Динамикалық қатарларды құру

Жоспар
Кіріспе

Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Динамикалық қатарларды қайта құру
2. Маусымдық ауытқуды есептеудің тәсілдері
3. Құбылыстардың өзара байланысын статистикалық анықтау ұғымы және олардың түрлері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

Динамикалық қатардың мәні-қоғамдық өмірдің экономикалық, саяси және мәдени құбылыстарының даму заңдылығын айқындауда және зерттеуде. Уақыттағы құбылыстың өзгерісін сипаттайтын статистикалық мәліметтер динамикалық қатарлар деп аталады.
Динамикалық қатарлар абсолюттік, қатысты және орта шамалар қатарларына бөлінеді. Уақыт белгісі бойынша абсолюттік шамалардың динамикалық қатарлары мезетті және интервалды болып бөлінеді.
Белгілі бір уақыт аралығында қоғамдық құбылыстың даму деңгейін сипаттайтын динамикалық қатарлар интервалды деп аталады.
Динамикалық қатардың деңгейлері көрсеткіш есебі әдісі бойынша, территориясы бойынша, қамтылған объектінің кезеңінің жалғасуы бойынша, есептеу бірлігі бойынша және басқа белгілері бойынша салыстырылуы керек.
Динамикалық қатардың салыстырымдылығы – зерттейтін жиынтықтың бірдей құрамын алу үшін мәліметтерді есептеу әдісі.
Динамикалық қатарлардың тоғысуы – ескі және жаңа шекарада бір құбылыстың динамикасын сипаттайтын 2 (немесе бірнеше) көрсеткіш қатарларының бір қатарға бірігуі.
Динамикалық қатарларды бір негізге алып келу – уақыт ішіндегі бағыттың салыстырмалы сипаттамасын және бірдей дамып келе жатқан құбылыстардың өсу қарқындылығын алу болып табылады. Бұл әдіс өсудің базисті қарқындылығын есептеуге, оларды салыстыруға және озу коэффициентін есептеуге алып келеді.

Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

Ж О С П А Р
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Динамикалық қатарларды қайта құру
2. Маусымдық ауытқуды есептеудің тәсілдері
3. Құбылыстардың өзара байланысын статистикалық анықтау ұғымы және олардың түрлері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе

Динамикалық қатардың мәні-қоғамдық өмірдің экономикалық, саяси және мәдени құбылыстарының даму заңдылығын айқындауда және зерттеуде. Уақыттағы құбылыстың өзгерісін сипаттайтын статистикалық мәліметтер динамикалық қатарлар деп аталады.
Динамикалық қатарлар абсолюттік, қатысты және орта шамалар қатарларына бөлінеді. Уақыт белгісі бойынша абсолюттік шамалардың динамикалық қатарлары мезетті және интервалды болып бөлінеді.
Белгілі бір уақыт аралығында қоғамдық құбылыстың даму деңгейін сипаттайтын динамикалық қатарлар интервалды деп аталады.
Динамикалық қатардың деңгейлері көрсеткіш есебі әдісі бойынша, территориясы бойынша, қамтылған объектінің кезеңінің жалғасуы бойынша, есептеу бірлігі бойынша және басқа белгілері бойынша салыстырылуы керек.
Динамикалық қатардың салыстырымдылығы - зерттейтін жиынтықтың бірдей құрамын алу үшін мәліметтерді есептеу әдісі.
Динамикалық қатарлардың тоғысуы - ескі және жаңа шекарада бір құбылыстың динамикасын сипаттайтын 2 (немесе бірнеше) көрсеткіш қатарларының бір қатарға бірігуі.
Динамикалық қатарларды бір негізге алып келу - уақыт ішіндегі бағыттың салыстырмалы сипаттамасын және бірдей дамып келе жатқан құбылыстардың өсу қарқындылығын алу болып табылады. Бұл әдіс өсудің базисті қарқындылығын есептеуге, оларды салыстыруға және озу коэффициентін есептеуге алып келеді.

Динамикалық қатарларды қайта құру
Әлеуметтік-қоғамдық құбылыстардың бірнеше жылдар бойындағы сандық мәліметі қатар келтірілгенде, ол құбылыстын осы уақыттар ішіндегі сандық жағындағы өзгерістерді байқауға болады. Мұндай өзгерістерде құбылыстың белгілі бір уақыттарда есу қарқынында, ал бір кездерде төмендеу түрінде болғанын байқауға болады. Сонымен қатар, кейде динамикалық қатарлар бірден өсу немесе төмендеуді көрсетуі де мүмкін. Демек құбылыстың уақытқа қарай сандық мәліметін қарағанда, біз тек бастапқы түсінікті қабылдай аламыз. Ал ол құбылыстың белгілі бір уақыттар аралығында немесе тұтастай уақыттар бойындағы негізгі дамуын, өзгерісін, яғни құбылыстың көрсетілген уақыттардағы тенденциясын анықтауда қиындықтар туындайды. Мұндай қиындық құбылыстың динамикасы туралы мәліметті график түрінде бергенде де болуы мүмкін. Өйткені құбылыстың бір түсіп, бір көтеріліп отырған уақыттарын бағалау, яғни бұл уақыттарда құбылыстың динамикасы өсті ме немесе кеміді ме және ол өсім немесе азаю қаншалықты деңгейде болды, мұның барлығы жеке зерттеуді, анықтауды қажет етеді. Мұндай қажеттіліктің болу себебі, құбылыстың уақытка қарай динамикасын бағалау үшін ғана емес, құбылыстың уақыттар бойындағы даму немесе өзгеру заңдылықтарын ашуға да байланысты болып табылады. Әсіресе динамика - лық қатардың деңгейлері қысқа уақыттардың ішінде бірнеше рет өсу мен азаюдың арасында ауытқуды көрсеткенде, ол құбылыстың уақыт бойындағы зандылықтары тіптен жасырын кейіп көрсетеді. Мұндай жағдайларды түсінікті қалыпқа түсіру үшін динамикалық қатардың деңгейлерін қайта құру керек. Қайта құру үщін, қатар бойындағы мәліметтерді белгілі бір уақыттар аралығына қарай боліп алып, қажетті есептеулерді жүргізу қажет. Анығырақ айтқанда, динамикалық қатар деңгейлерін математикалық тәсілмен қайта қарағанда, қатар деңгейлерінің негізгі өзгерістері ашылады.
Әлеуметтік-қоғамдық құбылыстар уақытқа қарай өзгермелі кейіп танытады, оның себептері әр түрлі болуы мүмкін. Негізінен ол себепке қоғамдық дамудағы өзгерістер жатады. Сонымен қатар, сандық көрсеткіштің елеулі мөлшерде өзгерістер көрсетуіне, мысалы құқықтық мағынадағы құбылыстарға күшіндегі занның өзгеруі (қылмысты іс-әрекеттердің санын арттыру немесе азайту), қылмыстылықпен күресті күшейте түсу т.б. жатады. Қоғамдағы өзгерістер алдымен жеке адамдарға әсер етеді. Соған орай адамның әрекеті де тиісті деңгейде, тиісті түрде өзгерістер байқатады. Сондықтан құбылыстың динамикасын көрсететін мәліметтер адам тіршілігімен байланысты болып, әлеуметтік ортадағы өзгеріске қарай, соншалықты мөлшерде қимылды, уақиғаны тудырады, және динамикалық қатардың деңгейлеріне сүйенсек, кейде елеулі ауытқуларды кездестіруге де болады. Осындай елеулі ауытқуларды динамикалық қатарлардың деңгейлері көрсеткенде, ұзақ уақыттардың аралығы бойынша қандай тенденциялар өткенін анықтау қажеттілігі туындайды және қатардың белгілі бір бөліктері де нендей тенденциялар, өзгерістер білдіретінін анықтау қажет болады.
Қатар деңгейлерінің негізгі өзгерістерін анықтау мақсатында, қатардағы жекелеген деңгейлерді қайта құру керек және қайта құруды қабыстыру, ірілендіру және тегістеу тәсілдерін қолдану арқылы іске асыруға болады.
Статистикада динамикалық қатарларды қайта құрудың аналитикалық түзету деген тәсілі де қолданылады. Бірақ оны қолдану үшін күрделі математикалық есептеулерді жүргізу керек және кұкықтық статистикада кең қолданылмауына байланысты оған тоқталып жатпаймыз.
Динамикалық қатарларды қабыстыру да құқықтық статисти - када жиі қолданылмайды. Қабыстыру -- құбылысты сипаттайтын өлшем бірліктерінде өзгеріс болғанда қолданылады, яғни бақылауға алынған құбылыс белгілі бір өлшем бірлігімен белгілі бір уақытқа дейін есепке алынып келіп, осы уақыттан бастап басқа өлшем бірлігімен есепке алынғанда қолданылады. Мұндай кезде өлшем бірлігінің өзгеруіне немесе құқықтық құбылыстардың көлемі мен түрінде өзгерістер болуына байланысты, динамика - лық қатарда да күрт өзгеріс байқалуы мүмкін. Міне осындай бірге қосып қарастыруға келмейтін екі түрлі қатар деңгейлері бірге қарастырылуға тиісті болғанда, оларды біріне бірін қабыстыру немесе жалғау қажет болады. Түсініктірек болу үшін, мысал келтірейік. 1998 жылдан бастап қылмыстық занның өзгеруіне, яғни басқа қылмыстық заң қабылдануына байланысты, қылмыс деп танылған іс-әрекеттердің саны күрт көбейді. Мұндай көбею нарықтық экономикалық қылмыстардың дамуына, ғылым мен техниканың ілгерілеуіне байланысты. Рас қылмыстық кодекстен кейбір қылмысты деп танылған іс-әрекеттер, кейінгі жылдардағы сот-тергеу практикасында кездеспеуіне, уақыттың өзгеруіне бай - ланысты (мысалы зиянкестік қылмысы) қылмыс қатарынан шығарылды. Бірақ қылмыс қатарынан шығарылған құрамдарға қарағанда қылмыстандырылған іс-әрекеттердің көлемі басым. Қылмыстық заңға осындай реформалану жүргізілгенде, 1998 жылдан бастап қылмыстылықтың санында елеулі өзгеріс байкалуы мүмкін жағдай. Мұндай жағдайда өлшем бірліктерінде (мысалы, қылмыстық істердің, қылмыскерлердің, жасалған қылмыстар бойынша есеп жүргізу) өзгеріс болмайды, тек заң өзгереді.
Динамикалық қатарды қабыстыру -- жоғарыда айтқанымыздай өлшем бірлігінде өзгеріс болғанда ескеріледі. Сот, прокура - тура, ІІМ-нің қылмыстарға есеп жүргізу құжаттарында әр түрлі өзгерістер болуы кездесіп отырады. Мұндай өзгеріс соңғы рет 2001 жылдың 25 желтоқсанында болып, қылмыстылықты есепке алудың және есеп берудің жаңа құжаттары белгіленді. Мысалы осындай өзгеріс 1990 жылы болды деп есептейік. 1990 жылға дейін қылмыстылық сотталған адамдарға қарай есепке алынса, 1990 жылдан бастап тіркелген қылмыстарға қарай есепке алынатын болды. Мұндай жағдайда 1990 жылға дейін қылмыстылықтың ди - намикалық қатарындағы деңгейлері сотталған адамдардың санына қарай анықталып келеді де, сол 1990 жылдан бастап тіркелген қылмыстарға қарай динамикалық қатар жалғасады. Әдетте мұндай кезде қылмыстылықтың 1990 жылдан бастап күрт өсуін аңғаруға болады. Бірақ шындығында бұл уақыттан бастап күрт өсу болған жоқ. Себебі қылмыстылыққа есеп жүргізу практикасында, тіркелген қылмыстар көп болады, бірақ кейбір қылмыс жасаған адамдардың тергеуден қашуына т.б. себептеріне байланысты, ашылған қылмыстардың саны аздау болады. Мұнан да аздау санды, жаза тағайындалған сотталған адамдардың саны көрсетеді.
Себебі, кейбір кінәні жеңілдететін жағдайлардың болуына неме - се қылмыскерлердің мүгедек немесе жүкті әйел, қарауында -- жас баласы болуына байланысты үкімнің орындалуы кейінге қалдырылады немесе т.б. жазадан босатулар қолданылады. Бұл жағдайлармен де бастапқыда тіркелген қылмыстарға қарағанда, сотталған адамдардын саны аз болады.
Динамикалық қатар деңгейлерінің түйісер жерін қарастырғанда, яғни біздің мысалымыздағы 1990 жылға дейінгі деңгейлер мен 1990 жылдан кейінгі деңгейлерді байланыстырғанда 1990 жылғы сотталған адамдардын санын база ретінде алып, оған 1989 жылғы, онан кейін 1988 жылғы сотталғандардың санын кезектілікпен пайыздауымыз керек. Бір ескерте кететін жайт, ол база ретіндегі деңгейді өткен уақыттарға пайыздағанда, оңнан солға қарай пайыздаймыз. Яғни алдымен, 1990 жылға 1989 жыл, содан кейін 1988 жыл, осы тәртіппен пайыздалып динамикалық қатар қайта құрылады. Ал 1990 жылдан кейінгі деңгейлерді пайыздағанда, база ретінде 1990 жылғы сотталған адамдардың санын емес, сол жылы тіркелген қылмыстардың санын аламыз. Осы санға алдымен 1991 жылдың, одан кейін 1992 жылғы қылмыстардың санын пайыздаймыз, яғни қабыстырудың екінші жағындағы қатардың мәліметтерін солдан оңға қарай пайыздаймыз.
Шыққан пайыз түріндегі сандарды жыл тәртібімен қатарға қойғанда, мәлімет түсінікті, яғни бұрынғы жылдар бойындағы өзгерісті шамамен дұрыс көрсетеді немесе тенденция дұрыс анықталады.
Алынған мәліметтер тым дәл болмаса да, негізгі тенденцияны, яғни бір динамикалық қатар бойындағы зандылықты қандай да бір деңгейде дұрыс ашып көрсетеді. Бұл зандылықты көру үшін, біздің келтіріп отырған мысалдан алынған мәліметтерді сол күйінде пайдалану керек. Жоғарыда айтылған пайыздаулар жүргізіліп болғаннан кейін динамикалық қатардағы ең алғашкы жылды, мысалы 1980 жылдың пайыз түріндегі мәліметін тұрақты база ретінде алып, сол санға кейінгі жылдардың пайыз түріндегі мәліметтерін тағы да пайыздап шығу керек. Мұндай кезде 1980 жылдың мәліметі 100% теңестіріледі, ал кейінгі жылдардағы қылмыстылық абсолюттік шама түрінде өсімді білдірсе, онда 100-ден асқан пайыз түріндегі көрсеткіш өсімді білдіреді.
Динамикалық қатардағы деңгейлерді қайта құрудың келесі бір жолы ірілендіру болып табылады. Ірілендіру тәсілі оңай іске асырылады. Ол үшін динамикалық қатардың бойындағы деңгейлер бірдей интервалдар аралығында ажыратылып, бір-біріне қосылады. Егер деңгейлер жыл айлары бойынша келтірілсе, онда тоқсандар бойынша ірілендіріледі. Немесе динамикалық қатардың деңгейлері жылдар бойынша келтірілсе, онда екі жылдың ортак мәліметі келтірілу керек. Егер екі жылдың ортақ мәліметі анық көрініс бере алмаса, онда мұндай кезде көп уақыттарды біріктіруге немесе ірілендіруге болады. Яғни 3 жыл немесе 5 жылдың ортақ мәліметін анықтау керек. Мұндай кездерде мысалы әрбір үш жылдың мәліметі біріктіріле отырып динамикалық қатарда бейнелегенде, құбылыстың даму немесе сандық жағындағы өзгеру тенденциясы анық көрінеді. Ірілендірудің мақсаты осылай анықталады, яғни динамикалық қатар бойындағы өзгерісті анығырақ көрсету болып табылады.
Ал ірілендіруді іске асыру үшін, ірілендіруге жататын уақыттардың (айлар, тоқсандар, жылдар) сандық шамаларын немесе деңгейлерін бір-біріне қосып шығу керек. Содан кейін орта арифметикалық тәсілді қолдана отырып, қосынды сандардың орта шамасын анықтау керек. Ірілендіру тәсілінде динамикалық қатар - дын тенденцияны анық көрсететін мәліметтерін, қосынды сандардан байқауға болады. Ал орта шамасын білдіретін көрсеткіштен, динамикалық қатардың тенденциясын қосынды түріндегі көрсеткіштерден де анығырақ, түсініктірек байқауға болады.
Түсініктірек болу үшін 1992-2000 жыддардағы Қазақстанда халықтың тууы туралы динамикасын ірілендірейік (мың адам)
жылдар
жыл бойына
екі жылда
үш жылда
әрбір үш жылдағы орташа жылдык көрсеткіш
І992
338

1993
315
653

1994
306

959
319,6
1995
276
582

1996
253

1997
232
485
761
253,6
1998
222

1999
212
434

2000
217

651
217

Кестенің әрбір үш жылдағы көрсеткішке арналған графасы, халықтың туылуын жылдық көрсеткіш графасына қарағанда анық, әрі түсінікті көрсетеді, сол сияқты әрбір үш жылдағы ор - таша жылдық көрсеткіш графасы халықтың туу деңгейінің төмендеуін нақтырақ көрсетіп тұр. Ірілендіру тәсілі динамика - лық қатардың бойындағы жылдық деңгейлерде бір азаю, бір көбеюді білдіретін сандар кездескенде қолданылмайды.
Егер әр үш жылдың орташа көрсеткіштерін қосып, қосылған жылдардың санын 3-ке бөлсек, онда шыққан сан әр үш жыл сайын орташа қанша мың адам туылғанын білдіреді.
319,6 + 253,6 + 217 =2634 яғни, 263,4 мың адам әр үш 3 жылда орташа туылып отырған. Біздің бұл бөлімдегі мақсатымызға бүкіл кезеңнің жалпы орта шамасын анықтау кірмейді, біз динамикалық қатарды ірілендіру арқылы негізгі жағдайды анықтадық.
Динамикалық қатарды тегістеу -- қатар деңгейлерінің ішінде құбылыстың біресе өсу, біресе азаюын көрсететін деңгейлер бар болғанда қолданылады. Динамикалық қатардағы кейбір уақыттарда құбылыстың бұлай ауытқулар көрсетуі болғанда, негізгі тенденцияны, яғни құбылыстың өсіп отырғанын неме - се төмендеп келе жатқанын байқау қиын болады. Мұндай кез - де негізгі өзгерісті анықтау үшін, бір азаю, бір көбеюді көрсетіп тұрған ауытқуларды тегістеу керек. Тегістеу үшін динамика - лық қатар бойындағы барлық деңгейлерді қосып, бірден тегістеуге болмайды. Бұлай жасаған жағдайда, біз тегістеуді емес, орта шаманы анықтаған болып шығамыз. Тегістеуде ди - намикалық қатардағы үш немесе бес жылдардың орта шама - сын шығару керек және әрбір орта шаманы шығарғанда бір уақыт деңгейіне оңға қарай қосып отыру қажет. Соған орай, бір өткен уақыт деңгейінен алып тастап отыру керек.
Динамикалық қатарды тегістеу -- орта шаманы анықтау тәсілімен іске асырылады. Және барлық уақытты бірден емес, белгілі бір интервалдар арасындағы уақыт деңгейлерін қосып, шыққан санын жылдардың санына бөлу арқылы анықталады. Алынған көрсеткіштер әдепкі абсолюттік шама күйіндегі деңгейлерге қарағанда құбылыстың дамуын немесе өзгерісін ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.