмаған. Бірақ ол мақсат бөтендігінен емес, соған жетуде ұстанған жолдарының әртүрлілігінен туындап отырған деуімізге негіз бар.
Сол кезеңдерде қоғамдық өмірдің мәселелері жөнінде Айқап журналына кереғар Орынбор қаласында 1913 жылы февральде Қазақ газеті шыға бастады. Журнал кейде Қазақ газетімен айтысып, буржуазияшыл ұлтшылдар (Қазақ төңірегіндегілер – С.Қ) байлардың мүддесін қорғайтынын әшкереледі., - деген сыңаржақ пікір қалыптастырылып келді[10], – дейді Бекхожин өз зерттеуінде.
Десе де, араларында қанша талас-тартыс болғанына қарамастан, бұл екі басылымның бірінің сөзін екіншісі сөйлеп бірін бірі қолдап отырғаны да шындық.
Бұдан оларды шығарушылардың жеке бас қамынан бұрын ұлт мүддесін биік қоя білген азаматтық болмыстарын тануға болуға.
Сонымен Айқап пен Қазақ неге айтысқан: Көрнекті ғалым Б.Кенжебаевтың айтуы бойынша: Ол үш түрлі мәселеде өрбіген. Атап айтқанда, жерге орналастыру, съезд шақыру және әліпби түзу жөнінде екі басылым басшылығы бір пікірге келе алмаған. [11]
Алаш азаматы Ахмет Байтұрсынов Басқосу турасында деген мақаласы арқылы Қазақ газеті төңірегіндегілердің пікірін білдіреді. Онда, басқару қанша керек болғанмен, оған қолайлы кез еместігін ескерте келіп, А.Байтұрсынов күрестің басқаша жолын таңдау жөніндегі пікірін былайша жеткізеді:
Қазақтың керегін өзге жолмен сөйлейік, туралық, бұрынғыдай емес, қазақта қазір бір журнал, бір газет, сыйғанынша солар арқылы кеңеселік, сыймағанын хатпен сөйлесуге болады. Съезде сөйлесіп, кеңескенмен, түбі барып істеушілерге тіреледі. Ісімізді ітеушілер жоғымызды іздеушілер көбейсе, ойлаған пікір көздеген мақсатқа жан бітіп тірілмекші. [12]
Алайда, көрген-түйгені мол, отаршылдарға қарсы күресте бай тәжірибе жинақтап, әбден ысылған қаламгердің сөзі Айқап тарапынан қолдау таппайды. Журналдың 13-15 номерлерінде Жиһанша Сейдалиннің оған қарсылық білдірген ашық хаты жарияланады. Онда ол А. Байтұрсынов басқаратын Қазақ газеті төңірегіндегілердің съезд шақыруға келіспегендіктерін халық қамынан гөрі, жеке пайдасын жоғары қойғандық деп бағалап, оларға тіл тигізе, тас атады: Съезд туралы сөз бола қалса, бетегеден биік, жусаннан аласа жұмыс жүргізеді. Осы Указ бойынша съезд шақырып, өздерінің мектеп, клуб, пансион, түрлі серіктестік ашу, жерге орналасу, қала сияқты істерін жүзеге асырылып жатқан елдер бар [13], – деп қалайда басқару керектігін алға тартады.
Мұндай қаралу, әрине, Қазақ басқармасының шамына тимей қалмаған.
Көп ұзамай газет бетінде Ә. Бөкейханов пен А.Байтұрсыновтың бірін-бірі толықтырған жауап хаттарының жариялануы – соның дәлелі.
Жауап хат бос байбаламға құрылмаған. Әр сөзінде мән-мағына бар. Айтылған ой артынан міндетті түрде дәлелденіп отырады. Мәселен, Басқосу-пайдалы, басқосу-мақсат, бірақ басқосқаннан пайда өлшеулі. Басқосуды Жиһанша бекер қампитады. Жиһанша болыс басына екі кісі басқосуға жимақ. Бірінші һәм екінші думаға қазақ депутат сайлағанда болыс басына екі выборщик болған. Жиһанша сөйтіп басқосуға тоғыз жүз кісі жимақ. Басқосатын жері Оренбург. Бұл болмайтын іс емес пе? Тоғыз жүз қазақ қазақ жерінің бір шетіне жиыла ма?[14], - деп жеріне жеткізе дәлелдеп береді.
Ә. Бөкейхановтың ізін ала Ж. Сейдалиннің ашық хатына Ахмет те жауап жазып, өзіндік пікірін білдірген. Көсемсөз шеберінің Құрметті, Жиһанша мырза! атты туындысы ұлттық журналистика тарихындағы фельетон мақаланың алғашқы нұсқаларының бірі.
1Фельетон – мақаланың фельетонның өзге түрлерінен ерекшеленіп тұратын талаптарының бірі – қоғамдағы мәні зор проблемалық мәселеге, қорытындыланған ой-пікірге, үлкен идеяға негізделіп жазылуында [15], - дейді Қожекеев.
Байтұрсынов мақаласында бұл талап орындалады:
Сіздің де, біздің де ойлағанымыз – қазақтың азып-тозбасына қызмет ету. Сол үшін әркім білгенін, қолынан келгенін істеп жатыр. Сіз съезд жасаймын деп жатырсыз. Біздер домострой (жаңалыққа қарсы пікір жазылған орыс кітабының аты) кәкір-шүкірді қазақшаға аударып, арзан нәрселер жазып, газета-мазета шығарған болып тырбанып жатырмыз., - деген жолдардан көтеріліп отырған мәселенің жүгі ауыр екендігін білу көп қиындық әкелмейді.
Сонымен бірге фельетон жанрының бұл түрінде Идея ерекше шабытпен, көркем элменттермен, сатиралық пафос, интонациямен, публицистикалық әуе үнімен берілуі шарт екенін ескерсек, бұл да шығармада толық көрініс тапқан: Орыстың мақалы айтқандай, Жұмаққа барғым келсе де, күналарым жібермейді деп қазақ үстіне жұмақты бір күнде-ақ орнатқым келеді, бірақ қолымнан келмейді. Арзан нәрселермен қазақ жұмысы бітті деп, гүл жастанып көсіліп, рахаттанып қарап жатқаным жоқ. Бірақ ұсақ іс істеп жүргеніміз, зор іс істеп жүрген сізге айып көрінетін шығар.
Бай жарлының кедейлігін бетіне басады. Сұм аңқаудың аңқаулығын бетіне басады. Өзіңіз қымбат нәрсе жазған соң, арзан нәрсе жазғанымды бетіме басып отырсыз, -дейді.
Басқосу туралы пікірталас – Айқап пен Қазаққа жарты жылдан аса уақыт азық болған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-5
І Тарау
Полемика және оның теориялық сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..6-23
ІІ Тарау
Ұлт мүддесімен өрнектелген полемика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24-57
ІІІ Тарау
Қазақ баспасөзі полемикасы мен түрік баспасөзі
полемикасының ұқсастықтары мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .58-71
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72-75
Сілтемелер мен пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .76-79
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі: Полемика бүгінгі таңда зерттелуге сұранып тұрған ең өзекті тақырыптардың бірі. С.И. Ожеговтың сөздігінде полемикаға полемика – спор при обсуждений, выяснении каких-либо проблем, вопросов[1],-деген анықтама беріледі. Яғни полемика қоғамдағы белгілі бір проблемалар мен туындаған сұрақтар төңірегіндегі талас-тартыс, дау-дамай, мәселені шешудегі, анықтаудағы қарама қарсы пікірлердің тоғысуы.
Жалпы қоғам бар жерде дау-дамай да, пікірталас та болады. Бұл өмірдің заңы. Тіпті өсудің, дамудың заңы.
Пікірталас - ауызға келгенді айта беру, айтқыза беру емес, негізгі ұсынылған тақырыпты, мәселені айқындауға қажетті ой-пікірді білдіруді мақсат етеді. Алаштың білімдар тұлғаларының бірі А. Байтұрсынұлы: Талас-тартыс – табиғаттың негізгі заңы. Тілеусіз, мақсатсыз адам болмаған соң, талассыз тартыссыз да адам жоқ [2],-дейді. Қазақ баспасөзіндегі алғашқы айбынды полемика ХХ ғасырдың бас кезеңдерінде өріс алып, Алаш және Алашорда зиялыларының арасында Сары арқа , Қазақгазеттері арасында саяси мәселелер төңірегінде өрбіп, Айқап журналы мен Қазақ газеті арасындағы үлкен дауға ұласқан. Қазақ баспасөзі тарихындағы және қазіргі қоғамдағы полемика қоғамның өзекті мәселелерін сөз етіп, өздерінің өткір сындары арқылы, қарама-қарсы ой-пікірлері мен көзқарастары негізінде хат жазысып, қоғамның шынайы бет-пердесін ашуға, ақиқатты тануға талпынған. Қазақтың көзі қарақты публицистерінің тың ойларынан бастау алған полемика бүгінгі тәуелсіз ел баспасөзінде жаңаша сипаттармен нақышталып, публицистиканың жаңа қырларын ашуда, қаламгерлердің шеберлігін шыңдауда, баспасөздің оқырманмен байланысын жетілдіруде елеулі рөл атқарып отыр. Қазақ баспасөзіндегі полемика ертеректе қалыптасқанымен, жанрлық, теориялық тұрғыдан жете талданбаған. Менің диплом жұмысының өзектілігі де осы тың тақырыпқа терең бойлай отырып, газет бетіндегі полемиканың қоғам өміріндегі маңызын ашып көрсетуде және ғылыми-теориялық сипаттарын айқындауда ғылымға жақындатудағы талпыныста жатыр.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі: Диплом жұмысын жазу барысында қазақ баспасөзінің туу тарихынан бастап қазіргі кезеңге дейінгі газет-журналдардағы материалдар жинақталып, газет полемикасына қатысты дүниелер топтастырылды. Сондай-ақ, түрік тіліндегі газет-журналдарды, интернет материалдарын кеңінен пайдаланылды.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті: Диплом жұмысының мақсаты өтпелі кезеңдегі және бүгінгі таңдағы газет полемикасының басты тақырыптары мен көтерген мәселелерін анықтау, талдау және салыстыру.
Полемиканың жанрлық белгілерін ажыратып, қазақша атау беру арқылы қазақ ғылымына енуіне жол ашу. Полемиканың халықтың ой-санасын көтерудегі, қоғамдық пікір қалыптастырудағы маңыздылығын түсіндіру.
Диплом жұмысының әдістемесі: Жалпы полемика соның ішінде газет бетіндегі полемика практикалық тұрғыда қолданылғанымен, теориялық- ғылыми айналымға еніп, әдістемелік жолы толық енгізілмеген. Диплом жұмысымның әдістемелік зерттеу обьектісі интернет материалдарындағы полемиканың қызметін, мақсаттары мен міндеттерін, негізгі қағидаларын зерттеу, жекелеген ғалымдардың еңбектерін ақтарумен шектелді.
Диплом жұмысының практикалық маңызы: Диплом жұмысының практикалық маңызы келешекте полемика тұрғысында студенттердің ұғым түсінік аясын кеңейте түсуге септігін тигізіп, зерттеу нысанына айнала беретіндігінде жатыр деп есептеген жөн.
Диплом жұмысының жаңалығы: Диплом жұмысын жазу барысында қазақ баспасөзіндегі полемика мен түрік баспасөзінің полемикасын салыстыру арқылы оның ұқсастықтары мен айырмашылықтары анықталды. Сондай-ақ полемикаға берілген қақпайласу, қарымталасу, публицистикалық айтыс, шешендік өнер секілді қазақша атауларды салыстырыла отырып, зерттеуші өз көзқарасын айқындайды. Дипломшы полемикааның журналистика саласындағы жанрлық белгісін айқындауға алғаш рет талпыныс жасайды.
Диплом жұмысының сыннан өтуі: Диплом жұмысын алдын-ала қорғау кезінде дайындық 45 пайыздық есеппен бағаланды. Бірнеше ұсыныс-пікірлер айтылып, ақыл-кеңестер берілді.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысының құрылымы үш тараудан тұрады. Полемика және оның теориялық сипаты атты алғашқы тарауда полемиканың шығу тегі, публицистикамен байланысы, мақсат-міндеттері, принциптері мен қызметтері туралы баяндалады. Ұлт мүддесімен өрнектелген полемика деп аталатын екінші тарауда полемикаға практикалық бағдар беріледі. Қазақ баспасөзіндегі полемика мен түрік баспасөзіндегі полемиканың ұқсастықтары мен айырмашылықтары атты үшінші тарауда қазақ газеттеріндегі полемика мен түрік баспасөзіндегі полемика салыстырылады. Ал жұмыстың түйінінде ғылыми зерттеу қорытындылары дәйектеледі.
І Тарау
Полемика және оның теориялық сипаты
Кез-келген кеңес дәуіріндегі болмаса бүгінгі таңдағы энциклопедиядан немесе ғылыми жинақтардан полемиканың жанр ретіндегі жалпы ұғымын табу өте қиын. Қазіргі кезде интернет сайттарында, газет-журнал беттерінде кездесіп қалатын публицистикалық айтыстың рөлі мен қоғамдағы орны енді ғана маңызға ие болып келеді. Бұған қарап полемика бұрын болмаған, енді ғана қалыптасып келе жатқан жанр деп ойлауға болмайды. Полемика жанр емес, публицистиканың белгілі бір саласы ретінде ғана қарастырылып келген. Ал полемика қазіргі кезеңде заман тудырған жаңа жанрлар топтамасына кіреді.
Полемиканың тереңіне үңілу үшін алдымен публицистикалық қыр-сырын анықтап алғанымыз жөн.
Жалпы публицистика дегеніміз – латын тілінен аударғанда (publicus) қоғамдық деген мағынаны білдіреді. Әдебиет және журналистика салаларының бір түрі. Қоғамдағы актуальды, саяси, экономикалық, әдеби, философиялық тағы да басқа проблемаларды қарастырады. Публицистиканың мақсаты қоғамдағы соның ішінде жаңа қоғамдағы пікірге, мінез-құлыққа, өмір сүріп жатқан саяси институттарға әсер ету.
Публицистика әрқашан да (ашық және жасырын) саяси, наным-сенімдік немесе философиялық күрес.
Публицистикалық стиль біржақтылығымен, полемикалылығымен, қызуқандылығымен ерекшеленеді. Оған интонация, шешендік өнер тән.
Публицистика газет-журналдың барлық жанрында (мақала, фельетон, памфлет, эссе, очерк, ашық хат т.б.) қолданылады. Сондай-ақ әдебиет, кино, театр, телевидение жанрларында да өзіндік орны бар.
Публицистикаға былайша баға беріледі: Дамыған публицистика әрқашан да өмір шындығын туғызуға тырысты. Қоғамдағы жаңа өзгерістерге оң баға беріп отырды және әділ шешімдерге барып, қоғамның шынайы бет пердесін танытты.[3]
Публицистиканың көпқырлы салаларына мыналар жатады: оқиғалық-ақпараттық, позитивтік-аналтитикалық, сыни-аналитикалық, полемикалық, дискуссиялық публицистика.
Осыдан келіп біз полемика публицистиканың бір саласы екенін анықтадық. Яғни публицистикаға тән нәрселер полемикаға да тән.
Ал полемиканың басты ерекшелігі диалогтық немесе монологтық әдіс арқылы, өзара пікір алысу,сондай-ақ айтыс-тартысқа түсе отырып шынайы шындықта анықтау.
Сонымен, Бекжігіт Сердәлінің Ұлт журналистикасының ұлықпаны атты кітабында полемикаға мынадай анықтама беріледі: Полемика(қақпайласу немесе қайымдасу) дегеніміз – идеялық пікір алысудың қажетті компоненті, бір-біріне қарама-қайшы немесе әртүрлі көзқарастарды салыстыру және олардың ақиқат екенін немесе жалған екенін айқындау әдісі. [4]
Ендігі жерде, публицистикалық айтыс яғни полемиканың баспасөздегі рөлі қандай? Ол жайында Байжанов былай дейді: Кезінде кеңес баспасөзі де өзінің бүкіл тарихында осы публицистикалық айтыс дәстүрін сақтай келіп, еліміздің әр кезеңдегі талай актуальді, саяси, экономикалық және адамгершілік проблемаларын қалың оқырман қауым талқысына салып отырды. [5]
Халықтың қалың бұқарасының интеллектуалдық қабілеті мен ойлау жүйесінің диалогтық мәдениетін жетілдіру, қоғамның өзін-өзі басқаруын дамытудың басты шартына, кешіктіруге болмайтын әлеуметтік міндетіне айналған тұста баспасөздегі айтыс проблематикасы кең тынысты демократиялық процесс болып табылады. Бұл процесс публицистикалық айтыстың мазмұны мен формаларына сан алуан сапалық өзгерістер енгізеді. Қазір айтыс арқылы газет көтерген проблемалардың ауқымы әлдеқайда кеңейе түсті.
Мұндай айтыстың түпкі мақсаты тікелей ұйымдық мәселелерді жетілдіруде ғана емес, қалыптасқан таптаурын пікірлерді күйретуге, санадағы психологиядағы, адам мінезіндегі өзгерістерді орнықтыруға ықпал жасау екенін журналистің ұмытпағаны жөн. Елімізде қалыптасып келе жатқан моральдық, адамгершілік ахуал саналуан әлеуметтік өзгерістер қалың бұқараның орасан зор белсенділігін туғызып, мерзімді баспасөзде күрделі тақырыптарды тереңнен топтайтын публицистикалық айтыстарға жол ашты. Солардың біразы бүгінгі күннің мәселелерін батыл көрсетіп, жұртшылыққа терең ой тастады.
Газеттегі айтысқа әзірлік кезінде ең алдымен талқыланатын мәселені белгілеп, егжей-тегжей басын ашып саралаған жөн. Тақырыптың көптігі бұлдырлығы, мәселені бәрін бірден қамтуға тырысу басты проблемадан аулақтатып, айтысты бөлектеп жібереді, оны серпінді ізденістерден айырады.
Айтыс бетімен кетпеу үшін әзірлік барысында оған шамамен болса да басқару бағытын (қисынын) күні бұрын мұқият белгілеп алған дұрыс, әйтпесе В.И.Лениннің Таластар мен күрестердің екі тәсілі мақаласында ескертілгендей: Салғыласқан жан-жалға, өсек-аяңға және ұрыс-керіске айналып кететін таластар да болады. [5,89] Содан сақ болған жөн. Айтыс объектісін (проблемада қаралатын мекемелерді, географиялық аймақтарды, салаларды т.б.) әңгімеге тартылатын авторлар құрамын мұқият, таңдаудың қажеттігі осыдан тұрады. Әзірлік жұмысын мұқият жүргізудің түрлі жолдары бар.
Мысалы, проблеманың бағытын белгілеуге мүмкіндік беретін анкеталық сұрақтар тарату тиімді. Бұған дейін кездескен тәжірибелерді ескерсек, әзірлікті үш кезеңге бөлуге болады. Олардың әрқайсысының белгілі міндеті бар, бірақ бұл кезеңдер арасында айқын шекара болмайды, көбінесе біріне-бірі ұласып жатады. Мәселен, бастау кезеңінің мақсаты – проблема қою, талқылаанатын мәселенің ауқымын белгілеу, жұртшылықтың назарын аударып, әңгімеге тарту.
Біз жоғарыда газет айтысының ортақ проблемалары мен құбылыстарына байланысты қоғамдық пікірді топтап тиісті көзқарас қалыптастыру, әлемдік практикада өзгерістерге жету сияқты белсенділігі туралы айттық.
Осы жағдайда зерттеушілік тұрғыдан келсек, баспасөз қызметкерлеріне ой саларлықтай кейбір тұжырымдар жасауға болады. Сол қоғамдық белсенділікке енді танымдық функциялар қосылды.
Ойың біріншісі: мәселені дұрыс қоя білу: айтыс қоғамдық сананың назарын, өмір шындығының проблемалық жайларына, аудара алады ма? Айтысты қажетті арнада жүргізу өнерін жетік игерген журналист тақырыптың батыл беталысына қарай айтылатын ойларды салыстыра отырып кейбір талас туғызатын пікірлерге баса назар аударады. Әңгіменің барысына дер кезінде ойлы түсінік береді.
Екінші функция – талдау (зерттеу): айтыста ой толғау процестерінде әңгімеге арқау болған басты мәселедегі қайшылықтың мәнін ашу. Осы тұста тапқырлықпен қатар шындық керек.
Журналистер көбінесе объективтік талқылаудың осы жеке сипаттарын дәйім айқын аңғара бермейді. Шынында да мұны толық жүзеге асырмай тұрып насихатпен ұйымдастыру саласында мақсатқа жету мүмкін емес.
Ұзақ мерзімді аяқтау кезеңінің мақсаты – пікірлерді жинақтап тұжырымдарды қорыту. Талқылау барысын балқылаған оқырмандар осыған назар аударып, редактордың пікірлерін, нақты тұжырымдарын күтеді. Айтыстың жай басылып қалуы жұртшылық арасында келеңсіз пікір туғызуы кәдік. Қорытындысында, мақаланың авторлары төреші іспетті. Өйткені оппоненттердің айтқан пікірлері шындықты іздеудегі коллективтік күш жігердің жемісі. Қорытынды мақала ретінде көбінесе оқырман хаттарына шолу ұсынылады.
Қазір баспасөздегі публицистикалық айтыстың бір түрі ретінде дөңгелек стөл мәжілісі жиі қолданылып жүр. Көбінесе бұл мәжілістердегі әңгіме бір мақаламен бітеді. Оның ұзақ мерзімді айтыстардан айырмашылығы осында.
Біз қарастырып отырған публицистиканың эпистолярлық жанры әлі де толық зерттелмеген сала.
Бүгінде оған мынадай анықтамалар беріліп келеді.
Бірі полемика шындық жолындағы айтыс-тартыс процесі десе, бірі: Полемика яғни публицистік қайымдасу – баспасөз бетінде хат түрінде көрінетін екі публицистің бір-біріне деген қоғамдағы түрлі қайшылықтарға деген күйінішін білдіретін ел мүддесін, қоғам мүддесін кезектегі хат арқылы жеткізетін көркем-публицистикалық жанр. Оның міндеті – бүкіл қоғам қайшылықтарынан туындап отырған келелі мәселелер жөнінде ой қозғап, қоғамдық пікір туғызып, оны нақты фактілермен деректермен дәлелдеу [4,85], - дейді. Екі анықтаманың айырмашылығы бірі диалогтық әдіспен жүзеге асса, екіншісі тек хат түрінде болады деп жорамалдауында жатыр.
Полемикалық жанрға тән негізгі белгілері былайша сипатталады:
Біріншіден: публицистік қайымдасу ойды жалпыдан жалқыға қарай өрбітеді. Онда сірескен цифр жадағай дәлелдемелерден гөрі, авторлық толғаныс, авторлық пікір басым болады. Талас тудырар пікірлер молынан кездеседі. Әр айтылған ой нақты тұжырымдармен дәйектеледі.
Екіншіден, әлдебір субъектіге бағытталған хат түрінде жазылады. Баяндау тәсілі талдамалық сипат алғанымен, өткір публицистік сарын, жинақты ой, нақты тұжырымдармен, топшылаулармен астасып жатады.
Үшіншіден, ол – оқиғалық фактінің шындықтың жанры. Өмірден алынған нақты оқиғалар, құбылыстар жайлы пікір қозғап, сол туралы оң көзқарас қалыптастыруға ықпал етеді.
Төртіншіден, лирикалық субъективтілік тән яғни, публицист өзінің жан айқайын, сенім-сезімін, ішкі жан дүниесін бүкпесіз аңғартып отырады.
Бесіншіден, тақырып аясы өте кең. Белгілі бір тақырыпты ғана айналшықтап жүріп алмай, қоғам жүгін көтерер түрлі ауқымдағы мәселелерді сөз ете береді.
Алтыншыдан, оперативтілігі, заманмен ілесіп отыратыны. Баяндау барысында өткен жайларды қозғап, суреттеу, елестету әдістерін қолданғанымен, бүгінгі жайды бүгін айтқанды мақұл көреді.
Публицистік қайымдасуда публицстикалық пафос, авторлық толғаныс, тебіреніс басым. Бірақ онда қара басының қамын ойлап, қарсыласын қайтсем сүріндіремін деген жалаң мақсат жат.
Тақырыпты талдау үстінде автор көркем әдебиеттік, сатиралық және көркем-публицистік элементтерге жиі жүгінеді.
Полемика публицистік жанрмен қоса газет жанрлары мен сын жанрларының элементтері жақын. Мысалы талдамалы жанрлар ішінде коореспонденция, баспасөзге шолу, мақала элементтері, сын жанрларынан помфлет, сатира, ирония элементтері де кездесіп жатады.
Бұл сипаттар полемикадағы нақтылыққа, дәлділікке, тапқырлыққа, өткірлікке жауап бере алады.
Сипатына қарай жіктегенде полемика тіке және жанама болып 2-ге бөлінеді. Екеуі де диалогтық және монологтық формада кездеседі.
Диалогтық полемикаға бірнеше адам қатыса алады. Ол сұхбат түрінде де болады. Мұнда полемикаға түсуші адам ниеттесін немесе қарсыласын әңгімеге тартып, сұрақ қойып қана қоймай өз пікірін де білдіріп отырады, немесе бұл бірнеше маман қатысқан әңгіме түрінде де өрбуі мүмкін.
Полемиканы 2 түрге бөліп қарастыруға болады. Олар: Достық рәуіште пікір таластыруды мақсат ететін публицистік қайымдасу және ашық айтысқа негізделген публицситік қайымдасу.[4.87]
Ашық айтысқа негізделген қайымдасу көзқарастары бір-біріне сәйкес келмейтін топтар немесе жеке тұлғалар арасында өтсе, достық рәуішті пікір таластыруды мақсат еткен қайымдасу қоғам қайшылықтарын екеуара сөз ете отырып, одан шығу жолдарын бірлесе іздеуді көздейді.
Алғашқы жағдайда полемика таза академиялық пікірталастан, сөз жарысынан гөрі, жеке мүддені қорғаған айтыс-тартысқа көбірек ұқсайтын болса, келесісінде мәселелер, әлеуметтік проблемалар кеңірек сөз болады.
Публицистиканың үлгілері сан алуан десек те, оны Элистратова: Оқиғалы-ақпаратты, талдамалы, сатиралық, полемикалық және пікірталастық[6] - деп түрлерге бөледі. Осыған қарап, публицистік қайымдасуды әлдебір қатып қалған қағидалармен, ережелермен, әдіс-тәсілдермен жүйелеудің өзі негізсіз. Ол түптің түбінде идеялық көзқарастар арқылы ақиқатқа жетудің құралына айналатын болғандықтан барған сайын мазмұнмен байып, жаңа жанрлық сипаттарға ие бола бермек.
Ешбір полемика аргументтер мен дәлелдер келтірілген тартыссыз өтпейді. Пікірталасу кезінде түрлі ой тұжырымдары және ауызша түрдегі қарсыласулар алмасып отырады.
Осылайша оппоненттер яғни қарсы пікір айтушы адамдар (мен және сен оппоненті) негізін қалау мен талқылау лексикасы полемиканы құрайтын негізгі бөліктері болып табылады.
Полемика кезінде ережелерді сақтау және арбитрлардың яғни қазылардың (сот арқылы шешуге жатпайтын арнайы құрылған қазы) қатысуы қалауынша белгілі бір дәрежеде қажет. Бұлардың болуы немесе болмауы полемика түрлерін топтауға септігін тигізеді: 1) регламенттік полемика (белгілі бір ережеге бағытталған полемика). 2) хаостық (яғни былыққан, бұл жерде ереже сақталынбайды). 3) публикалық (ашықтан-ашық өткізілетін және үшінші бір жақтың қатыса алатын түрі). 4) кулуарлық (ресми емес түрде өткізіледі, бұл жерде барлық қатысушылардың өз ойын білдіруге құқығы бар болады).
Қатысушылар тек қана көпшілік емес, тағы да арбитрлардың қатысуы көрінсе, онда полемиканың мұндай түрі арбитраждық деп аталады.
Енді полемиканың тақырыбына назар аударсақ. Жалпы полемика арнайы бір тақырыпсыз өте алады ма? Әрине, өте алады.
Осы мәселеге толыққанды қол жеткізу үшін полемиканың тақырыбына анықтама беріледі: Полемика тақырыбы дегеніміз ол диалог кезінде серіктестердің жақтай алатын тезистерінің жүйесі.[7] Көп жағдайда пікір-таласқа түскен қарсыластардың нақты ұсталған позициясы, болжамы болмайды. Тек қана сол мәселеге қатысу себебін, нені дәледегісі келіп отырғандығын, былайша айтқанда өзінің айтқан позициясын бұлыңғыр түрде ғана түсініп, көре алады.
Кей жағдайда қарсыластар диалогтарының қорытындысында алуан түрлі пікірге келіп тоқтауы мүмкін. Мысалы: кейбіреулер Х фильмін жақсы бағалап жақтап жатса, екінші біреулер оны көңілге қонымсыз деп даттауы мүмкін. Жақтаушылар оны жастар арасында танымал және қоюшы режиссер кәсіпқой екенін атап өтсе, даттаушылар оны көруге тұрарлық нәрсе емес деп теріс пікірін білдіріп жатады. Бұл жерде қызу әңгіме жүре беруі мүмкін, бірақ нақты бағытталған тақырып қойылмайды, өйткені бұл жерде тезистер жүйесі көрсетілмеген.
Ежелгі гректер белгілі бір мақсатқа бағытталған ортақ тақырыбы жоқ пікір-таласты логомахия деп атаған (логомахияны да полемиканың маңызды бір түріне жатқызуға болады)
Керісінше, логомахияға қарама-қарсы ұғым тақырыптық полемика болып табылады. Тақырыптық полемика ішінара ғылыми, философиялық, саяси, діни болып бөлінеді.
Полемиканың өзіне тән мақсаты мен міндеттері қарастырылған.
Жұмысқа кедергі болатын ала-құлалық, терминдердің шешімін таппау.
Дәлелдердің анықсыздығына шек қою, ақпараттардың жеткілікті болуы, негізгі аргументтерді қолдану мүмкіндігі.
Проблеманы шынайы қабылдау және оған деген сұранысты иелену.
Қарсылықтан туындаған дұрыс шешім ойша қорытулар мен шешімдерге күдікпен қарау.
Осылардың бәрі полемика тудырушы құбылыстар. Полемиканың мақсаты да оның әрбір құрылым элементіне байланысты.
Полемика терминологиялық ақпаратты ретке келтіру мақсатында жүргізіледі.
дәлелдерді анықтау үшін осы жұмысқа жарамдыларын растау немесе керісінше келтірілген тезистердің жалған екенін білдіру: дәлелдердің жеткілікті болу дәрежесін қадағалау,
полемика ой қорытындысын құру үшін қолданылады және оның логикалық әдептілігі үшін, мәселені әдейі шатастырып, жалған қағиданы сипаттау мақсатымен құрылған ой қорытындысын тастау, яғни софизмге бармау.
Полемика мақсаты – шындыққа қол жеткізу.
Ертедегілер жоғарғы философиялық өнер полемика арқылы және сөйлесу арқылы шындықты табу деп түсінген. Тартыс кезінде шындықтың туатыны да сондықтан.
Сол үшін айтысу едәуір тиімді, ал философиялық өнер жасау бәрінен де жоғары. Әрқашан, әркімнің қолынан келе бермейді.
Полемиканың мақсаты мен міндеті оның әрбір құрылымы үшін бірізді және ол қандай қабатқа тиесілі болса да.
Полемиканың тұлғалық мақсаттары мен міндеттері былай құрылған.
Полемикадағы Мен үшін:
тартысқа түсуге деген ішкі сұраныс, төзуге, үндемей қалуға мүмкіндіктің жоқтығы: өзіңнің полемикалық мүмкіндігіңді сынауға деген сұраныс, тапқырлығыңмен таң қалдыру, жылдам интеллектуалдық реакцияға, өткірлікке, тапқырлыққа жаттығу, өзіңше айту.
Полемикадағы Мен үшін:
келіспеушіліктердің көрінуі, қарым-қатынаста ортақ қорытындыға келу мұқтаждығы, сендіру ниеті, қайта өзіңді-өзің сендіру, өз пікіріңді білдіру, біреуді өзіңе жақтас етіп шығару ауызба-ауыз шабуылда жеңіп шығу. Өкінішке орай осы қаситтерге тағы да басқа даңғазалық мақсат қосуға болады, яғни олар адамның қадір-қасиетіне нұқсан келтіру, оны төмендету, таптау, сөз жүзінде құрту.
Мұндай қасиеттердің қатысуымен өтетін пікірталастардың да жиі болатынын атап кетуге болады.
Аудитория үшін:
Полемиканы тудыратын партиялық, қауымдық, қызығушылықтар себеп болуы мүмкін, үлкен топты өзіне тарту мұқтаждығы өз жағына шығару керек. Бұрыннан белгілі болғандай, қоғамдық пікір-талас ол тек қана шіркеушілердің емес, шіркеуге келіп тұртын діндар адамдар үшін де талас болуы әбден мүмкін.
Полемиканың аудиторияға деген мақсаты өте қарапайым. Аудитория екі түрге бөлінеді: тыңдаушылар және қызуқанды көрермендер. Олар әрқашанда қолдауға және көмектесуге дайын тұрады. Сол себептен аудиториядағы полемиканың мақсаты тыңдаушыларды өз жанкүйеріне айналдыру болып табылады.
Полемика тікелей үшінші бір жақтың отыруына бейімделген. Ол – сот. Негізінен сот кез-келген мәселені әділ және ақиқат шешеді деп есептелген. Ол ақиқатқа жақын және екі жаққа да қолайлы істерді жақтап, дұрыс шешімін шығарады.
Полемиканы 3 түрге ажыратуға болады.
1. Танымдық. Логикалық, мәтіндік деңгейге бейімделген. Кейде оны логикалық немесе диалектикалық полемика деп те атайды.
2. Іскерлік полемика. Ол қоғамдық үлкен, едәуір салмақты жетістіктерге жетуге бағытталған. Мұндай тәжилере ресми мәлімдемелер, келісім шарт, хаттама бұйрықтар болуы мүмкін. Бұл әрекеттерде барлығына ортақ бір мақсат қойылу қажет. Ол екі жақты да қанағаттандыратын, пайдалы және қолайлы шешім болуы қажет.
3. Спорттық және ойын полемикасы. Бұл полемика жеке адамның мотивін мақұлдайды. Спорттық ойындағыдай әр адамның жетістікке жетудегі мақсаты ақиқат пен келісімге келуден маңыздырақ тұрады. Диалогтың мұндай түрін эристикалық немесе сөз таластыру деп атаймыз.
Полемика теориясы пікірталастың мәдениетін жоғарылататын ережелер жинағы, ол өзіне тән кодексті өз құрамында сақтау қажет.
Жалпылылық деңгейіне қарай 4 түрлі принципті ажыратуға болады.
1. Диалогтық (кез-келген) жалпы принципті
2. Полемиканың жалпы принципті
3. Полемика енгізудегі стратегиялардың жалпы принципі
4. Барлық полемиканың түріне тән полемика әдісі.
Полемиканың қасиеттеріне тоқталар болсақ, айтылып отырғандықтан, полемиканың қоғамдағы қызметі жайындағы мәселе алдыңғы жоспарға қойылу қажет.
Елдің қоғамдық және экономикалық қайта жаңғыруы, жаңарған ой-сананың қатысуынсыз мүмкін емес. Жаңарған ой-сана ол шексіз ақиқат үшін монополияға қарсылық білдіру.
Басқаша ойлайтын адам міндетті түрде жауыз емес, қастандық ойлайтын д адам емес. Ол өзінің қайталанбас өмірін сүріп өткен. Мүмкін одан да қателіктер кеткен шығар, дұрыс болмауы да мүмкін немесе кез-келген мәселе де аса хабардар емес, жай ақымақ та шығар. Бірақ ол жауыз емес Жаңарған ой-сана жаудың бейнесін ығыстыра алады.
Әркім өзінше ойлап жүре алады, яғни әркім өзіне-өзі жауап бере алады, бірақ ескірген ой-сана ортақ пікірді қолдануды талап еткен. Жаңа ой-санаға пікірлердің алуан түрлілігі тән болып келеді.
Осы фактіні анықтайтын қарапайым мысалды келтіретін болсақ, адамдар бір-бірінен саусағының іздері арқылы, ми қатпарларының түрлі орналасуы арқылы ерекшеленеді екен, яғни бір-біріне ұқсамайды. Сол сияқты пікірлері де, ойлауы да басқа болады.
Жариялылық дегеніміз – ол бар нәрсені айт, жоқ нәрсені қозғама деген мағынаға келеді. Жариялылықта әр адам өз пікірін айта алады және біреудің пікіріне қарсы шыға алады деген ұғым бар.
Демократизациялау саясаты заң бойынша жариялылық арқылы өз ойын білдіруге немесе қарсы пікір айтуға кепілдік бере алады.
Полемика демократизацциялаудағы нағыз қолайлы жол, алуан түрлі пікірлер тікелей қақтығысып, болжамдар шынайыланады. Сол себептен полемиканың қоғамдық қызметі – демократизациялау саясатының саласы немесе арқасүйері болып келеді.
Полемиканың келесі бір ақпараттық қызметінде қарсыласыңды сендіру үшін одан түрлі кемшіліктерді іздейміз және қарқынды түрде ақпарат қаруын қолданып, сонымен шабуыл жасаймыз.
Полемикада қарқынды түрде ақпарат алмасу жүреді. Қызу пікірсайыс кезінде адамды толықққанды қыр-сырынан танып-білуге болады.
Біреулер сөз тартысында нақты емес әңгімелерді айтып, айқын емес фактілерді келтіреді. Мұндайлардан өзіңді алшақ ұстау қажет. Көбінесе біз өзімізге жақын, қымбат адамдармен сөз тартысамыз. Одан қалса, біз қызықты әрі қызу тартыс жүргізе алатын пікір таластырамыз. Яғни ол адам сені ұятқа қалдырмайды. Мәселені дұрыс бағалау және өз позицияңды анықтау мен нақтылау – полемикада тағы да бір маңызға ие ақиқат болып табылады. Пікірталас кезінде тақырыпты ұсақтап, жаңа сөздерді және терминдерді, жаңа пікірлерді біле алатынымыз бізге мәлім. Жалпы айтқаа дүниетанымымыз кеңейеді.
Полемиканың интеллектуалдық қызметінде жас адам денесіндегі ойнау энергиясын жұмсартып, жақсарту үшін кешке дейін далада жүріп әлсірегенде доп қуады немесе жүгіреді. Осы секілді адам әсіресе жас адам ақыл ойының өткірлігін, өз ептілігін, тәсілқойлығы мен қырағылығын сынағысы келсе, ол тартысқа түседі. Тартыс тақырыбының айырмашылығы жоқ, оқушы арасында да, студент арасындағы да тартыс мәдениеттенеді, тек осы екінші интеллектуалдық жаттығуға деген қызығушылығы жоғалмай, осы арқылы ойы дамып, жоғары мәдени деңгейге жеткені маңызды.
Бұрын да тартыс болған, олар бір-бірін қолдап қана қоймаған, қаралап, тепкілеп те отырған. Өйткені полемика – интеллектуалдық қуатыңды сынаудың бір әдісі. Біздің ақылымыз қатаң бақылау кезінде интеллектуалдық жігерлікке жетеді. Ақылдың қызметі үшін пайда болу сферасы қажет. Тартыс – адам ақыл-ойының ең жоғарғы жаттығуы. Айтыс-тартыс ақпаратты келеді. Тартыс ақыл-ойды өсіреді және жаттықтырады.
Полемиканың бірнеше принциптері (қағидалары) төмендегідей тұжырымдалған.
Соның бірі сыйластық принципі. Бұл принцип бізге жалпы адами ережелер мен қағидалардың бұзылмауын еске салады. Нақты аргументтерің болса, оны келтіре дәлелдеріңнің қамалын соға білу керек. Қарсыласыңды дәлел келтірген кезінде қателіктер тапсаң, оны әшкереле.
Бірақ адамды адам ретінде сыйламамағандығыңды көрсету үлкен қателік болады, оның тек қана қателіктерін көрсетіп қана қоймау керек. Қарсыласыңның сырт тұлғасы, биографиясы, өмірі жайында ешқандай артық сөз айтылмау қажет.
Сыйластық принципі атты айтып тұрғандай тек қана сыйлауды талап етеді. Тағы да айта кететін жайт қарсыласыңның әлсіз жерлерін байқап тұрсаң да, оны келеке мазақ етуге болмайды.
Сыйластық принципінің бұзылуы төмендегі төрт негізгі модификацияда (түр өзгешелік) байқалады.
1. Жарлық түр өзгешелігі.
- Сен осындайсың (мысалы ақыл-ой қабілеттілігін, білімдарлық, сырт көрінісін, мінезін, туысқандарын да әңгімеге салу, кемсіту)
2. Карлсон түр өзгешелігі.
- Мен осындаймыняғни өзіңді-өзің тым жоғары бағалау, қарсыласыңды түгелдей кемшіліктерімен көрсету, Мен кіммін, білесің ба?. Сен кіммен сөйлесіп тұрсың деген сұрақтар тура бетке айтылмаса да, оның бары анық.
3. Арандатушы түр өзгешелігі.
- Сен мені осындаймын деп тұрсың ба? (деген сұрақтарға қарсыласы шамасы жеткенше жауап қату керек немесе комплемент айтып әшкерелеуі қажет.)
Уланған құдық
менің қарсыласым әйгілі айлакер, оған қанша алданса да сенуге болмайды (жарлық)
Басқаларға қарағанда мен тек қана шындықты айтамын (карлсон)
Сонда мені өтірік айтып тұрсың дегіңіз келе ме? Мен өтірікші, айлакерге ұқсап тұрғаным ба? (арандатушы)
Ақиқатты бағалайтын, мұны мойындайды (қармақ)
Жексұрын бейне
Сен маған ұлтшыл сияқтысың (немесе бұзылған, моист, троцкист) (жарлық)
Менің позициям директивті іс-қағаздармен сәйкес келеді. (Карлсон)
Сен менімен халық жауы ретінде сөлесіп тұрсың. (арандатушы)
Кез келген қоғамдық прогресті жақтауыш адам (қармақ)
Полемиканың әріптестік принципі.
Қарсыласың жау емес, бәсекелес емес, бірақ әріптес, бірдей шығармашылық процестегі, шындықты танудағы автор.
Бір байланыста, бір-біріне көмектесе отырып, жаттығудың (сана жаттығушылық) шыңына жету.
Ең ақырғы, шекті әдептілік түсінуге тырысу, шындыққа жетуді тездетеді.
Егер соқтығу мін тағу жағдайлары орын алса, серіктестер яғни авторлар арасында сенімсіздік, жек көрушілік пайда болады.
Оларды байланыстыратын әдіс жіп сүйрейтін арқанға айналады да, диалогтан қақтығыс туады. Танымның зор шыңы жеңімпаздың жай тұғырына айналады.
Әріптестік принципі жан-жақты әмбебап емес. Бұл принцип диалогтағы серіктестердің мақсаттарын сәйкестендіру үшін қолданылады. Полемикада өзінің әңгімелесуші адамын серігім деп қарайтын өзгешелікті байқау қиын, қарсыласына жанға батырлық қарсыласушылықтан басқа негізді білмейтін басқалар үшін.
Қорытындысы күтпеген, мұңлы болуы мүмкін, бірақ ол танымдық бағаға жауап бере алмайды. Бұл полемиканың әріптестік принципі болып табылады.
Полемиканың осалдылық принциптерінде ымыралы және ақпараттық тартыстан гөрі ойындық және спорттық түрі аса маңызға ие.
Әдетте спорт ойынында адамның әлсіз жері көзделінеді, сол іспетті пікірталаста да білімділігі жағынан, аргумент келтіру жағынан, одан қалса психологиясынан да осал жерін табуға тырысу қажет.
Өзіңнің осал жерлеріңді көрсетуге тырыс, шамаң жеткенше оны оны байқатпауға және қорғауға тырыс.
Осы кезде біз қару-сайман алып бір шешімге келуді меңзейміз. Тек сөз және тұжырым арқылы мәселені шешуге бел буу қажет.
Сөз тартысу, спорттық ойынға ұқсас. Мысалы бокс кезінде ауыр соққылар беруге болғанымен, белден төмен соққыларға тежеу қойылады. Футболда да айла-шарғыларды қолданғанымен шалуға болмайды. Шахмат ойынында да қақпан құруға болғанымен, шахмат фигураларын шахмат алдына лақтыруға тыйым салынады. Ал ендеше сөз тартысында қандай әрекеттерге тыйым салынатынын және салынбайтынын анықтаймыз. Мәселе оңай емес. Бұдан біз мынадай принципті ортаға шығаруымызға болады.
Тыйым салынбағанның барлығы рұқсат етілген. Ойын түріндегі сөз тартысында адамның ар-ожданына нұқсан келтіретін және қапаландыратын психологиялық соққылау келтіруге тыйым салыну қажет.
Әрине қарсыластыққа тор құрып, оны сөзден ұстап келемеждегенің келген күннің өзінде де оның табиғатын және мінезін ескеру. Кейбіреулердің жүйке жүйесі шаршаған, кез-келген сөзді өзіне ауыр қабылдауы мүмкін болып шығады.
Мұндай жағдайларда осындай келеңсіз себептерден шыға білу де қажет.
Полемиканың келісім принципі
Прокурор және адвокат бір-біріне қарама-қарсы, бірақ бір істі қарауда, бір нәрсеге ғана жетіп, әділдік орнатуы керек. Дұшпандардың да өз дәлелдері, өз негіздері бар, өз қимылдары, өз үміттері бар. Олар үлкен құштарлықпен бір-бірінің кеудесіне пұшақ тұсар еді. Бірақ қан төгуден дипломатиялық заңға бағынуға міндетті. Полемика дипломаттарының да мақсаты біреу – бір-біріне деген жеккөрушілікті бастан кешіру арқылы ортақ ымыраға келу, сөзбен оқты тоқтату.
Бұйыру столына отырғанда полемистер өздерін былайша тоқтатады:
Жалаң әлем жақсы ұрыстан әдемірек
Полемикадағы шиелендіру жағдайларын тәртіпке келтіретін альтернатив жоқ
Іскерлік келісім бытыраңқылықтан пайдалырақ. Бұл түсініктер іскерлік, ымырашылдық полемиканың негізгі принциптері болып табылады.
Келісім жолындағы кез-келген алға басушылықтың астын сызып қой. Күшейт және көңіл қой кез-келген сәйкестікті , пікір мен бағалаушылықты
Айырмашылықтың барлық уақытын тегістеп, жөнге келтір
Көп күттірген келісім үшін ауызша жол бер, құлататын арандатуышылықтарды өткізіп жібер.
Сөздер терминдер жақындатуға жарамды келеді. Олар қарсыласыңның ашуына тимеуі керек.
Жалпы аргумент іздеуде, пікірлердің сәйкес келуінен табандылық таныт.
Танымдық полемика үшін бәрін ақыл-оймен, логикамен шешу белгіленген.
Заңдар мен тәртіптер сақталғанда ғана ақыл-ой логика ақпараттық прогреске жетеді. Осы принциптердің негізін ағымдық полемикада қабылдауға болады.
Логика, шынымен –ақ көзқарас қайшылықтарын жөнге келтіріп жатса, ымырашылдыққа жақындатып жатса, онда ол пайдалы ғана емес, міндетті де.
Алайда проблема жоғары бағалаушылықтың келесі орындарында анықталады:
Керемет логикалық есептеулер яғни мақсатқа жеткізбейтін, тек конфликті қиындататын немесе пікірдің түзуленген күдікті тұстарын татуластыруға бұратын іс пе? (алдаусыз шыншылдық, адамгершілік ұраны, өнегелі іс)
Келісім принципі осындай жағдайда полемикадағы логикалық талқылауды таңдауға ықпал етеді. Бұл логика өзарақолайлылық талқылаудың кез-келген модусында пайдалы, келісімге апаратын жол.
Таным принципі – полемиканың барлық түрін анықтауға арналған. Ол:
полемиканың жарысқа түскен жағының беделін түсір немесе елеп-ескерме;
өзіңнің жауынгер қарсыластарыныңның шебінісіне қуан. Егер бұл жеңілістер танымдық мақсаттарға жетектеп, хабарлар легін молайтты;
Ауызша пікірлер арасынан жеңілістер мен кемшіліктер ізде. Ақиқатын ғана.
Кез-келген тіпті мағынасыз хабарлар табылса да таным тарапына қарай жасалған ең кішкене адым деп біл.
Бұл принциптің ұмытылуы немесе бұзылуы полемиканың толық немесе бірте-бірте өзге біреудің соның ішінде ойынға қатысушы типтің диалогында қайта туады.
Екі, үш немесе одан да көп пікірлесушілер оқымысты болуы міндетті емес, бәрі де әңгімеге қатысушы. Тартыспайды. Бәрі де болашақ ұрпаққа ғибрат боларлықтай шындығы бар диалог өткізу үшін жиналған.
Олар былайша пікірлесуге келіседі, егер шындық тартыста туатын болса, ол сол жерде дүниеге келу керек.
Танымдық диалогқа өз-өзін дайындау мақсатында қатысушылар мынадай ескертулерді пайдалануға болады:
сөз таластыру зардабынан – шындықтың өшпес жұлдызына қол жеткізу
полемикалық жаттығушылық, дауласушылық тұстарын ығыстыру
Платон маған дос, бірақ шындық одан да үлкен.
Полемиканың ең жоғарғы танымдық типі шындық болып табылады. Жалпы қорыта келгенде полемика – демократиялық саясат жүргізудің ең төте жолы. Полемика теориясы әлі жетілмеген, ол бүгінгі уақыт талабы мен сұранысына сай емес. Алайда бұл саладағы ізденістер басталып кетті.
Осы тарауда полемиканы теориялық тұрғыдан талдауға тырыстық, енді полемикаға практикалық бағдар жүргізу келесі тараудың еншісінде.
ІІ Тарау
Ұлт мүддесімен өрнектелген полемика
Полемика тарихы әріден басталады. Полемикада публицистиканың эпистолярлық жанрына тән белгілерінің бар екендігін ескерсек, бұл туралы Элистратова былай дейді: Эпистолярлық публицистика, зерттеулер көрсетіп отырғандай, ХVI ғасырда кең дами бастады. Ол кезде хаттарда әдеби сипат, көркем баяндау басым болды.
Оларда маңызды экономикалық, қоғамдық мәселелер көтеріле бастады. Еуропада монастырлар арасында ашық полемика түріндегі хаттар қатынаған.
Эпистолярлық мұраны зерттеушілер орыс публицистикасының жарқын бір үлгісі ретінде Грозныйдың Князь Курбскиймен жазысқан хаттарын атайды. Кейін публицистік хаттардың басым көпшілігі сатиралық сипатқа ие бола бастаған. [8] Ал қазақ сахарасында газет полемикасының қазақ баспасөзінде орын алуы мен қалыптасуы сонау ХХ ғасырдың бас кезеңінде яғни алаш ақтаңдақтарының ел мүддесін көтерудегі дабылымен басталған.
Сонау 1870 жылы шыға бастаған Түркістан уалаяты газетінде мынадай деректер бар:
Біздің қазақ бұрынғы ата-бабасынан қалған рәсімді ұстап, осы күнге шейін балаларына қыз айттырғанда балалары кішкене күнінде құда түсіп, қалыңмал алысып қояды. Балалары ержетіп, өскен соң бір, екі, үш жігіт ертіп, қайнына жібергенде, жә қызға жігіт жақпайды, жә жігітке қыз жақпайды. Кейбір қазақ қызы күйеу келместен бұрын көңілі сүйгенмен қосылып алып, буаз болса, баламды түсіремін деп, ішін езіп, мылтықтың дәрісін ішіп, жә түндіктен мұздай суық су үстіне құйдырып, әйтеуір әр түрлі дәрі қылып, намыс болады деп, баласын түсірудің қамын жейді. Бала түсіргеннің обалы қанша екенін қайдан білсін.
Қазақтың төрелері қара қазаққа бұрын қызын бермеуші еді. Енді осы күнде беретін болды. Қазақ та қайтсін, ақырындап, ілгері таман аяқ басып, жүріп келе жатыр.[9]
Бұл мәселеге қарсы осы газет бетінде жазушы Бай деген есіммен мына мақала жарияланды:
Июль айында, жиырмасыншы нөмірде біздің қазақтың рәсімі – қыз алып, қыз беруі тақырыпты жазып жіберген екенсіз. Рас, айтқан сөзіңіздің өтірігі жоқ. Бірақ қазақ қызы бала болса бала түсіруінің қамын жейді. Бала түсіргеннің обалы қанша екенін қайдан білсін деп, сіз қай жұрттың адамы бала түсірмей, қай жұрттың баласы обалдан қорқып: Ойбай, обал болады ғой деп, үйінде баласын туып отыр дейсіз. Рас, үлкен қала жерінде жасырынып, баласын тауып отырған бас болса, бар шығар, бірақ біздің көшпелі қазақтың ішінде ондай іс болмас, өйткені ауылдың ішінде қимылдаған жанның бәрі не қылып жатқаныңызды, не жегеніңізді бәрін бастан-аяқ біліп тұрғанда үйде түгіл қайда барып баласын тастаса да, адам білмес деп ойламаған болмаңыз, оны қойыңыз. [9,89]
Сол дәуірдің шындығы сол дәуірдің үні байқалатын хаттарда публицистиканың полемикалық сарыны байқалып тұрады.
Жалпы қазақ баспасөзіндегі полемиканың бастау көздерінің ең өзекті тұсы Айқап журналы мен Қазақ газеті арасындағы айтыс болып табылады.
Кезінде қалың қазақ еліне көздің ағы мен қарасындай қатар қызмет еткен бұл екі басылымды біріне-бірін қарсы қойып қарастыруға болмайды. Кейбір мәселелерде пікір алалығы кездеспей қалмаған. Бірақ ол мақсат бөтендігінен емес, соған жетуде ұстанған жолдарының әртүрлілігінен туындап отырған деуімізге негіз бар.
Сол кезеңдерде қоғамдық өмірдің мәселелері жөнінде Айқап журналына кереғар Орынбор қаласында 1913 жылы февральде Қазақ газеті шыға бастады. Журнал кейде Қазақ газетімен айтысып, буржуазияшыл ұлтшылдар (Қазақ төңірегіндегілер – С.Қ) байлардың мүддесін қорғайтынын әшкереледі., - деген сыңаржақ пікір қалыптастырылып келді[10], – дейді Бекхожин өз зерттеуінде.
Десе де, араларында қанша талас-тартыс болғанына қарамастан, бұл екі басылымның бірінің сөзін екіншісі сөйлеп бірін бірі қолдап отырғаны да шындық.
Бұдан оларды шығарушылардың жеке бас қамынан бұрын ұлт мүддесін биік қоя білген азаматтық болмыстарын тануға болуға.
Сонымен Айқап пен Қазақ неге айтысқан: Көрнекті ғалым Б.Кенжебаевтың айтуы бойынша: Ол үш түрлі мәселеде өрбіген. Атап айтқанда, жерге орналастыру, съезд шақыру және әліпби түзу жөнінде екі басылым басшылығы бір пікірге келе алмаған. [11]
Алаш азаматы Ахмет Байтұрсынов Басқосу турасында деген мақаласы арқылы Қазақ газеті төңірегіндегілердің пікірін білдіреді. Онда, басқару қанша керек болғанмен, оған қолайлы кез еместігін ескерте келіп, А.Байтұрсынов күрестің басқаша жолын таңдау жөніндегі пікірін былайша жеткізеді:
Қазақтың керегін өзге жолмен сөйлейік, туралық, бұрынғыдай емес, қазақта қазір бір журнал, бір газет, сыйғанынша солар арқылы кеңеселік, сыймағанын хатпен сөйлесуге болады. Съезде сөйлесіп, кеңескенмен, түбі барып істеушілерге тіреледі. Ісімізді ітеушілер жоғымызды іздеушілер көбейсе, ойлаған пікір көздеген мақсатқа жан бітіп тірілмекші. [12]
Алайда, көрген-түйгені мол, отаршылдарға қарсы күресте бай тәжірибе жинақтап, әбден ысылған қаламгердің сөзі Айқап тарапынан қолдау таппайды. Журналдың 13-15 номерлерінде Жиһанша Сейдалиннің оған қарсылық білдірген ашық хаты жарияланады. Онда ол А. Байтұрсынов басқаратын Қазақ газеті төңірегіндегілердің съезд шақыруға келіспегендіктерін халық қамынан гөрі, жеке пайдасын жоғары қойғандық деп бағалап, оларға тіл тигізе, тас атады: Съезд туралы сөз бола қалса, бетегеден биік, жусаннан аласа жұмыс жүргізеді. Осы Указ бойынша съезд шақырып, өздерінің мектеп, клуб, пансион, түрлі серіктестік ашу, жерге орналасу, қала сияқты істерін жүзеге асырылып жатқан елдер бар [13], – деп қалайда басқару керектігін алға тартады.
Мұндай қаралу, әрине, Қазақ басқармасының шамына тимей қалмаған.
Көп ұзамай газет бетінде Ә. Бөкейханов пен А.Байтұрсыновтың бірін-бірі толықтырған жауап хаттарының жариялануы – соның дәлелі.
Жауап хат бос байбаламға құрылмаған. Әр сөзінде мән-мағына бар. Айтылған ой артынан міндетті түрде дәлелденіп отырады. Мәселен, Басқосу-пайдалы, басқосу-мақсат, бірақ басқосқаннан пайда өлшеулі. Басқосуды Жиһанша бекер қампитады. Жиһанша болыс басына екі кісі басқосуға жимақ. Бірінші һәм екінші думаға қазақ депутат сайлағанда болыс басына екі выборщик болған. Жиһанша сөйтіп басқосуға тоғыз жүз кісі жимақ. Басқосатын жері Оренбург. Бұл болмайтын іс емес пе? Тоғыз жүз қазақ қазақ жерінің бір шетіне жиыла ма?[14], - деп жеріне жеткізе дәлелдеп береді.
Ә. Бөкейхановтың ізін ала Ж. Сейдалиннің ашық хатына Ахмет те жауап жазып, өзіндік пікірін білдірген. Көсемсөз шеберінің Құрметті, Жиһанша мырза! атты туындысы ұлттық журналистика тарихындағы фельетон мақаланың алғашқы нұсқаларының бірі.
1Фельетон – мақаланың фельетонның өзге түрлерінен ерекшеленіп тұратын талаптарының бірі – қоғамдағы мәні зор проблемалық мәселеге, қорытындыланған ой-пікірге, үлкен идеяға негізделіп жазылуында [15], - дейді Қожекеев.
Байтұрсынов мақаласында бұл талап орындалады:
Сіздің де, біздің де ойлағанымыз – қазақтың азып-тозбасына қызмет ету. Сол үшін әркім білгенін, қолынан келгенін істеп жатыр. Сіз съезд жасаймын деп жатырсыз. Біздер домострой (жаңалыққа қарсы пікір жазылған орыс кітабының аты) кәкір-шүкірді қазақшаға аударып, арзан нәрселер жазып, газета-мазета шығарған болып тырбанып жатырмыз., - деген жолдардан көтеріліп отырған мәселенің жүгі ауыр екендігін білу көп қиындық әкелмейді.
Сонымен бірге фельетон жанрының бұл түрінде Идея ерекше шабытпен, көркем элменттермен, сатиралық пафос, интонациямен, публицистикалық әуе үнімен берілуі шарт екенін ескерсек, бұл да шығармада толық көрініс тапқан: Орыстың мақалы айтқандай, Жұмаққа барғым келсе де, күналарым жібермейді деп қазақ үстіне жұмақты бір күнде-ақ орнатқым келеді, бірақ қолымнан келмейді. Арзан нәрселермен қазақ жұмысы бітті деп, гүл жастанып көсіліп, рахаттанып қарап жатқаным жоқ. Бірақ ұсақ іс істеп жүргеніміз, зор іс істеп жүрген сізге айып көрінетін шығар.
Бай жарлының кедейлігін бетіне басады. Сұм аңқаудың аңқаулығын бетіне басады. Өзіңіз қымбат нәрсе жазған соң, арзан нәрсе жазғанымды бетіме басып отырсыз, -дейді.
Басқосу туралы пікірталас – Айқап пен Қазаққа жарты жылдан аса уақыт азық болған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz