Оңтүстік Қазақстанда кездесетін сүтқоректілер, олардың сан алуандылығы
Кіріспе ... ... ... ... .. 3
1.тарау. Сүтқоректілер класының жалпы сипаттамасы 5
1.1.Сүт қоректілердің дене құрылысына жалпы шолу 7
2.тарау. Оңтүстік Қазақстанда кездесетін сүтқоректілер 8
2.1.Бунақденеқоректілер отряды.INCECTIVORA 8
2.2.Қолқанаттылар отряды.CHIROPTERA. Азия жалпаққұлақты жарқанаты (лат. Barbastella leucomelas). 8
2.3.Кемірушілер отряды.RODENTIA. Жайра тұқымдасы(Hystrіcіdae) Үнді жайрасы(H.іndіca) ... ... ... ... 11
2.4.Қоянтектестер отряды.. 14
3.тарау.Жыртқыштар отряды.CARNIVORA 15
3.1.Аю тұқымдастары. Тянь.Шань қоңыр аюы (лат.Ursus arctos isabellinus). 15
3.2. Мысық тұқымдастары. Барыс (лат.Uncia uncia) 20
3.3. Сусар тұқымдастары(MUSTELIDAE). Тас сусары (лат.Martes foina) 23
4.тарау.Жұптұяқтыларотряды(AKTIODACTULA) 26
4.1.Күйіс қайтармайтындар (МОNRUMINANТІА) 26
4.2. Күйіс қайтарушылар отряд тармағы.(RUMINANTIA) 30
5.тарау.Тақтұяқтылар отряды(PERISSODACTYA) 31
5.1.Жылқы тұқымдасы(Equidae) Керқұлан(лат.Equus heminonus) 31
6.тарау.Сүт қоректілердің экономикалық маңызы 33
Қорытынды 37
Пайдаланылған әдебиеттер 38
Қосымша 39
1.тарау. Сүтқоректілер класының жалпы сипаттамасы 5
1.1.Сүт қоректілердің дене құрылысына жалпы шолу 7
2.тарау. Оңтүстік Қазақстанда кездесетін сүтқоректілер 8
2.1.Бунақденеқоректілер отряды.INCECTIVORA 8
2.2.Қолқанаттылар отряды.CHIROPTERA. Азия жалпаққұлақты жарқанаты (лат. Barbastella leucomelas). 8
2.3.Кемірушілер отряды.RODENTIA. Жайра тұқымдасы(Hystrіcіdae) Үнді жайрасы(H.іndіca) ... ... ... ... 11
2.4.Қоянтектестер отряды.. 14
3.тарау.Жыртқыштар отряды.CARNIVORA 15
3.1.Аю тұқымдастары. Тянь.Шань қоңыр аюы (лат.Ursus arctos isabellinus). 15
3.2. Мысық тұқымдастары. Барыс (лат.Uncia uncia) 20
3.3. Сусар тұқымдастары(MUSTELIDAE). Тас сусары (лат.Martes foina) 23
4.тарау.Жұптұяқтыларотряды(AKTIODACTULA) 26
4.1.Күйіс қайтармайтындар (МОNRUMINANТІА) 26
4.2. Күйіс қайтарушылар отряд тармағы.(RUMINANTIA) 30
5.тарау.Тақтұяқтылар отряды(PERISSODACTYA) 31
5.1.Жылқы тұқымдасы(Equidae) Керқұлан(лат.Equus heminonus) 31
6.тарау.Сүт қоректілердің экономикалық маңызы 33
Қорытынды 37
Пайдаланылған әдебиеттер 38
Қосымша 39
Ұзақ уақыттан бері Оңтүстік Қазақстан аумағында көптеген сүтқоректі жануарлар мекен етіуде,зерттеулар барысында олардың түрлі табиғи орта жағдайына жақсы бейімделгендігі,сондай-ақ олардың жер шарында кеңінен таралғандығы белгілі болды. Сүтқоректілердің көптеген түрлері Қазақстан территориясының әр аймақтарында, әсіресе Оңтүстік Қазақстанда көп кездеседі. Ал осы аймақта кейбір сүтқоректілер белгілі бір жағдайларға байланысты саны жағынан азайып, жойылып баруда. Бұл жағдайларды болдырмау мақсатында Оңтүстік Қазақстанда қорықтар мен саябақтар ұйымдастырылған.Оларға:Ақсу-Жабағылы, Алматы жәнеҚаратау қорығы, сондай-ақ Алтынемел ұлтық саябағы, Шымкенттегі хайуанаттар саябағы жатады. Бұл қорықтар мен саябақтарда бір-біріне ұқсамайтын көптеген сүтқоректілер тіршілік етуде. Бұл қорықтардың басты мақсаты - табиғи ландшафтылар эталонын мұндағы тіршілік ететін өсімдіктер мен жануарлар дүниесімен коса сақтау, табиғат кешендерінің табиғи даму заңдылықтарын анықтау. Соңғысы адамның шаруашылық әрекетінен табиғатта болатын өзгерістерді болжау үшін аса қажет. Кез-келген мемлекеттің ең басты ұлттық байлығының, дәулетінің, іргетасының бірі оның табиғи қорлары, табиғат байлығы. Қазіргі кезде нақты 10 қорық жұмыс істейді. Бұлар, әрине, Қазақстан табиғатының алуан түрлі табиғат жағдайларын толық көрсету үшін жеткіліксіз.Ақсу-Жабағылы қорығы Оңтүстік-Қазақстан облысында орналасқан, ол 1926 жылы құрылды. Атауы екі өзеннің атынан құралған: Ақсу және Жабағлы.
1. Омыртқалылар зоологиясы- К.Б. Олжабекова,Б.Е.Есжанов, Алматы-2007ж.
2. Қазақстан Қызыл кітабы I-том, Омыртқалы жануарлар I-бөлімі, Алматы “Қонжық” 1996-327 бет.
3. Жетісу энциклопедия. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2004. — 712 бет.
4. ‘‘Омыртқалы жануарлар” С.Б.Наумов,1970 ж.
5. Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Биология / Жалпы редакциясын басқарған профессор Е. Арын – Павлодар: 2007 - 1028 б.
6. Т.Мұсақұлов,ОРЫСША-ҚАЗАҚШАТҮСІНДІРМЕЛІ......................... БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТ БАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев
7. ‘‘Қазақстандағы жануарлар әлемі” А.Ф.Кавшарь, В.А.Кавшарь, Алматы 2005ж.
8. Зедлаг У. Животный мир земли, Москва,Мир,1975.
2. Қазақстан Қызыл кітабы I-том, Омыртқалы жануарлар I-бөлімі, Алматы “Қонжық” 1996-327 бет.
3. Жетісу энциклопедия. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2004. — 712 бет.
4. ‘‘Омыртқалы жануарлар” С.Б.Наумов,1970 ж.
5. Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Биология / Жалпы редакциясын басқарған профессор Е. Арын – Павлодар: 2007 - 1028 б.
6. Т.Мұсақұлов,ОРЫСША-ҚАЗАҚШАТҮСІНДІРМЕЛІ......................... БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТ БАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев
7. ‘‘Қазақстандағы жануарлар әлемі” А.Ф.Кавшарь, В.А.Кавшарь, Алматы 2005ж.
8. Зедлаг У. Животный мир земли, Москва,Мир,1975.
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті
Жаратылыстану факультеті
Биология кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Оңтүстік Қазақстанда кездесетін сүтқоректілер, олардың сан алуандылығы.
Қабылдаған:Толбаев Н.
Орындаған:Утепбергенова Ш.
Тобы:ЖБЛ-016.
Түркістан-2012
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1-тарау. Сүтқоректілер класының жалпы сипаттамасы 5
1.1.Сүт қоректілердің дене құрылысына жалпы шолу 7
2-тарау. Оңтүстік Қазақстанда кездесетін сүтқоректілер 8
2.1.Бунақденеқоректілер отряды-INCECTIVORA 8
2.2.Қолқанаттылар отряды-CHIROPTERA. Азия жалпаққұлақты жарқанаты (лат. Barbastella leucomelas). 8
2.3.Кемірушілер отряды-RODENTIA. Жайра тұқымдасы(Hystrіcіdae) Үнді жайрасы(H.іndіca) ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11
2.4.Қоянтектестер отряды.. 14
3-тарау.Жыртқыштар отряды-CARNIVORA 15
3.1.Аю тұқымдастары. Тянь-Шань қоңыр аюы (лат.Ursus arctos isabellinus). 15
3.2. Мысық тұқымдастары. Барыс (лат.Uncia uncia) 20
3.3. Сусар тұқымдастары(MUSTELIDAE). Тас сусары (лат.Martes foina) 23
4-тарау.Жұптұяқтыларотряды(AKTIODAC TULA) 26
4.1.Күйіс қайтармайтындар (МОNRUMINANТІА) 26
4.2. Күйіс қайтарушылар отряд тармағы-(RUMINANTIA) 30
5-тарау.Тақтұяқтылар отряды(PERISSODACTYA) 31
5.1.Жылқы тұқымдасы(Equidae) Керқұлан(лат.Equus heminonus) 31
6-тарау.Сүт қоректілердің экономикалық маңызы 33
Қорытынды 37
Пайдаланылған әдебиеттер 38
Қосымша 39
Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі.Ұзақ уақыттан бері Оңтүстік Қазақстан аумағында көптеген сүтқоректі жануарлар мекен етіуде,зерттеулар барысында олардың түрлі табиғи орта жағдайына жақсы бейімделгендігі,сондай-ақ олардың жер шарында кеңінен таралғандығы белгілі болды. Сүтқоректілердің көптеген түрлері Қазақстан территориясының әр аймақтарында, әсіресе Оңтүстік Қазақстанда көп кездеседі. Ал осы аймақта кейбір сүтқоректілер белгілі бір жағдайларға байланысты саны жағынан азайып, жойылып баруда. Бұл жағдайларды болдырмау мақсатында Оңтүстік Қазақстанда қорықтар мен саябақтар ұйымдастырылған.Оларға:Ақсу-Жабағыл ы, Алматы жәнеҚаратау қорығы, сондай-ақ Алтынемел ұлтық саябағы, Шымкенттегі хайуанаттар саябағы жатады. Бұл қорықтар мен саябақтарда бір-біріне ұқсамайтын көптеген сүтқоректілер тіршілік етуде. Бұл қорықтардың басты мақсаты - табиғи ландшафтылар эталонын мұндағы тіршілік ететін өсімдіктер мен жануарлар дүниесімен коса сақтау, табиғат кешендерінің табиғи даму заңдылықтарын анықтау. Соңғысы адамның шаруашылық әрекетінен табиғатта болатын өзгерістерді болжау үшін аса қажет. Кез-келген мемлекеттің ең басты ұлттық байлығының, дәулетінің, іргетасының бірі оның табиғи қорлары, табиғат байлығы. Қазіргі кезде нақты 10 қорық жұмыс істейді. Бұлар, әрине, Қазақстан табиғатының алуан түрлі табиғат жағдайларын толық көрсету үшін жеткіліксіз.Ақсу-Жабағылы қорығы Оңтүстік-Қазақстан облысында орналасқан, ол 1926 жылы құрылды. Атауы екі өзеннің атынан құралған: Ақсу және Жабағлы.
Бұл - Қазақстандағы ертеден келе жатқан қорық. Жануарлардан мұнда елік, карақұйрык, борсық, бұғы, қабан, ақ тырнақты және т.б. жануарлар кездеседі. Онда таутеке, ілбіс, суыр, шақылдақтар, бауырымен жорғалаушылардан алай жалаңкөзі, сары бауыр кесіртке, қалқантұмсықты қара шұбар жылан, сұржылан, қосмекенділерден жасыл құрбақа және көлбақа,ал құстардан гималай ұлары, кекілік, сақалтай, бүркіт, қара құтан, бозторғай, сарыторғай,ителгі, шымшық, ұлар, кезеген торғай, шауқарға, қозықұмайлар мекендейді. Қорыктың аумағында құстардың 239 түрі, бауырымен жорғалаушылардың 9 түрі және сүтқоректілердің 51 түрі, қосмекенділердің 2 түрін,балықтың 2 түрі бар екені есепке алынды. Сүтқоректілерден қорғауға алынған аса бағалысы арқар, сібірдің таутекесі, бұғы, елік, түркістан сілеусіні, жыртқыштарданілбіс, ала мысық, барыс,борсық.
Ал Алматы қорығы Алматы облысында орналасқан,ол 1931 жылы ұйымдастырылды. Аумағы 71,7 мың гектарға жуық, әр түрлі ландшафт зоналарында жатыр.. Қорықтың жануарлар дүниесі алуан түрлі, мұнда 39 түрге жуық сүтқоректілер мен 200-ден астам құстардың, 965 өсімдік түрі бар. Шыршалы орманда бұғы, елік, Тянь- Шань сілеусіні, барыс, борсық, түлкі, қасқырлар мекендейді. Орман шекараларындағы биік шыңдар мен құздарда арқар мен таутеке көп. Соңғы уақыттарда корықта тиін, сасық күзен өсірілетін болды.
Қаратау қорығы Оңтүстік-Қазақстан облыснда 2004 жылы құрылды. Қорықта жануарлар дүниесінен омырткалылардың 227 түрі, соның ішінде сүтқоректілердің 42 түрі, құстардың 114 түрі, балықтың 3 түрі, қосмекенділердің 3 түрі, бауырымен жорғалаушылардың 16 түрі кездеседі. Қызыл кітапқа қарақұйрық, арқар, қоңыр тянь- шань аюы, қар барысы, тас сусары кірген.Сүтқоректілердің қорғау
Соңғы кездерде халық шаруашылығының қарқынды дамуына байланысты қоршаған ортаға төнген экологиялық апаттар жан-жануарлар дүниесінің азаюына, тіпті кейбір түрлерінің жойылып кетуіне әсер етуде. Республикада сүтқоректілердің 40-тан астам түрі қорғауға алынып, Қазақстанның "Қызыл кітабына", ал соның ішінде жұпартышқан, қызыл қасқыр, қабылан, қарақал, барыс, құлан, Мензбир суыры Халықаралық табиғат қорғау одағының "Қызыл кітабына" енгізілген. Зоология ғылымының сүтқоректілерді зерттейтін саласын териологиядеп атайды
Курстық жұмыстың мақсаты:Сүтқоректілердің сыртқы және ішкі құрылысымен, экологиялық топтарымен, класс тармақтарымен,басқа жануарлармен айырмашылықтарымен, қорғау шараларымен шаруашылықта маңыздылығымен танысу.Оңтүстік Қазақстанда тіршілік ететін сүтқоректілермен танысу.
1-тарау. Сүтқоректілер класының жалпы сипаттамасы.
СҮТҚОРЕКТIЛЕР КЛАСЫ (МАММАLIА)
Сүтқоректiлер немесе аңдар класының негiзгi белгiлерi: тiрi туу, балаларын қоректендiру үшiн сүт бөлетiн сүт бездерiнiң болуы, дене қуысын төстi және құрсақты етiп диафрагмамен бөлу және жылықандылық. Бұл кластың маңызды ерекшелiгi - жоғарғы жүйке жүйесiнiң дамуы. Сүтқоректiлер эволюциясының шыңы болып адам туысы және саналы адам {Homo sapiens} түрi есептеледi. Сүтқоректiлердiң тарихи дамуы үш бағытта жүрдi: жұмыртқа салушы сүтқоректiлер, қалталы сүтқоректiлер және плацентарлы сүтқоректiлер. Тек плацентарлы дамыған төл туатын жоғарғы сүтқоректiлер, тiршiлiк үшiн күресте жеңiп шықты.
Сүтқоректілер басқа жануарлармен салыстырғанда түрлі табиғи орта жағдайларын жақсы бейімделген. Жер шарында кеңінен таралған. Олар құрлықта, ауада, ағаш басында, жер астында, түрлі су айдындарында тіршілік етеді. Әр түрлі орта жағдайларында тіршілік етуіне байланысты сүтқоректілерді бірнеше экологиялық топтарға бөледі:
* Құрлықты мекендейтін сүтқоректілер - Антарктидадан басқа құрлықтарда кеңінен таралған және көптеген түрлерді қамтиды. Олар ашық жерлерде, бұта мен ағаш арасында, кейде ағаш басында кездеседі. Ашық жерлерде саршұнақтар, суырлар, қосаяқтар мекендейді, Тұяқты сүтқоректілер: құлан, жолат, ақбөкен, қарақұйрық, арқарлар да құрлық аңдары. Бұта мен ағаш арасынан бұғы, бұлан, аю, сілеусін, бұлғындарды кездестіруге болады.
* Жер астында тіршілік ететін сүтқоректілер - көртышқандар, соқыр-тышқандар, қалталы көртышқандар жатады. Олар тіршілігінің көп бөлігін жер астындағы індерінде өткізеді. Алдыңғы аяқтары мен күрек тістері жақсы жетілген. Топырақ арасындағы жәндіктермен қоректенеді.
* Суда тіршілік ететін сүтқоректілердің тіршілігі тікелей сулы ортаға байланысты. Оған құндыздар, жұпартышқандар, ондатрлар, кәмшаттар, түлендер, киттер жатады. Түлендер көбею, төлдеу кезінде ғана құрлыққа (су бетіндегі қатқан мұзға) шығады. Қалған уақытта суда тіршілік етеді. Киттердің барлық тіршілігі су ішінде өтеді.
* Ұшатын сүтқоректілерге қолқанаттылар (жарқанаттар) жатады. Өте ұзын 2-5 саусақтарының арасында, денесінің екі қапталында жұқа терілі жарғағы болады. Олар жарғақты қанаттың көмегімен ауада өте жылдам ұшады.
Түрлері
СүтқоректілерЖершарындакеңтараған.Қ азіргі кезде сүтқоректілер класы 2 класс тармағынан: құрамында жұмыртқа салушылар отряды бар алғашқы аңдар класс тармағынан және құрамында қалталы жануарлар мен ұрықжолдастылар инфракласы бар нағыз аңдар класс тармағынан тұрады. Сүтқоректілердің 4,5 мыңнан астам түрі белгілі. Жылы қандылығы, ұрпағына қамқорлық жасауы, жоғарғы жүйке жүйесінің болуы сүтқоректілерге жер шарының Солтүстік полюсінен бастап, Антарктида жағалауларына дейінгі барлық жерді мекендеуге мүмкіндік берді. Қазақстанда сүтқоректілердің 8 отряды (жәндік жегіштер, қолқанаттылар, кеміргіштер, қоянтәрізділер, жыртқыштар, жұптұяқтылар, тақтұяқтылар және ескекаяқтылар), 31 тұқымдасы және 180-нен астам түрі кездеседі. Әсіресе, қосаяқ, аламантәрізділер, қуысмүйізділер, жертесерлер, т.б. тұқымдастарының түрлері өте көп. Жеке жүріп (кірпі, жертесер, сусар, аю, т.б.), топталып (шақылдақ, сарышұнақ, суыр), табын, үйір болып (арқар, таутеке, ақ бөкен) тіршілік етеді. Сүтқоректілердің кейбіреулері (суыр, үлкен құмтышқан, т.б.) қорегін күндіз, басқа түрлері (тоқалтіс, кейбір жыртқыштар, т.б.) іңірде не түнде, ал үшінші біреулері күндіз-түні аулайды. Аю, жанат, жанаттәрізді ит, борсық, т.б. қыста ұзақ ұйқыға кетеді. Көптеген сүтқоректілер (қарақұйрық, ақ бөкен, түлкі, қасқыр, қолқанаттылар, т.б.) маусым сайын қоныс аударып отырады. Сүтқоректілердің көпшілігі жылына 1 рет, кейбір түрлері (кемірушілер, жәндікқоректілер, т.б.) 2 - 3 рет балалайды. Буаздық мерзімі де әр түрлі, мысалы, тышқантәрізділерде - 12 күн, борсық пен жылқыда - бір жылдай. Кейбіреулері 1 айда (сары тоқалтіс), ал кейбіреулері (құлан, марал, бұлан) жыныстық жағынан 2 жасында жетіледі. Тіршілік ету ұзақтығы 14 - 18 айдан (тоқалтіс) 20 - 30 жылға (бұлан, марал, жылқы) дейін созылады.Сүт қоректілердің көптеген түрлерінің саны жыл сайын өзгеріп отырады. Оның ішінде әсіресе кемірушілердін. және кейбіржыртқыштардың (тиіндердің, кояндардың, ондатралардың, су тышқандарының, күзендердің, қарсактардың, түлкілердін т. б.) саны миі ауытқиды. Тұяқтылардың кейбір түрлерінің (солтүстік бүғыларының, киіктердің, жабайы шошқалардың) саны да жылма-жыл өзгеріп түрады. Жеке жүретін баяу көбейетін ірі жыртқыштардың санының ауытқуы шамалы болады.Жануарлардың санының жыл сайын ауытқып түруы көбею кабілетіне, тіршілік жағдайына және тарауы, жыртқыштардың санының өсуі, қоректік азықтың мөлшері және ауа райының тұрақсыздығы және т.б.
1.1Сүт қоректілердің дене құрылысына жалпы шолу.
Қаңқасы.Бассүйек, омыртқа, төс клеткадан, алдыңғы және артқы аяқтарының белбеулерiнен, еркiн аяқтардан тұрады, бассүйек милы және беттi бөлiктен, көз қарашығынан, астыңғы және үстiңгi жақтардан тұрады (күрек тiстер, иттiстер, азу тiстер). Тiстерi шұңқырда орналасып, түбiрден, мойыннан және эмальмен қапталған қабықтан тұрады. Сүттiлерi әрқашанда ауысып отырады. Омыртқасы 7 мойынды, 12 төстi, қозғалмалы қосылған 6 белдi омыртқадан, 3-4 крестi, жамбаспен өскен, (қозғалмалы қосылған) құйрықты омыртқалардан тұрады. Құйрықты омыртқалардың саны әртүрлi. Көкiрек клеткасы омыртқаның төстi бөлiгiнен, төстiктен және 12 жұп қабырғадан түзiлген. Иық белбеуi: қарға сүйекгi бiтiсiп кеткен жауырыннан және бiр, бұғанадан құралады. Артқы аяқтарының белбеуi: жамбасының сүйектерi - сербек, қасаға және шонданай.
Бұлшықеттер. Ең күштiлерi шайнағыш, арқа және аяқтарының бұлшықеттерi. Диафрагма - тыныстық қозғалыстарға қатысып, дене қуысын төстi және құрсақты бөлiкке бөлетiн бұлшықет. Ымды бұлшықеттер.
Ас қорыту жүйесi. Тiстi ауыз, дәм сезушi клеткалары бар, бұлшықеттi тiл, сiлекей бездер. Жұтқыншақ, өңеш, қарын, iшек (алдыңғы, аш және тiк iшектер). Бауыр және қарын асты бездер. Жануарлармен және өсiмдiктермен қоректенедi.
Тыныс алу жүйесi. Тыныс алуы кеуде клеткасы мен диафрагма көмегiмен iске асады. Тыныс алуы жиi, терең емес, сондықтан жылуберуi жоғарғы тыныс жолдарының ауыз қуысы мен тiлiнiң бетiнiң суытылуы арқылы iске асады.Қанайналым жүйесi.Жүрегi төрткамералы. Екi қан айналым шеңберi бар. Жүрек соғысы 1 мин. 120 соғады.
Зәр шығару жүйесi. Бұршақ формалы жамбас бүйректерi, зәрағар, қуық, зәр шығару каналы. Зәр шығару сонымен қатар терi арқылы да жүредi (тер бездерi).Жүйке жүйесi. Орталық - бас ми және жұлын, ал перифериялық - олардан шығатын жүйкелер. Мидың жарты шарының қабығы - жоғарғы жүйенiң iс-әрекет ортасы. Қабығы қартар түзедi. Мишық жақсы дамыған. Шартты және шартсыз рефлекстерi күрделi.
Сезiм мүшелерi.Иiс сезу, жанаса сезу және есту жақсы дамыған. Түстi көруi дамымаған, бiрақ бейненi, ымды, қозғалысты көредi, себебi олар бас миының қабығында сарапталады.
2-тарау Оңтүстік Қазақстанда кездесетін сүтқоректілер.
2.1 Бунақденеқоректілер отряды-INCECTIVORA.
Бұған ертеден келе жатқан қарапайым белгілері бар сүтқоректілер жатады. Миы нашар дамыған әрі ми сыңарларында иірімдер болмайды. Дене температурасы онша тұрақты емес және тістерінің құрылымы да біркелкі. Көзі нашар көреді, оның есесіне иіс сезуі жақсы дамыған. Тұмсығы алға қарай шығыңқы. Оған кірпілер, жұпартышқан, жертесерлер, көртышқандар жатады.
Кірпілер тұқымдасы-ERINACEIDAE.
Кірпінің 3 түрі - кәдімгі, құлақты және қара кірпі өлкемізде кездеседі. Құлақты кірпі Қазақстанның далалы, шөлейтті аймақтарында кеңінен таралған. Кәдімгі кірпі еліміздің солтүстік батыс, солтүстік өңірінде орманды дала аймағында мекендейді. Қара кірпі Маңғыстау алқабындағы шөлейтті, шөлді жерлерде тіршілік етеді. Кірпілер бунақденелілермен қоректенеді. Олар жылына бір рет 2-7 ұрпақ береді.
Жұпартышқан-DESTANATOSCHATA.
Жұпартышқан Еділ, Жайық, Тобыл, Обаған шағын өзендерінде кездеседі. Ол бунақденелілермен қоректенеді, үлбірі бағалы.
2.2. Қолқанаттылар отряды-CHIROPTERA. Азия жалпаққұлақты жарқанаты (лат. Barbastella leucomelas)
Қолқанаттылар отряды-CHIROPTERA.
Қолқанаттылар отрядының Қазақстанда 27 түрі кездеседі. Түнде белсенді тіршілік етеді. Салпаңқұлақты, ақбауыр жарқанат, қатпар ерінді жарқанат түрлері шағын аймақтарда мекендейді. Саны аз болғандықтан, Қазақстанның Қызыл кітабына тіркелген.
Жарқанат -- қолқанаттылар отрядының бір тармағы. Арктика, Антарктида және Мұхит аралдарынан басқа құрлықтарда кең тараған. Дүние жүзінде 20 тұқымдасқа бірігетін 700-дей түрі, Қақстанда 3 тұқымдасы: тағатұмсықтылар, бір туысы, үш түрі (кіші тағатұмсықты жарқаннат, үлкен тағатұмсықты,жарқанат,бұхар тағатұмсықты жарқанаты); жалтыртұмсықтылар, оның 8 туысы 23 түрі ,Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген); иттұмсықтылар, онын бір туысы, бір түрі (кеңкұлақты жарқанат - Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген) бар.
Бұлардың дене тұрқы 3 см-ден (кіші тағатұмсықты жарқанат ) 9,2 см-ге (кеңқұлақты жарқанат). Салмағы 3,5 г-нан (ергежейлі жарқанат) 47 г-ға (қызғылт жарқанат) дейін жетеді. Тері жамылғысында қоңыр және сұр түстері басым. Көздері нашар көреді. Тырнақтары болмайды. 18-20 тісі бар, азу тістері бұдырлы. Жарқанаттардың есту мүшесі жақсы жетілген. Кеңістікте өзі шығаратын жоғарғы жиіліктегі ультрадыбыстарды (40-80 кГц), сондай-ақ, адам естімейтін, төменгі жиіліктегі инфрадыбыстарды (12 кГц) қайта қабылдау арқылы бағдар алады. Жарқанат ұя салмайды, үңгірлерді, ағаш қуыстарын, үй, құрылыс шатырларын, жарқабақтардағы құс індерін мекендейді. Күндіз жеке не топтанып, бастарын төмен салбыратып, аяқтарымен тасқа, ағашқа, жарға жабысып демалады. Кешкі ымыртта және түнде жемтігін қалықтап ұшып жүріп аулайды. Әр түрлі омырткасыздар, әсіресе, түн жәндіктерімен қоректенеді. Қазан-қараша айларында қысқы ұйқыға кетеді. Бұл кезде жарқанаттардың дене температурасы қоршаған орта температурасынан 1-2°С-ка ғана жоғары болады. Наурыз, сәуір айларында оянады. Ал қыс жылы болған жылдары қысқы ұйқыға кетпейді. Жарқанат табиғи жағдайда 20-25 жылдай тіршілік етеді. Жылына бір рет көбейіп, жалқы кейде егіз табады. Балалары анасына жабысып өмір сүріп, бір айдан соң өз бетінше ұша бастайды. Жарқанаттар өсімдіктерге зиянды әр түрлі жәндіктермен қоректеніп, ауыл шаруашылығы және орман шаруашылықтарына пайда да келтіреді. Сондай-ақ, түрлі аурулар (әсіресе, құтыру) таратып, адамға, жануарларға залалын да тигізеді.
Азия жалпаққұлақты жарқанаты (лат.Barbastella leucomelas) - қолқанаттылар отрядының жалтыртұмсықты жарқанаттар тұқымдасына жататын сүтқоректі. ҚазақстандаАзия жалпаққүлақты жарқанаты әзірге 3 жерден: Іле Алатауының шығыс Бартоғай мекеніндегі және Қорам қыстағының маңындағы үңгірден, Жаркент қаласындағы ескі ғимараттардың шатырларынан ұсталған. Өзен бойындағы жартасты жерлерді мекендейді ... ... ... ... ... ... Д ене тұрқы 48-53 мм, қанат сүйегінің ұзындығы 42 мм. Арқасы ақшыл, бауыры ақ түсті. Тұмсығы келте, түбіне қарай бірігіп кеткен құлақ қалқаны жалпақ әрі ұзын келеді, қанат жарғағы қара қоңыр болады. Жылдам әрі мәнерлі ұшады. Түрлі түн жәндіктерімен қоректенеді. Жылына бір рет көбейіп, 1-2 жарқанат туады. Азия жалпаққүлақты жарқанаты тіршілігінің көп қырлары ғылымға әлі беймәлім. Өте сирек кездесетін түр болғандықтан, Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген (1996).
Азия жалпаққұлақты жарқанаты
СтатусIV-шісанат.Зерттелмеген түр.Генофондысын сақтау үшін таксонның маңызыСолтүстік Тянь-Шаньтауына енген алдыңғы азия - үндіқытайлықтүр.
ТаралуыБатыс Арабия мен Солтүстік ИндияданҮндіқытай мен Жапонияға дейін таралған. Орта Азияда Түркменстан, Тәжікстан, Қырғызстан мен Өзбекстанның оңтүстігінде, Оңтүстік Қазақстанда белгілі.
Мекендейтінжерлері ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...Орта Азияда жартылай шөлейпіті ормансыз қоныстарда және құрғақ тау етектерінде мекендейді. Қазақстанда табылған екі жарқанат Іле Алматауы етегінен 1200 м биіктіктен қазылған қазба орнының қабырғасынан және сазды үңгірден табылған. Қыста тау етектеріндегі жазықта, үңгірлерде кездессе, ал жазда тауда 2200 м биіктікке дейін мекендейді.
СаныМәлімет жоқ.
Негізгі шектеуші факторларБелгісіз.Биологиялық ерекшеліктері
Қазақстанда мәлімет жоқ. Өзбек зоологтары Қазақстанның оңтүстік шекарасынан 20 шақырымдай жердегі Қарақамыс селосы маңындағы үңгірде бұл жарқанатты көргенін хабарлады. Мұнда олар қыркүйек айының бірінші онкүндігінде ұшып келеді. Осындағы үңгірлер мен қуыстарда қыстап шығып, сәуір айында қоныс аударады. Кейбіреулері мамыр-маусым айларына дейін осы маңда тіршілік етеді. Ташкент маңындағы үңгірлерде 1-ден 3-ке дейін бұл жарқанат кездескен. Бір-бірінен алыстау қоныстанады. Мамырдың алды мен маусымда 1-2 жас жарқанат дүниеге келеді. Жазда тау құздарындағы қуыстарды мекендесе, қыста үңгірлерде қыстайды. Насекомдармен қоректенеді.
Қолда өсіруМәлімет жоқ.Қабылданған қорғау шараларыАлматы қорығы мен Алтынемел ұлттық паркінде қорғалады.
2.3. Кемірушілер отряды-RODENTIA. Жайра тұқымдасы(Hystrіcіdae) Үнді жайрасы(H.іndіca)
Кемірушілер отряды-RODENTIA.
Бұл отрядқа күрек тістері жақсы жетілген сүтқоректі жануарлардың 2500-ге жуық түрі жатады. Олардың ішінде құрлықта, ағаш басында, суда, жер астында тіршілік ететін түрлері бар. Дене тұрқы 5 сантиметрден 1 метрге дейін жетеді. Қазақстанда кемірушілердің 80-нен астам түрі таралған. Оның 8 түрі Қызыл кітапқа тіркелген.
Көк суыр
Көк суыр Батыс Тянь-Шань(Тәңіртау) тау жоталарында шағын аймақта таралған. Саны күрт азайып келеді. Бадам, Өгем өзендерінің жоғары ағысындағы таулы алқаптарда кездеседі. Көк суыр Қазақстанның Қызыл кітабына тіркелген, аулауға тыйым салынған. Көксуыр Ақсу-Жабағылы қорығында және Сайрам-Өгем ұлттық табиғи саябағында қорғауға алынған. Үнділік жайра Маңғыстаудың оңтүстігінде, Тәңіртау (Тянь-Шань), Қаратауда, Шу, Іле Алатауларының етегінде таралған, саны аз. Алматы,Қарағанды, Шымкент хайуанаттар бақтарында қолдан өсіріледі.
Жайра (Hystrіcіdae) - кеміргіштер отрядының бір тұқымдасы. Бұлар негізінен Еуразия мен Африканың субтропиктік және тропиктік аймағында тіршілік етеді. Қазақстанда Талас Алатауында, Қаратауда, Маңғыстау түбегіндегі тау жоталары мен бөктерлеріндегі ормандар мен тоғайларда, өзен аңғарларында мекендейді. 6 түрі бар, оның бір түрі - үнді жайрасы (H. іndіca), ол Қазақстандағы ең ірі кеміруші.
* Тұрқы 60 - 90 см, құйрығының ұзындығы 12 - 15 см, салмағы 15 - 27 кг. Оның дене бітімі ерекше - арқасы мен бүйірінде қаптаған ине (шамамен 30 - 35 мыңдай) болады. Жайралар інін тастың қуысына, өзен бойындағы биік жарға салады.
* Інінің тереңдігі 4 м-ге дейін барады. Ол көбіне шөппен, өсімдік, тамыр жеміс, жеміспен қоректенеді. Қоректенуге түнде шығады. Жылына бір рет (2 - 5-ке дейін) балалайды.
* Буаздық мерзімі 60 - 90 күн. Жаңа туған жайралар өте әлсіз, денесіндегі инелері алғашқы тәуліктерде жұмсақ болады. Қолда ұстағанда үнді жайрасы 20 жылдай тіршілік етеді. Үнді жайрасының жылдан-жылға саны азаюда мысалы, Алматы мен Шымкенттегі хайуанаттар саябақтарында 5 жұбы, Қарағандыда 2 жұбы бар (1996).
* Сондықтан қорғауға алынып, Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген.
Үнді жайрасы (H. іndіca),
Кеміргіштер отряды - Rodentia
Жайратектестер тұқымдасы - Hystricidae
Статусы.IV-ші санат. Сирек кездестін аз зерттелген түр.
Генофондысын сақтау үшін таксонның маңызы.Қазақстан фаунасында тұқымдастың жалғыз түрі.
Таралуы.Маңғышлақтың оңтүстігінде, Талас, Қырғыз, Іле Алатауларында, Қаратау және Шу-Іле тауларында кездеседі. Маңғышлақтың оңтүстігінде Кендірлі-Қайсан үстіртінде, Елшібек құдығы, Жабайұшқан бөлігіндe, Талас Алатауында Сайрам-Ақсу өзенідерінің аралығындағы тау қойнауында, Іле Алатауының батыс бөлігіндегі Жетіжол, Қастек тау етектерінде, Қырғыз Алатауының Аспара, Мерке, Қаракыстақ, Қарақат, Сарыбұлақ, Шұңқыр қойнауларында, Қаратаудың Сырдария бөлігінің оңтүстік-шығысында және Кіші Қаратаудың таралған. Мекендейтін жерлері. Қазақстанда жайралар таудың шатқалдары мен қойнау-ларының теңіз деңгейінен 2000 м биіктіктегі жер бедері ойлы- қырлы аласа таулар мен тау етектерінде мекендейді. Іле Алатауында жапырақты орманда (1200-1700 м мекендесе, Қырғыз Алатауында - шетен, долана, арша, талдар өскен бұталардың арасын қоныстайды (900-1800) м. Талас Алатауында өзен аңғарындағы тоғай мен аршалардың және тас шатқалдардағы үңгірлер мен қуыс-тарда мекендесе, Қаратауда өзен аңғарындағы тоғайлар мен жеміс-жидек арасында кездеседі. Маңғыстауда жарлардың қуыстарын, сиректе болса кейде құмда кездеседі. Барлық жерде таудың қары аз, шөбі қалың оңтүстік бөлігін қоныстайды.
Саны.
Барлық жерде саны сирек, анық саны туралы дерек жоқ . Қаратауда 1983 жылы 200 км2 жайраның 200 іні кездессе, осы жерде бір шаршы км2 шақырымда 1,0-2,5 жайра санаққа алынған.
Биологиялық ерекшіліктері.
Бір жерде ғана тіршілік ететін аң. Ін қазады. Тасты учаскілердегі қуыстарды, саңлауларды уақытша баспана ретінде пайдаланады. Тіршілігі түнде өтеді. Өсімдіктектес азықпен қоректенеді, оның ішінде жер асты бөлімдерін (тамыр, сабақ, тамыр түйнек), жемістер мен тұқымдарды сүйсіне жейді. Жайралар көктемде көбейеді, 3-5 ұрпақ туады. Қыста ұйқыға жатпайды, бірақ белсенділігі азаяды.
Қолда өсіру.Мәлімет жоқ.
Қабылданған қорғау шаралары.Қаратау қорығында қорғалады.
Қорғауды керек ететін шаралар.Аңдарды браконьерлерден қорғауды күшейту керек.
Зерттеу үшін ұсыныстар.Биологиясын зерттеу қажет.
Соқыртышқан.
Қазақстанның батыс аймағындагы шағыл шөл, шөлейтті жерлерде алып соқыртышқан таралған. Жер астындағы қараңғы іннен еш уақытта жер бетіне шықпайды. Көзі терінің астында, сондықтан көрмейді. Құлақ қалқаны болмайды, алдыңғы аяғы қысқа, тырнағы күрек тәрізді. Күрек тістері аузынан сыртқа шығып тұрады, өткір. Жер астындағы өсімдік тамырларын кертіп қоректенеді. Қазақстанның Қызыл кітабына тіркелген ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...Біздің Оңтүстік Қазақстанда далалы жерде мекендейтін қорған салушы тышқандар (Миs mиsсиlиs һогtuгаnas) жерден үйіп, құмырсқаның илеуі сияқты биіктігі 10 -- 80 см, аумағы 50 -- 200 см (ірге жағынан) етіп қорған салады. Сыртынан қарағанда ол төбешік секілді болып көрінеді. Оның ішінен күрделі торапталған жол-дар қазып, ішін бірнеше бөлікке бөледі де, олардың ішіне мәдени дақылдардың және жабайы өсімдіктердің дәнін жинайды. Әдетте мұндай қорғандардың ішіне жиылған дән 5 -- 7 кг болады. Ал кейде 15 -- 16 килограмға дейін дән табылғаны туралы мәлімет бар. Олар азықты 20 -- 25 күннің ішшде август -- октябрь айларында жинайды. Жиылған азық -- қорларын тышқандар күзде, кыста және көктемнің басында пайдаланады.
2.4.Қоянтектестер отряды
Қояндар (лат.Leporidae) - сүтқоректілердің бір тұқымдасы, 8 туысқа бөлінетін 50 түрі бар. Бұлардың ішінде тез жүгіруге, ін қазуға, жүзуге, ағашқа өрмелеуге бейімделген түрлері кездеседі. Салмағы 0,1 - 4,5 кг, дене тұрқы 12 - 75 см, Мадагаскар аралы, Оңтүстік Американың оңтүстік аймағы, Антарктидадан басқа барлық жерде таралған. Шөп, ағаш қабығын, бүршігін, бұтағын жейді. Жылына 4 рет 2 - 8 (кейде 15) көжек туады ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... Тұрақты іні болмайды, көжегі жүндес, бірден жүріп кететіндей жетіліп туылады, бірнеше күннен кейін өзі қоректенеді. Үй қояны ғана ін қазады, топ-топ болып тіршілік етеді. Көжегі көзі ашылмай, өте дәрменсіз, қызылшақа болып туылады. Кәсіптік маңызы бар, әуестік үшін де ауланады. Қоянның кейбір түрлері жайылымға, жеміс бағына, жас орманға үлкен зақым келтіреді. Кейбіреулері індет таратады. Қазақстанда кездесетін 3 түрі (ақ қоян, құм қоян, ор қоян) бар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Ақ қоян, негізінен, қалың қар түсетін Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Павлодар және Ақмола облыстарындағы орманды далаларда, Қарағанды, Шығыс Қазақстан облыстарындағы таулы аймақтарда көптеп, ал Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Алматы облыстарында сирек кездеседі.
Құм қоян - қояндардың ішіндегі ең кішісі. Дене тұрқы 38 - 53 см, салмағы 1,5 - 2,5 кг. Арқасы мен бүйірі қоңыр, сұр, ал бауыры ақ түсті. Қазақстанда Арал Қарақұмы, Қызылқұм, Мойынқұмда және Қызылорда, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Маңғыстау облыстарындағы құмды жерлерде мекендейді. Қорегін іздеуге ымырт түскен кезде, түнде шығады. Ұйығуы қаңтар мен ақпанның аяғында басталады. Құм қояны - өте өсімтал, жылына 3 рет көбейеді, әр туғанда 1 - 9 көжектен табады.
Бізде жабайы қояндардың төрт түрі және кроликтер бар. Көбірек тараған түрлері: ақ қоян -- бүкіл тундраға, Европаның және Сибирьдің ормандарына және далаларына тараған. Қыста түсі ақ болады. Ақ қоян (лат.Lepus timidus) - қояндар тұқымдасының бір түрі.
Ақ қоян негізінен қалың қар түсетін орманды жерлерде тіршілік етеді. Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Павлодар жәнеАқмола облыстарындағы орманды далаларда, Қарағанды, Шығыс Қазақстан облыстарындағы таулы аймақтарда көптеп, ал Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Алматы облыстарында сирек кездеседі.
Жыл бойы жайылым жағдайына, қардың түсуіне орай, жыртқыштардың азды-көптігіне қарай қоныстарын ауыстырып отырады. Дене тұрқы 68 см, салмағы 5 - 6 кг. Жазда түсі сұрғылт қоңыр, қыста түгелдей аппақ болып түлейді. Басқа қояндардан ерекшелігі құлақ қалқанының ұшы қара, құйрығы дөңгеленген қысқа болады. Жылына, ақпан - маусым айларында 2 - 3 рет көбейеді, 3 - 10 көжек туады. Жазда шөптесін өсімдіктермен, бұталармен, ағаштармен қоректенеді, ал күз, қыс айларында ағаш бұталары мен қабықтарын кеміреді. Ақ қоян туляремия ауруын таратуы мүмкін. Ағаштардың қабығын кеміріп, орман шаруашылығына аздап зиянын тигізеді. Ақ қоян еті, терісі мен түбіті үшін ауланады
Қазақстанда қоянтектестер отрядына жататын құм, ор және ақ қоян түрлері кездеседі. Шөлді, шөлейтті жерлерде құм қоян кеңінен таралған, оның кәсіптік мәні бар. Қояндар өсімдіктердің вегетативтік органдарымен қоректенеді. Жазда шөппен, қыста -- ағаштың қабығымен, жіңішке бұтағымен қоректенеді. Үнемі осындай қатты заттармен қоректенетін болғандықтан олардңң азу тістері үздіксіз өседі және бүйені де өте ұзын болады.
Қыстық қор жинамайды арнаулы ін қазық, ұя жасамайды. Олар бұтаның тасасына немесе қалың шөптің, арасына жатып дем алады, көбейеді. Осыған байланысты көжектерін ұзақ уақыт (50 күн шамасында) көтереді. Көжектерінің түгі жетілген, ширақ, туысымен анасына ілесіп жүріп кетеді.Аққояндар жылына екі-үш рет балалайды.
Қоянның іні
Жыл бойы жайылым жағдайына, қардың түсуіне орай, жыртқыштардың азды-көптігіне қарай қоныстарын ауыстырып отырады. Дене тұрқы 68 см, салмағы 5 - 6 кг-дай болады. Жазда түсі сұрғылт қоңыр, қыста түгелдей аппақ болып түлейді. Ақ қоян еті, терісі мен түбіті үшін ауланады;
3-тарау.Жыртқыштар отряды-CARNIVORA.Тянь-Шаньқоңыраюы (лат.Ursus arctos isabellinus)
Сүт қоректілердің азды-көпті болса да жануарлар тектес азықпен қоректенетін түрлері бар. Олардың көпшілігі тамағын тірідей ұстап жесе, кейде өлекселерді де пайдаланады, ал бір-қатары өсімдік тектес азықпен де қоректенеді. Мысалы, мысық -- өсімдік тектес азықтарды өте аз пайдаланса, қоңыр аю лар мен күзендер көбірек пайдаланады.
Бұл отрядқа дене мөлшері әр түрлі болатын сүт қоректілер жатады. Бұлардың тістерінің құрылысы өз ара ұқсас болады. Күрек тістері кішірек болады, керісінше шошақ тістері жақсы жетілген. Азу тістерінің үстіңгі жағы пышақ сияқты өткір болып келеді. Жоғарғы жағының соңғы жалған азу тісі мен төменгі жағының бірінші нағыз азу тісі ерекше үлкен, әрі өткір болады. Бұл тісті -- жыртқыш тістері деп атайды. Бұғанасы кейбіреуінде рудимент түрінде болады, немесе тіпті болмайды да. Алдыңғы миы жетілген, үстінде иректері көп боладыЖыртқыштар отрядына 235-тей жануарлар түрі топтастырылған, оның 31 түрі елімізде кездеседі. Олардың сойдақ және азу тістері жақсы жетілген, сойдақ тістері өте өткір. Қазақстанда аю, қасқыр, мысық, сусар тұқымдастарының өкілдері кеңінен таралған.
Аю тұқымдастары
Аюларhttp:kk.wikipedia.orgwiki% D0%90%D1%8E%D0%BB%D0%B0%D1%80 - cite_note-0 (лат.Ursidae) -- жыртқыштаротрядына жататын аң. Олардың денесі шомбал, басы үлкен, құлағы кішкентай, құйрығы қысқа (қалың жүнінен көрінбейді). Жүні бір түсті, қоңыр, қара не ақ, аяғы бес саусақты, тырнақты болады. Иіс сезу қабілеті жақсы жетілген. Қазір олардың ақ аю, ақтөсті аю, қоңыр аю, барибал, ерінді аю, малай аюы, көзілдірікті аю және үлкен панда деген 8 түрі кездеседі. Ақ аю Солтүстік Мұзды мұхит жағалауында тіршілік етеді. Оның дене тұрқы 3 м-дей, салмағы 400 - 700 кг-дай. Суда өте жақсы жүзеді, сүңгиді, табаны жүнді болғандықтан мұз үстінде таймайды. Ит балықпен, әсіресе каспий итбалығымен (нерпа) қоректенеді. Ақ аю екі жылда бір балалайды, қонжықтары енесімен 1,5 жылға дейін жүреді. Ақ аю Халықаралық табиғат қорғау одағының Қызыл кітабына енгізілген (1976 жылы). Ал Қазақстанда Тянь-Шань, Жоңғар Алатауы, Тарбағатай, Сауыр және Алтай тауларында аюдың 2 түр тармағы (қоңыр аю, Тянь-Шань қоңыр аюы) мекендейді. Қоңыр аюдың дене тұрқы 2 м-дей, салмағы 150 - 200 кг-дай, түсі қоңыр, қара қоңыр болады. Өзінің мінез құлқы жағынан бейқам, момын, қорқақтау келеді, орман ішінде адам көзіне көрінбейді. Ол адамның өмірі үшін қауіпті емес. Қорек талғамайды. Аюлар үш жасында жыныстық жағынан жетіледі. Ұйығуынан 7 ай өткен соң, 2 - 4 қонжық табады. Қаңтар, ақпан айларында жаңа туған қонжығының салмағы 300 - 600 г болады. Енесінің сүтімен 4,5 - 5,5 айға жуық қоректенеді, бір-екі жыл енесімен бірге жүреді. Аюлар 30 - 40 жылдай тіршілік етеді. Буаз аю жеке жүреді, қыста үңгірінде жалғыз жатады. Күзге таман бойына 50 кг-ға жуық май жинап, қатты семіреді де, қысқа қарай ұйқыға кетеді. Егер қажетті май қорын жинай алмаса, ұйқыға жатпайды. Аю - бағалы аң. Ол майы және шипалық қасиеті бар өті үшін ауланады. Семіз аюдан 120 кг ет, 50 кг-дай витамині мол май алуға болады. Аю жабайы тұяқты аңдарға, үй малдарына, сондай-ақ адамға да шабуыл жасайды. Бал омартасына түсуді жақсы көреді. Қоңыр аюлар кәсіптік аң ретінде ауланып келді. Қазір оларды аулауға тыйым салынған.
Аюдың кейбір өнімдері халықтық медицинасында қолданылады. Аюдың етін кептіріп алып, суға аздап езіп ішкізсе, адамның көптеген ауруларына дауа деп есептеледі. Мұндай ем түрі ыстықты түсіреді, жараны тез жазады, кокжөтелге, шиқан, сыздауық шыққанға, бала денесіне шыққан бөртпеге және сары ауруға қарсы ем ретінде саналады. Мәлімет берушілердің айтуына қарағанда, Аю етін асқазан қыжылдау, кекіру сияқты ауруларға қарсы ем ретінде де қолданылады. Оны кебірек жесе денені қыздырып, қан қысымын көтереді. Аюдың қыртыс майын боршалап, жел-қүздан болған буын ауруына, саусақтардың арасына шыққан қиғаққа (теміреткі тәрізді) қыздырып тартады. Ұйқысы қашып жүрген адам иленген теріні жамылып жатса тыныштанады. Аю терісінің үстіне бір ұйықтап тұрса ұйқысы Аюдікіндей болады деп ырымдайды.
Аюлар тұқымдасы (Uгsіdае) бұған ірі, құйрығы қысқа, табанымен басып жүретін жыртқыштар жатады. Аю тұқымдастарына қоңыр аю, ақ аю, ақ кеуделі (гималай) аю жатады. Қазақстанның биік таулы алқабында аздап қоңыр аю кездеседі. Аюдың аталығы - матап, аналығы - кірекей, ұрпағы - қонжық, бір жасар ұрпағы - апанақ деп аталады. Қоңыр аю Қазақстанның Қызыл кітабына енген.
Тянь-Шань қоңыр аюы (лат.Ursus arctos isabellinus) - жыртқыштар отряды, аю тұқымдасына жататын қоңыр аюдың бір түр тармағы. Тянь-Шань мен Памир тауларында таралған. ҚазірӨгем, Піскем, Қоржынтау, Кетпен, Талас, Іле, Күнгей, Теріскей, Жетісу (Жоңғар) Алатауларында кездеседі. Тянь-Шань қоңыр аюының аталығы (матай) аналығынан (кірекей) ірі болады. Аталығының дене ұзындығы 2,55 м, бойының биіктігі 1,35 м, салмағы 600 кг-дай. Негізінен құрлықта тіршілік етеді, суда жақсы жүзеді, ағашқа да өрмелей алады. Үш жаста жыныстық жағынан жетіледі. Аналығы өздері жасаған апанында екі жылда бір рет балалайды. Мамыр - маусымда ұйығып, қаңтар - ақпан айларында аналығы екі қонжық табады. Оларды төрт айдай емізеді. Қонжықтары аналарымен бір жылдай бірге жүреді. Қазанның ортасынан сәуірдің ортасына дейін қысқы ұйқыға кетеді. Қалған уақытта белсенді тіршілік етеді. Негізінен шөптесін өсімдіктермен, сирек жәндіктермен, майда сүтқоректілермен қоректенеді, кейде өлекселерді де жейді. Қонжықтары үшін қасқырлар мен барыстар өте қауіпті. Саны жылдан-жылға азаюда. Балтық бойы елдерінде оларды аулауға тыйым салынған. Қолға тез үйреніп, цирктерде түрлі ойындар көрсетуге пайдаланылады. Дүние жүзінің көптеген елдерінде зоол. парктерде ұсталып, жақсы көбейеді. Қазақстанда Алматы хайуанаттар паркінде Тянь-Шань қоңыр аюының 3 басы бар. Ақсу-Жабағылы, Алматы қорықтар-ында, Лепсі, Тоқты қорықшаларында қорғалады. Саны өте аз, қорғауға алынып, Қазақстанның "Қызыл кітабына" енгізілген.
Статус
III-ші санат. Ареалы мен саны қысқаруда. Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан, Түрікменстан Қызыл кітаптарына енгізілген.
Генофондысын сақтау үшін таксонның маңызы
Тянь-Шань аюы Қазақстанда таралған қоныр аюдың екі түршесінің, ал ТМД елдеріндегі 7 түршесінің бірі.
Таралуы
Бұл түршенің таралу аймағы Орталық Азияның - Тянь-Шань, Памир-Алтай, Гиндукуш, Батыс Гималай тауларын қамтиды. Қазақстанда түршенің таралуының солтүстік бөлігін қамтиды. Мұнда ол Жоңғар Алатауында, Тоқсандай жотасында, Қояндытауда, Алтынемелде, Қайқанда және Тянь-Шань жотасында - Кетпен, Теріскей, Күнгей, Іле, Қырғыз және Талас Алатауларында, Өгем жотасында, Қоржынтауда таралған. ХХ-ғасырдың орта шенінде Қаратауда (Сырдариялық) жойылып кеткен.
Мекендейтін жерлері
Таудағы қылқанды және жапырақты ормандар, әртүрлі ағаштар мен бұталар өскен жерлер, субальпі және Альпі белдеулері, құздар мен тасты жерлер.
СаныХІХ-ХХ-шы ғасырдың басында Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шань тауында едәуір болатын, одан кейін оның барлық қоныстарда саны азайып кетті. ХХ ғ. 70-шы жылдары Жоңғар Алатауында 300-дей, Тянь-Шань тауының Қазақстандық бөлігінде 200 (оның 20-25-і Алматы қорығында, 65-70-і Ақсу-Жабағылы қорығында) аю тіршілік етті. ХХ-ғасырдың аяғындаАқсу-Жабағылы қорығында 40-50-дей аю саналды. Қазірде оның барлық мекендерінде саны қысқаруда.
Негізгі шектеуші факторлар
Браконьерлік. Өрттің және кесудің нәтижесінде ормандар көлемінің азаюуы, оны мазалау факторы.
Биологиялық ерекшеліктері
Таудың альпі, суальпі, орман белдеулерінде маусымдық қоныс аударады.Қорегі-әр-түрлі өсімдіктер, жеміс-жидектер, сирегірек жануарлар. 5-7 айға созылатын қысқы ұйқыға кетеді. Үңгірлеріне қазан-қараша айларында жатады, одан наурыз-сәуір айларында шығады ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..Күйлеуі мамыр-маусым айларында, 1-3 жиірек 2 қонжықтары қаңтар-ақпан (үңгірде) айларында туады. Аналықтары араларына жыл салып туады. Қонжықтары бірінші жылы аналарымен бір үңгірде қыстады, сонан кейін көктемде (күйлеуге түсерде) олар бөлінеді.
Қолда өсіру
Хайуанаттар парктерінде ұсталады және жақсы көбейеді.
Қабылданған қорғау шаралары
СИТЕС-шің 1-ші қосымшасына енгізілген. Ақсу-Жабағылы мен Алматы қорықтарында, Іле-Алатау, Сайрам-Өгем ұлттық парктерінде және бірқатар қорықшаларда қорғалады.
Зерттеу үшін ұсыныстар
Тянь-Шань қоңыр аюының таралу аймақтарында оның қазіргі жағдайын тексеру қажет.Қазақстанда Тянь-Шань, Жоңғар Алатауы, Тарбағатай, Сауыр және Алтай тауларында аюдың екі түрі -- қоңыр аю және Тянь-Шань қоңыр аюы мекендейді. Қоңыр аюдың дене тұрқы 2 метрдей, салмағы 150-200 килограмдай, түсі қоңыр, қара қоңыр болады.
Өзінің мінез-құлқы жағынан бұлар бейқам, момын, қорқақтау келеді. Орман ішінде адам көзіне түспеуге тырысады. Қорек талғамайды. Бұрын қоңыр аюлар кәсіптік аң ретінде пайдаланылып келді. Қазір оларды аулауға тыйым салынды.Аюлар 30-40 жылдай тіршілік етеді. Олар күзге таман бойларына 50 килограмға жуық май жинап, қатты семіреді де, қысқа қарай ұйқыға кетеді. Егер қажетті май қорын жинай алмаса, ұйқыға жатпайды.
Аю -- бағалы аң. Бұлар майы және шипалық қасиеті бар өті үшін ауланады. Семіз аюдан 120 килограмм ет, 50 килограмм шамасында май алуға болады. Аю тұяқты аңдарға, үй малдарына, сондай-ақ адамдарға да шабуыл жасайды. Бал омартасына түсуді жақсы көретіні және бар.
3.2. Мысық тұқымдастары.Барыс (лат.Uncia uncia).
Мысықтар тұқымдасына (Fеlіdае) ірі және орташа болатын, саусақтарымен басып жүретін, аяғы ұзын (гепардтан басқалары) және өткір тырнақтары бар жыртқыштар жатады. Тірі жануарларды тасаланып барып, байқатпай шабуыл жасап, ұстап жейді.
Мысық тұқымдастарының 8 түрі Қазақстанда таралған. Қабылан, қамыс және шағыл мысықтары, сабаншы, қарақұлақ шөлейтті, шөлді, далалы-аймақтарды мекендейді. Сілеусін таулы алқаптардағы орман ішінде, ілбіс (қар барыс) биік таулы алқапта кездеседі. Барыс мүшелдік жыл санау да 3-жыл. Барыстың аналығы - таутан, күшігі - алан деп аталады. Қар барыс (ілбіс), сілеусін Қазақстанның таулы алқаптарының қорықтарында (Ақсу-Жабағылы, Алматы, Марқакөл, Батыс Алтай) қорғауға алынған. Ертеде Қазақстанда жолбарыс кеңінен таралған, қазір жойылып кеткен.
Сілеусін (лат. Lynx lynx) - мысық тұқымдасына жататын жыртқыш. Тұрқының ұзындығы 87 - 104, құйрығы 20 - 31 см, салмағы 13 - 23 кг. Қазақстанда 3 түр тармағы бар, соның ішінде Түркістан сілеусіні Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген. Сілеусін -- биік таулардың жыл бойы қар басып жатқан жерлерінде тіршілік етеді. Қары қалың жерлерде тіршілік етуіне байланысты аяқтары ұзын және табаны жалпақ болады. Ақ қояндарды ұйықтап жатқанда тап беріп немесе иттерше қуып жетіп ұстап жейді.
Барыс
Сирек, таралу аймағы тарылып, саны кемуде. Тянь-Шань, Тарбағатай, Сауыр мен Алтайдың биік жоталарында таралған; таулардың альпі және субальпі белдеу-лерінде құзды, жартасты жерлерді мекендейді. Қазақстанда жалпы саны - 200 бастан аспайды; санының кемуінің негізгі себептері - қасақылық және негізгі қоректік объектілер (таутеке, арқар, елік) санының азаюы. 1976 және 1985 жылдары барыстар Алматы хайуанаттар паркінде өсіп-өнген. Ақсу-Жобағылы, Алматы және Марқакөл қорықтарында және үш қорықшаларда қорғалады. Жоңғар қорығын ұйымдастырып, қазіргі бар қорықшаларда қорғау жұмыстарын жақсарту қажет
Барыс (лат.Uncia uncia)Орталық Азиядағы тауларда, Солтүстік Үндістан, Пәкістан, Байкал, Тибет өңірлерін мекендейтін мысық. Сирек, таралу аймағы тарылып, саны кемуде. Тянь-Шань, Тарбағатай, Сауыр мен Алтайдың биік жоталарында таралған; таулардың альпі және субальпі белдеу-лерінде құзды, жартасты жерлерді мекендейді. Қазақстанда жалпы саны - 200 бастан аспайды; санының кемуінің негізгі себептері - қасақылық және негізгі қоректік объектілер (таутеке, арқар, елік) санының азаюы. 1976 және 1985 жылдары барыстар Алматы хайуанаттар паркінде өсіп-өнген. Ақсу-Жабағылы, Алматыжәне Марқакөл қорықтарында және үш қорықшаларда қорғалады. Жоңғар қорығын ұйымдастырып, қазіргі бар қорықшаларда қорғау жұмыстарын жақсарту қажет.
Көп түркі және көшпенді елдер үшін, барыс ұлттық таңба. Алматы қаласының қалатаңбасында - барыс, Татарстан республикасының елтаңбасында - қанатты барыс.
Барыс, ірбіс - мысық тұқымдасына жататын жыртқыш аң. Дене тұрқы 125 - 135 см, биіктігі 60 см (шоқтығынан алғанда), құйрығы 90 - 100 см, салмағы отыз - қырық килограмдай. Түсі көк сұр, теңбіл шұбар, сақина тәрізді дөңгелек қара дақтары бар, жүні ұзын әрі қалың. Қазақстан мен Орталық Азияның биік тауларында (2000 м-ден астам) кездеседі. Оның ең көп жүретін жері - басын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жаратылыстану факультеті
Биология кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Оңтүстік Қазақстанда кездесетін сүтқоректілер, олардың сан алуандылығы.
Қабылдаған:Толбаев Н.
Орындаған:Утепбергенова Ш.
Тобы:ЖБЛ-016.
Түркістан-2012
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1-тарау. Сүтқоректілер класының жалпы сипаттамасы 5
1.1.Сүт қоректілердің дене құрылысына жалпы шолу 7
2-тарау. Оңтүстік Қазақстанда кездесетін сүтқоректілер 8
2.1.Бунақденеқоректілер отряды-INCECTIVORA 8
2.2.Қолқанаттылар отряды-CHIROPTERA. Азия жалпаққұлақты жарқанаты (лат. Barbastella leucomelas). 8
2.3.Кемірушілер отряды-RODENTIA. Жайра тұқымдасы(Hystrіcіdae) Үнді жайрасы(H.іndіca) ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11
2.4.Қоянтектестер отряды.. 14
3-тарау.Жыртқыштар отряды-CARNIVORA 15
3.1.Аю тұқымдастары. Тянь-Шань қоңыр аюы (лат.Ursus arctos isabellinus). 15
3.2. Мысық тұқымдастары. Барыс (лат.Uncia uncia) 20
3.3. Сусар тұқымдастары(MUSTELIDAE). Тас сусары (лат.Martes foina) 23
4-тарау.Жұптұяқтыларотряды(AKTIODAC TULA) 26
4.1.Күйіс қайтармайтындар (МОNRUMINANТІА) 26
4.2. Күйіс қайтарушылар отряд тармағы-(RUMINANTIA) 30
5-тарау.Тақтұяқтылар отряды(PERISSODACTYA) 31
5.1.Жылқы тұқымдасы(Equidae) Керқұлан(лат.Equus heminonus) 31
6-тарау.Сүт қоректілердің экономикалық маңызы 33
Қорытынды 37
Пайдаланылған әдебиеттер 38
Қосымша 39
Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі.Ұзақ уақыттан бері Оңтүстік Қазақстан аумағында көптеген сүтқоректі жануарлар мекен етіуде,зерттеулар барысында олардың түрлі табиғи орта жағдайына жақсы бейімделгендігі,сондай-ақ олардың жер шарында кеңінен таралғандығы белгілі болды. Сүтқоректілердің көптеген түрлері Қазақстан территориясының әр аймақтарында, әсіресе Оңтүстік Қазақстанда көп кездеседі. Ал осы аймақта кейбір сүтқоректілер белгілі бір жағдайларға байланысты саны жағынан азайып, жойылып баруда. Бұл жағдайларды болдырмау мақсатында Оңтүстік Қазақстанда қорықтар мен саябақтар ұйымдастырылған.Оларға:Ақсу-Жабағыл ы, Алматы жәнеҚаратау қорығы, сондай-ақ Алтынемел ұлтық саябағы, Шымкенттегі хайуанаттар саябағы жатады. Бұл қорықтар мен саябақтарда бір-біріне ұқсамайтын көптеген сүтқоректілер тіршілік етуде. Бұл қорықтардың басты мақсаты - табиғи ландшафтылар эталонын мұндағы тіршілік ететін өсімдіктер мен жануарлар дүниесімен коса сақтау, табиғат кешендерінің табиғи даму заңдылықтарын анықтау. Соңғысы адамның шаруашылық әрекетінен табиғатта болатын өзгерістерді болжау үшін аса қажет. Кез-келген мемлекеттің ең басты ұлттық байлығының, дәулетінің, іргетасының бірі оның табиғи қорлары, табиғат байлығы. Қазіргі кезде нақты 10 қорық жұмыс істейді. Бұлар, әрине, Қазақстан табиғатының алуан түрлі табиғат жағдайларын толық көрсету үшін жеткіліксіз.Ақсу-Жабағылы қорығы Оңтүстік-Қазақстан облысында орналасқан, ол 1926 жылы құрылды. Атауы екі өзеннің атынан құралған: Ақсу және Жабағлы.
Бұл - Қазақстандағы ертеден келе жатқан қорық. Жануарлардан мұнда елік, карақұйрык, борсық, бұғы, қабан, ақ тырнақты және т.б. жануарлар кездеседі. Онда таутеке, ілбіс, суыр, шақылдақтар, бауырымен жорғалаушылардан алай жалаңкөзі, сары бауыр кесіртке, қалқантұмсықты қара шұбар жылан, сұржылан, қосмекенділерден жасыл құрбақа және көлбақа,ал құстардан гималай ұлары, кекілік, сақалтай, бүркіт, қара құтан, бозторғай, сарыторғай,ителгі, шымшық, ұлар, кезеген торғай, шауқарға, қозықұмайлар мекендейді. Қорыктың аумағында құстардың 239 түрі, бауырымен жорғалаушылардың 9 түрі және сүтқоректілердің 51 түрі, қосмекенділердің 2 түрін,балықтың 2 түрі бар екені есепке алынды. Сүтқоректілерден қорғауға алынған аса бағалысы арқар, сібірдің таутекесі, бұғы, елік, түркістан сілеусіні, жыртқыштарданілбіс, ала мысық, барыс,борсық.
Ал Алматы қорығы Алматы облысында орналасқан,ол 1931 жылы ұйымдастырылды. Аумағы 71,7 мың гектарға жуық, әр түрлі ландшафт зоналарында жатыр.. Қорықтың жануарлар дүниесі алуан түрлі, мұнда 39 түрге жуық сүтқоректілер мен 200-ден астам құстардың, 965 өсімдік түрі бар. Шыршалы орманда бұғы, елік, Тянь- Шань сілеусіні, барыс, борсық, түлкі, қасқырлар мекендейді. Орман шекараларындағы биік шыңдар мен құздарда арқар мен таутеке көп. Соңғы уақыттарда корықта тиін, сасық күзен өсірілетін болды.
Қаратау қорығы Оңтүстік-Қазақстан облыснда 2004 жылы құрылды. Қорықта жануарлар дүниесінен омырткалылардың 227 түрі, соның ішінде сүтқоректілердің 42 түрі, құстардың 114 түрі, балықтың 3 түрі, қосмекенділердің 3 түрі, бауырымен жорғалаушылардың 16 түрі кездеседі. Қызыл кітапқа қарақұйрық, арқар, қоңыр тянь- шань аюы, қар барысы, тас сусары кірген.Сүтқоректілердің қорғау
Соңғы кездерде халық шаруашылығының қарқынды дамуына байланысты қоршаған ортаға төнген экологиялық апаттар жан-жануарлар дүниесінің азаюына, тіпті кейбір түрлерінің жойылып кетуіне әсер етуде. Республикада сүтқоректілердің 40-тан астам түрі қорғауға алынып, Қазақстанның "Қызыл кітабына", ал соның ішінде жұпартышқан, қызыл қасқыр, қабылан, қарақал, барыс, құлан, Мензбир суыры Халықаралық табиғат қорғау одағының "Қызыл кітабына" енгізілген. Зоология ғылымының сүтқоректілерді зерттейтін саласын териологиядеп атайды
Курстық жұмыстың мақсаты:Сүтқоректілердің сыртқы және ішкі құрылысымен, экологиялық топтарымен, класс тармақтарымен,басқа жануарлармен айырмашылықтарымен, қорғау шараларымен шаруашылықта маңыздылығымен танысу.Оңтүстік Қазақстанда тіршілік ететін сүтқоректілермен танысу.
1-тарау. Сүтқоректілер класының жалпы сипаттамасы.
СҮТҚОРЕКТIЛЕР КЛАСЫ (МАММАLIА)
Сүтқоректiлер немесе аңдар класының негiзгi белгiлерi: тiрi туу, балаларын қоректендiру үшiн сүт бөлетiн сүт бездерiнiң болуы, дене қуысын төстi және құрсақты етiп диафрагмамен бөлу және жылықандылық. Бұл кластың маңызды ерекшелiгi - жоғарғы жүйке жүйесiнiң дамуы. Сүтқоректiлер эволюциясының шыңы болып адам туысы және саналы адам {Homo sapiens} түрi есептеледi. Сүтқоректiлердiң тарихи дамуы үш бағытта жүрдi: жұмыртқа салушы сүтқоректiлер, қалталы сүтқоректiлер және плацентарлы сүтқоректiлер. Тек плацентарлы дамыған төл туатын жоғарғы сүтқоректiлер, тiршiлiк үшiн күресте жеңiп шықты.
Сүтқоректілер басқа жануарлармен салыстырғанда түрлі табиғи орта жағдайларын жақсы бейімделген. Жер шарында кеңінен таралған. Олар құрлықта, ауада, ағаш басында, жер астында, түрлі су айдындарында тіршілік етеді. Әр түрлі орта жағдайларында тіршілік етуіне байланысты сүтқоректілерді бірнеше экологиялық топтарға бөледі:
* Құрлықты мекендейтін сүтқоректілер - Антарктидадан басқа құрлықтарда кеңінен таралған және көптеген түрлерді қамтиды. Олар ашық жерлерде, бұта мен ағаш арасында, кейде ағаш басында кездеседі. Ашық жерлерде саршұнақтар, суырлар, қосаяқтар мекендейді, Тұяқты сүтқоректілер: құлан, жолат, ақбөкен, қарақұйрық, арқарлар да құрлық аңдары. Бұта мен ағаш арасынан бұғы, бұлан, аю, сілеусін, бұлғындарды кездестіруге болады.
* Жер астында тіршілік ететін сүтқоректілер - көртышқандар, соқыр-тышқандар, қалталы көртышқандар жатады. Олар тіршілігінің көп бөлігін жер астындағы індерінде өткізеді. Алдыңғы аяқтары мен күрек тістері жақсы жетілген. Топырақ арасындағы жәндіктермен қоректенеді.
* Суда тіршілік ететін сүтқоректілердің тіршілігі тікелей сулы ортаға байланысты. Оған құндыздар, жұпартышқандар, ондатрлар, кәмшаттар, түлендер, киттер жатады. Түлендер көбею, төлдеу кезінде ғана құрлыққа (су бетіндегі қатқан мұзға) шығады. Қалған уақытта суда тіршілік етеді. Киттердің барлық тіршілігі су ішінде өтеді.
* Ұшатын сүтқоректілерге қолқанаттылар (жарқанаттар) жатады. Өте ұзын 2-5 саусақтарының арасында, денесінің екі қапталында жұқа терілі жарғағы болады. Олар жарғақты қанаттың көмегімен ауада өте жылдам ұшады.
Түрлері
СүтқоректілерЖершарындакеңтараған.Қ азіргі кезде сүтқоректілер класы 2 класс тармағынан: құрамында жұмыртқа салушылар отряды бар алғашқы аңдар класс тармағынан және құрамында қалталы жануарлар мен ұрықжолдастылар инфракласы бар нағыз аңдар класс тармағынан тұрады. Сүтқоректілердің 4,5 мыңнан астам түрі белгілі. Жылы қандылығы, ұрпағына қамқорлық жасауы, жоғарғы жүйке жүйесінің болуы сүтқоректілерге жер шарының Солтүстік полюсінен бастап, Антарктида жағалауларына дейінгі барлық жерді мекендеуге мүмкіндік берді. Қазақстанда сүтқоректілердің 8 отряды (жәндік жегіштер, қолқанаттылар, кеміргіштер, қоянтәрізділер, жыртқыштар, жұптұяқтылар, тақтұяқтылар және ескекаяқтылар), 31 тұқымдасы және 180-нен астам түрі кездеседі. Әсіресе, қосаяқ, аламантәрізділер, қуысмүйізділер, жертесерлер, т.б. тұқымдастарының түрлері өте көп. Жеке жүріп (кірпі, жертесер, сусар, аю, т.б.), топталып (шақылдақ, сарышұнақ, суыр), табын, үйір болып (арқар, таутеке, ақ бөкен) тіршілік етеді. Сүтқоректілердің кейбіреулері (суыр, үлкен құмтышқан, т.б.) қорегін күндіз, басқа түрлері (тоқалтіс, кейбір жыртқыштар, т.б.) іңірде не түнде, ал үшінші біреулері күндіз-түні аулайды. Аю, жанат, жанаттәрізді ит, борсық, т.б. қыста ұзақ ұйқыға кетеді. Көптеген сүтқоректілер (қарақұйрық, ақ бөкен, түлкі, қасқыр, қолқанаттылар, т.б.) маусым сайын қоныс аударып отырады. Сүтқоректілердің көпшілігі жылына 1 рет, кейбір түрлері (кемірушілер, жәндікқоректілер, т.б.) 2 - 3 рет балалайды. Буаздық мерзімі де әр түрлі, мысалы, тышқантәрізділерде - 12 күн, борсық пен жылқыда - бір жылдай. Кейбіреулері 1 айда (сары тоқалтіс), ал кейбіреулері (құлан, марал, бұлан) жыныстық жағынан 2 жасында жетіледі. Тіршілік ету ұзақтығы 14 - 18 айдан (тоқалтіс) 20 - 30 жылға (бұлан, марал, жылқы) дейін созылады.Сүт қоректілердің көптеген түрлерінің саны жыл сайын өзгеріп отырады. Оның ішінде әсіресе кемірушілердін. және кейбіржыртқыштардың (тиіндердің, кояндардың, ондатралардың, су тышқандарының, күзендердің, қарсактардың, түлкілердін т. б.) саны миі ауытқиды. Тұяқтылардың кейбір түрлерінің (солтүстік бүғыларының, киіктердің, жабайы шошқалардың) саны да жылма-жыл өзгеріп түрады. Жеке жүретін баяу көбейетін ірі жыртқыштардың санының ауытқуы шамалы болады.Жануарлардың санының жыл сайын ауытқып түруы көбею кабілетіне, тіршілік жағдайына және тарауы, жыртқыштардың санының өсуі, қоректік азықтың мөлшері және ауа райының тұрақсыздығы және т.б.
1.1Сүт қоректілердің дене құрылысына жалпы шолу.
Қаңқасы.Бассүйек, омыртқа, төс клеткадан, алдыңғы және артқы аяқтарының белбеулерiнен, еркiн аяқтардан тұрады, бассүйек милы және беттi бөлiктен, көз қарашығынан, астыңғы және үстiңгi жақтардан тұрады (күрек тiстер, иттiстер, азу тiстер). Тiстерi шұңқырда орналасып, түбiрден, мойыннан және эмальмен қапталған қабықтан тұрады. Сүттiлерi әрқашанда ауысып отырады. Омыртқасы 7 мойынды, 12 төстi, қозғалмалы қосылған 6 белдi омыртқадан, 3-4 крестi, жамбаспен өскен, (қозғалмалы қосылған) құйрықты омыртқалардан тұрады. Құйрықты омыртқалардың саны әртүрлi. Көкiрек клеткасы омыртқаның төстi бөлiгiнен, төстiктен және 12 жұп қабырғадан түзiлген. Иық белбеуi: қарға сүйекгi бiтiсiп кеткен жауырыннан және бiр, бұғанадан құралады. Артқы аяқтарының белбеуi: жамбасының сүйектерi - сербек, қасаға және шонданай.
Бұлшықеттер. Ең күштiлерi шайнағыш, арқа және аяқтарының бұлшықеттерi. Диафрагма - тыныстық қозғалыстарға қатысып, дене қуысын төстi және құрсақты бөлiкке бөлетiн бұлшықет. Ымды бұлшықеттер.
Ас қорыту жүйесi. Тiстi ауыз, дәм сезушi клеткалары бар, бұлшықеттi тiл, сiлекей бездер. Жұтқыншақ, өңеш, қарын, iшек (алдыңғы, аш және тiк iшектер). Бауыр және қарын асты бездер. Жануарлармен және өсiмдiктермен қоректенедi.
Тыныс алу жүйесi. Тыныс алуы кеуде клеткасы мен диафрагма көмегiмен iске асады. Тыныс алуы жиi, терең емес, сондықтан жылуберуi жоғарғы тыныс жолдарының ауыз қуысы мен тiлiнiң бетiнiң суытылуы арқылы iске асады.Қанайналым жүйесi.Жүрегi төрткамералы. Екi қан айналым шеңберi бар. Жүрек соғысы 1 мин. 120 соғады.
Зәр шығару жүйесi. Бұршақ формалы жамбас бүйректерi, зәрағар, қуық, зәр шығару каналы. Зәр шығару сонымен қатар терi арқылы да жүредi (тер бездерi).Жүйке жүйесi. Орталық - бас ми және жұлын, ал перифериялық - олардан шығатын жүйкелер. Мидың жарты шарының қабығы - жоғарғы жүйенiң iс-әрекет ортасы. Қабығы қартар түзедi. Мишық жақсы дамыған. Шартты және шартсыз рефлекстерi күрделi.
Сезiм мүшелерi.Иiс сезу, жанаса сезу және есту жақсы дамыған. Түстi көруi дамымаған, бiрақ бейненi, ымды, қозғалысты көредi, себебi олар бас миының қабығында сарапталады.
2-тарау Оңтүстік Қазақстанда кездесетін сүтқоректілер.
2.1 Бунақденеқоректілер отряды-INCECTIVORA.
Бұған ертеден келе жатқан қарапайым белгілері бар сүтқоректілер жатады. Миы нашар дамыған әрі ми сыңарларында иірімдер болмайды. Дене температурасы онша тұрақты емес және тістерінің құрылымы да біркелкі. Көзі нашар көреді, оның есесіне иіс сезуі жақсы дамыған. Тұмсығы алға қарай шығыңқы. Оған кірпілер, жұпартышқан, жертесерлер, көртышқандар жатады.
Кірпілер тұқымдасы-ERINACEIDAE.
Кірпінің 3 түрі - кәдімгі, құлақты және қара кірпі өлкемізде кездеседі. Құлақты кірпі Қазақстанның далалы, шөлейтті аймақтарында кеңінен таралған. Кәдімгі кірпі еліміздің солтүстік батыс, солтүстік өңірінде орманды дала аймағында мекендейді. Қара кірпі Маңғыстау алқабындағы шөлейтті, шөлді жерлерде тіршілік етеді. Кірпілер бунақденелілермен қоректенеді. Олар жылына бір рет 2-7 ұрпақ береді.
Жұпартышқан-DESTANATOSCHATA.
Жұпартышқан Еділ, Жайық, Тобыл, Обаған шағын өзендерінде кездеседі. Ол бунақденелілермен қоректенеді, үлбірі бағалы.
2.2. Қолқанаттылар отряды-CHIROPTERA. Азия жалпаққұлақты жарқанаты (лат. Barbastella leucomelas)
Қолқанаттылар отряды-CHIROPTERA.
Қолқанаттылар отрядының Қазақстанда 27 түрі кездеседі. Түнде белсенді тіршілік етеді. Салпаңқұлақты, ақбауыр жарқанат, қатпар ерінді жарқанат түрлері шағын аймақтарда мекендейді. Саны аз болғандықтан, Қазақстанның Қызыл кітабына тіркелген.
Жарқанат -- қолқанаттылар отрядының бір тармағы. Арктика, Антарктида және Мұхит аралдарынан басқа құрлықтарда кең тараған. Дүние жүзінде 20 тұқымдасқа бірігетін 700-дей түрі, Қақстанда 3 тұқымдасы: тағатұмсықтылар, бір туысы, үш түрі (кіші тағатұмсықты жарқаннат, үлкен тағатұмсықты,жарқанат,бұхар тағатұмсықты жарқанаты); жалтыртұмсықтылар, оның 8 туысы 23 түрі ,Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген); иттұмсықтылар, онын бір туысы, бір түрі (кеңкұлақты жарқанат - Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген) бар.
Бұлардың дене тұрқы 3 см-ден (кіші тағатұмсықты жарқанат ) 9,2 см-ге (кеңқұлақты жарқанат). Салмағы 3,5 г-нан (ергежейлі жарқанат) 47 г-ға (қызғылт жарқанат) дейін жетеді. Тері жамылғысында қоңыр және сұр түстері басым. Көздері нашар көреді. Тырнақтары болмайды. 18-20 тісі бар, азу тістері бұдырлы. Жарқанаттардың есту мүшесі жақсы жетілген. Кеңістікте өзі шығаратын жоғарғы жиіліктегі ультрадыбыстарды (40-80 кГц), сондай-ақ, адам естімейтін, төменгі жиіліктегі инфрадыбыстарды (12 кГц) қайта қабылдау арқылы бағдар алады. Жарқанат ұя салмайды, үңгірлерді, ағаш қуыстарын, үй, құрылыс шатырларын, жарқабақтардағы құс індерін мекендейді. Күндіз жеке не топтанып, бастарын төмен салбыратып, аяқтарымен тасқа, ағашқа, жарға жабысып демалады. Кешкі ымыртта және түнде жемтігін қалықтап ұшып жүріп аулайды. Әр түрлі омырткасыздар, әсіресе, түн жәндіктерімен қоректенеді. Қазан-қараша айларында қысқы ұйқыға кетеді. Бұл кезде жарқанаттардың дене температурасы қоршаған орта температурасынан 1-2°С-ка ғана жоғары болады. Наурыз, сәуір айларында оянады. Ал қыс жылы болған жылдары қысқы ұйқыға кетпейді. Жарқанат табиғи жағдайда 20-25 жылдай тіршілік етеді. Жылына бір рет көбейіп, жалқы кейде егіз табады. Балалары анасына жабысып өмір сүріп, бір айдан соң өз бетінше ұша бастайды. Жарқанаттар өсімдіктерге зиянды әр түрлі жәндіктермен қоректеніп, ауыл шаруашылығы және орман шаруашылықтарына пайда да келтіреді. Сондай-ақ, түрлі аурулар (әсіресе, құтыру) таратып, адамға, жануарларға залалын да тигізеді.
Азия жалпаққұлақты жарқанаты (лат.Barbastella leucomelas) - қолқанаттылар отрядының жалтыртұмсықты жарқанаттар тұқымдасына жататын сүтқоректі. ҚазақстандаАзия жалпаққүлақты жарқанаты әзірге 3 жерден: Іле Алатауының шығыс Бартоғай мекеніндегі және Қорам қыстағының маңындағы үңгірден, Жаркент қаласындағы ескі ғимараттардың шатырларынан ұсталған. Өзен бойындағы жартасты жерлерді мекендейді ... ... ... ... ... ... Д ене тұрқы 48-53 мм, қанат сүйегінің ұзындығы 42 мм. Арқасы ақшыл, бауыры ақ түсті. Тұмсығы келте, түбіне қарай бірігіп кеткен құлақ қалқаны жалпақ әрі ұзын келеді, қанат жарғағы қара қоңыр болады. Жылдам әрі мәнерлі ұшады. Түрлі түн жәндіктерімен қоректенеді. Жылына бір рет көбейіп, 1-2 жарқанат туады. Азия жалпаққүлақты жарқанаты тіршілігінің көп қырлары ғылымға әлі беймәлім. Өте сирек кездесетін түр болғандықтан, Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген (1996).
Азия жалпаққұлақты жарқанаты
СтатусIV-шісанат.Зерттелмеген түр.Генофондысын сақтау үшін таксонның маңызыСолтүстік Тянь-Шаньтауына енген алдыңғы азия - үндіқытайлықтүр.
ТаралуыБатыс Арабия мен Солтүстік ИндияданҮндіқытай мен Жапонияға дейін таралған. Орта Азияда Түркменстан, Тәжікстан, Қырғызстан мен Өзбекстанның оңтүстігінде, Оңтүстік Қазақстанда белгілі.
Мекендейтінжерлері ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...Орта Азияда жартылай шөлейпіті ормансыз қоныстарда және құрғақ тау етектерінде мекендейді. Қазақстанда табылған екі жарқанат Іле Алматауы етегінен 1200 м биіктіктен қазылған қазба орнының қабырғасынан және сазды үңгірден табылған. Қыста тау етектеріндегі жазықта, үңгірлерде кездессе, ал жазда тауда 2200 м биіктікке дейін мекендейді.
СаныМәлімет жоқ.
Негізгі шектеуші факторларБелгісіз.Биологиялық ерекшеліктері
Қазақстанда мәлімет жоқ. Өзбек зоологтары Қазақстанның оңтүстік шекарасынан 20 шақырымдай жердегі Қарақамыс селосы маңындағы үңгірде бұл жарқанатты көргенін хабарлады. Мұнда олар қыркүйек айының бірінші онкүндігінде ұшып келеді. Осындағы үңгірлер мен қуыстарда қыстап шығып, сәуір айында қоныс аударады. Кейбіреулері мамыр-маусым айларына дейін осы маңда тіршілік етеді. Ташкент маңындағы үңгірлерде 1-ден 3-ке дейін бұл жарқанат кездескен. Бір-бірінен алыстау қоныстанады. Мамырдың алды мен маусымда 1-2 жас жарқанат дүниеге келеді. Жазда тау құздарындағы қуыстарды мекендесе, қыста үңгірлерде қыстайды. Насекомдармен қоректенеді.
Қолда өсіруМәлімет жоқ.Қабылданған қорғау шараларыАлматы қорығы мен Алтынемел ұлттық паркінде қорғалады.
2.3. Кемірушілер отряды-RODENTIA. Жайра тұқымдасы(Hystrіcіdae) Үнді жайрасы(H.іndіca)
Кемірушілер отряды-RODENTIA.
Бұл отрядқа күрек тістері жақсы жетілген сүтқоректі жануарлардың 2500-ге жуық түрі жатады. Олардың ішінде құрлықта, ағаш басында, суда, жер астында тіршілік ететін түрлері бар. Дене тұрқы 5 сантиметрден 1 метрге дейін жетеді. Қазақстанда кемірушілердің 80-нен астам түрі таралған. Оның 8 түрі Қызыл кітапқа тіркелген.
Көк суыр
Көк суыр Батыс Тянь-Шань(Тәңіртау) тау жоталарында шағын аймақта таралған. Саны күрт азайып келеді. Бадам, Өгем өзендерінің жоғары ағысындағы таулы алқаптарда кездеседі. Көк суыр Қазақстанның Қызыл кітабына тіркелген, аулауға тыйым салынған. Көксуыр Ақсу-Жабағылы қорығында және Сайрам-Өгем ұлттық табиғи саябағында қорғауға алынған. Үнділік жайра Маңғыстаудың оңтүстігінде, Тәңіртау (Тянь-Шань), Қаратауда, Шу, Іле Алатауларының етегінде таралған, саны аз. Алматы,Қарағанды, Шымкент хайуанаттар бақтарында қолдан өсіріледі.
Жайра (Hystrіcіdae) - кеміргіштер отрядының бір тұқымдасы. Бұлар негізінен Еуразия мен Африканың субтропиктік және тропиктік аймағында тіршілік етеді. Қазақстанда Талас Алатауында, Қаратауда, Маңғыстау түбегіндегі тау жоталары мен бөктерлеріндегі ормандар мен тоғайларда, өзен аңғарларында мекендейді. 6 түрі бар, оның бір түрі - үнді жайрасы (H. іndіca), ол Қазақстандағы ең ірі кеміруші.
* Тұрқы 60 - 90 см, құйрығының ұзындығы 12 - 15 см, салмағы 15 - 27 кг. Оның дене бітімі ерекше - арқасы мен бүйірінде қаптаған ине (шамамен 30 - 35 мыңдай) болады. Жайралар інін тастың қуысына, өзен бойындағы биік жарға салады.
* Інінің тереңдігі 4 м-ге дейін барады. Ол көбіне шөппен, өсімдік, тамыр жеміс, жеміспен қоректенеді. Қоректенуге түнде шығады. Жылына бір рет (2 - 5-ке дейін) балалайды.
* Буаздық мерзімі 60 - 90 күн. Жаңа туған жайралар өте әлсіз, денесіндегі инелері алғашқы тәуліктерде жұмсақ болады. Қолда ұстағанда үнді жайрасы 20 жылдай тіршілік етеді. Үнді жайрасының жылдан-жылға саны азаюда мысалы, Алматы мен Шымкенттегі хайуанаттар саябақтарында 5 жұбы, Қарағандыда 2 жұбы бар (1996).
* Сондықтан қорғауға алынып, Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген.
Үнді жайрасы (H. іndіca),
Кеміргіштер отряды - Rodentia
Жайратектестер тұқымдасы - Hystricidae
Статусы.IV-ші санат. Сирек кездестін аз зерттелген түр.
Генофондысын сақтау үшін таксонның маңызы.Қазақстан фаунасында тұқымдастың жалғыз түрі.
Таралуы.Маңғышлақтың оңтүстігінде, Талас, Қырғыз, Іле Алатауларында, Қаратау және Шу-Іле тауларында кездеседі. Маңғышлақтың оңтүстігінде Кендірлі-Қайсан үстіртінде, Елшібек құдығы, Жабайұшқан бөлігіндe, Талас Алатауында Сайрам-Ақсу өзенідерінің аралығындағы тау қойнауында, Іле Алатауының батыс бөлігіндегі Жетіжол, Қастек тау етектерінде, Қырғыз Алатауының Аспара, Мерке, Қаракыстақ, Қарақат, Сарыбұлақ, Шұңқыр қойнауларында, Қаратаудың Сырдария бөлігінің оңтүстік-шығысында және Кіші Қаратаудың таралған. Мекендейтін жерлері. Қазақстанда жайралар таудың шатқалдары мен қойнау-ларының теңіз деңгейінен 2000 м биіктіктегі жер бедері ойлы- қырлы аласа таулар мен тау етектерінде мекендейді. Іле Алатауында жапырақты орманда (1200-1700 м мекендесе, Қырғыз Алатауында - шетен, долана, арша, талдар өскен бұталардың арасын қоныстайды (900-1800) м. Талас Алатауында өзен аңғарындағы тоғай мен аршалардың және тас шатқалдардағы үңгірлер мен қуыс-тарда мекендесе, Қаратауда өзен аңғарындағы тоғайлар мен жеміс-жидек арасында кездеседі. Маңғыстауда жарлардың қуыстарын, сиректе болса кейде құмда кездеседі. Барлық жерде таудың қары аз, шөбі қалың оңтүстік бөлігін қоныстайды.
Саны.
Барлық жерде саны сирек, анық саны туралы дерек жоқ . Қаратауда 1983 жылы 200 км2 жайраның 200 іні кездессе, осы жерде бір шаршы км2 шақырымда 1,0-2,5 жайра санаққа алынған.
Биологиялық ерекшіліктері.
Бір жерде ғана тіршілік ететін аң. Ін қазады. Тасты учаскілердегі қуыстарды, саңлауларды уақытша баспана ретінде пайдаланады. Тіршілігі түнде өтеді. Өсімдіктектес азықпен қоректенеді, оның ішінде жер асты бөлімдерін (тамыр, сабақ, тамыр түйнек), жемістер мен тұқымдарды сүйсіне жейді. Жайралар көктемде көбейеді, 3-5 ұрпақ туады. Қыста ұйқыға жатпайды, бірақ белсенділігі азаяды.
Қолда өсіру.Мәлімет жоқ.
Қабылданған қорғау шаралары.Қаратау қорығында қорғалады.
Қорғауды керек ететін шаралар.Аңдарды браконьерлерден қорғауды күшейту керек.
Зерттеу үшін ұсыныстар.Биологиясын зерттеу қажет.
Соқыртышқан.
Қазақстанның батыс аймағындагы шағыл шөл, шөлейтті жерлерде алып соқыртышқан таралған. Жер астындағы қараңғы іннен еш уақытта жер бетіне шықпайды. Көзі терінің астында, сондықтан көрмейді. Құлақ қалқаны болмайды, алдыңғы аяғы қысқа, тырнағы күрек тәрізді. Күрек тістері аузынан сыртқа шығып тұрады, өткір. Жер астындағы өсімдік тамырларын кертіп қоректенеді. Қазақстанның Қызыл кітабына тіркелген ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...Біздің Оңтүстік Қазақстанда далалы жерде мекендейтін қорған салушы тышқандар (Миs mиsсиlиs һогtuгаnas) жерден үйіп, құмырсқаның илеуі сияқты биіктігі 10 -- 80 см, аумағы 50 -- 200 см (ірге жағынан) етіп қорған салады. Сыртынан қарағанда ол төбешік секілді болып көрінеді. Оның ішінен күрделі торапталған жол-дар қазып, ішін бірнеше бөлікке бөледі де, олардың ішіне мәдени дақылдардың және жабайы өсімдіктердің дәнін жинайды. Әдетте мұндай қорғандардың ішіне жиылған дән 5 -- 7 кг болады. Ал кейде 15 -- 16 килограмға дейін дән табылғаны туралы мәлімет бар. Олар азықты 20 -- 25 күннің ішшде август -- октябрь айларында жинайды. Жиылған азық -- қорларын тышқандар күзде, кыста және көктемнің басында пайдаланады.
2.4.Қоянтектестер отряды
Қояндар (лат.Leporidae) - сүтқоректілердің бір тұқымдасы, 8 туысқа бөлінетін 50 түрі бар. Бұлардың ішінде тез жүгіруге, ін қазуға, жүзуге, ағашқа өрмелеуге бейімделген түрлері кездеседі. Салмағы 0,1 - 4,5 кг, дене тұрқы 12 - 75 см, Мадагаскар аралы, Оңтүстік Американың оңтүстік аймағы, Антарктидадан басқа барлық жерде таралған. Шөп, ағаш қабығын, бүршігін, бұтағын жейді. Жылына 4 рет 2 - 8 (кейде 15) көжек туады ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... Тұрақты іні болмайды, көжегі жүндес, бірден жүріп кететіндей жетіліп туылады, бірнеше күннен кейін өзі қоректенеді. Үй қояны ғана ін қазады, топ-топ болып тіршілік етеді. Көжегі көзі ашылмай, өте дәрменсіз, қызылшақа болып туылады. Кәсіптік маңызы бар, әуестік үшін де ауланады. Қоянның кейбір түрлері жайылымға, жеміс бағына, жас орманға үлкен зақым келтіреді. Кейбіреулері індет таратады. Қазақстанда кездесетін 3 түрі (ақ қоян, құм қоян, ор қоян) бар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Ақ қоян, негізінен, қалың қар түсетін Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Павлодар және Ақмола облыстарындағы орманды далаларда, Қарағанды, Шығыс Қазақстан облыстарындағы таулы аймақтарда көптеп, ал Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Алматы облыстарында сирек кездеседі.
Құм қоян - қояндардың ішіндегі ең кішісі. Дене тұрқы 38 - 53 см, салмағы 1,5 - 2,5 кг. Арқасы мен бүйірі қоңыр, сұр, ал бауыры ақ түсті. Қазақстанда Арал Қарақұмы, Қызылқұм, Мойынқұмда және Қызылорда, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Маңғыстау облыстарындағы құмды жерлерде мекендейді. Қорегін іздеуге ымырт түскен кезде, түнде шығады. Ұйығуы қаңтар мен ақпанның аяғында басталады. Құм қояны - өте өсімтал, жылына 3 рет көбейеді, әр туғанда 1 - 9 көжектен табады.
Бізде жабайы қояндардың төрт түрі және кроликтер бар. Көбірек тараған түрлері: ақ қоян -- бүкіл тундраға, Европаның және Сибирьдің ормандарына және далаларына тараған. Қыста түсі ақ болады. Ақ қоян (лат.Lepus timidus) - қояндар тұқымдасының бір түрі.
Ақ қоян негізінен қалың қар түсетін орманды жерлерде тіршілік етеді. Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Павлодар жәнеАқмола облыстарындағы орманды далаларда, Қарағанды, Шығыс Қазақстан облыстарындағы таулы аймақтарда көптеп, ал Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Алматы облыстарында сирек кездеседі.
Жыл бойы жайылым жағдайына, қардың түсуіне орай, жыртқыштардың азды-көптігіне қарай қоныстарын ауыстырып отырады. Дене тұрқы 68 см, салмағы 5 - 6 кг. Жазда түсі сұрғылт қоңыр, қыста түгелдей аппақ болып түлейді. Басқа қояндардан ерекшелігі құлақ қалқанының ұшы қара, құйрығы дөңгеленген қысқа болады. Жылына, ақпан - маусым айларында 2 - 3 рет көбейеді, 3 - 10 көжек туады. Жазда шөптесін өсімдіктермен, бұталармен, ағаштармен қоректенеді, ал күз, қыс айларында ағаш бұталары мен қабықтарын кеміреді. Ақ қоян туляремия ауруын таратуы мүмкін. Ағаштардың қабығын кеміріп, орман шаруашылығына аздап зиянын тигізеді. Ақ қоян еті, терісі мен түбіті үшін ауланады
Қазақстанда қоянтектестер отрядына жататын құм, ор және ақ қоян түрлері кездеседі. Шөлді, шөлейтті жерлерде құм қоян кеңінен таралған, оның кәсіптік мәні бар. Қояндар өсімдіктердің вегетативтік органдарымен қоректенеді. Жазда шөппен, қыста -- ағаштың қабығымен, жіңішке бұтағымен қоректенеді. Үнемі осындай қатты заттармен қоректенетін болғандықтан олардңң азу тістері үздіксіз өседі және бүйені де өте ұзын болады.
Қыстық қор жинамайды арнаулы ін қазық, ұя жасамайды. Олар бұтаның тасасына немесе қалың шөптің, арасына жатып дем алады, көбейеді. Осыған байланысты көжектерін ұзақ уақыт (50 күн шамасында) көтереді. Көжектерінің түгі жетілген, ширақ, туысымен анасына ілесіп жүріп кетеді.Аққояндар жылына екі-үш рет балалайды.
Қоянның іні
Жыл бойы жайылым жағдайына, қардың түсуіне орай, жыртқыштардың азды-көптігіне қарай қоныстарын ауыстырып отырады. Дене тұрқы 68 см, салмағы 5 - 6 кг-дай болады. Жазда түсі сұрғылт қоңыр, қыста түгелдей аппақ болып түлейді. Ақ қоян еті, терісі мен түбіті үшін ауланады;
3-тарау.Жыртқыштар отряды-CARNIVORA.Тянь-Шаньқоңыраюы (лат.Ursus arctos isabellinus)
Сүт қоректілердің азды-көпті болса да жануарлар тектес азықпен қоректенетін түрлері бар. Олардың көпшілігі тамағын тірідей ұстап жесе, кейде өлекселерді де пайдаланады, ал бір-қатары өсімдік тектес азықпен де қоректенеді. Мысалы, мысық -- өсімдік тектес азықтарды өте аз пайдаланса, қоңыр аю лар мен күзендер көбірек пайдаланады.
Бұл отрядқа дене мөлшері әр түрлі болатын сүт қоректілер жатады. Бұлардың тістерінің құрылысы өз ара ұқсас болады. Күрек тістері кішірек болады, керісінше шошақ тістері жақсы жетілген. Азу тістерінің үстіңгі жағы пышақ сияқты өткір болып келеді. Жоғарғы жағының соңғы жалған азу тісі мен төменгі жағының бірінші нағыз азу тісі ерекше үлкен, әрі өткір болады. Бұл тісті -- жыртқыш тістері деп атайды. Бұғанасы кейбіреуінде рудимент түрінде болады, немесе тіпті болмайды да. Алдыңғы миы жетілген, үстінде иректері көп боладыЖыртқыштар отрядына 235-тей жануарлар түрі топтастырылған, оның 31 түрі елімізде кездеседі. Олардың сойдақ және азу тістері жақсы жетілген, сойдақ тістері өте өткір. Қазақстанда аю, қасқыр, мысық, сусар тұқымдастарының өкілдері кеңінен таралған.
Аю тұқымдастары
Аюларhttp:kk.wikipedia.orgwiki% D0%90%D1%8E%D0%BB%D0%B0%D1%80 - cite_note-0 (лат.Ursidae) -- жыртқыштаротрядына жататын аң. Олардың денесі шомбал, басы үлкен, құлағы кішкентай, құйрығы қысқа (қалың жүнінен көрінбейді). Жүні бір түсті, қоңыр, қара не ақ, аяғы бес саусақты, тырнақты болады. Иіс сезу қабілеті жақсы жетілген. Қазір олардың ақ аю, ақтөсті аю, қоңыр аю, барибал, ерінді аю, малай аюы, көзілдірікті аю және үлкен панда деген 8 түрі кездеседі. Ақ аю Солтүстік Мұзды мұхит жағалауында тіршілік етеді. Оның дене тұрқы 3 м-дей, салмағы 400 - 700 кг-дай. Суда өте жақсы жүзеді, сүңгиді, табаны жүнді болғандықтан мұз үстінде таймайды. Ит балықпен, әсіресе каспий итбалығымен (нерпа) қоректенеді. Ақ аю екі жылда бір балалайды, қонжықтары енесімен 1,5 жылға дейін жүреді. Ақ аю Халықаралық табиғат қорғау одағының Қызыл кітабына енгізілген (1976 жылы). Ал Қазақстанда Тянь-Шань, Жоңғар Алатауы, Тарбағатай, Сауыр және Алтай тауларында аюдың 2 түр тармағы (қоңыр аю, Тянь-Шань қоңыр аюы) мекендейді. Қоңыр аюдың дене тұрқы 2 м-дей, салмағы 150 - 200 кг-дай, түсі қоңыр, қара қоңыр болады. Өзінің мінез құлқы жағынан бейқам, момын, қорқақтау келеді, орман ішінде адам көзіне көрінбейді. Ол адамның өмірі үшін қауіпті емес. Қорек талғамайды. Аюлар үш жасында жыныстық жағынан жетіледі. Ұйығуынан 7 ай өткен соң, 2 - 4 қонжық табады. Қаңтар, ақпан айларында жаңа туған қонжығының салмағы 300 - 600 г болады. Енесінің сүтімен 4,5 - 5,5 айға жуық қоректенеді, бір-екі жыл енесімен бірге жүреді. Аюлар 30 - 40 жылдай тіршілік етеді. Буаз аю жеке жүреді, қыста үңгірінде жалғыз жатады. Күзге таман бойына 50 кг-ға жуық май жинап, қатты семіреді де, қысқа қарай ұйқыға кетеді. Егер қажетті май қорын жинай алмаса, ұйқыға жатпайды. Аю - бағалы аң. Ол майы және шипалық қасиеті бар өті үшін ауланады. Семіз аюдан 120 кг ет, 50 кг-дай витамині мол май алуға болады. Аю жабайы тұяқты аңдарға, үй малдарына, сондай-ақ адамға да шабуыл жасайды. Бал омартасына түсуді жақсы көреді. Қоңыр аюлар кәсіптік аң ретінде ауланып келді. Қазір оларды аулауға тыйым салынған.
Аюдың кейбір өнімдері халықтық медицинасында қолданылады. Аюдың етін кептіріп алып, суға аздап езіп ішкізсе, адамның көптеген ауруларына дауа деп есептеледі. Мұндай ем түрі ыстықты түсіреді, жараны тез жазады, кокжөтелге, шиқан, сыздауық шыққанға, бала денесіне шыққан бөртпеге және сары ауруға қарсы ем ретінде саналады. Мәлімет берушілердің айтуына қарағанда, Аю етін асқазан қыжылдау, кекіру сияқты ауруларға қарсы ем ретінде де қолданылады. Оны кебірек жесе денені қыздырып, қан қысымын көтереді. Аюдың қыртыс майын боршалап, жел-қүздан болған буын ауруына, саусақтардың арасына шыққан қиғаққа (теміреткі тәрізді) қыздырып тартады. Ұйқысы қашып жүрген адам иленген теріні жамылып жатса тыныштанады. Аю терісінің үстіне бір ұйықтап тұрса ұйқысы Аюдікіндей болады деп ырымдайды.
Аюлар тұқымдасы (Uгsіdае) бұған ірі, құйрығы қысқа, табанымен басып жүретін жыртқыштар жатады. Аю тұқымдастарына қоңыр аю, ақ аю, ақ кеуделі (гималай) аю жатады. Қазақстанның биік таулы алқабында аздап қоңыр аю кездеседі. Аюдың аталығы - матап, аналығы - кірекей, ұрпағы - қонжық, бір жасар ұрпағы - апанақ деп аталады. Қоңыр аю Қазақстанның Қызыл кітабына енген.
Тянь-Шань қоңыр аюы (лат.Ursus arctos isabellinus) - жыртқыштар отряды, аю тұқымдасына жататын қоңыр аюдың бір түр тармағы. Тянь-Шань мен Памир тауларында таралған. ҚазірӨгем, Піскем, Қоржынтау, Кетпен, Талас, Іле, Күнгей, Теріскей, Жетісу (Жоңғар) Алатауларында кездеседі. Тянь-Шань қоңыр аюының аталығы (матай) аналығынан (кірекей) ірі болады. Аталығының дене ұзындығы 2,55 м, бойының биіктігі 1,35 м, салмағы 600 кг-дай. Негізінен құрлықта тіршілік етеді, суда жақсы жүзеді, ағашқа да өрмелей алады. Үш жаста жыныстық жағынан жетіледі. Аналығы өздері жасаған апанында екі жылда бір рет балалайды. Мамыр - маусымда ұйығып, қаңтар - ақпан айларында аналығы екі қонжық табады. Оларды төрт айдай емізеді. Қонжықтары аналарымен бір жылдай бірге жүреді. Қазанның ортасынан сәуірдің ортасына дейін қысқы ұйқыға кетеді. Қалған уақытта белсенді тіршілік етеді. Негізінен шөптесін өсімдіктермен, сирек жәндіктермен, майда сүтқоректілермен қоректенеді, кейде өлекселерді де жейді. Қонжықтары үшін қасқырлар мен барыстар өте қауіпті. Саны жылдан-жылға азаюда. Балтық бойы елдерінде оларды аулауға тыйым салынған. Қолға тез үйреніп, цирктерде түрлі ойындар көрсетуге пайдаланылады. Дүние жүзінің көптеген елдерінде зоол. парктерде ұсталып, жақсы көбейеді. Қазақстанда Алматы хайуанаттар паркінде Тянь-Шань қоңыр аюының 3 басы бар. Ақсу-Жабағылы, Алматы қорықтар-ында, Лепсі, Тоқты қорықшаларында қорғалады. Саны өте аз, қорғауға алынып, Қазақстанның "Қызыл кітабына" енгізілген.
Статус
III-ші санат. Ареалы мен саны қысқаруда. Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан, Түрікменстан Қызыл кітаптарына енгізілген.
Генофондысын сақтау үшін таксонның маңызы
Тянь-Шань аюы Қазақстанда таралған қоныр аюдың екі түршесінің, ал ТМД елдеріндегі 7 түршесінің бірі.
Таралуы
Бұл түршенің таралу аймағы Орталық Азияның - Тянь-Шань, Памир-Алтай, Гиндукуш, Батыс Гималай тауларын қамтиды. Қазақстанда түршенің таралуының солтүстік бөлігін қамтиды. Мұнда ол Жоңғар Алатауында, Тоқсандай жотасында, Қояндытауда, Алтынемелде, Қайқанда және Тянь-Шань жотасында - Кетпен, Теріскей, Күнгей, Іле, Қырғыз және Талас Алатауларында, Өгем жотасында, Қоржынтауда таралған. ХХ-ғасырдың орта шенінде Қаратауда (Сырдариялық) жойылып кеткен.
Мекендейтін жерлері
Таудағы қылқанды және жапырақты ормандар, әртүрлі ағаштар мен бұталар өскен жерлер, субальпі және Альпі белдеулері, құздар мен тасты жерлер.
СаныХІХ-ХХ-шы ғасырдың басында Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шань тауында едәуір болатын, одан кейін оның барлық қоныстарда саны азайып кетті. ХХ ғ. 70-шы жылдары Жоңғар Алатауында 300-дей, Тянь-Шань тауының Қазақстандық бөлігінде 200 (оның 20-25-і Алматы қорығында, 65-70-і Ақсу-Жабағылы қорығында) аю тіршілік етті. ХХ-ғасырдың аяғындаАқсу-Жабағылы қорығында 40-50-дей аю саналды. Қазірде оның барлық мекендерінде саны қысқаруда.
Негізгі шектеуші факторлар
Браконьерлік. Өрттің және кесудің нәтижесінде ормандар көлемінің азаюуы, оны мазалау факторы.
Биологиялық ерекшеліктері
Таудың альпі, суальпі, орман белдеулерінде маусымдық қоныс аударады.Қорегі-әр-түрлі өсімдіктер, жеміс-жидектер, сирегірек жануарлар. 5-7 айға созылатын қысқы ұйқыға кетеді. Үңгірлеріне қазан-қараша айларында жатады, одан наурыз-сәуір айларында шығады ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..Күйлеуі мамыр-маусым айларында, 1-3 жиірек 2 қонжықтары қаңтар-ақпан (үңгірде) айларында туады. Аналықтары араларына жыл салып туады. Қонжықтары бірінші жылы аналарымен бір үңгірде қыстады, сонан кейін көктемде (күйлеуге түсерде) олар бөлінеді.
Қолда өсіру
Хайуанаттар парктерінде ұсталады және жақсы көбейеді.
Қабылданған қорғау шаралары
СИТЕС-шің 1-ші қосымшасына енгізілген. Ақсу-Жабағылы мен Алматы қорықтарында, Іле-Алатау, Сайрам-Өгем ұлттық парктерінде және бірқатар қорықшаларда қорғалады.
Зерттеу үшін ұсыныстар
Тянь-Шань қоңыр аюының таралу аймақтарында оның қазіргі жағдайын тексеру қажет.Қазақстанда Тянь-Шань, Жоңғар Алатауы, Тарбағатай, Сауыр және Алтай тауларында аюдың екі түрі -- қоңыр аю және Тянь-Шань қоңыр аюы мекендейді. Қоңыр аюдың дене тұрқы 2 метрдей, салмағы 150-200 килограмдай, түсі қоңыр, қара қоңыр болады.
Өзінің мінез-құлқы жағынан бұлар бейқам, момын, қорқақтау келеді. Орман ішінде адам көзіне түспеуге тырысады. Қорек талғамайды. Бұрын қоңыр аюлар кәсіптік аң ретінде пайдаланылып келді. Қазір оларды аулауға тыйым салынды.Аюлар 30-40 жылдай тіршілік етеді. Олар күзге таман бойларына 50 килограмға жуық май жинап, қатты семіреді де, қысқа қарай ұйқыға кетеді. Егер қажетті май қорын жинай алмаса, ұйқыға жатпайды.
Аю -- бағалы аң. Бұлар майы және шипалық қасиеті бар өті үшін ауланады. Семіз аюдан 120 килограмм ет, 50 килограмм шамасында май алуға болады. Аю тұяқты аңдарға, үй малдарына, сондай-ақ адамдарға да шабуыл жасайды. Бал омартасына түсуді жақсы көретіні және бар.
3.2. Мысық тұқымдастары.Барыс (лат.Uncia uncia).
Мысықтар тұқымдасына (Fеlіdае) ірі және орташа болатын, саусақтарымен басып жүретін, аяғы ұзын (гепардтан басқалары) және өткір тырнақтары бар жыртқыштар жатады. Тірі жануарларды тасаланып барып, байқатпай шабуыл жасап, ұстап жейді.
Мысық тұқымдастарының 8 түрі Қазақстанда таралған. Қабылан, қамыс және шағыл мысықтары, сабаншы, қарақұлақ шөлейтті, шөлді, далалы-аймақтарды мекендейді. Сілеусін таулы алқаптардағы орман ішінде, ілбіс (қар барыс) биік таулы алқапта кездеседі. Барыс мүшелдік жыл санау да 3-жыл. Барыстың аналығы - таутан, күшігі - алан деп аталады. Қар барыс (ілбіс), сілеусін Қазақстанның таулы алқаптарының қорықтарында (Ақсу-Жабағылы, Алматы, Марқакөл, Батыс Алтай) қорғауға алынған. Ертеде Қазақстанда жолбарыс кеңінен таралған, қазір жойылып кеткен.
Сілеусін (лат. Lynx lynx) - мысық тұқымдасына жататын жыртқыш. Тұрқының ұзындығы 87 - 104, құйрығы 20 - 31 см, салмағы 13 - 23 кг. Қазақстанда 3 түр тармағы бар, соның ішінде Түркістан сілеусіні Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген. Сілеусін -- биік таулардың жыл бойы қар басып жатқан жерлерінде тіршілік етеді. Қары қалың жерлерде тіршілік етуіне байланысты аяқтары ұзын және табаны жалпақ болады. Ақ қояндарды ұйықтап жатқанда тап беріп немесе иттерше қуып жетіп ұстап жейді.
Барыс
Сирек, таралу аймағы тарылып, саны кемуде. Тянь-Шань, Тарбағатай, Сауыр мен Алтайдың биік жоталарында таралған; таулардың альпі және субальпі белдеу-лерінде құзды, жартасты жерлерді мекендейді. Қазақстанда жалпы саны - 200 бастан аспайды; санының кемуінің негізгі себептері - қасақылық және негізгі қоректік объектілер (таутеке, арқар, елік) санының азаюы. 1976 және 1985 жылдары барыстар Алматы хайуанаттар паркінде өсіп-өнген. Ақсу-Жобағылы, Алматы және Марқакөл қорықтарында және үш қорықшаларда қорғалады. Жоңғар қорығын ұйымдастырып, қазіргі бар қорықшаларда қорғау жұмыстарын жақсарту қажет
Барыс (лат.Uncia uncia)Орталық Азиядағы тауларда, Солтүстік Үндістан, Пәкістан, Байкал, Тибет өңірлерін мекендейтін мысық. Сирек, таралу аймағы тарылып, саны кемуде. Тянь-Шань, Тарбағатай, Сауыр мен Алтайдың биік жоталарында таралған; таулардың альпі және субальпі белдеу-лерінде құзды, жартасты жерлерді мекендейді. Қазақстанда жалпы саны - 200 бастан аспайды; санының кемуінің негізгі себептері - қасақылық және негізгі қоректік объектілер (таутеке, арқар, елік) санының азаюы. 1976 және 1985 жылдары барыстар Алматы хайуанаттар паркінде өсіп-өнген. Ақсу-Жабағылы, Алматыжәне Марқакөл қорықтарында және үш қорықшаларда қорғалады. Жоңғар қорығын ұйымдастырып, қазіргі бар қорықшаларда қорғау жұмыстарын жақсарту қажет.
Көп түркі және көшпенді елдер үшін, барыс ұлттық таңба. Алматы қаласының қалатаңбасында - барыс, Татарстан республикасының елтаңбасында - қанатты барыс.
Барыс, ірбіс - мысық тұқымдасына жататын жыртқыш аң. Дене тұрқы 125 - 135 см, биіктігі 60 см (шоқтығынан алғанда), құйрығы 90 - 100 см, салмағы отыз - қырық килограмдай. Түсі көк сұр, теңбіл шұбар, сақина тәрізді дөңгелек қара дақтары бар, жүні ұзын әрі қалың. Қазақстан мен Орталық Азияның биік тауларында (2000 м-ден астам) кездеседі. Оның ең көп жүретін жері - басын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz