Қазақстанда нарықтық экономика жағдайындағы экологиялық таза тамақ өнімі өндірісімен байланысты ұйымдастыру –экономикалық-экологиялық мәселелер жиынтығы

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ...3

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... 4

1 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТАЗА ӨНІММЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ҮШІН ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТАЗА ӨНДІРІСТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ . ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ

1.1 Экологиялық таза өндірістің қалыптасуы мен экологиялық таза өнімді өндірудің ғылыми.теориялық ерекшеліктері ... ... .8
1.2 Экологиялық таза тамақ өндірісінің әлеуметтік . экологиялық.экономикалық қырлары ... ... . ... ... ..19
1.3 Экологиялық таза тамақ өнімдерінің сапасы мен бәсекеге қабілеттілігі ... ... ... 32

2 ТАБИҒИ ШЫРЫН НАРЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ

2.1 Қазақстан Республикасындағы жеміс . көкөніс өнімдері өнеркәсібін талдау ... ... ..41
2.2 Қазақстан Республикасындағы табиғи шырындар нарығының қалыптасу ерекшеліктерін зерттеу ... ... ... ... 53
2.3 Оңтүстік Қазақстан облысындағы табиғи шырын өндіретін кәсіпорындардың экономикалық көрсеткіштерін талдау ... ...65

3 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТАЗА ТАМАҚ ӨНІМІ ӨНДІРІСІН ДАМЫТУ БАҒЫТТАРЫ

3.1 Экологиялық таза өнімді дамыту тұжырымдамалары ... ... ... ... ... ... 85
3.2 Экологиялық таза тамақ өнімі өндірісінің әлеуметтік.экологиялық.
экономикалық тиімділігін анықтау жолдары
3.3 Экологиялық таза тамақ өнім өндірісіне инвестицияны тарту тиімділігі ... .. 109

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... .124

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ..126

ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ...131

Сапалы тамақ өнімдерін өндіру – нарықтық шаруашылықтың кезек күттірмейтін элементі болып табылады. Ол шаруашылық салалары мен халықтың қажеттілігін қанағаттандырудағы экономикалық қатынастардың негізін құрайды. Сондықтан тамақ өнімдері мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігін, тамақ өнімдерін тұтыну сұранысын қамтамасыз етеді.
Сапалы өнімдерді өндіру Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіру мүмкіндіктерін айқындайтын және әлемдік нарықтағы бәсекелік қабілетін арттыратын маңызды факторлардың бірі. Қазіргі кезде елімізде Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіруге дайындық жұмыстары жүргізілуде, бұл орайда отандық өнімдердің сапасын арттыру алдыңғы кезектегі мәселеге айналды.
Қазақстан Республикасының 2007–2024 жылдарға арналған тұрақты дамуға көшу тұжырымдамасында жаңа және экологиялық қауіпсіз технологияларды пайдалану арқылы – өмір сүру сапасының деңгейін арттыруға ерекше мән берілген. Атап айтқанда, ел экономикасына жоғары технологияларды белсенді енгізу нәтижесінде экономикалық жетістіктерге, ресурстарды пайдалану тиімділігін арттыруға, экологиялық қауіпсіз технологияларды пайдалануға, сондай-ақ ұлтты сауықтыру үшін тамақ өнімдерін қатаң бақылауға, халықтың жан басына шаққандағы табиғи шырындар мен сүт өнімдерін ұлғайтуға, ішкі нарықтағы тамақ өнімдерінің сапасын бақылауды күшейтуге ерекше көңіл бөлу қажеттілігі айтылған.
Біз бұған өз экономикамыздың бәсекелік қабілеттілігін арттыратын экологиялық таза технологияны қолдану нәтижесінде алынатын экологиялық таза өнімдер арқылы халықтың орташа өмір сүру деңгейінің өсуіне, генетикалық ауытқулардың азаюына, иммунитеттің нығаюына, кәсіпорындардың қосымша пайда табуына, денсаулықты қалпына келтіру шығындарын азайтуға, соның нәтижесінде еңбекке қабілеттілікті арттыруға қол жеткізе аламыз.
Соңғы он жылдықта шет мемлекеттерде қазіргі жаңа технология бойынша минералды тыңайтқыштар қолданылмаған қоспасыз, табиғи шикізаттан алынатын, экологиялық таза аймақтарда өсірілетін экологиялық таза тамақ өнімдерді өндіретін саланы дамытуға баса назар аударуда.
Еуропада 2005 жылы экологиялық таза өнімдердің нарықтағы үлесі бұрынғы 5-тен – 10 пайызға дейін артты. Еуропа елдерінде жыл сайынғы сауда көлемінің өсуі келесідей: Германияда – 5–15%, Данияда, Швеция және Швецарияда – 30–40%. Келтірілген мәліметтерден көрінгендей, Батыс Еуропада экологиялық таза тамақ өнімдерін өндіру алдыңғы орында тұр. Мұнда экологиялық таза тамақ өнімін өндіретін кәсіпкерлерді мемлекеттік қолдау жүйесі жүзеге асырылады, сертификатталған экологиялық таза тамақ өнімдерін өткізудің ұтымды саясаты жүргізіледі.

Назарбаев Н.Ә. Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы – 2006ж. наурыз
2 Назарбаев Н.Ә. Қазақстан Республикасының 2007-2024 жылдарға арналған орнықты дамуға көшу тұжырымдамасы. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы – 2006ж. 14 қараша
3 3олотникова Т. Экологическая безопасность (соотношение экологии, экономики, права) // Экономист. - 1996. - № 10. - С. 79-83.
4 Киприянов Н.А., Экологически чистое растительное сырье и готовая пищевая продукции. Учебное пособие. М: «Агар», 1997.
5 Упушев Е.М. Экология природопользования, экономика. Учебное пособие. Алматы: НИЦ «Ғылым», 2002.
6 Юсфин Ю.С., Леонтьев Л.И. Промышленность и окружающая среда М. ИКЦ «Академкнига», 2002.
7 Мұқаұлы С., Үпішев Е.М. Табиғатты пайдалану экономикасы.- Алматы: Экономика, 1999.
8 Е.М. Үпішев, С.Мұқаұлы Табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғау. – Алматы: «Экономика баспасы» ЖШС, 2006.
9 Интернет ресурстары : http// www. ecoproduct. Ru
10 Интернет ресурстары : http// www. ecoproduct. Ru
11 Одум Ю. Экология. - М: Изд-во МГУ, 1984. - 308 с.
12 Эйхлер В. Яды в нашей пище: Пер. с нем. Г. И. Лойдиной, В. А. Турчаниновой. - М.: Мир, 1993. - 188 с.
13 Дюжев Н. России показали её место // Комсомольская правда. - .2002. - № 13- С. 6
14 Кокин А. В., Сидоров П. Т. Управление экологической безопасностью. Белгород: Колибри, 1996.- 92 с.
15 Игнатов В. Г., Кокин А. В. Экологический менеджмент. Учебное пособие. - Изд. И. 26, - Ростов - н/Д, Кн. Изд-во, 1997. - 303 с.
16 Бейсенова Ә.С., А. Самақова, Т. Есполов, Ж. Шілдебаев, Экология және табиғатты тиімді пайдалану. Оқулық.- Алматы: «Ғылым» ғылыми баспа орталығы, 2004.- 328 б.
17 Крылов О. В. Токсины вокруг нас // Экология и жизнь. - 1999. - № 2. - С. 69-70.
18 Ревелль П., Ревелль Ч. Среда нашего обитания: В 4-х книгах. Кн. 3. Энергетические проблемы человечества: Пер. с англ. - М: Мир, 1994.-291 с.
19 Хабарова Е. И. Альянс экологии и менеджмента // Экология и жизнь. - 2003.-№ 2.- С. 22-27
20 Журнал «Коринф», № 41, 2001.
21 Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б. Экология негіздері .Оқу құралы. Алматы: 1998
22 Нестеров П.Н., Нестеров А.П. Экономика природопользование и рынок. М.: ЮНИТИ, 1997.
23 И.И. Мазур, В.Д. Шапиро, Управление качеством. Учебное пособие М: Омега-Л, 2006.
24 Трубилин А. Конкурентоспособность- главный фактор эффективности производства // АПК: экономика, управление, 2002, № 12.
25 Ахметжанова С.Б. Конкурентоспособность пищевой промышленности Казахстана: теория, проблемы и механизм обеспечения. отв. ред.докт. экон. Наук., проф. Кенжегузин М.Б. Алматы, 2001, 291 б.
26 Қазақстан Республикасы Үкіметінің «2001-2005 жылдарға арналған Республикалық «Сапа» бағдарламасы туралы» қаулысы // Егемен Қазақстан, 2001, 8-мамыр.
27 Қазақстан Республикасының «Сертификаттау туралы» Заңы // Егемен Қазақстан, 1999, 13 тамыз
28 Қазақстан Республикасының «Стандарттау туралы» Заңы // Егемен Қазақстан, 1999, 13 тамыз
29 Қазақстан Республикасының «Тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі және сапасы туралы» Заңы, 2004, 8 сәуір
30 Что представляет собой ISO // Менеджмент качества, 2003, №1.
31 Ельцова О., Мякенькая Г. и др. «Продовольственный рынок Казахстана», Алматы. 1999. – 165 с.
32 Голубков Е.П. Основы маркетинга. Учебник Москва, изд-во «Финпресс», 1999, 656 б.
33 Ф. Котлер «Маркетинг негіздері» Алматы, 2001
34 Интернет ресурстары : http// www. Юдина Елена. TNS Gallup Media Asia
35 Соколов О. А. Как уменьшить содержание нитратов в овощах? // Экология и жизнь. - 1998. - № 2. - С. 53-56.
36 Интернет ресурстары : http// www.
37 Қазақстан Республикасының статистикалық агенттігінің мәліметтері
38 Юля Семыкина «Что будем пить в ХХ веке?» Континент № 3 (4) 18-31 августа 1999
39 Қазақстан Республикасының статистикалық агенттігінің мәліметтер
40 «ЭкоПродуктгруп» акционерлік қоғам мәліметтері
41 Интернет ресурстары : http// www. TNS Gallup Media Asia
42 Пищевая прмышленность № 8. 2005.
43 Президенттің «Ішкі және сыртқы саясаттың 2004 жылға арналған негізгі бағыттары туралы» Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан, 2003, 5 сәуір
44 Қазақстан Республикасының 2004 – 2015 жылдарға арналған экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасы. Егемен Қазақстан, № 320. 2003ж. 10 желтоқсан
45 Воронцов А.П. Рациональное природопользования. М.: ТЕИС, 1997. 237с.
46 Мамыров Н.К., Тонкопий М.С., Упушев Е.М., Экономика природопользования.- Алматы: «Экономика» баспасы, 2003.
47 Тонкопий М.С. Экология и экономика природопользования. Учебник. Алматы: Экономикс. 2003.
48 Тонкопий М.С. Экономика природопользования. Учебное пособие.. Алматы: НИЦ «Ғылым», 2002.
49 Концепция экологической безопасности Республики Казахстан от 30 апреля 1996 года // Каз. Правда, 1996. – 1 июня.
50 Қазақстан Республикасының экологиялық кодексі, «Ресми газет» , Алматы: 2007.
51 Краммер Дж., Скотт Дж., Ван дер Аккер Ф. Экономические методы стимулирования развития экологически чистых технологий // Экономические проблемы безотходного производства. - М.: «Издательство ПРИОР», 1990. - 238 с.
52 Игнатов В. Г., Кокин А. В., Сидоров П. Т. Экологический менеджмент на предприятии: Как заработать деньги в условиях экологизации экономики. - Ростов н/Д. Изд-во Северо-Кавказского научного центра высшей школы. 1997.-104 с.
53 Банников А. Г., Вакулин А. А., Рустамов А. К. Основы экологии и охрана окружающей среды. -М: Колос, 1999. - 154 с.
54 Батурин Л. А., Игнатов В. Г., Кокин А. В. Экономика и управление природопользованием. Ростов - на - Дону: СКАГС. 1996. - 125 с.
55 Сельскохозяйственная экология / Н. А. Уразаев, А. А. Вакулин, А. В. Никитин и др. - М.: Колос, 2000. - 304 с.
56 Богатин Ю. В., Швандар В. А. Экономическое управление бизнесом: Учеб. пособие для вызов. -М: ЮНИТИ - ДАНА, 2001. - 391 с.
57 Воробьев Д. В. Рыночные методы регулирования природопользования //ЭКО. 1995. - № 3. - С. 184-186.
58 Богатин Ю. В., Швандар В. А. Инвестиционный анализ: Учебное пособие для вузов. - М.: ЮНИТИ - ДАНА, 2000. - 286 с.
59 Государственный доклад о состоянии окружающей природной среды Ростовской области в 2001 г.
60 Глухов В. В., Лисочкина Т. В., Некрасова Т. П. Экономические основы экологии. Санкт-Петербург: Специальная литература, 1995.- 2001 с.
61 Голуб А. А., Струкова Е. Б. Экономические методы управления природопользованием. М.: Недра. 1993. - 136 с.
62 Дёмина Т. А. Экология, природопользование, охрана окружающей среды: Пособие для учащихся старших классов общеобразовательных учреждений. - М.: Аспект Пресс, 1997. - 143 с.
63 Давыдова И. В. Здоровье новых поколений // Экология и жизнь. - 1999. - № 2.- С. 80-81.
64 Делягин М. О вреде мифологии в экономике // Груд - 7. - 2001. - № 30 - С.8.
65 Данилов-Данильян В. И., Горшков В. И., Арский Ю. М., Лосев К. С. Окружающая среда между прошлым и будущим: Мир и Россия (опыт экологического анализа).-М: ИНФРА-М. 1994. - 132 с.
66 Нестеров П. М., Нестеров Л. П. Экономика природопользования и рынок. М.: Экономика, 1997. - 105 с.
67 Низ А. В. Экономика и окружающая среда. - М.: Экономика, 1981. – 119 с.
68 Драчева Л.П. Экологически чистые и безопасные продукты питания. // Пищевая промышленность, 2003, № 3, с. 91-92.
69 Никаноров А. М., Хоружая Т. А., Минина Л. И. Опасность токсического загрязнения водной экосистемы Нижнего Дона // Академия. - 2001.-№ 12.- С.9.
70 Онищенко Г. Г. Вода и здоровье // Экология и жизнь. - 2001. - № 3. - С. 65-68.
71 Охрана окружающей среды в строительстве: Учебник / В. П. Журавлёв и др. - М: Изд-во АСВ, 1995. - 328 с.
72 Охрана окружающей среды (модели управления чистотой природной среды). Под ред. К. Г. Гофмана и А. А. Гусева. - М.: Экономика, 1977. -231 с.
73 Природопользование: Учебник / Под ред. проф. Э. А. Арустамова.- М.: ПРИОР-М, 2000.-135 с.
74 Енгелфрид Ю., Малхолл Д., Плетнева Т. В. Как защитить себя от опасных веществ в быту / Под ред. М. Браунгарта и Л. А. Алексеевой. - М.: Изд-во МГУ, 1994.- 96 с.
75 Зайцев А. Н. О безопасных пищевых добавках и «зловещих» символах «Е» // Экология и жизнь. - 1999. - № 4. - С. 80-83.
76 3лотникова Т. В. Права граждан в области экологии // Экология и жизнь. - 1999,-№ 2.- С. 67-70.
77 3олотков А. Г., Подъякова Т. С, Левит М. Л., Березовская Т. П. Проблемы радиационной экологии на Европейском севере // Экология человека.- 1998. - № 1. - С. 34-38.
78 Клюквин А. Н., Зеегофер Ю. О. Питьевая вода из-под земли // Экология и жизнь.-1999.-№ 3.- С. 48-51.
79 Косариков А. Н. Экология: что делать? // Экология и жизнь. - 2000. - № 4. - С. 19-21
80 Кукушкин Г. О. О некоторых вопросах экономического механизма природопользования. // Экономика. - 1993. - № 1. - С. 92-96.
81 Лемешев М. Я. Природа и мы. - М.: «Издательство ПРИОР», 1989. – 230 с.
82 Макконнелл Кэмпбелл Р., Брю Стенли Л. Экономикс: Принципы, проблемы и политика. В 2 т.: Пер. с англ.. 11-го изд. Т.2 - М.: Республика, 1995.- 400 с.
83 Миркин Б. М., Наумова Л. Г. Популярный экологический словарь. - М.: «Издательство ПРИОР». 1999. - 364 с.
84 Богатин Ю. В. Экономическая оценка качества и эффективности работы предприятия. -М.: Издательство стандартов, 1991. - 216 с.
85 Миркин Б. М. Обеспечение продовольственной безопасности // Экология и жизнь. - 1998. - № 1. - С. 57-62.
86 Қазақстан Республикасының индустриялық – инновациялық дамуының 2003-2015 ж. арналған стратегиясы. ҚР Президентінің 2003 жылдың 17 мамырындағы Жарлығымен бекітілген, № 1096, Астана, 2003
87 Қазақстан Республикасының «Инновациялық қызмет туралы» Заңы
88 Әмірбекұлы Е. «Өнімнің бәсекелік қабілетін арттыру механизмін қалыптастыру (ҚР өсімдік майларын шығаратын кәсіпорындардың мәліметі бойынша)», экономика ғылымдарының кандидаты дәрежесін алуға арналған дисс. , Алматы, 2004
89 Богатин Ю. В. Оценка эффективности производственного бизнеса и инвестиций: Монография. - Ростов - на - Дону: Ростовская Государственная Экономическая Академия, 1998. - 268 с.
90 Макевин С. Г., Вакулин А. А. Охрана природы. - М.: Агропромиздат, 1991.- 134 с.
91 Никаноров А. М., Хоружая Т. А. Экология. - М.: «Издательство ПРИОР», 2001.-304 с.
92 Протасов В. Ф., Молчанов А. В. Словарь экологических терминов и . понятий. М., 1997.-154 с.
93 Полунин А. Минералка из-под крана // Труд. - 2002. - № 202. - С. 3.
94 Ревелль П., Ревелль Ч. Среда нашего обитания: В 4-х книгах. Кн. 1. Народонаселение и пищевые ресурсы: Пер. с англ. - М.: Мир, 1994. - 340 с.
95 Ревелль П., Ревелль Ч. Среда нашего обитания: В 4-х книгах. Кн. 2. Загрязнение воды и воздуха: Пер. с англ. - М.: Мир, 1994. - 296 с.
96 Ревелль П., Ревелль Ч. Среда нашего обитания: В 4-х книгах. Кн. 4. Здоровье и среда, в которой мы живём: Пер. с англ. - М.: Мир, 1995. - 191с.
97 Реймерс Н. Ф. Природопользование: Словарь-справочник. - М.: Прогресс, 1990.-637 с.
98 Сухорукова С. М. Экономика и экология. - М.: Высшая школа, 1988. - 111с.
99 Скальный А. В. Микроэлементозы и экологическая ситуация // Экология и жизнь.- 1999. - № 2.- С. 17-20.
100 Снакин В. В. Экология и охрана природы: Словарь справочник. - М.: Прогресс , 2000. -310 с.
101 Токарева Н. А. На свободе и в бутылке // Экология и жизнь. - 2000. - № 2. - С. 66-67.
102 Угольницкий Г. А. Управление эколого-экономическими системами. - М.: Вузовская книга, 1999. - 132 с.
103 Уразаев Н. А., Никитин А. В. Сельскохозяйственная экология. - Ставрополь: Изд-во Ставропольского СХИ, 1993. - 167 с.
104 Фелленберг Г. Загрязнение природной среды. Введение в экологическую химию: Пер. с нем. - М: Мир, 1997. - 232 с.
105 Хоружая Т. А. Методы оценки экологической безопасности. М.: Экспертное бюро - М, 1998. — 237 с.
106 Экологическое оздоровление экономики. Возняк В. Я., Фейтельман Н. Г., Арбатов А. А. И др. - М.: Наука, 1994. - 224 с.
107 Экологические основы природопользования: Учебное пособие /Под ред. Э. А. Арустамова. — М.: Издательский Дом «Дашков и К0», 2001. - 236 с.
108 Экономика и экология: проблемы и поиски путей устойчивого развития. В. А. Василенко. Новосибирск: Экология, 1995. - 123 с.
109 Эльпинер Л. И. Питьевая вода и здоровье // Экология и жизнь. - 2000. - №2. - С. 65-67.
110 Эффективность природоохранных мероприятий/ Под ред. Т.С.Хачатурова, К. В. Папенова. - М.: Изд-во МГУ, 1990. - 224 с.
111 Матросов А.С. Управление отходами. М.: Гардарики, 1999. 480 с.

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 135 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 4

1 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТАЗА ӨНІММЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ҮШІН ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТАЗА
ӨНДІРІСТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ - ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ

1.1 Экологиялық таза өндірістің қалыптасуы мен экологиялық таза өнімді
өндірудің ғылыми-теориялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .8
1.2 Экологиялық таза тамақ өндірісінің әлеуметтік - экологиялық-
экономикалық қырлары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..19
3. Экологиялық таза тамақ өнімдерінің сапасы мен бәсекеге
қабілеттілігі ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32

2 ТАБИҒИ ШЫРЫН НАРЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ

2.1 Қазақстан Республикасындағы жеміс – көкөніс өнімдері өнеркәсібін
талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2.2 Қазақстан Республикасындағы табиғи шырындар нарығының қалыптасу
ерекшеліктерін зерттеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 3
3. Оңтүстік Қазақстан облысындағы табиғи шырын өндіретін кәсіпорындардың
экономикалық көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ...65

3 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТАЗА ТАМАҚ ӨНІМІ ӨНДІРІСІН ДАМЫТУ БАҒЫТТАРЫ

1. Экологиялық таза өнімді дамыту тұжырымдамалары ... ... ... ... ... ... 85
3.2 Экологиялық таза тамақ өнімі өндірісінің әлеуметтік-экологиялық-
экономикалық тиімділігін анықтау жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 92
3.3 Экологиялық таза тамақ өнім өндірісіне инвестицияны тарту
тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 109

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 124

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...126

ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..131

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР

АКК - Алиментариус Кодекс Комиссиясы
АҚШ – Америка құрама штаттары
Био - биологиялық
БҰҰ – Біріккен Ұлттар Ұйымы
ДДСҰ - Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы
ДСҰ – дүниежүзілік сауда ұйымы
халықаралық федерация
Эко - экологиялық
ЕО – Еуропалық Одақ
ЖАҚ – жабық акционерлік қоғам
ЖШС – жауапкершілігі шектеулі серіктестік
ЖШШ - жол берілетін шекті шама
ЖКӨ - жеміс – көкөкніс өнеркәсібі
ИСО – халықаралық сапа жүйесі
ҚҚС – қосымша құн салығы
ҚР – Қазақстан Республикасы
МемСТ – мемлекеттік стандарт
ОҚО - Оңтүстік Қазақстан облысы
СМЖ - сапа менеджментінің жүйесі
СТ- стандарт
ТМД - тәуелсіз мемлекеттер достығы
ТУ - техникалық талаптар
ФАО - Халықаралық азық – түлік және ауыл шаруашылық жөніндегі ұйым
ЭТӨ - экологиялық таза өнім
IFOAM - органикалық ауыл шаруашылығының қозғалысы жөніндегі
FDA - тамақ өнiмдерi мен медикаменттер сапасын бақылау басқармасы
OHSAS – Кәсібі мен денсаулық қауіпсіздігін басқару жүйесі
ТGМ - тотальды сапа менеджменті

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Сапалы тамақ өнімдерін өндіру – нарықтық
шаруашылықтың кезек күттірмейтін элементі болып табылады. Ол шаруашылық
салалары мен халықтың қажеттілігін қанағаттандырудағы экономикалық
қатынастардың негізін құрайды. Сондықтан тамақ өнімдері мемлекеттің азық-
түлік қауіпсіздігін, тамақ өнімдерін тұтыну сұранысын қамтамасыз етеді.
Сапалы өнімдерді өндіру Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік Сауда
Ұйымына кіру мүмкіндіктерін айқындайтын және әлемдік нарықтағы бәсекелік
қабілетін арттыратын маңызды факторлардың бірі. Қазіргі кезде елімізде
Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіруге дайындық жұмыстары жүргізілуде, бұл
орайда отандық өнімдердің сапасын арттыру алдыңғы кезектегі мәселеге
айналды.
Қазақстан Республикасының 2007–2024 жылдарға арналған тұрақты дамуға
көшу тұжырымдамасында жаңа және экологиялық қауіпсіз технологияларды
пайдалану арқылы – өмір сүру сапасының деңгейін арттыруға ерекше мән
берілген. Атап айтқанда, ел экономикасына жоғары технологияларды белсенді
енгізу нәтижесінде экономикалық жетістіктерге, ресурстарды пайдалану
тиімділігін арттыруға, экологиялық қауіпсіз технологияларды пайдалануға,
сондай-ақ ұлтты сауықтыру үшін тамақ өнімдерін қатаң бақылауға, халықтың
жан басына шаққандағы табиғи шырындар мен сүт өнімдерін ұлғайтуға, ішкі
нарықтағы тамақ өнімдерінің сапасын бақылауды күшейтуге ерекше көңіл бөлу
қажеттілігі айтылған.
Біз бұған өз экономикамыздың бәсекелік қабілеттілігін арттыратын
экологиялық таза технологияны қолдану нәтижесінде алынатын экологиялық таза
өнімдер арқылы халықтың орташа өмір сүру деңгейінің өсуіне, генетикалық
ауытқулардың азаюына, иммунитеттің нығаюына, кәсіпорындардың қосымша пайда
табуына, денсаулықты қалпына келтіру шығындарын азайтуға, соның нәтижесінде
еңбекке қабілеттілікті арттыруға қол жеткізе аламыз.
Соңғы он жылдықта шет мемлекеттерде қазіргі жаңа технология бойынша
минералды тыңайтқыштар қолданылмаған қоспасыз, табиғи шикізаттан алынатын,
экологиялық таза аймақтарда өсірілетін экологиялық таза тамақ өнімдерді
өндіретін саланы дамытуға баса назар аударуда.
Еуропада 2005 жылы экологиялық таза өнімдердің нарықтағы үлесі бұрынғы 5-
тен – 10 пайызға дейін артты. Еуропа елдерінде жыл сайынғы сауда көлемінің
өсуі келесідей: Германияда – 5–15%, Данияда, Швеция және Швецарияда –
30–40%. Келтірілген мәліметтерден көрінгендей, Батыс Еуропада экологиялық
таза тамақ өнімдерін өндіру алдыңғы орында тұр. Мұнда экологиялық таза
тамақ өнімін өндіретін кәсіпкерлерді мемлекеттік қолдау жүйесі жүзеге
асырылады, сертификатталған экологиялық таза тамақ өнімдерін өткізудің
ұтымды саясаты жүргізіледі.
ТМД мемлекеттерінде, оның ішінде Қазақстан Республикасында әзірге
отандық кәсіпкерлік құрылым әлсіз дамыған: себебі мұнда қаражат, өндіріс
қуаты жетіспейді және мемлекет тарапынан қолдау көрсетілмейді. Дегенмен де
елімізде шет елдердегі сияқты экологиялық таза тамақ өнімдерін өндірумен
айналысатын кәсіпкерлік құрылымдар бар. Бірақ мұндағы экологиялық таза
тамақ өнімге қызығушылық қосымша пайда табу нысанына айналды.
Экологиялық таза өнім өндіру мен тұтыну үлкен әлеуметтік-экономикалық
мағынаға ие, ол – бір жағынан өндірістік – инновациялық кәсіпкерліктің
арнайы түрін дамыту; екінші жағынан ұлт денсаулығы мен өмір сапасы деңгейін
сипаттайтын көрсеткіштерге қол жеткізу.
Осы орайда экологиялық таза тамақ өнімдерінің өндіру мен тұтыну бойынша
сараптаулар мен талдауларды, ұтымды және маңызды факторларды, экономикалық
тетіктерді қолдануға қатысты ұсыныстар мен пайымдауларды ғылыми негіздеудің
маңызы арта түседі. Бұл ерекшеліктер зерттеу тақырыбының өзектілігін
айқындап, оның ғылыми – тәжірибелік құндылығын көрсетеді.
1. Мәселенің зерттелу дәрежесі. Табиғатты пайдалану экономикасы,
экологиялық таза тамақ өндірісі, экологиялық таза технология, сапа
және бәсекеге қабілеттілік мәселелерін зерттеуге көптеген отандық
және шетелдік ғалым – ізденушілер үлес қосты. Олардың қатарында: В.
Игнатов, А. Кокин, Л.Батурин, Н. Бурецева, В. Данилов-Данилян, В.
Протасов, С. Тяглова,
А. Молчанов, Э. Арустамов, И. Левакова, Н. Баркалов Н.А. Киприянов,
Р.Қ. Ниязбекова, М.С. Тонкопий, Е.М. Үпішев, С. Мұқаұлы. Нарықтық
экономика жағдайында ауыл шаруашылық өндірісті экологизациялау,
экологиялық таза ауыл шаруашылығы өндірісімен байланысты экологиялық-
экономикалық мәселелер, сапалы тамақ өнім өндірісі мен бәсекеге
қабілеттілік С.А. Бабаева, С.К. Диярова, Е. Исабеков, Е.
Әмірбекұлының еңбектерінде қарастырылған.
Тамақ өнеркәсібі мен халықты сапалы өніммен қамтамасыз ету, сапа және
бәсекегеқабілеттілік туралы ғылыми еңбектер тамақ өндірісі өнеркәсібінің
дамуына үлес қосты. Дегенмен экологиялық таза тамақ өнімдерін өндіру мен
тұтынудың әлеуметтік-экологиялық-экономикалық қырлары толық зерттелінбеген:
экологиялық таза өнімдерге шекті бағаны есептеу әдістемесі және өндірушіге
қосымша пайда алуға мүмкіндік беретін бағалау әдістемесі қарастырылмаған.
Сондықтан аталған мәселелерді теориялық және әдістемелік тұрғыдан зерттеу
қажеттілігі диссертациялық жұмыстың мақсаты мен міндеттерін анықтауға негіз
болды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың мақсаты –
экологиялық таза тамақ өндірісінің тиімділігі мен бағалау жолдарының
теориялық әдістемелік тәсілдерін зерттеу және экологиялық таза тамақ
өндірісін дамыту туралы ұсыныстар енгізу. Осы мақсатқа сәйкес, зерттеу
міндеттеріне келесілер жатады:
– экологиялық таза өндіріс пен экологиялық таза өнімді өндіру
ерекшеліктерінің ғылыми-теориялық негіздерін жүйелеу;
– экологиялық таза өнім өндірудің экономикалық тиімділігін анықтауға
мүмкіндік беретін баға шектерін анықтау;
– экологиялық таза тамақ өнімі өндірісін дамыту стратегиялық бағыттарын
анықтап, тұжырымдамасын жасау;
– экологиялық таза өнім өндірісінің әлеуметтік-экологиялық-экономикалық
тиімділігін анықтау;
– экологиялық таза тамақ өнімі өндірісін басқарудың экономикалық
механизмін ұсыну
Зерттеу тақырыбы – Қазақстанда нарықтық экономика жағдайындағы
экологиялық таза тамақ өнімі өндірісімен байланысты ұйымдастыру
–экономикалық-экологиялық мәселелер жиынтығы.
Зерттеу нысаны ретінде Қазақстан Республикасындағы табиғи шырын өндіруші
мен жеміс-көкөніс өңдеуші кәсіпорындар, оның ішінде Оңтүстік Қазақстан
облысындағы АҚ ЭкоПродуктГруп алынды.
Диссертациялық жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздерін табиғат
пайдалану экономикасы, қоршаған ортаны қорғау, экологиялық таза тамақ өнімі
өндірісін ұйымдастыру мен басқару жөніндегі отандық және шетелдік
ғалымдардың еңбектері құрайды. Мәселені зерттеу барысында жүйелік,
логикалық, статистика – экономикалық, салыстырмалы талдау, топтастыру,
сараптама әдістері қолданылды.
Зерттеудің нормативтік-құқықтық базасын Қазақстан Республикасында
қабылданған табиғат қорғау заңдары, заңдық-нормативтік, құқықтық актілер
жинағы, бюллетеньдер, ҚР Президенті мен Үкіметінің Жаршысы, Тамақ
өнімдерінің қауіпсіздігі мен сапасы туралы, Тұрғындардың санитарлы-
эпидемологиялық игілігі құқықтарын қорғау туралы, Экологиялық кодекс,
Стандарттау мен сертификаттау туралы, Тауардың пайда болу орнының атауы
мен қызмет көрсету белгілері, тауарлық белгілері туралы, Тұтынушылар
құқығын қорғау туралы заңдары, мемлекеттік бағдарламалар мен халықаралық
келісім құжаттары, Президенттің Қазақстан – 2030 Қазақстан халқына
жолдауы және Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің
қатарына кіру стратегиясы, Қазақстан Республикасының 2007–2024 жылдарға
арналған тұрақты дамуға көшу тұжырымдамасы құрайды.
Зерттеу жұмысының ақпараттық базасын Қазақстан Республикасының
статистика жөніндегі комитетінің статистикалық жинақтарының мәліметтері,
ЭкоПродуктГруп акционерлік қоғамының материалдары, тұтынушылардан
сауалнамалық сұрау нәтижесінде алынған ақпараттар, ғылыми-тәжірибелік
конференциялар мен семинарлардың материалдары, ғылыми журналдар мен
мерзімдік басылымдарда жарияланған мәліметтер құрады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Нарық жағдайында тамақ өнеркәсібінің
ғылыми-теориялық әдістемелік тәсілдерін зерттеп, экологиялық таза тамақ
өндірісінің әлеуметтік-экологиялық-экономикалық тиімділігін анықтап, дамыту
жолдарын ұсыну.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар:
1. Экологиялық таза өндіріс пен экологиялық таза өнімді өндіру
ерекшеліктерінің ғылыми-теориялық негіздері жүйеленді.
2. Экологиялық таза өнім бағасында экономикалық пайда алуға мүмкіндік
беретін баға шектері анықталды.
3. Экологиялық таза жеміс-көкөніс кластері мен болжау жасалынды.
4. Экологиялық таза өнім өндірісінің әлеуметтік-экологиялық-экономикалық
тиімділігі айқындалды.
5. Экологиялық таза өнім өндірісін қаржыландыру көздері мен экономикалық
басқару механизмі ұсынылды.
Зерттеудің ғылыми-тәжірибелік маңызы. Ғылыми-зерттеу жұмысының
нәтижелері мен ұсыныстары, әдістемелік нұсқаулары келесі бағыттарда
қолданылуы мүмкін:
– тұрақты даму бағдарламасын іске асыру бағыттарында;
– экологиялық таза өнім өндірумен айналысатын кәсіпорындардың іс-
әрекеттерінде;
– табиғатты пайдалану экономикасы, экология пәндері бойынша дәрістік және
тәжірибелік оқу үрдісін дайындауда.
Зерттеу нәтижелерінің мақұлдануы. Зерттеу жұмысы М.О. Әуезов атындағы
Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік университетінің Менеджмент кафедрасының
ҒЗЖ жоспарына сәйкес орындалды.
Зерттеудің негізгі мазмұны мен нәтижелері мерзімдік басылымдарда
жарияланды және келесі халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияларда
баяндалды: Қазақстан аймақтарының тұрақты даму үлгісінің қалыптасуы
М. Әуезов атындағы ОҚМУ (Шымкент қ., 2002 ж.); ХХІ ғасырдың басындағы
ғылымның, білімнің және қоғамның тұрақты әлеуметтік-экономикалық даму
проблемалары М. Әуезов атындағы ОҚМУ (Шымкент қ., 2003 ж.);
Қазақстандық әлеуметтік – саяси, құқықтық және экономикалық қамтамасыз ету
жолы, халықаралық ғылыми-теориялық конференциясы Д.А. Қонаев атындағы
Университет (Алматы қ., 2005 ж.); Халықаралық ғылыми-практикалық
конференция Әлемдік шаруашылық жүйесін жетілдірудегі орта азиялық елдердің
мемлекетаралық интеграциялық байланыстарын модернизациялау Х.А. Иассауи
атындағы ХҚТУ (Түркістан қ., 2006 ж.); Қазақстан Республикасында құқықтық
мемлекет құру: мәселелер, тәжірибе, келешегі ҚазГЗУ-дің Оңтүстік
Қазақстан заңтану, қаржы және қаржы құқығы институты (Шымкент қ., 2006 ж.);
Индустриалды-инновациялық даму – Қазақстанның тұрақты экономикасының
негізі М. Әуезов атындағы ОҚМУ (Шымкент қ., 2006 ж.).
Зерттеу нәтижелерінің жарияланымы. Диссертация тақырыбы бойынша 3.9
баспа табақ бетті құрайтын 13 ғылыми жұмыс жарияланған.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс
кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен
және қосымшалардан тұрады.

1 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТАЗА ӨНІММЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ҮШІН ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТАЗА
ӨНДІРІСТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ - ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ

1. Экологиялық таза өндіріс пен экологиялық таза өнімді анықтау- дың
ғылыми - теориялық негіздері
Aдам денсаулығы үшін қауіпті нәрсе тамақ өнімдерінде болатын - ауыр
металдар (РШШ - рауалды шекті шама деңгейінен жоғары). Кез - келген тамақ
өнімдерінен ауыр металдарды байқауға болады, бірақ әрбір тағамда металдық
ластану дәрежесі (құрылымы) әр түрлі болып келеді (Қосымша А).
Ауыр металдардың шамамен 70 пайызы адам ағзасына тамақ өнімдері
арқылы түседі. Тамақ өнімдерінің уытты металдармен ластануы адамдардың
денсаулығына зиян келтіреді. Өндірілетін өнімнің металлдық ластану құрылымы
негізгі дайындалатын шикізатты өсіру жағдайы мен тазалылығы, оны
технологиялық өңдеудегі сапалылығы сияқты қосымша материалдарға тәуелді
болады. Сол себепті экологиялық таза өнімді алу аз қалдықты технологияның
нәтижесінде ғана жүзеге асады. Аз қалдықты технология экологиялық жағдайды
жақсартып қана қоймай, кепілді сапаға негізделген тамақ өнімдерімен де
қамтамасыз етеді [4].
Аз қалдықты технология немесе қалдықсыз технология туралы түсінік
1970 жылдардың басында қалыптаса бастады. Осы жылдары аз қалдықты
технологияны өнеркәсіп пен өндіріс орындарына енгізу мәселелері жан - жақты
қарастырылды [5].
Әлемдегі тамақ өндірісінің негізгі міндеті - өндірілетін өнімнің
сапасына қатысты жаңа талаптар мен озық экологиялық стандарттарды тиімді
пайдалану болып табылады. Бұл мақсаттарға қол жеткізудің бағыты
экологиялық таза өндіріс (ағылшын терминологиясында – Cleaner
Production, таза өндіріс). Cleaner Production туралы ұғым экологиялық
таза технология мен қалдықсыз технология туралы пікірлер негізінде пайда
болды. 1979 жылы Еуропалық Қоғамдастық Комиссиясы экологиялық таза
технология туралы алғашқы терминді бекітіп, онда келесі үш мәселені
қарастырды:
1) табиғи ортаға (суға, ауаға, жерге) тасталынатын қалдықтардың
мөлшерін азайту;
2) қалдықтар мөлшерін азайту (қалдықсыз немесе аз қалдықты технология
негізінде );
3) табиғи ресурстарды (су, энергия, шикізат) пайдалануды азайту.
1992 жылы ЮНИДО бағдарламасы экологиялық таза өндіріске - қоршаған
орта және адам үшін тәуекелділікті төмендету мақсатымен бұйымдар мен
үрдістер үшін қоршаған ортаны қорғаудың жиынтық стратегиясын үздіксіз
пайдалану деген анықтама берді [6]. 1996 жылы Оксфордта экологиялық таза
өндіріс туралы өткен конференцияда экологиялық таза өндіріске берілген
анықтамалар келесідей түсініктермен толықтырылды:
1) экологиялық таза өндірісті пайдалану өндірістік үрдістерде пайда
болатын барлық қалдықтардың уытты деңгейін төмендету, санын азайту,
материал мен энергия шығындарын қысқартуды білдіреді;
2) экологиялық таза өндірісті қолдану бұйымның өмірлік циклінің барлық
ағымында - өндіріс үшін шикізатты өңдеуден өнім тұтынылғанға дейінгі
аралықты қамтиды;
3) экологиялық таза өндірісті қызмет көрсету саласында пайдалану қызмет
көрсету аясында экологиялық нормаларды сақтауға мүмкіндік береді.
Экологиялық таза өндіріс - өндірісті басқару саласында кешенді
көзқарасты талап етеді, ол дегеніміз:
біріншіден, ресурстарды тиімді пайдалану, шикізат пен энергияны үнемдеу,
материалдарды алмастыру, уытты қалдықтарды жою, аз қалдықты технологиялар
жағына қарай өнімдер мен жабдықтарды бейімдеу, өндірістік үрдісті
жетілдіру, өнімнен ластаушы заттарды алып тастау, өнімді өңдегенге дейін
және өңдеу үрдісінде барлық қалдықтардың мөлшері мен уыттылығын (уытын
азайту, сондай-ақ өндіріс тиімділігін арттыру) және қоршаған ортаны қорғау
бойынша бірінші кезектегі шара ретінде ұқсату мен өңдеуді қолдану;
-өнім шығару саласында өнімнің бүкіл айналымында - яғни шикізатты алудан
өнімді шығаруға дейінгі кезеңде оның қоршаған ортаға зиянды әсерін азайтуға
басты назар аудару керек;
-өндірістің, технологиялар мен өнімнің қауіпсіз және экологиялық ұтымды
жүйесін пайдалану;
-өндірістік өнімді немесе жобаны жасағанда өнімді бастапқы шикізаттан
ұқсатуға дейінгі толық циклін (айналымын) бағалауға мүмкіндік беретін
бағалау әдістемесін пайдалану;
- қоршаған ортаны ластануды азайтатын және өндіріс тиімділігін арттыруға
мүмкіндік беретін таза технологияларды жасау арқылы ғылыми – техникалық
қызметтерді дамыту.
Осы жағдайда, таза өндіріс адам және қоршаған орта үшін қауіпті шектеу
немесе алдын - алу мақсатымен өнімдердің айналым циклі мен өндіріс
үрдісінің барлық фазасында жүзеге асырылады. Мұнда өнімнің айналым циклі –
шикізатты материалды өндірісте пайдаланып, дайын өнімді алу, тұтыну және
оның жойылуына дейінгі аралығы қатаң бақыланады. Экологиялық таза
өндірістік үрдістер, технология мен өндірістік құралдар ластаушы заттардың
пайда болуының алдын – алып, қалдықтардың аз деңгейде түзілуіне себепші
болады. Осының нәтижесінде ресурс тұтыну азайып, қалдықтардың түзілуі кеми
бастайды және аз қалдықты және қалдықсыз технологиялар энергетикалық
шығындарды үнемдеуге болады; ең бастысы адам денсаулығы мен қоршаған ортаға
өнеркәсіп қалдықтарының қолайсыз әсерлерін елеулі дәрежеде төмендетеді. Бұл
қадам бірнеше ұйымдастыру деңгейінде мәселені бірден шешеді және
технологияда, қолданыста, еңбекті ұйымдастыру, өндірісті басқару жүйесінде,
өнімді пайдалануда, нормативтік заң саласында принципті өзгерістерді, яғни
технология деңгейін бағалауда, өнім сапасын қамтуда, экологиялық
көрсеткіштерді қамтамасыз етуде кешенді шешімдер қабылдауды талап етеді.
Экологиялық таза өндіріс идеологиясына сәйкес фирма немесе кәсіпорын
деңгейіндегі ластаушы агенттерге қатысты қызметтерді келесі ретімен
орналастыруға болады:
-Қалдықтар мен ластаулардың алдын-алу;
-Қалдықтар мен ластаулардың пайда болуын азайту;
-Қалдықтарды қайта пайдалану және өңдеу;
-Энергия мен материалдарды ұтымды ұқсату;
-Қалдықтар мен ластауларды залалсыздандыру және жою;
Экологиялық таза өндірісті бағалау негізінде, яғни таза технология
түсінігінде үздіксіз жетілген принципі жатыр. Экологиялық таза өндіріс
сындарына сәйкес, сараптама жүргізуде әсер етуші немесе жобаланған сындар
төмендегідей бағаланады:
• Энергия шығыны мөлшері бойынша;
• Материалдарды сақтау мен рециклингтің әртүрлі нұсқаларын қолдану
бойынша;
• Қоршаған ортаға қалдықтарды шығару шамасы бойынша.
Өнімдерді қалдықсыз технология тәсілімен өндіру идеясын алғаш
кеңестік ғалым академиктер Н.Н. Семенов, Б.Н. Ласкорин, М.В. Петров,
Соколовтар ұсынған. 1979 жылы Женевада өткен жалпы еуропалық Кеңесте арнайы
Декларация қабылданған болатын, яғни онда аз қалдықты немесе қалдықсыз
технологияны қолданудың және қалдықтарды пайдаланудың маңызды мақсаты -
қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану - деп
көрсетілді. [5,7,8].
Қалдықсыз өндіріс технологиялық, экономикалық, ұйымдастырушылық және
т.б. міндеттермен өзара күрделі байланысқан қатаң шешімдерді және көп
уақытты қажет етеді. Сондықтан қазіргі таңда аз қалдықты технологияны
өндіріске енгізу қоршаған ортаға зиянды қалдықтарды тастауды санитарлы-
гигиеналық норма деңгейінен асырмауды көздейді, нәтижесінде техникалық,
ұйымдастырушылық, экономикалық және т.б. себептерге байланысты шикізат пен
материалдың бір бөлігі (салалық нормативтермен анықталады) пайдаланатын
қалдықтарға айналады немесе арнайы жерлерге көмуге бағытталады.
Қалдықсыз өндірісте немесе экологиялық таза өндірісті қолданғанда
алынатын өнімнің экологиялық тазалығы сақталынумен қатар қоршаған ортаға
жағымсыз әсерлер азаяды, соның нәтижесінде өндіріс тұрғындарға зиянын
тигізбейді және табиғаттың тепе-теңдігін бұзбайды.
Қалдықсыз өндіріс – бұл өндіріс нәтижесінде шикізаттың соңғы өнімге
айналуы. Экономист - ғалым Е.М. Үпішевтің айтуынша, қалдықсыз технология -
энергия мен шикізатты кешенді әрі ұтымды пайдалану барысында өнім өндірілуі
(үрдіс, кәсіпорын, аумақтық-өндірістік кешен) және шикізат ресурстары-
өндіру—тұтыну – қайтарымды шикізат ресурстары циклінің жүзеге асуы
барысындағы кез келген іс - әрекеттің қоршаған ортаға зиянын тигізбеуі [5,
8].
Өндірісті экологияландырудың басым бағыттарының бірі - қоршаған
ортаны ластауларды азайту және пайдалы өнімдерді алу үшін, биологиялық
үрдістер мен тірі ағзалардың қызметі негізінде биотехнологияларды кеңінен
пайдалану. Биотехнология негізінен агроөнеркәсіпте, ауыл шаруашылығында
кеңінен қолданылады. Нан пісіру, шарап ашыту т.б. микробиологиялық
технологияның негізінде жүзеге асырылады. Биотехнологияны өнеркәсіпте
қолдану кеңінен өріс алуда. Шындығында, табиғи биологиялық үрдістер
технологиялық үрдістермен салыстырғанда таза әрі үнемді.
Өнеркәсіпте биотехнологияны қолдану ауыл шаруашылығында зиянды
заттарға қарсы күресуге қолдануға, топырақ құнарлығын арттыруға және
жануарлар үшін жем өндіруге зор мүмкіндіктер береді. Мәдени өсімдіктерді
өсіру, бағалы биопрепараттарды синтездеу, витаминдер мен дәрі - дәрмектер,
ұлпаны биоалмастырушыларды өндіру, өндірістің шығарылымдарын тазалау -
міне, осының барлығы микробиология, биохимия, гендік инженерия салаларында
кеңінен қолданылады. Биотехнологияны қолдану ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіп
өндірістерінің сапалы өсуіне көптеген мүмкіндіктер береді.
Экологиялық биотехнология саласы келесі негізгі бағыттарды қамтиды:
• Қатты қалдықтарды биологиялық өңдеу;
• Ауа мен ақаба суларды жағымсыз иісті заттардан биологиялық тазалау;
• Органикалық және мұнай қалдықтарымен ластанған топырақты биологиялық
тазалау;
• Химиялық тыңайтқыштармен ауыл шаруашылығы алқаптарының ластануына
қарсы биологиялық балама тыңайтқыштар қолдану.
Аз қалдықты технологияны экономикалық бағалау тиімділігі жоғарғы
экономикалық тиімімен анықталады, нақты белгіленген уақыт аралығында
қоршаған ортаның ластануынан болатын экономикалық зиянды болдырмау және
қалдықтарды қайта өңдеу нәтижесінде қосымша өнім алуды қамтамасыз етеді. Аз
қалдықты технологияны ендірудің экономикалық тиімі алынатын өнімнің
құндылығы, болдырмайтын зиян және жұмсалатын келтірілген шығындардың
(қоршаған ортаны қорғау шығындарын қосқанда) айырмасы ретінде көрінеді.
Өнім құндылығы өнімді өндірудегі қоғамдық қажетті шығындар бойынша көтерме
баға негізінде анықталынады. Ғылыми -техникалық жетістіктердің дамуы ауыл
шаруашылық саласында жаңа ресурс түрімен - экологиялық таза өніммен
тұтынушыны қамтамасыз ету және әлемдік азық-түлік саудасында жеке
секторының қалыптасуына мүмкіндік туғызады.
Аз қалдықты және биотехнологияны пайдалану агроөнеркәсіп саласында
адам денсаулығы мен өмір сүру сапасына кері әсерін тигізбейтін экологиялық
тұрғыдан таза өнімдерді өндіруге мүмкіндік береді. Сонымен бірге,
экологиялық тұрғыдан таза өнімдерді өндіру мемлекеттің тұрақты дамуының
кепілі болып саналады.
IFOAM (органикалық ауыл шаруашылығының қозғалысы жөніндегі
халықаралық федерация) анықтамасы бойынша, экологиялық таза өнім -
генетикалық өзгеріске ұшырамаған, өсіру мен өндіру кезінде пестицидтер,
гербицидтер, улы химикаттар қолданылмайтын өнімдер. Экологиялық таза тамақ
өнімі дүние жүзінде әртүрлі терминдермен аталады. Батыс Еуропа елдерінде
биологиялық өнім, Солтүстік Еуропада экологиялық өнім, АҚШ пен
Ұлыбританияда органикалық өнім, Финляндияда табиғи өнім деп аталады.
Экологиялық таза дәрежесін алу үшін, өнім тек таза күйінде
өсіріліп қана қоймай, химиялық заттарды пайдаланбай сақталынған, қайта
өңделген, жабдықталған және тұтынушыға жеткізілген өнім болуы керек.
Мысалы, Еуропада био, эко, немесе органик маркаларымен белгіленген
тауарлар тыңайтқыштар, улы химикаттар және пестицидтерді пайдаланылмай
өндірілген өнім түрін білдіреді.
Біздің пікірімізше экологиялық таза тамақ өнімі дегеніміз - адам
денсаулығына өмір бойы зиянын тигізбейтін, болашағына кері әсер етпейтін
өнім және оның құрамында әр түрлі уытты заттардың, агрохимикаттардың, ауыр
металдар мен радионуклидтердің болмауы тиіс.
Экологиялық таза өнімді өндірілуіне байланысты келесідей бөлуге болады:
1. Экологиялық таза өнім– бұл құрамында зиянды заттар дәстүрлі өнімдерге
қарағанда аз, (жол берілетін шекті шамадан аспайтын) сапасы бойынша
нормативті құжаттарға сәйкес өнімдер;
2. Экологиялық таза өнім – экологиялық таза аумақта қосымша минералды
тыңайтқыштарсыз, қалдықсыз немесе аз қалдықты технологиялар көмегімен
табиғи шикізаттан алынған өнім.
IFOAM (органикалық ауыл шаруашылығының қозғалысы жөніндегі халықаралық
федерация) анықтамасы бойынша, экологиялық таза өнім - генетикалық
өзгеріске ұшырамаған, өсіру мен өндіру кезінде пестицидтер, гербицидтер,
улы химикаттар қолданылмайтын өнімдер. Экологиялық таза тамақ өнімі дүние
жүзінде әртүрлі терминдермен аталады. Батыс Еуропа елдерінде биологиялық
өнім, Солтүстік Еуропада экологиялық өнім, АҚШ пен Ұлыбританияда
органикалық өнім, Финляндияда табиғи өнім деп аталады.
Экологиялық таза дәрежесін алу үшін, өнім тек таза күйінде
өсіріліп қана қоймай, химиялық заттарды пайдаланбай сақталынған, қайта
өңделген, жабдықталған және тұтынушыға жеткізілген өнім болуы керек.
Мысалы, Еуропада био, эко, немесе органик маркаларымен белгіленген
тауарлар тыңайтқыштар, улы химикаттар және пестицидтерді пайдаланылмай
өндірілген өнім түрін білдіреді.
Біздің пікірімізше экологиялық таза тамақ өнімі дегеніміз - адам
денсаулығына өмір бойы зиянын тигізбейтін, болашағына кері әсер етпейтін
өнім және оның құрамында әр түрлі уытты заттардың, агрохимикаттардың, ауыр
металдар мен радионуклидтердің болмауы тиіс.
Экологиялық таза өнімді өндірілуіне байланысты келесідей бөлуге болады:
1. Экологиялық таза өнім– бұл құрамында зиянды заттар дәстүрлі өнімдерге
қарағанда аз, (жол берілетін шекті шамадан аспайтын) сапасы бойынша
нормативті құжаттарға сәйкес өнімдер;
2. Экологиялық таза өнім – экологиялық таза аумақта қосымша минералды
тыңайтқыштарсыз, қалдықсыз немесе аз қалдықты технологиялар көмегімен
табиғи шикізаттан алынған өнім.
Ауыл шаруашылығында экологиялық таза өнім алу үшін, 3 - 5 жылға дейін
химикаттар әсері байқалмайтын топырақ пайдаланылады.
Экологиялық таза өнім ұғымы 1924 жылы Р. Штайнердің теориялық
негіздеуімен қалыптасты, ол кезде тәжірибе жүзінде биодинамикалық аграрлық
қызметтер жүзеге асырыла бастады. 1930-1940 жылдар аралығында бұл идея
Швейцарияда Г. Мюллердің, Ұлыбританияда Э. Бэлфер мен А. Ховордың,
Жапонияда Фукуокойдың бастамасымен дами бастады (1-кесте ).

1 кесте – Экологиялық таза тамақ өнімі өндірісінің қалыптасу кезеңдері
мен ерекшеліктері

Қалыптасу Мәні Сипаттамалары
кезеңдері
1. Алғашқы Экологиялық таза өнімнің Бұл кезеңде шаруашылықтағы
кезең қалыптасуының алғашқы кезеңі тауар өндіру деңгейі өте
1930–1940 әртүрлі иеленушіктер жерді төмен болатын.
жылдар пайдалана отырып, экологиялық
таза өнім өндіретін аз ғана
тәжірибе жүргізетін
шаруашылықтың пайда болуымен
байланысты.
2. Екінші Органикалық агроөндірісті Органикалық фермаларда тауар
кезең қарқынды дамытуымен деңгейі көтеріліп, өндіру
ХХ ғасырдың байланысты. көлемі және шаруашылықтар
60-жылдары саны артты, экологиялық таза
өнім өндіруге бағытталған
мемлекеттердің саны артты.
3.Үшінші Оның алдыңғы екі кезеңнен Осы кезеңде экологиялық таза
кезең ХХ басты ерекшелігі Батыс өнім жөніндегі ұлттық және
ғасырдың Еуропа, Азия және халықаралық ұйымдар құрыла
90-шы жылдарыСолтүстік Америка мемле- бастады, мұнда тұтынушы
кеттерінде сұраныстың талғамын тұрақты
артуына сәйкес қалыптастыруға мүмкіндік
органикалық тауарлармен беретін ақпараттық және
байланысты халықаралық сауда ағартушылық жұмыстар
орындарының кеңейтілуі және күшейтілді.
органикалық ауыл шаруашылығын
реттеу мен мемлекеттік
қолдау.
4. Қазіргі Экологиялық таза – саудалықЭкологиялық таза тамақ
кезең маркасымен берілетін, бірақ өнімінің нарығын дамытуға
таза емес баламадағы назар аударылып, мемлекеттік
экологиялық таза тамақ талаптар қойыла бастады.
өнімдерінің пайда болуы.
Е с к е р т у – Зерттеулер негізінде автор құрастырған.

Органикалық тауарларды тұтыну Одағының экологиялық ұйымдармен бірлесе
отырып жұмыс жасауы генетикалық құрамы өзгертілген ауыл шаруашылық
өнімдерінің нарықта пайда болуына қарсы күрес жүргізуіне мүмкіндік туғызды.
Ал қазіргі кезде органикалық және агроөндірістің басқа да әдістерін нақты
жолға қою қажеттілігі пайда болуда. Био сауда белгісі тұтынушыға өнімнің
нақты белгіленген әдістерді қолдана отырып өндірілгендігін көрсетеді, яғни
талаптарға сай келетінін бейнелейді. Мұнда тауар дәстүрлі тәсілмен алынған
аналогті өнім. Бұл органикалық секторда өсірілетін өсімдік түрі мен сорты,
мал, аң, құс тұқымы және балық түрлері дәстүрлі секторларда да өсірілетінін
көрсетеді. Дегенмен органикалық өнімдердің тұтыну құндылығы дәстүрлі
өнімдерге қарағанда ерекшеленеді. Мысалы, органикалық және дәстүрлі
секторларда өсірілген, алманың элемент құрамы, түсі, көлемі бірдей
болмайды, органикалық секторда өндірілген өнімде химиялық заттардың болмауы
өнімнің тұтынушы үшін тартымдылығын көрсетеді [10].
1990- жылдарға дейін органикалық өнімдердің бір-бірінен ерекшеленетін
көпжақты анықтамалары пайда болды, дегенмен оларды бір арнаға келтіру
біршама қиндықтарды туғызған болатын. Кейіннен осы салада халықаралық
сауданың кеңеюі органикалық өнім жөніндегі пікірлерді толықтыруға мүмкіндік
берді.
90-шы жылдардың екінші жартысында органикалық тағам өнімдерінің
стандарттары мен өндіру әдістерін анықтаған және ғылыми негіздеген, өңдеген
бейүкіметтік органикалық ауыл шаруашылығы ұйымдарының халықаралық
федерациясы (IFOAM), ал осы ұйымның нормасы мен ережесі бойынша 100 елдің
650 ұжым мүшелері жұмыс жасады. Тек 1999 жылы маусым айында 1962 жылы
құрылған Алиментариус Кодекс Комиссиясы (АКК) бейүкіметтік ұйымы БҰҰ-ның
Халықаралық азық - түлік және ауыл шаруашылық жөніндегі ұйымы(ФАО) және
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ДДСҰ), IFOAM - мен бірлесе отырып
дайындалған қауіпсіз тағам стандарттары мен жалпы ережелерін өңдеу үшін
Органикалық тамақ өнімдерін саудалау, маркалау, қайта өңдеу, өндірудің
негізгі басшылық принциптері құжатын қабылдады. Бұл құжаттың мақсаты
-тұтынушы мүддесін қорғау және халықаралық сауда ұйымы бойынша шарттарды
құру үшін ұлттық деңгейде органикалық өнім нарығын мемлекеттік реттеуді
дамытудың негізгі бағыттарын айқындау болып табылады. Халықаралық
деңгейдегі органикалық сату ережесі әлемдік саудада ауыл шаруашылық
тауарлары үлесінің көтерілуіне жағдай жасайды [11].
АКК бекітілген және ұсынылған анықтамаға сәйкес органикалық ауыл
шаруашылығы өндірісті басқару жүйесі болып табылады, ол биологиялық
алуантүрлілік, биологиялық цикл және топырақтың биологиялық белсенділігін
қосқандағы аграрлы экожүйені тұрақтандырады, мұндай жағдай ішкі жүйелердің
арнайы қызметтерін орындау үшін, синтетикалық материалдарға қарсы
биологиялық агрономиялық және механикалық әдістерді қолдануға мүмкіндік
береді.
Синтетикалық материалдарды қолдануға тыйым салу өсімдіктер мен
жануарлар әлемін қорғау әдістері мен табиғи тыңайтқыштарды жүзеге асыру
қажеттілігінен туындайды. Ауыл шаруашылығында қолданылатын тәсілдердің
бірқатары қоршаған орта мен адам денсаулығы үшін қауіпті болып келеді
(мысалы, мышьяк). Дегенмен , бірқатар синтетикалық құралдар органикалық
агроөндірістің талабына сәйкес қолданылуға жіберіледі.
Тыйым салынған табиғи өнімдер мен келісілген синтетикалық материал
тізімі барлық сертификатталған бағдарламамен жасалды. Оның тізімі көп
жылдар бойы талқыланып, тек 1999 жылы стандарттармен бірге қабылданды.
Шикізат биоөнімдерін сертификаттау тауарды 100 пайызға тұтынуға
кепілдік береді. Дегенмен азық-түлік нарығының өнеркәсіптік секторынан
тұтынуға келіп қайта өңделген тауарлар толыққанды экологиялық таза болып
табылмайды. Дайын өнімнің биотауарға жататынын нақтылайтын сертификат пен
тауар белгісі өнімнің 70 пайызы экологиялық таза екендігін көрсетеді. Ал
қалған 30 пайызы дәстүрлі ауыл шаруашылық секторынан алынуы мүмкін. Бұл
нарықтағы технологиялық жағдайлармен анықталған деңгей. Мұның себебі,
өндірушілер дайын өнімді алуға қажетті шикізаттың барлығын органикалық
сектордан алмайды, яғни өнімнің барлығы органикалық секторда өсірілмейді.
Одан басқа, дайын өнім компоненттерінің бір бөлігі (хош иісті қосындылар,
консерванттар, бояулар) өзінің маңызы бойынша биотауарлардан ерекшеленеді,
бірақ оларсыз көптеген өнімдерді дайындау мүмкін емес. Мұндай технологиялық
ерекшеліктер био категориясына жататын өнім түрлерін азайтады.
Органикалық өнімдерді сыртқы және ішкі саудаға өндіруге басшы болған
- Еуропа. 2000 жылдың басында Еуропа елдерінде органикалық өндіріспен 3
млн. га жер көлемін алып жатқан 116 мың ферма айналысты, яғни олар барлық
шаруашылықтың 0,5 пайызын, барлық ауыл шаруашылық жерлерінің 2,02 пайызын
құрайды [12].
Еуропалық Одақ (ЕО) елдерінде ауыл шаруашылығының экологиялық
секторымен 1999 жылы 106,9 мың ферма айналысты, олар өз қызметтерін 2,82
млн. га жер аумағында жүзеге асырды, яғни ауыл шаруашылығына жарамды
жерлердің 2,02 пайызын құрады [13]. Органикалық өніммен айналысатын
елдердің жер ауданының көрсеткіші келесідей: Италия – 788 мың.га, Германия
– 416 мың.га, Ұлыбритания – 292 мың.га, Австрия – 282 мың.га, Испания – 269
мың.га, Франция - 234 мың.га.
Еуропалық Одақ мүшесі болып табылмайтын басқа да Еуропа елдерінен
экологиялық агроөндіріс деңгейі жоғары мемлекет Швейцария, мұнда жалпы жер
көлемінен -7,8 %, барлық шаруашылықтардан 6,8 % -на, ал Чехияда - 2,5 –ден
1,8 пайызға сәйкес келеді. Басқа мемлекеттерде бұл көрсеткіштер 1 %-ға ғана
жетеді. Десек те, 90 - шы жылдар Батыс, Орталық және Шығыс Еуропаның
бірқатар елдері үшін, өндірістің тұрақты өсуі, органикалық өнімдерді тұтыну
мен сату кезеңі болды. ЕО елдеріндегі ауыл шаруашылығына жарамды жалпы жер
көлеміндегі экологиялық сектордағы жер үлесі: Лихтенштейн - 17 %, Австрия -
8,4 %, Финляндия - 6,3 %, Дания - 6,0 %, Италия - 5,3 %, Германияда - 2,4
% болса , ал экологиялық агроөндіріспен айналысатын шаруашылық үлесі
Лихтенштейн – 16,0 %, Австрия - 8,9 %, Финляндия - 6,1 %, Дания - 5,2 %,
Италия - 1,8 %, Германияда - 1,8 пайызды құрайды.
ЮНКТАД БСҰ халықаралық сауда орталығының мәліметтері бойынша,
еуропалық нарықтағы органикалық өнім көлемі 1997 жылы 5 млрд., долларды
құрады, ал бейүкіметтік ұйымдардың бағалауынша бұл цифр 20 % жоғары. 2000
жылы бұл нарықтың сиымдылығы 9,5 млрд. долларға бағаланды. Ал 2005 жылы
экологиялық таза өнім үлесіне еуропалық азық-түлік нарығының 5 - тен 10
пайызға дейінгі мөлшері сай келеді [13].
Сондай-ақ Еуропада экологиялық таза тамақ өнімін өндірудің егістік
көлемін көбейту жалғасуда. Ал фермерлер, өз кезегінде ауыл шаруашылығында
органикалық тыңайтқыштарды қолдана бастауда. Федерацияның мәліметі бойынша,
Ұлыбританияда экологиялық таза тамақ өнімдері нарығында азық-түлік өнімдері
мен сусындар жылына 800млн. ф.ст. табыс алып келеді екен, ал бұл 1996
жылмен салыстырғанда 278 пайызға өскен. Еуропалық Одақтың барлық елдерінде
осындай тенденциялар байқалуда. Италияда аталған сектор Еуропалық Одақтың
барлық фермерлерінің 13 бөлігіне сай келеді және 49790 фермерлік
шаруашылықтар осы сала бойынша қызмет етеді. Ал Германияда экологиялық таза
тамақ өнімдерін өндіруге бөлінген жер көлемі 25 пайызға өскен. Еуропалық
Одақ елдерінің ішінде осы сектор бойынша ең үлкен үлес Австрияда, яғни онда
фермерлік шаруашылықтардың 8 пайызы ауыл шаруашылық өнімдерін органикалық
тыңайтқыштармен өсіреді. Еуропалық Одақ пен басқа шетелдердің арасында
сауда-саттық жүргізуде экологиялық таза өнімдер үшін бірыңғай нормативтерді
ендірудің өзіндік қиыншылықтары пайда болуда.
Қазіргі таңда, Германияда биоөнімдер нарығының сиымдылығы басқа елдерге
қарағанда жоғары. Оның жылдық айналымы 2005 жылы 2,5 млрд. долларды немесе
азық - түлік нарығының 1,8 % - н құрады. Екінші орында Франция 1,3 млрд.,
долларды немесе 1,0 % -ды, үшінші орында Ұлыбритания 0,9 млрд., доллар
немесе 1,0 % -ға сәйкес. Дегенмен азық-түлік нарығының жалпы көлеміндегі
бұл сектордың үлесі бойынша алдыңғы орында тұрғандар Дания - 4,5 % ,
Швейцария- 4,0 % , Австрия - 3,5 % [12, б.45 ].
Еуропа елдерінде органикалық өнімдерді сату көлемінің арту көрсеткіштері
Германияда 5-15 % -ға, Дания, Швеция және Швейцарияда 30-40 % -ға ауытқып
отырады. Осы саладағы сауда көлемінің артуы келесідей факторлармен
түсіндіріледі: органикалық өнім өндірушілерге қолдау көрсету, тауар
өткізетін тораптарды қалыптастыру, тұтынушылардың экологиялық таза өнімге
жоғары сұранысы, арнайы маркалар бойынша сертификатталған биоөнімдер
айналымының сауатты саясатын жүргізу [12, б. 77].
Әлемдік сарапшы мамандардың пікірінше, Батыс Еуропадағы биоөнім
нарығының даму факторы осы тауарларға сұраныстың артуымен түсіндіріледі.
Еуропада биоөнімдер өткізу арналары арқылы таратылады, бірақ кей елдерде
осы тауарларды сату әдістері мен формалары әралуан. Нидерландыда -96 % ,
Грецияда- 65 %, Италияда- 60 %, Бельгияда- 55 % органикалық өнімдердің
маңызды үлесі арнайы құрылған тораптармен сатылады. Биотауарларды азық-
түлік жүйесі арқылы сату Португалияда- 91 %, Швецияда - 91 %, Данияда - 90
%, Финляндияда - 89 %, Ұлыбританияда- 74 %, Автрияда- 73 %. Тікелей сату
үлесі Люксембургте -28 %, Норвегияда - 21%, Испанияда – 22 %, Германияда
-19 %, Швейцарияда - 19 % жоғары [12, б. 55].
Батыстық маркетологтардың бағалауы бойынша, супермаркет арқылы сатылатын
органикалық өнімдерді сату көлемі арнайы мамандандырылған дүкендерге
қарағанда жоғары. Осыған байланысты, келешекте батыс елдерінде биоөнімдерді
супермаркеттерде сату үлесі жоғарылайды деген пікір бар.
Скандинавия және орталық еуропа елдерінде нарық көлемінің артуының
маңызды алғышарты – биотауар түрлерін және өткізу жолдарын кеңейту.
Италия, Испания, Греция мемлекеттерінде органикалық агроөндіріс
тауарлары экспортқа бағытталған, сондықтан қазіргі таңда ішкі нарықта осы
тауарларды арттыру деңгейі байқалуда. Дегенмен Еуропа заңдылығы бойынша
органикалық емес заттар экологиялық таза өнімде 5 % - дан аспауы керек.
Бүгінгі таңда, әлемдік нарықта органикалық тамақ өнімдерін өндіретіндер
- Германия, Ұлыбритания, Франция, АҚШ, Канада және Жапония. Әлемдік
сарапшылардың болжауынша, 2003 жылы экологиялық таза тамақ өнімі 28 млрд.
долларды (тамақ өнімдерін сатудың жалпы көлемінен 1-3 %) құрады.
Германияда ағаш түрінде берілген жасыл эмблемасы бар дүкен
экологиялық таза өнім сататынын білдіреді. Қаладағы әрбір ауданда
Экологиялық таза өнім сататын дүкен бар және жай неміс супермаркеттерінің
өзінде арнайы бөлімдер ашылған. Германияда таза өнім бағасы жай өнімдерден
40 - 50 % жоғары, ал мұндай жағдай барлық елдерге тән. Экологиялық таза
қызанақ жай түрінен 10 есе қымбат. Ал таза жолмен алынған сүт өнімдері
барлығынан 50 % жоғары.
Францияда экологиялық таза жеміс - жидектерді тек дүкендерден ғана
емес, қара базардан да алуға болады. Базардағы экоөнімді сататын мұндай
орындар өндіруші - фирмалардың өнімдерін жарнамалайтын ерекше кестелермен
безендірілген. Супермаркеттегі экологиялық таза тамақ өнімдері қарапайым
түрінен label rouge деген жазуы бар қызыл белгілермен ерекшеленеді.
Австрияның Вена қаласында Экологиялық таза өнімді сататын орталығы –
Кунстмаркт нарығы. Грециядағы экологиялық таза өнімдер қарапайым
супермаркеттерде сатылады: себебі арнайы дүкендер желісі бұл елде
қалыптаспаған. ЭТӨ - ді тұтынушылар гректер емес, керісінше өз денсаулығын
күтетін туристер алады. Бельгия мен Голландияда экологиялық сөрелер
санының көптігімен ерекшеленеді. Бұл екі мемлекетте де олардың саны 20,
мұнда ЭТӨ - ді жасыл ағаштармен бейнелеген. ЭТӨ саны өте көп және
алуандылығымен ерекшеленеді: ет, сүт, көкөніс, жеміс, жармалар [12].
АҚШ - та тағамдық экологиялық өніммен айналысатын дүкендер өте көп.
Мұның себебі: әрбір 4 - ші американдық өз денсаулығын және болашақ
ұрпағының денсаулығына деген қамқорлығынан туындайды. ЭТӨ - нің бағасы
таза емес өнімнен 40 -50 % есе жоғары. ЭТӨ - ді өндіру мен тұтыну
мемлекеттің экосаясаты, халықаралық келісімдер, экономика жағдайы және
ғылыми дамуының деңгейінен де тәуелді болады [14]. Ұлт денсаулығын
жақсартудың ең басты шарты - ЭТӨ өнімдерін өндіру мен тұтыну болып
табылады.
Экологиялық қауіпсіз өнімдер әдістемесі ғалымдардың ғылыми - зерттеу
еңбектерінде жасақталған [15]:
1) Бұл ғылыми зерттеулер мен өңдеулердің мақсаттары мен міндеттері
келесідей:
- қолданылатын өнімдердің адам денсаулығына мүмкін әсерін талдау;
- экологиялық талаптарға жауап беретін жаңа өнімдерді шығару;
2) Жүйелерді талдау:
- ЭТӨ - ді өндірудің қоршаған ортаға және адам денсаулығына әсерін
талдау;
- инженерлік - талдау (қажетті техника, технология, құрал-жабдықтар);
- нарықты талдау
3) Технологиялық талаптарды әзірлеу (ЭТӨ қабылданған норма мен
стандарттарға сәйкестігі);
4) Баламалы өнімдерді шығару: көкейкесті және ұтымды шешімдер:
- өнімді өсіру, қайта өңдеу, тасымалдау, сақтау барысында экологиялық
қауіпсіз компоненттерді пайдалану;
- экологиялық таза технологияларды пайдалану.
5) Баламалы шешімдерді бағалау:
- экологиялық талаптарға сәйкестігі;
- сапасына жауапкершілігі;
- зерттеу әдістері
- сертификаттау.
6) Қабылданған жобаларды жүзеге асыру:
- жобаны басшылыққа алу;
- өнімді өсіру мен өндіру технологиясын сақтау.
7) Өндірілген азықтық тауар сапасын бағалау:
- ұзақ уақыт сынау;
- тұтынушы мен таратушылардың өнімді мақұлдауы;
- ұлт игілігінің статистикалық зерттеу динамикасының көрсеткіштері
(орташа өмір сүруі; өлім деңгейі; ауру көрсеткіштері т.б.)
ЭТӨ мен қоршаған ортаны қорғау саласында халықаралық байланыстар
басты рөл атқарады. Олардың бірі 1992 жылы Рио - де - Жанейрода қабылданған
ХХ ғасыр күн тәртібі мен қоршаған орта және Даму Декларациясы. Соңғысында
қоғамның тұрақты дамуы мен табиғи орта тұрақтылығын қалыптастыру мәселелері
қарастырылған [8].
Шет елдерде экологиялық таза өнімдер жай өнімдерден 1,5 есе артық
бағаланады. Сонымен бірге өндірушілерге қойылатын талаптар да өте қатаң.
Мұнда экологиялық таза өнім алуға бағытталған жер үш жыл ішінде тазалау
процедурасынан өтуі керек (осыдан кейін барып оларға экологиялық сертификат
беріледі). Өндірісте химиялық және минералдық тыңайтқыштарды пайдалануға
және өнімнің генетикалық құрамын өзгертуге тиым салынған.
Көбінесе қол еңбегі жұмсалады. Яғни, өнім органикалық және экологиялық
белгі атауына ие болу үшін, оның құрамында органикалық заттар 95% болу
керек.
Біздің елімізге шетелден келетін экоөнімнің бағасы жай өнімдерге
қарағанда 6 - 8 есе жоғары, мұндай жағдай кез -келген тұтынушының осы
тауарды алуына мүмкіндік бермейді. Ал өз елімізде осындай өндірісті
қалыптастыру үшін жерді пайдалану жүйесін толығымен өзгерту керек.
Экологиялық таза тамақ өнімдерін өндіру жетілдірілген әдістемені талап
етеді. Сол себепті, әдістемені жасағанда келесілер ескерілуі керек:
- құрамында зиянды заттардың болуын айқындайтын жоғары сезімтал
технологияларды құру;
- тамақтың тағамдық құндылығын анықтайтын әдістерді жетілдіру;
- тағамның адам өміріне әсерін бағалау экологиялық таза өнім өндіруде
демографиялық факторларға әсер етеді, тұрғындардың материалдық
қамтамасыз етілу деңгейін, қоғамдық көзқарасты қалыптастырады.
Қорыта айтқанда, экологиялық таза тамақ өнім өндіруде экологиялық таза
өндірісті қолдану келесідей нәтижелермен анықталады:
- агрожүйе принципі бойынша ауылшаруашылық кәсіпкерліктің негізі табиғи
байланыстарды кешенді зерттеуге ұмтылуымен айқындалады;
- заттардың теңестірілген айналымы табиғи ортада биологиялық және
ландшафттық алуантүрлілік мекен ету ортасын жақсартады;
- адам денсаулығы үшін, тағам өнімдерінде қауіпті қоспалардың болмауы
өнімнің экологиялық тұрғыдан тазалығын бейнелейді;
- экологиялық таза өнімді өндіру тұтынушы мен өндіруші арасында
ұсыныстан сұраныстың жоғарлауына мүмкіндік береді.

2. Экологиялық таза тамақ өндірісінің әлеуметтік - экологиялық-
экономикалық қырлары

Еліміздің азық-түлік нарығына шетелдік тамақ өнімдерінің көп мөлшерде
әкелінуі, қазақстандық өндірушілерге шетелдік өніммен қатаң бәсекелестігін
туғызады. Отандық өндірушілердің өнімі бәсекеге қабілетті болу үшін
сапасы жағынан ол шетелдік өнімнен жақсы болуы тиіс, ол жоғары бағамен
сатылуы немесе өндірістік өзіндік құны шетелдік өнімнен арзан болуы керек,
сондай-ақ өнімнің бір ерекше қасиеті нарық сұранысын өсіріп отыруы тиіс.
Қазіргі кезде дүние жүзіндегі дамушы және дамыған елдерде табиғи
ресурстарды игеру нарықтық қатынастың негізі болып отыр. Нарық жағдайында
табиғат ресурстарын өндіру, өңдеу және пайдалану барысында жаңа экологиялық
ұғымдар мен түсініктер қалыптасты. Өнімнің құны ендігі жерде бұрынғыдай
қажетті зат емес, экологиялық таза өнім ретінде бағалануы тиіс [16].
Жалпы экологиялық таза өнім, органикалық тыңайтқыштар көмегімен
өсірілген өнім, пестицидтер қолданбай өсірілген өнім деген түсініктер
жақын арада пайда болды. Бұл ең алдымен адамзаттың соңғы он жылда өз
денсаулығына, болашақ ұрпақ денсаулығына жауапкершілікпен қарауына
байланысты. Адамның физикалық және психикалық көңіл-күйі, жұмыс
белсенділігі денсаулығымен байланысты. Денсаулық - адам үшін басты байлық,
ол адамға басқа байлықтарды пайдалануға мүмкіндік береді. Алайда ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.