Тәуелсіз Қазақстанның қалыптасуы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... 3
1.Тәуелсіз Қазақстанның қалыптасуы
1.1 Мемлекеттік тәуелсіздіктің жариялануы..
1.2 Конституциялар және конституциялық реформалар.
1.3 Тәуелсіздік жылдарындағы шекара мәселесі
2.Қазақстанның нарықтық экономикаға көшуі
2.1 Экономикалық реформалардың бастапқы кезеңі.
2.2 Ғасырлар тоғысындағы Қазақстан экономикасы.
2.3 Қазіргі таңдағы Қазақстандық экономика моделі
3.Тәуелсіз Қазақстанның әлеуметтік . мәдени процестері
3.1 Мемлекеттің әлеуметтік саясаты.
3.2 Білім, ғылым, мәдениет саласындағы реформалар
3.3 Этнодемографиялық үдерістер..
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер
1.Тәуелсіз Қазақстанның қалыптасуы
1.1 Мемлекеттік тәуелсіздіктің жариялануы..
1.2 Конституциялар және конституциялық реформалар.
1.3 Тәуелсіздік жылдарындағы шекара мәселесі
2.Қазақстанның нарықтық экономикаға көшуі
2.1 Экономикалық реформалардың бастапқы кезеңі.
2.2 Ғасырлар тоғысындағы Қазақстан экономикасы.
2.3 Қазіргі таңдағы Қазақстандық экономика моделі
3.Тәуелсіз Қазақстанның әлеуметтік . мәдени процестері
3.1 Мемлекеттің әлеуметтік саясаты.
3.2 Білім, ғылым, мәдениет саласындағы реформалар
3.3 Этнодемографиялық үдерістер..
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер
Еліміз тәуелсіздік алып, жариялылық самалы ескелі бері төл тарихымызда да жабық тақырыптарға жол ашылып, бұрынғы тоталитарлық жүйенің кейде айла-шарғысымен кейде күштеп таңуымен мызғымастай орнығып келген қасаң тарихи әдіснаманың көбесі сөгілді.Тарихшыларымыз бір ауыз сөз айтуға батылы бармайтын бүкіл бір дәуір, кезең тарихы қайта объективті зерттеуді талап етіп отырған ұлт пен мемлекеттің дамуы мен қалыптасуына талдау жасау өзекті мәселелердің бірі болып табылды.
1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін жариялап, қоғамдық өмірдің барлық салалары бойынша дамудың толыққанды субъектісіне айнала бастады. Тәуелсіз Қазақстан мәдени, әлеуметтік, экономикалық дамудың әлеуетіне ие, Еуропа мен Азияның орталығында саяси және стратегиялық маңызды орынды алып, халықаралық ынтымақтастықтың әртүрлі одақтары мен ұйымдарының мүшесі.
Қазақстан Тәуелсіздік алған тұста бетпе-бет келген жиырма сын-қатер алдымызда тұрды. Олар: 1.Заңды ресімделген және халықаралық мойындалған мемлекеттік шекараның болмауы; 2. Қуаты жағынан әлемдегі төртінші ядролық қару арсеналының болуы және Семей полигоныпроблемалары; 3. Дербес қарулы күштердің болмауы; 4. Криминогендік ахуалдың нашарлауы және ұйымдасқан қылмыстың өсуі; 5. Ескірген заңнамалық база; 6.Мемлекеттік басқарудағы Әміршіл-әкімшіл жүйенің тиімсіздігі; 7.Экономикадағы дағдылы байланыстардың үзілуі; 8. Ауыл шаруашылығының күйреуі, селодағы тұрмыс деңгейінің күрт төмендеуі; 9.Мемлекетте қарды құралдарының жетіспеуі, алтын валюта резервтері мен ұлттық валютаның болмауы; 10.Гиперинфляция, ақшаның күрт құнсыздануы; 11.Каспий теңізі мәртебесінің құқықтық реттелмеуі, мұнай-газ кен орындарының игерілмеуі; 12. «Байқоңыр»космодромыбола тұра, өзінің ғарыштық бағдарламаларының жоқтығы; 13. Тұрғындар өмір сапасының күрт нашарлауы; 14. Шет елдерде тұрақты тұруға тұрғындардың жаппай ағыны, керімиграциялық баланс; 15. Туудың күрт құлдырауы, демографиялық дағдарыс және тұрғындардың орташа өмір сүру ұзақтығының төмендеуі; 16. Халықаралық деңгейдегі мамандардың өткір жетіспеушілігі мен нарықтық жағдайларға сайма-сай емес білім беру жүйесі;
1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін жариялап, қоғамдық өмірдің барлық салалары бойынша дамудың толыққанды субъектісіне айнала бастады. Тәуелсіз Қазақстан мәдени, әлеуметтік, экономикалық дамудың әлеуетіне ие, Еуропа мен Азияның орталығында саяси және стратегиялық маңызды орынды алып, халықаралық ынтымақтастықтың әртүрлі одақтары мен ұйымдарының мүшесі.
Қазақстан Тәуелсіздік алған тұста бетпе-бет келген жиырма сын-қатер алдымызда тұрды. Олар: 1.Заңды ресімделген және халықаралық мойындалған мемлекеттік шекараның болмауы; 2. Қуаты жағынан әлемдегі төртінші ядролық қару арсеналының болуы және Семей полигоныпроблемалары; 3. Дербес қарулы күштердің болмауы; 4. Криминогендік ахуалдың нашарлауы және ұйымдасқан қылмыстың өсуі; 5. Ескірген заңнамалық база; 6.Мемлекеттік басқарудағы Әміршіл-әкімшіл жүйенің тиімсіздігі; 7.Экономикадағы дағдылы байланыстардың үзілуі; 8. Ауыл шаруашылығының күйреуі, селодағы тұрмыс деңгейінің күрт төмендеуі; 9.Мемлекетте қарды құралдарының жетіспеуі, алтын валюта резервтері мен ұлттық валютаның болмауы; 10.Гиперинфляция, ақшаның күрт құнсыздануы; 11.Каспий теңізі мәртебесінің құқықтық реттелмеуі, мұнай-газ кен орындарының игерілмеуі; 12. «Байқоңыр»космодромыбола тұра, өзінің ғарыштық бағдарламаларының жоқтығы; 13. Тұрғындар өмір сапасының күрт нашарлауы; 14. Шет елдерде тұрақты тұруға тұрғындардың жаппай ағыны, керімиграциялық баланс; 15. Туудың күрт құлдырауы, демографиялық дағдарыс және тұрғындардың орташа өмір сүру ұзақтығының төмендеуі; 16. Халықаралық деңгейдегі мамандардың өткір жетіспеушілігі мен нарықтық жағдайларға сайма-сай емес білім беру жүйесі;
1. Безбородов А., Елисеева., Шестаков В., Перестройка и крах СССР,Санкт-Петербург, «Норма», 216 б.
2. Гайдар Е.Т. Гибель империи, Москва, «Красная звезда» 2006. 299 б.
3. Марта Брил Олкот «Қазақтар» //Егемен Қазақстан. 2010, 14 желтоқсан. 13 б.
4. В.Поп, Орта Азиялықтардың тәуелсіздік тағдырлары//Егемен Қазақстан. 2001, 028 сәуір. 13 б.
5.
6. Мұхамедов М.Б., Сырымбетұлы Б.С. Қазақстан тарихы. Оқу құралы. – А лматы: «Қарасай», 2007. – 344бет
7. Аяған Б.Ғ., Әбжанов Х.М., Махат Д.А., Қазіргі Қазақстан тарихы; - Алматы: Раритет, 2010. – 448 б.
8. Қазақстан тарихы (Көне заманнан бүгінге дейін).Бес томдық. 5том. 2005. 549 б.
9. Мусин Ч. Қазақстан тарихы. Оқулық, 4-ші басылым. Алматы: Норма-К, 2008. 640 б.
10. Қалмырзаев Ә. Тәуелсіздік және демократия.// Ақиқат. 2011, №2.
11. Әбдікәрімұлы Ә. Қазақстан тарихы; - Алматы: Қазақстан, 2005. 608 б.
12. Аяған Б.Ғ., Әбжанов Х.М., Нұрымбетова Г.Р. Егемен Қазақстан тарихы: Тәуелсіздікке 20 жыл: Тарихи – құжаттық зерттеу. Алматы: Раритет, 2011. 400 б.
13. Жолдасбеков М. Тәуелсіздік шежіресі: 2001-2005 жж. Күлтегін баспасы, 2009. 240 б.
14. Сәрсенбаев А. Тәуелсіздік пен демократия тұғыры. Алматы: Атамұра, 1998. 160 б.
15. Отанымыздың тәуелсіздігіне тарту. – Жинақ (Құрастырғандар: Н. Махмудов, К. Исина, А. Кемельбаева, И. Рачковский). – Алматы, 2006.-380 б.
16. Рысбай К. Егемен қазақ елі. Тараз: «Рысбай и К», 2009. 300 б.
17. Тәуелсіз Қазақстан тарихын зерттеудің өзекті мәселелері Оқиғалар хроникасы.Құраст.: Аяған Б.Ғ., Әбжанов Х.М., Қашқымбаев
18. Сағынтаев Б., Сағынтаева З. Қазақстан Республикасының рәміздері. Алматы 1998. 75 б.
19. Төлентаева К. Қазақстан тарихы. Оқу құралы. – Алматы: Зият Пресс, 2006. – 168 б.
20. Нұрмағамбетова А. Тәуелсіз Қазақстан: өткені мен бүгінгі жетістіктері.// Қазақ тарихы. 2011, № 2. 36-37 бб.
21. Берденова К.Ә. Қазақстан тарихы. Алматы: Экономика, 2008. – 384 б.
22. Назарбаев Н.Ә. Тәуелсіздігіміздің бес жылы. Алматы: Қазақстан, 1996. 429 б.
23. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан жолы. Астана, 2007. - 375 б.
24. Назарбаев Н.Ә. «Ғасырлар тоғысында». – Алматы: Өнер, 1996. – 272 б.
25. Сартаев С.С., Назаркулова Л.Т. Становление конституции Республики Казақстан: проблемы и перспективы. Алматы: Кітап, 2002. 190 б.
26. Конституциялық реформа және Қазақстанда демократиялық үдерістердің тереңдей түсуі. Конференция материалдары. – Астана.-2007 ж.
27. Аяған Б. Государство Казахстан:эволюция общественных систем. Алматы: Жазушы. 1993. 148 б.
28. Махат Д.А. Қазақстан тарихының өзекті мәселелері (ХХ ғасыр). Астана: Еуразия Ұлттық университеті, 2003. 89 б.
29. Назарбаева Г. Әбжанов Х. Қазақстан: тарих, тұлға, теория. Алматы, 2004. 344 б
30. Қасымбеков М. Қазақстан Республкасындағы президенттік институтының қалыптасуы. Астана, Елорда. 2000. 72 б.
31. «Бәйтерек». – Президент Нұрсұлтан Назарбаев туралы замандастар толғанысы. – Астана: Күлтегін, 2003.
32. Берденова К.Ә., Құбаев Қ.Е., Кәрібай А.Ш. Қазақстанның мемлекет ретінде қалыптасуы мен экономикалық даму негіздері. Алматы, 1998.
33. Қазақстан тәуелсіздік алған тұста бетпе-бет келген жиырма сын-қатер. //Егемен Қазақстан. 2011, 14 желтоқсан. 18-23 бб.
34. Тәуелсіз Қазақстан шежіресі.// Қазақ тарихы. – 2007. №2. 96 б.
35. Сейдін Н. Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасы: қалыптасуы, мәлелелері және айқындалу барысы. Алматы, 2006. 172 б.
36. Соглашение между Республикой Казахстан и К границе китайской государственной границе. Алматы, от 26 апреля 1994 г. Сборник документов по международному праву. Под общ ред.Токаева К.К. – Алматы: САК, 1998.-Т 1. – 335 б.
37. Токаев К.К. Под стягом независимости очерки о внешней политике Казахстана. – Алматы: Білім, 1997.- 736 б.
38. Тоқаев Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. – Алматы: Gauhar, 2002. – 568 б.
39. Берденова К. Экономическая история Казахстана. Алматы, 2000. 219 б.
40. Экономика. 2010, №25. 1 б.
41. 1996ж. 7 қараша Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы.
42. Абуев Н. Экономика Казахстана. Кластерное развития. URL:http//www.centrazia.ru/news
43. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. « Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында». Астана: Елорда, 2005. 48 б.
44. Егемен Қазақстан. 2011, 30 желтоқсан. 2 б.
45. Азия транзит. 2007, №3-4. 48 б.
46. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы. Алматы, 2006.
47. Жас Алаш. 2006, 17 қаңтар. 3 б.
48. Егемен Қазақстан. 2003, 19 тамыз. 2-6 бб.
49. Баймағамбетов С.З. Социально-культурная политика. - Астана, 2001.-304 б.
50. Мечтова И.И. Социально-экономическое проблемы перестройки высшего образования. Алматы: Казахстан, 1990. 187 с.
51. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. Қазақ халқының әл ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты. Алматы, 2008.
52. Егемен Қазақстан. 2010, 27 қаңтар. 4 б.
53. Назарбаев Н.Ә. Жүз жылға татитын он жыл. Алматы: Атамұра, 2001. 112 б..
54. Айқын. 2009, 16 қаңтар. 16 б.
55. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан жолы. Астана, 2007. 375 б.
56. Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау ісін реформалау мен дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. Астана, 2004
57. НПО: решение проблем бедности. Алматы, 2004. 40 б.
58. Аяған Б.Ғ., Қашқымбаев А.Н., Бекенова М.С., Оташев М.О. Қазақстандағы Білім мен ғылым: жасампаздықтың хроникасы. Алматы: Раритет, 2011. 404 б.
59. Образование в Республике Казахстан. Статистический сборник. Алматы: Агентство РК по статистике, 2009. 108 с.
60. Көшербаев Қ.Е., Ахметов Ә.Қ. Қазақстан Республикасында жоғары білімді дамыту стратегиясы. Алматы: Білім, 2005. 232 б.
61. Образование и культура республики Казахстан. Стат.Сб. А, Казинформцентр. 2008. 151 с.
62. Әбжанов Х., Кенжебаев Ғ. Тәуелсіз Қазақстан : жоғары білім, ғылым, саясат. Алматы: Баспалар үйі, 2009. 312 б.
63. Обзор национальной политики в области образования. Высшее образование в Республике Казахстан. ОЭСР и МБРР/Всемирный банк, 2007. 256с.
64. Маданов Х.М. Қазақ мәдениетінің қалыптасу кезеңдері. Алматы, 1995. 220 б.
65. Казахстан. Страна и люди. Природа. История. Экономика. Культура. М., 2007. 450 с., с 315.
66. Ғабитов Т.Х. Қазақ мәдениетінің типологиясы. -Алматы, 1998.-23 б.
67. Мүтәліпов Ж. Мәдени диалог және өркениеттер тоғысы. - Алматы, 2002. – 348 б .
68. Стратегический план Минкультуры и информании на 2009-2011 годы, утвержденная постанавлением Правительства РК от 23 декабря 2008г. № 1204.2с// Казахстан-Европейский Союз: результаты и горизонты сотрудничества. МИД РК. - Астана, 2007. - С. 208-213.
69. . Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік мұрағаты, қор 2263, тізбе 1, 12-іс, 146 - п.
70. Қазіргі айтыс/ Құраст. И. Нұрахметұлы, С. Дүйсенғазин. Астана: Күлтегін, 2004. 1 кітап. 312 б.
71. Страна и мир. -2009. 30 ноябрь.580 б.
72. Егемен Қазақстан. 2005, 10 қыркүйек. 3 б.
73. Егемен Қазақстан . 2000, 2 маусым.4 б.
74. Ана тілі. 2007, 25 қазан. 4 б.
75. Отчет о человеческом развитии. Казахстан. Алматы, 1998.
76. Итоги переписи населения 1999 года в Республике Казахстан. Алматы: Агентство по статистике Республики Казахстан, 2000.
77. Көшербаев Қ.Е., Құттыбаева Р.С. Қазақстандағы этносаралық қатынастар мәселелері. Алматы, 1996. 325 б.
78. Қазақстанның демографиялық жылнамалылығы. Статистикалық жинақ, 2005. Алматы, 2005.
79. Сейітбатталов Б. Үш қазақтың біреуі жат жұртта жүр.// Егемен Қазақстан. 2000, 26 сәуір. 3 б.
80. Асылбеков М. Тәуелсіз Қазақстанның демографиялық ахуалы//Қазақ тарихы, 2001, №5
81. Тәтімов М. 2009 жылғы Қазақстан Республикасының ел-жұрты. // Ақиқат. 2010, №2. 25 б.
2. Гайдар Е.Т. Гибель империи, Москва, «Красная звезда» 2006. 299 б.
3. Марта Брил Олкот «Қазақтар» //Егемен Қазақстан. 2010, 14 желтоқсан. 13 б.
4. В.Поп, Орта Азиялықтардың тәуелсіздік тағдырлары//Егемен Қазақстан. 2001, 028 сәуір. 13 б.
5.
6. Мұхамедов М.Б., Сырымбетұлы Б.С. Қазақстан тарихы. Оқу құралы. – А лматы: «Қарасай», 2007. – 344бет
7. Аяған Б.Ғ., Әбжанов Х.М., Махат Д.А., Қазіргі Қазақстан тарихы; - Алматы: Раритет, 2010. – 448 б.
8. Қазақстан тарихы (Көне заманнан бүгінге дейін).Бес томдық. 5том. 2005. 549 б.
9. Мусин Ч. Қазақстан тарихы. Оқулық, 4-ші басылым. Алматы: Норма-К, 2008. 640 б.
10. Қалмырзаев Ә. Тәуелсіздік және демократия.// Ақиқат. 2011, №2.
11. Әбдікәрімұлы Ә. Қазақстан тарихы; - Алматы: Қазақстан, 2005. 608 б.
12. Аяған Б.Ғ., Әбжанов Х.М., Нұрымбетова Г.Р. Егемен Қазақстан тарихы: Тәуелсіздікке 20 жыл: Тарихи – құжаттық зерттеу. Алматы: Раритет, 2011. 400 б.
13. Жолдасбеков М. Тәуелсіздік шежіресі: 2001-2005 жж. Күлтегін баспасы, 2009. 240 б.
14. Сәрсенбаев А. Тәуелсіздік пен демократия тұғыры. Алматы: Атамұра, 1998. 160 б.
15. Отанымыздың тәуелсіздігіне тарту. – Жинақ (Құрастырғандар: Н. Махмудов, К. Исина, А. Кемельбаева, И. Рачковский). – Алматы, 2006.-380 б.
16. Рысбай К. Егемен қазақ елі. Тараз: «Рысбай и К», 2009. 300 б.
17. Тәуелсіз Қазақстан тарихын зерттеудің өзекті мәселелері Оқиғалар хроникасы.Құраст.: Аяған Б.Ғ., Әбжанов Х.М., Қашқымбаев
18. Сағынтаев Б., Сағынтаева З. Қазақстан Республикасының рәміздері. Алматы 1998. 75 б.
19. Төлентаева К. Қазақстан тарихы. Оқу құралы. – Алматы: Зият Пресс, 2006. – 168 б.
20. Нұрмағамбетова А. Тәуелсіз Қазақстан: өткені мен бүгінгі жетістіктері.// Қазақ тарихы. 2011, № 2. 36-37 бб.
21. Берденова К.Ә. Қазақстан тарихы. Алматы: Экономика, 2008. – 384 б.
22. Назарбаев Н.Ә. Тәуелсіздігіміздің бес жылы. Алматы: Қазақстан, 1996. 429 б.
23. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан жолы. Астана, 2007. - 375 б.
24. Назарбаев Н.Ә. «Ғасырлар тоғысында». – Алматы: Өнер, 1996. – 272 б.
25. Сартаев С.С., Назаркулова Л.Т. Становление конституции Республики Казақстан: проблемы и перспективы. Алматы: Кітап, 2002. 190 б.
26. Конституциялық реформа және Қазақстанда демократиялық үдерістердің тереңдей түсуі. Конференция материалдары. – Астана.-2007 ж.
27. Аяған Б. Государство Казахстан:эволюция общественных систем. Алматы: Жазушы. 1993. 148 б.
28. Махат Д.А. Қазақстан тарихының өзекті мәселелері (ХХ ғасыр). Астана: Еуразия Ұлттық университеті, 2003. 89 б.
29. Назарбаева Г. Әбжанов Х. Қазақстан: тарих, тұлға, теория. Алматы, 2004. 344 б
30. Қасымбеков М. Қазақстан Республкасындағы президенттік институтының қалыптасуы. Астана, Елорда. 2000. 72 б.
31. «Бәйтерек». – Президент Нұрсұлтан Назарбаев туралы замандастар толғанысы. – Астана: Күлтегін, 2003.
32. Берденова К.Ә., Құбаев Қ.Е., Кәрібай А.Ш. Қазақстанның мемлекет ретінде қалыптасуы мен экономикалық даму негіздері. Алматы, 1998.
33. Қазақстан тәуелсіздік алған тұста бетпе-бет келген жиырма сын-қатер. //Егемен Қазақстан. 2011, 14 желтоқсан. 18-23 бб.
34. Тәуелсіз Қазақстан шежіресі.// Қазақ тарихы. – 2007. №2. 96 б.
35. Сейдін Н. Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасы: қалыптасуы, мәлелелері және айқындалу барысы. Алматы, 2006. 172 б.
36. Соглашение между Республикой Казахстан и К границе китайской государственной границе. Алматы, от 26 апреля 1994 г. Сборник документов по международному праву. Под общ ред.Токаева К.К. – Алматы: САК, 1998.-Т 1. – 335 б.
37. Токаев К.К. Под стягом независимости очерки о внешней политике Казахстана. – Алматы: Білім, 1997.- 736 б.
38. Тоқаев Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. – Алматы: Gauhar, 2002. – 568 б.
39. Берденова К. Экономическая история Казахстана. Алматы, 2000. 219 б.
40. Экономика. 2010, №25. 1 б.
41. 1996ж. 7 қараша Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы.
42. Абуев Н. Экономика Казахстана. Кластерное развития. URL:http//www.centrazia.ru/news
43. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. « Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында». Астана: Елорда, 2005. 48 б.
44. Егемен Қазақстан. 2011, 30 желтоқсан. 2 б.
45. Азия транзит. 2007, №3-4. 48 б.
46. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы. Алматы, 2006.
47. Жас Алаш. 2006, 17 қаңтар. 3 б.
48. Егемен Қазақстан. 2003, 19 тамыз. 2-6 бб.
49. Баймағамбетов С.З. Социально-культурная политика. - Астана, 2001.-304 б.
50. Мечтова И.И. Социально-экономическое проблемы перестройки высшего образования. Алматы: Казахстан, 1990. 187 с.
51. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. Қазақ халқының әл ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты. Алматы, 2008.
52. Егемен Қазақстан. 2010, 27 қаңтар. 4 б.
53. Назарбаев Н.Ә. Жүз жылға татитын он жыл. Алматы: Атамұра, 2001. 112 б..
54. Айқын. 2009, 16 қаңтар. 16 б.
55. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан жолы. Астана, 2007. 375 б.
56. Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау ісін реформалау мен дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. Астана, 2004
57. НПО: решение проблем бедности. Алматы, 2004. 40 б.
58. Аяған Б.Ғ., Қашқымбаев А.Н., Бекенова М.С., Оташев М.О. Қазақстандағы Білім мен ғылым: жасампаздықтың хроникасы. Алматы: Раритет, 2011. 404 б.
59. Образование в Республике Казахстан. Статистический сборник. Алматы: Агентство РК по статистике, 2009. 108 с.
60. Көшербаев Қ.Е., Ахметов Ә.Қ. Қазақстан Республикасында жоғары білімді дамыту стратегиясы. Алматы: Білім, 2005. 232 б.
61. Образование и культура республики Казахстан. Стат.Сб. А, Казинформцентр. 2008. 151 с.
62. Әбжанов Х., Кенжебаев Ғ. Тәуелсіз Қазақстан : жоғары білім, ғылым, саясат. Алматы: Баспалар үйі, 2009. 312 б.
63. Обзор национальной политики в области образования. Высшее образование в Республике Казахстан. ОЭСР и МБРР/Всемирный банк, 2007. 256с.
64. Маданов Х.М. Қазақ мәдениетінің қалыптасу кезеңдері. Алматы, 1995. 220 б.
65. Казахстан. Страна и люди. Природа. История. Экономика. Культура. М., 2007. 450 с., с 315.
66. Ғабитов Т.Х. Қазақ мәдениетінің типологиясы. -Алматы, 1998.-23 б.
67. Мүтәліпов Ж. Мәдени диалог және өркениеттер тоғысы. - Алматы, 2002. – 348 б .
68. Стратегический план Минкультуры и информании на 2009-2011 годы, утвержденная постанавлением Правительства РК от 23 декабря 2008г. № 1204.2с// Казахстан-Европейский Союз: результаты и горизонты сотрудничества. МИД РК. - Астана, 2007. - С. 208-213.
69. . Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік мұрағаты, қор 2263, тізбе 1, 12-іс, 146 - п.
70. Қазіргі айтыс/ Құраст. И. Нұрахметұлы, С. Дүйсенғазин. Астана: Күлтегін, 2004. 1 кітап. 312 б.
71. Страна и мир. -2009. 30 ноябрь.580 б.
72. Егемен Қазақстан. 2005, 10 қыркүйек. 3 б.
73. Егемен Қазақстан . 2000, 2 маусым.4 б.
74. Ана тілі. 2007, 25 қазан. 4 б.
75. Отчет о человеческом развитии. Казахстан. Алматы, 1998.
76. Итоги переписи населения 1999 года в Республике Казахстан. Алматы: Агентство по статистике Республики Казахстан, 2000.
77. Көшербаев Қ.Е., Құттыбаева Р.С. Қазақстандағы этносаралық қатынастар мәселелері. Алматы, 1996. 325 б.
78. Қазақстанның демографиялық жылнамалылығы. Статистикалық жинақ, 2005. Алматы, 2005.
79. Сейітбатталов Б. Үш қазақтың біреуі жат жұртта жүр.// Егемен Қазақстан. 2000, 26 сәуір. 3 б.
80. Асылбеков М. Тәуелсіз Қазақстанның демографиялық ахуалы//Қазақ тарихы, 2001, №5
81. Тәтімов М. 2009 жылғы Қазақстан Республикасының ел-жұрты. // Ақиқат. 2010, №2. 25 б.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.Тәуелсіз Қазақстанның қалыптасуы
1.1 Мемлекеттік тәуелсіздіктің
жариялануы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
1.2 Конституциялар және конституциялық реформалар ... ... ... ... ... ..
1.3 Тәуелсіздік жылдарындағы шекара
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.Қазақстанның нарықтық экономикаға көшуі
2.1 Экономикалық реформалардың бастапқы
кезеңі ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Ғасырлар тоғысындағы Қазақстан
экономикасы ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Қазіргі таңдағы Қазақстандық экономика
моделі ... ... ... ... ... ... ... . .
3.Тәуелсіз Қазақстанның әлеуметтік – мәдени процестері
3.1 Мемлекеттің әлеуметтік
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Білім, ғылым, мәдениет саласындағы
реформалар ... ... ... ... ... ... . ...
3.3 Этнодемографиялық
үдерістер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .
Кіріспе
Магистрлік диссертацияның өзектілігі. Еліміз тәуелсіздік алып,
жариялылық самалы ескелі бері төл тарихымызда да жабық тақырыптарға жол
ашылып, бұрынғы тоталитарлық жүйенің кейде айла-шарғысымен кейде күштеп
таңуымен мызғымастай орнығып келген қасаң тарихи әдіснаманың көбесі
сөгілді.Тарихшыларымыз бір ауыз сөз айтуға батылы бармайтын бүкіл бір
дәуір, кезең тарихы қайта объективті зерттеуді талап етіп отырған ұлт пен
мемлекеттің дамуы мен қалыптасуына талдау жасау өзекті мәселелердің бірі
болып табылды.
1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін жариялап,
қоғамдық өмірдің барлық салалары бойынша дамудың толыққанды субъектісіне
айнала бастады. Тәуелсіз Қазақстан мәдени, әлеуметтік, экономикалық дамудың
әлеуетіне ие, Еуропа мен Азияның орталығында саяси және стратегиялық
маңызды орынды алып, халықаралық ынтымақтастықтың әртүрлі одақтары мен
ұйымдарының мүшесі.
Қазақстан Тәуелсіздік алған тұста бетпе-бет келген жиырма сын-қатер
алдымызда тұрды. Олар: 1.Заңды ресімделген және халықаралық мойындалған
мемлекеттік шекараның болмауы; 2. Қуаты жағынан әлемдегі төртінші ядролық
қару арсеналының болуы және Семей полигоныпроблемалары; 3. Дербес қарулы
күштердің болмауы; 4. Криминогендік ахуалдың нашарлауы және ұйымдасқан
қылмыстың өсуі; 5. Ескірген заңнамалық база; 6.Мемлекеттік басқарудағы
Әміршіл-әкімшіл жүйенің тиімсіздігі; 7.Экономикадағы дағдылы байланыстардың
үзілуі; 8. Ауыл шаруашылығының күйреуі, селодағы тұрмыс деңгейінің күрт
төмендеуі; 9.Мемлекетте қарды құралдарының жетіспеуі, алтын валюта
резервтері мен ұлттық валютаның болмауы; 10.Гиперинфляция, ақшаның күрт
құнсыздануы; 11.Каспий теңізі мәртебесінің құқықтық реттелмеуі, мұнай-газ
кен орындарының игерілмеуі; 12. Байқоңыркосмодромыбола тұра, өзінің
ғарыштық бағдарламаларының жоқтығы; 13. Тұрғындар өмір сапасының күрт
нашарлауы; 14. Шет елдерде тұрақты тұруға тұрғындардың жаппай ағыны,
керімиграциялық баланс; 15. Туудың күрт құлдырауы, демографиялық дағдарыс
және тұрғындардың орташа өмір сүру ұзақтығының төмендеуі; 16. Халықаралық
деңгейдегі мамандардың өткір жетіспеушілігі мен нарықтық жағдайларға сайма-
сай емес білім беру жүйесі; 17. Жедел тартылып келе жатқан Арал теңізі
сияқты аса ірі экологиялық апаттардың салдары; 18. Әлемнің беделді
мемлекеттерімен халықаралық байланыстардың және қатынастардың болмауы;
19.Этносаралық қақтығыстар қысымы мен қатерінің өсуі; 20.Қазақ этносының
топтаспағандығы, қазақ тілін жоғалту қатері, ұлттық мәдениеттің дағдарысы.
Бұндай қатерді жеңіп, әлемге танылған еліміздің тарихын зерттеп, оған
талдау жасау өзекті мәселе. Қазіргі Тәуелсіз Қазақстан тарихын жазып
зерттеу шынайы, ақиқаттылығы басым, ешбір бұрмаланып жазылмайтын, нақты
тарихи деректерге сүйеніп жазылатын дүние. Бұл зерттеуді қажет ететін,
келер ұрпақтың тарихы.
Магистрлік диссертациялық зерттеудің негізгі нысаны. Тәуелсіз
Қазақстанның 1991 жылдан бастап қалыптасуы мен 2012 жылға дейінгі дамуы
болып табылады.
Тәуелсіз Қазақстанның қалыптасуы оның экономикасы мен әлеуметтік-мәдени
процестері, зерттеу пәні болып табылады.
Магистрлік диссертацияның зерттелу деңгейі.
Тәуелсіз Қазақстанның мемлекет ретіндегі даму кезеңінің тарихын қазіргі
уақытта отандық ғалымдар да, шетелдік ғалымдар да құлшына зерттеуде. Жаңа
мемлекеттің орнауы, президенттік институттың орнығуы мен эволюциясы,
билікті бөлісу, жүйесін дамыту, қоғамдағы демократияландыру, мемлекеттік-
құқықтық жүйе мен сот жүйесінің қалыптасуы проблемасы бойынша бірқатар
еңбектер бар. Ұлттық бірегейлік, мемлекеттілікті нығайту барысындағы
этносаралық үйлесімді қатынастарды қалыптастыру мәселелері қызу
талқылануда.
Орыс зерттеушілері А. Безбородовның, Н. Елисееваның, В. Шестаковтың
Перестройка и крах СССР [1] атты ұжымдық еңбектерінде КСРО құлағаннан
кейінгі Қазақстанның тәуелсіздікке қол жеткізуі және Н.Ә Назарбаевтың
президент болып сайланғаны туралы жазған. Сондай-ақ орыс зерттеушісі Е.Т.
Гайдар өзінің Гибель империи[2] атты еңбегінде 15 республиканың КСРО-дан
бір жола шығулары туралы қай уақыт аралығында шешім қабылдағандары жайлы
мәлімдейді.
Шет ел зерттеушілері Марта Брил Олкот Қазақтар[3;3 б.] атты еңбегінде:
Орталық Азия елдеріне тәуелсіздіктің ешқандай күрес жүргізбестен оңай олжа
ретінде келгендігін меңзеді.
Сонымен қатар зерттеуші В.Поп өзінің US News and World Report[4;3 б]
журналында жарық көрген еңбегінде: ...бүгінгі таңда орыс-қазақ
байланыстары, жұмсартып айтқанда, бұлыңғыр. Қазақтар орыстарды ұлы халық
ретінде емес, бағы тайған халық ретінде көріп отыр. Қазақтар бұрынғы
отарлаушы ел болған Ресейге астықты экспорттық өнім ретінде сатуда. Ұлғайып
келе жатқан этностық теке-тірестер тікелей қақтығыстарға себеп болады.
Қазақстанда жүзден астам ұлт өкілдері тұрып жатса, ұлт құраушы қазақтар
халықтың 42 пайызын, орыстар оларға жақын 40 пайызды құрайды. Қазақстан
Ресеймен келіспеушілікке ұрынуының да әбден ықтимал екенін атап көрсетті.
Тәуелсіздік жылдарындағы елімізде туындап жатқан жаңа үрдістерге өз
ұстанымы және оларды көре білу ең бірінші елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың 20-
дан астам кітаптарынан көруге болады. Оларға: Тәуелсіздік белестері,
Сындарлы он жыл, Әділеттің ақ жолы, Еуразия жүрегінде, Ғасырлар
тоғысында, Қазақстан жолы және т.б. кітаптарын келтіруге болады.
Н.Ә. Назарбаев еңбектерінің тарихнамалық маңызы жоғары. Себебі,
Қазақстанның Тұңғыш Президентінің шығармалары ой-пікірлерінің жалпы
ғибраттық желісін сақтай отырып, ылғи да түсіндірушілік-түсіндірмелік
сипатта болып келеді. Адамзат пен қоғамды толғандыратын көкейтесті
мәселелер жайында, олардың өткенін, бүгіні мен келешегін көрегендікпен
пайымдайтын мемлекет басшылары санаулы ғана болған. Тәуелсіздік
тәжірибесінің тағылымдарына негізделген болашаққа шынайы ғибратты өнеге
ахуалын жасаған тәуелсіздік сәулеткерінің ой-арманы жас жеткіншек пен
тәуелсіздік құрылысшысының – Қазақстан азаматтарының жүрегіне етене жақын
сезіледі.
Тәуелсіз Қазақстанның қалыптасу мен даму тарихы жайлы Х.М. Әбжановтың,
Б.Ғ. Аяғанның, Д.А. Махаттың Қазіргі Қазақстан тарихы атты ұжымдық
еңбектерінде, Қазақстан тарихының көне замандардан бүгінге дейінгі өзекті
мәселелеріне тоқталады. Мелекеттің саяси даму, мемлекеттік стратегияның
маңызды тұстары, қоғамның қазіргі даму ерекшеліктері, Қазақстан
Республикасының сыртқы саясаты мәселелік тұрғыдан қарастырылады.
Сондай-ақ, Б.Ғ.Аяғанның, Х.М. Әбжановтың, Г.Р. Нұрымбетованың Егемен
Қазақстан тарихы: Тәуелсіздікке 20 жыл: Тарихи-құжаттық зерттеу атты
ұжымдық тарихи-құжаттық жинақта тәуелсіз Қазақстанның саяси,экономикалық,
рухани, әлеуметтік салалардағы жетістіктері, сыртқы саясаттағы табыстарына
қатысты құжаттар мен деректер өзекті ғылыми мақалалар жинақталып берілген.
Тәуелсіз Қазақстан тарихына байланысты тағы да бір Б.Ғ.Аяғанның, Х.М.
Әбжановтың, М.С. Томанованың ұжымдық еңбектері, ол Тәуелсіз Қазақстан:
Күннен-күнге. Оқиғалар хроникасы деп аталады. Бұл еңбекте Тәуелсіз
Қазақстаның 20 жылдық тарихындағы маңызды деректерді жинақтаған алғашқы
ақпараттық анықтамалық басылым болғандығымен құнды. Шежіреге енген оқиғалар
мен үдерістер еліміздің тәуелсіздік алған жылдардағы қоғамдық саяси,
әлеуметтік-экономикалық , мәдени және ішкі саяси өзгерістерді қамтиды.
О.Сәбденнің ХХІ ғасыр табалдырығындағы өтпелі кезеңнің экономикалық
саясаты атты еңбегі мемлекеттің өтпелі кезең жағдайындағы экономикалық
саясатының өзекті проблемаларына арналған.
Ал, Қазақстан экономикасы жайлы зерттеп еңбек жазған, А.Е.Есентүгелов.
Оның Қазақстанда экономиканың институттық – құрылымдық түрленуіатты
еңбегінде, экономиканы реформалау үрдісіндегі жекешелендірудің, шетелдік
инвестицияларды тартудың, өтпелі кезеңдегі баға саясатының күрделі
мәселелеріне тоқталады.
З.С. Баймағанбетовтың Қазақстан Республикасының әлеуметтік-мәдени
саясаты: әзірлеу, іске асыру, проблемалар (1980-2000 жылдар): тарихи
талдау атты монографиясында Қазақстанның әлеуметтік-мәдени дамуы тарихының
мәселелеріне егжей-тегжейлі талдау жасалады. Зерттеуде ХХ ғасырдың 80-
жылдарынан бастап, Қазақстанның әлеуметтік-мәдени дамуындағы неғұрлым
елеулі кезеңдерге талдау жасалған.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Зерттеу жұмысының деректік негізінің
бірінші тобын құқықтық сипаттағы деректер құрайды. 1991 жылдың 16
желтоқсанындағы Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы
Конституциялық Заңы, 1993 жылғы Қазақстан Конституциясы және 1995 жылғы
Қазақстан Республикасының Негізгі Заңы еліміздің тәуелсіз мемлекет ретінде
конституциялық жолмен ресімделуінің түпкі дереккөздері болып табылады.
Сонымен қатар, дерек ретінде ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан
халқына Жолдауы Қазақстан – 2030: барлық қазақстандықтардың
гүлденуі,қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы(Алматы, 1997).
Зерттеу жұмысының деректік негізінің келесі тобын мерзімдік баспасөз
материалдары құрайды. Тәуелсіз Қазақстанның қалыптасып, даму деңгейін ашып
көрсетуде, қарастырылып отырған жылдардың басылымдарында жарияланған
мақалалардың орны бөлек. Атап айтқанда, Егемен Қазақстан, Ақиқат, Қазақ
тарихы, Саясат сияқты газет-журналдарда Тәуелсіз Қазақстанның қалыптасуы
мен оның экономикалық, әлеуметтік, мәдени дамуына байланысты сипаттамалары
құнды болып табылады.
Диссертацияда ҚР Орталық мемлекеттік мұрағатының мына қоры пайдаланылды:
қор 2263, тізбе 1, 12-іс, 146 - п.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. 1991-2011 жылдар аралығындағы
тәуелсіз Қазақстанның қалыптасуы мен даму тарихын, оның ішінде мемлекеттің
тәуелсіздікке жетуін, экономикасын және әлеуметтік-мәдени процестерін
объективті түрде ашып көрсету, диссертацияда басты мақсат етіліп қойылды.
Осыған орай мынадай міндеттерді шешу назарға алынды:
- Мемлекеттік тәуелсіздіктің жариялануын ашып көрсету;
- Конституциялар және конституциялық реформалардың маңыздылығын
айқындау;
- Тәуелсіздік жылдарындағы шекара мәселесінің тарихи маңызын анықтау;
- Экономикалық реформалардың бастапқы кезеңін ашып көрсету;
- Ғасырлар тоғысындағы Қазақстан экономикасының негізгі мәселесін
айқындау;
- Қазіргі таңдағы Қазақстандық экономика моделінің жеткен жетістігін
ашып көрсету;
- Мелекеттің әлеуметік саясатына талдау жасау;
- Білім, ғылым және мәдениет саласында жүргізілген реформалардың тарихи
маңызын айқындау;
- Этнодемографиялық үдерістерге талдау жасау.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негізі.
Диссертациялық жұмыстың теориялық-методологиялық негізін тарих,
философия және т.б. қоғамдық ғылымдардың қалыптастырған жаңа бағыттағы
ғылыми тұжырымдары құрады. Сонымен бірге тарихтың тарихи-методологиялық
мәселелерін зерттеуші шетелдік және отандық жетекші ғалымдардың
еңбектеріндегі қарастырылып отырған тақырыпты жаңа көзқарас тұрғысынан
жазуға мүмкіндік беретін ой-пікірлері басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының мерзімдік шегі. Зерттеу жұмысының хронологилық
шегі 1991-2011 жылдарды қамтиды. Алғашқы кезеңде Тәуелсіз Қазақстанның
мемлекеттік тәуелсіздігінің жарияланып, шекара мәселесі қарастырылса, одан
кейінгі кезеңдерде тәуелсіз Қазақстанның экономикасы мен әлеуметтік-мәдени
процестері туралы көрініс тапты.
Аумақтық шегі. Тәуелсіз Қазақстанның тұтастай аумағы қарастырылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қарастырылып отырған кезеңдегі
Тәуелсіз Қазақстанның қалыптасуындағы экономикасы мен әлеуметтік-мәдени
процестерінің ерекшеліктерін ескере отырып, олардың даму тарихына кешенді
түрде талдау жүргізілді. Сонымен қатар, тәуелсіз Қазақстанның қалыптасуы
мен даму тарихының тарихнамасы сараланып, мәселенің теориялық-
методологиялық негіздемесі мен деректік негізіне талдау жасалынған.
Зерттеу жұмысының ғылыми-практикалық маңыздылығы.
Диссертацияда жасалынған тұжырымдар мен қорытындыларды жоғары оқу
орындарында Қазақстан тарихы пәні бойынша жүргізілетін арнаулы курстар мен
семинар сабақтарын өткізуде пайдалануға болады.
Сонымен бірге зерттеу жұмысының тұжырымдарын 1991-2012 жылдардағы тарихи
кезеңді зерттеуге арналған ғылыми зерттеу еңбектерінде, оқу құралдары мен
оқулықтарда қолдануға болады. Сондай-ақ зерттеу жұмысының тұжырымдары
жоғары және орта арнайы оқу орындарында дәрістер оқуда және семинар жүргізу
барысында пайдалануы мүмкін.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі.Тараз мемлекеттік педагогикалық
институтының Тарих және тарихты оқыту әдістемесі кафедрасында сараптау
кеңесіне өтті. Дисстертацияның мазмұны мен нәтижелері халықаралық және
республикалық ғылыми конференцияның журналдарында жарияланды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
- Тамыз төнкерісі КСРО-ның күйреуін тездетіп, 1991 жылы 16 желтоқсанда
Қазақстан өз тәуелсіздігін жариялады.
- 1995ж. 30 тамызда жаңа Конституция жобасының негізінде адам және
азаматтардың еркіндіктері мен құқықтарының үстемдігі орнап, Қазақстандағы
мықты президенттік мемлекеттің негізі қаланды.
- 1993 жылы 13 қаңтарда ҚР Мемлекеттік шекара туралызаңы қабылданып,
өзімен шетесіп жатқан бес мемлекетпен шекарасын анықтады.
- Экономикалық реформалардың нәтижесінде, Қазақстан экономикасы қарыштап
дамыды.
- 2003-2005 жылдарға арналған индустриалдық-инновациялық даму
стратегиясы қабылданды.
- әлеуметтік реформалар жүргізе отырып, халықтың әлеуметтік жағдайы
көтерілді.
- Білім, ғылым және мәдениет саласындағы реформалар, осы салалардың
дамуын анықтады.
-. 2012 жылғы санақ бойынша, Қазақстан халқының саны 16 млн-ға жетті.
Диссертацияның құрылымы:Магистрлік диссертацияның құрылымы кіріспе, ІІІ
негізгі бөлім және қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімі және
қосымшадан тұрады.
1. Тәуелсіз Қазақстанның қалыптасуы
1. Мемлекеттік тәуелсіздіктің жариялануы
Көптен аңсап күткен тәуелсіздік оңайлықпен келген жоқ. Сонау ақтабан
шұбырындыжылдардан басталған, ел басына қауіп төнген ауыр кезеңнен
бастап, орыс отаршылдығына қарсы жүргізілген ұлт-азаттық көтерілістер,
қазақ жастарының Желтоқсан оқиғасы кезіндегі саяси серпілісі және 90-
жылдардың басындағы қызыл империяның тұяқ серпер алдындағы жанталасына
қарсы ұлт республикаларының саяси күресі, осылардың бәрі ғасырларға
созылған отаршылдықтан тәуелсіздікке жеткізген баспалдақтар еді. [5; 230
б.]
1991 жылдың көктеміңде одақ пен егеменді республикалар арасындағы қарым-
қатынастар жаңа сатыға көтерілді. Одақтас республикалардың егемеңдікке
деген жаппай ұмтылысы — 1991 жылдың сәуірінен маусымына дейін Мәскеу
түбіндегі Ново-Огареводағы президент резиденциясында одақтас республика
басшыларының бірнеше дүркін бас қосуларына алып келді.
Ново-Огоревада 1991 жылы 23 сәуірде РКФСР, Украина, Қазақстан,
Белоруссия, Өзбекстан, Әзербайжан, Қырғызстан, Тәжікстан және Түрікменстан
басшылары кездесіп, нәтижесінде 9+1 деп аталатын жаңа Одақтық шарт
дайындалды. Бұл одақ енді Кеңестік Егеменді Республикалар Одағы деп
аталатын болды (КСРО-ның тоғыз одақтас республикасы мен КСРО Президенті).
Тоғыз сағаттық келіссөздерден кейін, елдегі жағдайды тұрақтандыруға шұғыл
шара қолдану және дағдарысты еңсеру туралы мәлімдемеге қол қойылды. Құжатта
мемлекеттердің егемеңдігі, одақтық өкімет орыңдарының қайта сайлануы мен
одақтық жаңа Конституцияның қабылдану қажеттілігі айтылды. Мәлімдеменің
мәтініңде болашақ Одақ турасыңда КСРО деген түсінік аталынбады.
КСРО-ның тағдыры туралы 17-ші наурыздағы референдумда азаматтардың
көпшілігі одақты сақтап қалу жөнінде өз пікірін білдірсе, екінші жағынан
республика басшылары, бірінші кезекте Б.Н. Ельцин, Одақтың арқасында өз
ұстанымын күшейтуге тырысты. Осындай күрделі жағдайда М.С. Горбачев жаңа
одақтық шарт жасауға талпынды. Сөйтіп, тұжырымдар мен мүдделерді үйлестіру
мәселесі төңірегінде қарама-қайшылықты үдеріс басталды. [6; 120 б.]
1991 жылы 12-ші маусымда Ресей Президенті болып Б.Н. Ельцин сайланды.
Бұл — Мәскеуде қос өкіметтілік ахуалын бұрынғыдан да шиеленістіре түсті. 17-
ші маусымда елде қатты пікірталас тудырған, қайта өңделген шарт жобасы
одақтас республикаларға таратылды. 29-шы маусымда М.С.Горбачевтің Н.Ә.
Назарбаев және Б.Н. Ельцинмен құпия кездесуі барысында жаңа одақтық шарттың
кезекті талқылануы өтті. Бұл кездесуде шартқа 20-шы тамызда қол қою туралы
және жаңа басшылықтың құрамы жөніндегі келісімге қол жеткізілді. Егемен
Мемлекеттер Одағының Премьер-министрі қызметі Н.Ә. Назарбаевқа, Президент
қызметі М.С. Горбачевке ұсынылды. Б.Н. Ельциннің пікірінше, бұл келісімнің
мазмұны 1991 жылғы тамыз бүлігіне түрткі болды. Жаз бойы тайталасушы күштер
(бұрынғы одақ пен жаңа одақты жақтаушылар) бір-бірінің ісін аңдып, өздеріне
одақтас іздеп және халықаралық қауымдастықтың көзқарасын да анықтауға
тырысты. Осыңдай қайшылықты жағдайдағы М.С.Горбачевтің іс-қимылы да оның
қарсыластарын 1964 жылы Н.С. Хрущевты орнынан алғандай, мемлекеттік
төңкеріс жасау жобасына итермеледі. [7; 245 б.]
1991 жылдың тамыздың 19-на қараған түні — КСРО Президенті М.С. Горбачев
Қырымдағы Фороста демалыста жүрген жерінде биліктен кетті.
1991 жылы 19-шы тамызда Кеңес Одағының радиостанциялары КСРО вице-
президенті Г.И. Янаев, КСРО премьер-министрі В.С. Павлов және КСРО Қорғаныс
Кеңесі Төрағасының бірінші орынбасары О.Д. Бакланов қол қойған мәлімдемені
жария етті. Мәлімдемеде КСРО Президенті М.С. Горбачевтің денсаулығына
байланысты өз міндеттерін атқара алмайтындығынан, бұл қызметтің КСРО вице-
президенті Г.И. Янаевқа өтетіндігі туралы айтылды. Елді басқару және
төтенше жағдай тәртібін тиімді жүзеге асыру үшін құрамына жоғарыда
аталғандардан басқа КСРО МХК төрағасы В.И. Крючков, КСРО Ішкі істер
министрі Б.К. Пуго, КСРО Қорғаныс министрі Д.Т. Язов т.б. кірген 8 адамнан
тұратын төтенше жағдай жөніндегі КСРО Мемлекеттік комитеті құрылды. КСРО
Президенті қызметін атқарушы Г.И. Янаев мемлекеттер мен үкімет басшыларына
және БҰҰ Бас хатшысына үндеу жолдап, төтенше жағдайдың елде 6 айға
енгізілетіні туралы мәлімдеді. БҰҰ тарапынан тиісті түсінікпен қарауға
шақырды. ТЖМК-ның №1 қаулысы бойынша негізінде саяси партиялар, қоғамдық
ұйымдар мен бұқаралык қозғалыстардың қызметі тоқтатылды. Митинг, шеруге
шығу, ереуіл жасауға тыйым салынды. Бұқаралық ақпарат құралдарына қатаң
бақылау орнатылды. Астық жинау науқанына кәсіпорын және ұйымдардың
жұмысшылары мен қызметшілері, студенттер, әскери қызметкерлер т.б.
жұмылдырылды.
19-шы тамызда бірқатар жарлықтар шықты. №2 қаулысында демократия мен
прогреске айрықша ықылас көрсеткен Комсомольская Правда, Московские
новости газеттерінің басылуына тыйым салынып, Известия, Труд, Рабочая
жизнь басылымдарын шығаруды шектеді. Мәскеуге әскер мен бронетехника
кіргізілді. Өзінің мәні жағынан ТЖМК мемлекеттік төңкеріске талпыныс еді.
Осыған байланысты М.С. Горбачев бейтарап саясат ұстанып, оқиғалардың одан
әрі қалай өрбитінін күтті. Бірақ жанжалдасушы екі жақтың қайсысы жеңсе де,
оның елдің шынайы көшбасшысы ретінде саяси карьерасын жалғастыру мүмкіндігі
жоғалған еді. [6; 122 б.]
ТЖМК барлық республикалардың президенттеріне КОКП ОК Саяси бюросы
мәлімдемесінің жобасын таратты, онда төтенше жағдай енгізудің себептері
айтылды. Қазақстан халқы Мәскеудегі тамыз төңкерісіне әртүрлі көзқараста
болды. Елдегі бүлікшілерді жақтаушылар арасында қазақстандықтар да бар
еді. ТЖМК шешімдерін орындау үшін көптеген облыстарда жұмыс топтарының
құрылуы соны айғақтайды. Кейбір шенеуніктер кабинеттерінен М.Горбачевтің
суретін алып тастап жатты. Әлдекімдер бүгінде басқаша сөйлегенмен, шын
жағдайдың сол кезде тап осылай болғаны рас.
Халықтың басым көпшілігі құрылған комитетті қолдамады. Азат,
Желтоқсан, Қазақстанның социал-демократиялық партиясы ТЖМК-ны
қабылдаған жоқ және тұрғындарды оның жарлықтарына бағынбауға шақырды. 19-шы
тамызда Президент Резиденциясында министрлер, әскерилер, кеңес
қызметкерлері мен Қазақстан Компартиясы ОК басшыларының қатысуымен
кеңейтілген мәжіліс өткізілді. Н.Ә. Назарбаев жиналғандардан бұл жағдайда
не істеу керектігін сұрады. [7; 250 б.]
Түрлі ұсыныстар айтылды. Қазақстан Компартиясы ОК-нің екінші хатшысы
В.Г. Ануфриев бірнеше рет сөз сөйлеп, ТЖМК-ны қолдауды жақтады. Мәжіліс
барысында жұмыс комиссиясы құрылды. Осы күні кешке қарай Н.Ә. Назарбаев
қазақ теледидары арқылы алдында сөз сөйледі. Еліміз үшін аса бір жауапты
сағатта, — деді ол өз сөзінде. — Сіздерді тыныштық пен сабыр сақтауға
шақырамын. Қазақстан Президенті республика егемендігін нығайту саясатына,
демократия ұстанымдарына, КСРО-ның біртұтастығын сақтауға жақтастығын
танытты. Қазақстан Президенті Н.Ә. Назарбаев елде төтенше жағдай енгізу,
тек КСРО Жоғары Кеңесі мен одақтас республикалардың келісімімен ғана,
қүқықтық негізде жүзеге асырылуы тиіс екендігі туралы мәлімдеме жасады.
Сонымен бірге бұрынғы Ново-Огарево келісіміне қол қоюға шақырды. Бірақ
бүлікшілер әрекеті мүмкіндік бермеді.
Президенттің бүл үндеуі республика түрғындарын тыныштандырды. Бұл кезде
Мәскеуде жағдай аса ауырлап, шиелінісе түсті. Мыңдаған адамдар халық
аузында Ақ үй атанған — РКФСР Жоғарғы Кеңесі ғимаратын қоршап алып,
Мәскеуге кіргізілген танк, броне-транспортерлерді жібермеді. ТЖМК-ға
қарсылық тобын Ресей Президенті Б. Ельцин, вице-президент А. Руцкой, РКФСР
Жоғарғы Кеңесі төрағасы міндетін атқарушы Р.И. Хасбулатов, Ленинград мэрі
А. Собчак басқарды. Солдаттар арасына үгітшілер жіберілді. Ақ үйді
қорғаушылар оны берік қамалға айналдыруға кірісті. [6; 123 б.]
20-шы тамызда да қауіп бұлты сейілмеді. Бұл күні Н.Ә. Назарбаев жа-ңадан
мәлімдеме жасады. Президент елде тыныштықты сақтау мен ұстам-дылық
қажеттігін, сондай-ақ Қазақстанда төтенше жағдай енгізілмейтіндігін, үш
адам құрған комитеттің ешқаңдай заңға, Конституцияға сәйкес келмейтіндігін
және оны ешкімнің қолдамайтынын ашық айтты. Социалистік Қазақстан
газетінің 1991 жылғы 21-ші тамыздағы санында Н. Назарбаевтың: ...Біз
халыққа жағдайдан шығудың қаңдай жолын ұсына аламыз? Оның тек
конституциялық негізде ғана мүмкін болатынына сенемін. Егер біз
заңсыздықтың қиралаң жолымен одан әрі жүре беретін болсақ, халық оны бізге
кешірмейді. Ең алдымен ел үшін осынау қиын-қыстау күндерде М.С. Горбачевтің
өзінің пікірін естігіміз келеді, ол өзіне жүктелген міндеттерді жүзеге
асыра алмайтын күйде екенін тікелей қуаттауға тиіс... Кейінге қалдыруға
төзбейтін тағы бір аса маңызды проблема — сегіз республиканың парламенттері
мақұлдаған Одақтық шартқа қол қою, — деген мәлімдемесі жарияланды. Н.Ә.
Назарбаев Мәскеуде қантөгісті болдырмау мақсатында тамыздың 20—21 күндері
батыл мәлімдемелер жасады. Жалпы одақтық ТАСС агенттігіне ақпарат көзін
емін-еркін таратуға тосқауыл қойылған болатын. Дегенмен, 20-шы тамыз күні
кеште АҚШ ресми түрде хабар таратып, онда Н.Ә. Назарбаевтың ойланып
шешілген ТЖМК-ні қолдаудан бас тарту және күштердің арасалмағындағы
басымдықты демократияның пайдасына шешу ұстанымын мәлімдеді. [8; 439 б.]
АҚШ Президенті Джордж Буш ресми мәлімдеме жасап, онда КСРО-дағы
конституциялық басқаруды қалпына келтіру бағытындағы РКФСР Президенті Б.
Ельциннің әрекеттерін толығымен қолдайтынын айрықша атап өтті. Еуропалық
Экономиканың Кеңесінің өкілдері М.С. Горбачевтің қайтып оралуын талап етіп,
орындалмаған жағдайда Кеңес КСРО-ға берілетін көмектің елеулі бөлшегін
тоқтатып тастау қаупі барын білдірді. ТЖМК-нің құрылуына Саддам Хусейн
(Ирак) және кейбір шарттармен Қытай келісті.
Төтенше жағдай жөніндегі Мемлекеттік комитеті (ТЖМК) мүшелерінің КСРО
халықтары арасынан кең қолдау табуға деген үміті ақталмады. Оларды жоғары
шендегі әскерилер мен партиялық номенклатураның шағын бөлігі, соның ішіңде
Қазақстандағы партия басшыларының аз ғана тобы қолдады. ТЖМК шегінуге
мәжбір болды.
Н.Ә. Назарбаев КСРО Жоғарғы Кеңесінің төтенше мәжілісін шақыру туралы
ұсыныс жасады. Онда КСРО Президентін сайлаудың нақты күнін белгілеу мен
Одақтық шартқа дереу қол қоюға шақырды. Елбасы республикадағы күрделі
ахуалды, тұрғындардың көңіл күйін ескерді. Сол күндері тұрақтылықты сақтау,
әлеуметтік дау-жанжалдарды болдырмау басты мақсат болды. Бүл мақсат
толығымен орындалды. Егемендік туралы Декларация мен Қазақ КСР
Конституциясына сәйкес өкімет билігі тұтастай кеңес ұйымдарының қолында
болды. Президент Қазақстанда орналасқан Қарулы күштердің бөлімдері мен жеке
құрамын, МҚК мен КСРО Ішкі істер министрлігін конституциялық нормаларға
адал болуға шақырды. Ол егемендікті нығайтуға, демократиялық қағидаларды
берік ұстануға, Одақты сақтауға, реформаларды онан әрі жалғастыруға ерекше
мән берді. [9; 25 б.]
21-ші тамыз күні Ресей үкіметінің жіберген ұшағымен М.С. Горбачев
Қырымнан Мәскеуге қайтып келді. Демократиялық күштердің басым-дылығы
жағдайында ТЖМК-нің әскери күш қолдануға батылдығы жетпеді. Әскерлер
казармаларына қайтарылды. Мемлекеттік төңкеріс жасау әрекеті сәтсіз
аяқталды. ТЖМК-нің басшылары тұтқындалып, істері сотқа берілді.
Бүлікшілердің жеңілуіне бұқара халықтың қолдамауы, Ресей басшылығының
табанды қарсылығы, сондай-ақ, одақтас республикалар басшыларының ішкі
мәселелерді жаңаша тұрғыда шешуге деген ықыластары себеп болды. Әскери
күштердің Ресей басшылығына көрсеткен қолдауының да маңызы зор болды. Б.Н.
Ельцин 23-ші тамыз күні өзінің жарлығымен КОКП-ның қызметін тоқтатты, ал 6-
шы қарашадағы Жарлығымен мемлекетті басқару құрылымындағы билік партиясы
ретінде, компартияның қызметіне тыйым салынды. ТЖМК бүлігінің басылуы,
кеңестік саяси жүйенің орталық — республикалар жоғарғы билігінің
дағдарысын көрсетті. Бұл бұрынғы жүйенің өзегін құраған және КОКП мен МҚК
сияқты өкімет билігінің серіппесін қолында ұстаған құрылымның күйреуімен
байланысты еді. Бүлік басылған соң, тамыздың 24-і күні республиканың Жоғары
Кеңесі Ағымдағы кезеңді бағалау және егемендікті нығайтуға байланысты
шаралар туралы қаулы қабылдады. Президент тамыз төңкерісін қолдаған
азаматтарға кешіріммен және түсінушілікпен қарады. Қазақстанда тамыз
оқиғаларына байланысты ешқандай сот та, саяси істер де қозғалған жоқ. Бірақ
тамыз бүлігі республика басшыларын бұдан әрі жауапкершілікті өз мойнына
алудың қажеттілігіне көзін жеткізді. [10; 429 б.]
Тамыз оқиғаларынан соң тағы да жүз күн М.С. Горбачев КСРО-ның шартты
түрде Президенті болып қала бергенімен, ештеңе өзгерте алмады.
М.Горбачевтің сөз жүзіндегі демократиялық қағидасы бұрынғы саяси жүйенің
сақталып қалған қайшылықтарын шешпеді. М.С. Горбачев пен Б.Н. Ельциннің
жеке келіспеушілігі жағдайды ушықтыра түсті.
Қазақстан Президенті Н. Назарбаев 1991 жылдың тамыз айында өзінің КОКП
ОК Саяси Бюросы құрамынан шығатынын мәлімдеді. Осы жылдың тамыз айында
Семей ядролық полигонында болды. Сынақ аймағынан келген соң парламенттің
арнайы сессиясын шақырып, жарты ғасырлық тарихы бар Семей полигонын жабу
мәселесін қызу талқыға салды. Алғашқы құпиясыздандырылған мәліметтерде
полигондағы жарылыстардың жалпы зарядтық күші, Хиросимаға тасталған атом
бомбасынан 2,5 мың есе қуатты екеңдігі айтылады. Сессияның соңғы күні, яғни
29 тамыз күні Президент полигонды жабу туралы мәлімдеме жасады. Қазақстан
осындай қару түрлерін өндіретін және сынайтын бүтіндей бір индустрияға ие
бола тұра, әлемдегі төртінші арсенал деген қаһарлы дәрежеден өз еркімен бас
тартқан бірінші мемлекет болды. Бұл КСРО-ның бұрынғы басшылығының
келісімінсіз жасалды, ұлт мұратына қызмет етудің жарқын да жасампаз
көріністерінің бірі болды.
1991 жылдың 7-ші қыркүйегінде Қазақстан Компартиясының төтенше және
кезектен тыс съезі өтіп, онда Қазақстан Компартиясын тарату және жаңа
партия құру туралы шешім қабылданды. Делегаттар арасында партияның атауы
туралы өткір пікір сайыс туып, бірнеше атау ұсынылды. Делегаттардың
көпшілігі социалистік атауын қалады. Н.Ә. Назарбаев Қазақстанның халық
бірлігі партиясы атауын ұсынды, бірақ ол депутаттар тарапынан қолдау
таппады. Жаңа құрылған партия Қазақстанның Социалистік партиясы (ҚСП) деп
аталды. 90-шы жылдардың бірінші жартысында ҚСП ең ірі партия болып, оның
қатарына әртүрлі ұлт өкілдерінен құралған 47 мың адам кірді. Баспасөз
органы Республика және Сұхбат газеттері еді. 1991 жылдың күзінде
Компартия мүшелерінің бір бөлігі Қазақстанның Халықтық Конгресс партиясы
қатарына өтті. Осы партияға еліміз бен шет елдерге танымал ақын, әрі қоғам
қайраткері О.Сүлейменов пен М.Шаханов ұйытқы болды. Партияның негізгі
міндеті парламенттік әдістерді пайдалана отырып, еліміздің әлеуметтік-
экономикалық ахуалын онан әрі дамыту болатын. [11; 265 б.]
Әкімшілік, экономикалық, иерархиялық және басқа байланыстар әлсірей
берді. 90-жылдары КСРО-ның дағдарысын әлемдік қауымдастық жіті қадағалап
отырды. Сингапурдың негізін салушы, оны отыз жылдан сәл астам уақыт ішінде
дамыған мемлекет қатарына жеткізген Ли Куан Ю 1991-ші жылы мамыр айында
Алматыға бейресми сапармен келген еді. Ол өзінің оқыған дәрісінде
коммунизмнің ешқандай болашағы жоқ екендігін дәлелдеп, КСРО-ның сөзсіз
құлайтындығын, Қазақстанның болашағының зор екендігін мәлімдеді.
1991 жылы 8 желтоқсанда Ресей басшысы Б.Ельцин, Украина басшысы Л.
Кравчук, Белоруссия басшысы С. Шушкеевич Беловежьеде Вискули үкімет
резиденциясында кездесіп, КСРО-ның құрылуы туралы 1922-ші жылдың 30-шы
желтоқсанындағы шартты бұзу жөніндегі келісімге қол қойды. Нәтижесінде КСРО
халықаралық құқық субъектісі және геосаяси шындық ретінде күшін жойды.
Құжатта: КСРО халықаралық саяси құқық субъектісі және геосаяси шындық
ретінде өзінің өмір сүруін тоқтатты, — деп жазылды. Сол жылдың 13-шы
желтоқсанында Ашхабадта өткен Орта Азия және Қазақстан Республикасы
басшыларының кездесуі Беловежье келісімін қолдады. Тәуелсіз Мемлекеттер
Достастығын (ТМД) құру туралы келісімге қол жеткізді. [12; 125 б.]
Сонымен, 1990—1991 жылдардағы егемендік үдерісі Беловежье келісімімен
бекітілді. Бұл келісімнің қорытындылары туралы ең алдымен, АҚШ Президентіне
хабарланды, ал КСРО Президенті М.Горбачев болса бұл біткен іс туралы екінші
болып естіді. Сол кезеңдегі тарихи оқиғалардың куәсі болған Н.Ә. Назарбаев
былай деп еске алады:
Ертеңіне М. Горбачев, Б. Ельцин және мен — үшеуден-үшеу бас қостық.
Б.Ельцин Беловежьеде қабылданған шешімдерді егжей-тегжейлі баяндап берді.
М.Горбачев пен Б.Ельцин арасында екі сағат бойына Белове-жье шешімінің мән-
мағынасы бойынша, жүйке шымырлағандай қызу әңгіме болды. Мен олардың
екеуінің әңгімелерін тыңдап отырдым. Ел үшін және бір қазанға бастарын
сыйғыза алмаған екі лидер үшін өкініш сезімі билейтін. Кеңес Одағының
тарихы осылай аяқталды. М.Горбачев КСРО Президентінің өкілеттілігін
тапсырды және 1991 жылы 25 желтоқсан күні Кремльдегі орнын Ресей
Федерациясының Президенті Б.Ельцинге беруге амалсыз көнді. Бұл өмір
шындығы, уақыт талабы еді. Кеңес Одағының ыдырауын тездеткен тамыз бүлігі
1991 жылдың қазанына қарай КСРО құрамында болған одақтас республикалардың
өз тәуелсіздігін жариялауына септігін тигізді. 1991 жылдың желтоқсанынан
жартылай президенттік республиканың алғашқы қадамдары басталды. [13; 78 б.]
Президенттік басқару формасының институционалдық кезеңі 1990 жылдың
сәуірінен 1991 жылдың желтоқсаны аралығын қамтиды. 1991 жылы 1-ші
желтоқсанда өткен бүкілхалықтық сайлауда Қазақстанның Президенті болып Н.Ә.
Назарбаев сайланды. Сайлауға қатысқан халықтың 98,78%-ы Н.Ә. Назарбаевқа
дауыс берді. Социалистік кезеңнің аяқталуы, мемлекет атауын өзгертуді
талап етті. 10-шы желтоқсан күні Қазақ КСР-ін Қазақстан Республикасы деп
атау туралы заң қабылдаңды. 1991 жылы 10-шы желтоқсанда Алматы қаласындағы
Республика алаңыңда — Президентті ұлықтау рәсімі өтті. Н.Ә. Назарбаев
көпұлтты республикамызға адал қызмет етуге, Конституциясын құрметтеп,
халықтың құқығы мен бостандығына кепілдік беруге, Қазақстан Республикасы
Президентінің міндетін адал атқаруға ант берді, мінбеге жақындап,
Конституция мен мемлекеттік егемендік Декларациясына қолын қойып тұрып,
анттың мәтінін қазақ және орыс тілдерінде қабылдады. Залда салтанатты түрде
Қазақстанның мемлекеттік әнұраны орындалды. Президент шығып сөйлегеннен
кейін, сахнаға республиканың халық ақыны Ш. Әбенов, республиканың халық
жазушысы Д.Ф. Снегин, КСРО халық депутаты И. Қожахметов, КСРО халық әртісі
Қ.Х. Қожамияров, КСРО еңбегі сіңген жаттықтырушысы Э.Ф. Айрих сынды елге
қадірлі ақсақалдар шығып, барлығының атынан Ш. Әбенов Президентке бата
берді. Ұлттық оюмен өрнектелген шапан, бас киім және кісе белбеу тарту
етті. [14; 189 б.]
1991-ші жылдың 16-шы желтоқсанында Қазақстан Республикасының
Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Қазақстан Республикасының Кон-ституциялық
Заңы қабылдаңды. Тәуелсіздік туралы Конституциялық Заңның 1-ші бабында
Қазақстан Республикасы тәуелсіз, демократиялық және құқықтық мемлекет деп
жарияланды. Республика өз аумағында өкімет билігін толық иемденуге, әрі
ішкі және сыртқы саясатын дербес жүргізуге құзырлы болды.
Бастауын мемлекеттік егемендік туралы Декларацияны қабылдаудан алатын
Конституциялық Заң республиканың дамуының жаңа кезеңін айқындап берді. Оның
мазмұнында ұлттардың өзін-өзі басқару құқығы, жеке тұлғалардың құқығы мен
бостандығына басымдық беру, саяси тұрақтылық, билікті бөлісу, ұлтаралық
келісім т.б. іргелі демократиялық қағидаттар көрініс тапты. Қазақ халқының
ғасырлар бойы аңсаған арманы орындалды. Тәуелсіздік туралы Заңның негізгі
мәні 18 баптан тұратын жеті тарауда айқын көрсетілді. Бұл тарихи оқиға
қазақ халқының тәуелсіздік жолындағы ұзақ жылдарға созылған күресінің заңды
қорытындысы болды. [15; 214 б.]
Заңның екінші тарауында республика азаматтары ұлтына, діни сеніміне,
қоғамдық бірлестіктерге қатысына, шыққан тегі, әлеуметтік және дүние-
мүліктік жағдайына, тұрған жеріне қарамастан құқығы мен міндеткерліктерін
бірдей пайдаланатындығы атап көрсетілген. Егемендіктің бірден-бір иесі және
мемлекеттіліктің қайнар көзі республика азаматтары болып табылады.
Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы мәселе екінші тараудың 7-
бабында қарастырылған.
Қазақстан Республикасындағы көші-қон үдерісін реттеу, жаппай саяси қуғын-
сүргін, күштеп ұжымдастыру және басқа адамгершілік нормалары бұзылған кезде
ел аумағынан кетуге мәжбүр болған адамдарға және олардың ұрпақтарына,
бұрынғы көршілес кеңестік республикалар аймағында тұратын қазақтардың қайта
оралуына жағдай жасау туралы айтылады. Қазақстанда тұратын қазақ ұлтының
және басқа ұлт өкілдерінің дәстүрі мен тілін, ұлттық құндылығын сақтау,
мәдениетін өркендету мен дамыту мемлекеттің басты міндеттерінің бірі болып
дәйектелді. Сонымен қатар, мемлекет елімізден тыс аймақтарда тұратын
қазақтарды, олардың ұлттық-мәдени, тілдік және рухани қажеттіліктерін
қамтамасыз етеді, олар азаматтары болып табылатын мемлекеттермен келісім
негізінде қорғауға және қамқорлыққа алынды.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік органдары үшінші тарауда
аныкталғандай, бөліну қағидаларына қарай заң шығарушы, атқарушы және сот
билігі болып құрылып, іс жүзіне асырылады. Жоғарғы Кеңес пен Қазақстан
Республикасы Президентінің халықтың атынан сөйлеуге құқығы бар. Заң
шығарушы билік Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі тарапынан жүзеге
асырылады. Қазақстан Республикасының Елбасы және атқарушы билігі Президент,
сот билігін Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты мен Жоғарғы төрелік соты
жүргізеді. Қазақстан Республикасының Конституциялық соты — Конституцияны
сотпен қорғаудың ең жоғарғы органы болып табылады, [16; 78 б.]
Төртінші тарауда Республика мемлекеттік тәуелсіздігінің экономикалық
негіздеріне анықтама берілген. Тәуелсіздік мемлекет мәртебесіне сәйкес
келетін жэне меншіктің барлық түрлерінің көпқырлылығы мен теңдігіне
негізделетін дербес экономикалық жүйенің болатыңдығы жан-жақты атап
көрсетілген еді.
Жер мен оның қойнауы, су, әуе кеңістігі, өсімдік және жануарлар әлемі,
басқа да табиғи байлықтары, экономикалық және ғылыми-техникалық
мүмкіндіктер Қазақстан Республикасының меншігі болып табылады.
Бесінші тарауда Қазақстан Республикасы әлемдік қауымдастықтың мүшесі
болып жарияланғаны айқындалады. Ол халықаралық құқықтың субъектісі болып
табылады, дипломатиялық және консулдық өкілдермен алмасады, халықаралық
ұйымдарға, ұжымдық қауіпсіздік жүйесіне кіре алады және олардың қызметіне
қатынасады. Қазақстан Республикасы сыртқы экономикалық мәселелерді өз
бетінше шешеді.
Алтыншы тарауда Қазақстан Республикасының мемлекеттік қауіпсіздігін
қорғау мәселесі сөз етіледі. Өз тәуелсіздігін және аумақтык тұтастығын
сақтау мақсатында, республика өзінің Қарулы Күштерін құру құқығына ие
болды. Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздері — Елтаңба, Ту,
Әнұран. Астанасы — Алматы қаласы. Осы Заң Республиканың жаңа Конституциясын
әзірлеуге негіз болды.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы
Конституциялық Заңның қабылдануы жаңа тәуелсіз мемлекеттің шынайы
егемендігін бекітті. Оған — 16 желтоқсанда қол қойылуы, 1986 жылғы
оқиғалардан кейінгі Қазақстанда демократиялық үдерістің сабақтастығын
дәлелдеп, елдегі өзгерістердің бастамасы болды. Сонымен бірге шынайы
егемендікті жариялап, сыртқы әлемнің елімізді тануына қол жеткізілді. [16;
80-81 бб.]
Конституциялық Заң Қытай, Түрікменстан, Өзбекстан, Қырғызстан және Ресей
елдерімен шекара мәселесін толығымен реттеуге көмектесті. Ол Еуразия
кеңістігіндегі сенімділік саясатының, серіктестіктің және тұрақтылықтың
негізін қалады. Қазақстан азаматтарының қауіпсіздігі толығымен қамтамасыз
етілді. Сөйтіп, 1991 жылғы 16 желтоқсан — Қазақстан Республикасының
тәуелсіздік күні ретінде танылды. Қазақстанның тәуелсіздігін Түркия елі
бірінші болып таныды. Сол сияқты АҚШ, Германия, Франция, Ұлыбритания және
тағы басқа ірі-ірі мемлекеттер мойындады. Қазақстан шетелдерде
дипломатиялық және консулдық өкілдіктер ашуға кірісті. Ал Алматыда шетелдік
елшілік пен миссия, халықаралық және ұлттық ұйымдардың өкілдіктері жұмыс
істей бастады. Республиканың егемендікке қол жеткен алғашқы кезінен бастап
мемлекетаралық және үкіметаралық келісімшарттарға қол қою жүзеге асырылды.
Тәуелсіз Қазақстан Республикасының алдына үлкен келелі міндеттер қойылды.
Олар елдің ішкі жағдайында Егемен Қазақстан мемлекетінің тұтастығын
нығайтып, нарықтық экономикаға көшу, жоспарларды іске асыру, елдің ішіңде
көп ұлтты халықтардың бірлігін сактауда барлық мүмкіндіктерді пайдалану.
Қазақстанның сыртқы саясатыңдағы басты міндеттер — оның бүкіл дүниежүзі
елдерімен байланыстарын одан әрі дамытып, алдыңғы қатарлы өркениетті
мемлекеттердің қатарына қосылу, елдің қауіпсіздігін қорғау, әлемде
бейбітшілікті сақтай отырып, ядролық соғысты болғызбау. Халықтың ерік-
жігері тек осындай аса маңызды міңдеттерді іске асыруға бағытталды. Ұлттық
мұрат — мүдде алдыға шықты.
Н. Назарбаев 1992 жылы 4 маусымда Қазақстан Республикасының
Мемлекеттік туы туралы, Қазақстан Республикасының елтаңбасы туралы және
Қазақстан Республикасы Мемлекеттік әнұранының музыкалық редакциясы туралы
Заңға қол қойды. Сол күні Президент резиденциясы мен Қазақстан Республи-
касының Жоғары Кеңесінің алдына Мемлекеттік ту тігіліп, елтаңба ілінді.
1992 жылдың 11 желтоқсанында Мемлекеттік әнұранның мәтіні бекітілді.
Соңынан мемлекеттік рәміздер туралы ереже 1996 жылғы 24 қаңтардағы
Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздері туралы арнайы
конституциялық заң күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен
айқындалды. Тудың авторы — суретші Ш. Ниязбеков, ел-таңбаның авторлары — Ж.
Мәлібеков пен Ш. Уәлиханов. [17; 20 б.]
Қазақстан Республикасының мемлекеттік негізгі рәміздерінің бірі —
әнұран, мемлекеттік ту мен мемлекеттік елтаңбаның поэтикалық-музыкалық
баламасы. Әнұран салтанатты рәсімдерде, мемлекеттік органдарда өткізетін
өзге де шараларға байланысты орындалады. Алғашқы мемлекеттік әнұранды жазу
үшін шығармашылық байқау жарияланды. Оған Қазақстан ақын, композиторлары
қатысты. Мемлекеттік рәміздер жөніндегі үкіметтік комиссияның шешімімен
ақындар: М. Әлімбаев, Қ. Мырзалиев, Т. Молдағалиев, Ж. Дәрібаева шығарған
өлең сөзі бекітілді. Әуені — кеңестік кезеңде М. Төлебаев, Е. Брусиловский,
Л. Хамиди жазған бұрынғы мемлекеттік әнұран болып белгіленді.
2006 жылдың 6 қаңтарында Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі мен
Сенатының бірлескен отырысында жаңа әнұран қабылдау туралы айтылды. Заң
жобасын талқылау барысында бірқатар депутаттар (Менің Қазақстаным) жаңа
әнұранның авторлар құрамына Н.Ә. Назар-баевты ресми түрде қосу туралы
ұсыныстарын білдірді. Парламент депу-таттары жаңа әнұран мәтінінің
авторлары Ж. Нәжімеденов пен Н.Ә. На-зарбаевты бір ауыздан қолдады. Ал әні
бұрынғы қалпында сақталды.
2006 жылдың 10 қаңтар күні Қазақстанның тарихына еліміздің жаңа
әнұранының туған күні ретінде кірді. Алғаш рет жаңа әнұран ресми түрде 11
қаңтарда, Ақордада Президент Н.Ә. Назарбаевтың кезекті президенттік
сайлауда жеңіске жетуіне байланысты ұлықтау рәсімінде орындалды. [18; 94
б.]
1. 2. Қазақстан Республикасының Конституциялары мен конституциялық
реформалар.
Қазақстанның алғашқы ресми Конституциясы 1926 жылы қабылданған болатын.
Бірақ Қазақстан АКСР-і Орталық Атқару Комитетінің қаулысымен қабылданған
Конституцияны Бүкілодақтық Орталық Атқару комитеті бекітпеді.Автономиялы
республикадан одақтас республикаға айналған Қазақ КСР-нің Конституциясы
1937 жылы 26 наурызда Кеңестердің бүкілқазақстандық Х съезінде қабылданды.
Жұмысшылар мен шаруалардың социалистік мемлекеті болып аталған Қазақ КСР-
нің бұл Конституциясы 10-тарау, 125-баптан тұрды. Ал 1978 жылғы 20 сәуірде
тоғызыншы сайланған Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің кезектен тыс жетінші
сессиясында қабылданған кемелденген социалистік қоғам конституциясы 10
бөлімнен, 19 тараудан, 173баптан құралды.
Қазақстанның мемлекеттік егемендігі жарияланған 1990 жылғы 25 қазанға
дейін аталмыш Конституцияға 1980 жылы 27 наурызда(99-бапқа өзгеріс енгізу
туралы), 1986 жылы 3 желтоқсанда(129-бапқа өзгеріс енгізу туралы), 1989
жылы 22 қыркүйекте халық депутаттары кеңестерінің жүйесі және қызмет
принциптері (9-тарау), сайлау жүйесі (10-тарау) Қазақ КСР Жоғары Кеңесі (12-
тарау) және 1990 жылы 24 сәуірде Қазақ КСР Президенті тағайындауға қатысты
өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. [19; 36-37 бб.]
Қазақ КСР-нің мемлекеттік Егемендігі мен Қазақстан Республикасының
мемлекеттік Тәуелсіздігі туралы Конституциясы қабылданғанға дейін 1978 жылы
қабылданған Конституцияға 1990 жылы 20 қарашада,1991 жылы15 ақпанда, 1991
жылы 20 маусымда, 1991 жылы 25 маусымда,1991 жылы 25 тамызда,1991 жылы 10
желтоқсанда, 1992 жылы 13 қаңтарда, 1992 жылы 18 қаңтарда, 1992 жылы 2
шілдеде мемлекеттік құрылыс пен басқару құрылымын жетілдіру, Қазақ Кеңестік
Социалистік Республикасының атауын өзгерту, Қазақстан Республикасының
Конституциялық Сотын сайлау т.б. мәселелер бойынша едәуір өзгерістер мен
толықтырулар енгізілді. Осылайша жамап-жасқалған брежневтік конституция
1993 жылғы 28 қаңтарғадейін-ақ тонын айналдырып киген қойдай өзгеріске
ұшыраған болатын. Яғни аталған конституцияға 1978 жылдан 1993 жылға дейін
15 рет өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. [20; 219 б.]
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары кеңес билігінің өкілетті органы Жо-ғарғы
Кеңеспен қатар, жаңа қалыптасқан президенттік институт өз жұмысын
жандандырып келе жатты. Саяси ахуал күрделі болатын. 1992 жылдың басында
Н.Ә. Назарбаевтың бастамасымен Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі
жаңа Конституцияның жобасын әзірлеу үшін конституциялық комиссия құру
туралы қаулы қабылдады. Жобаны әзірлейтін жұмыс тобы жасақталып, оны Ғайрат
Сапарғалиев басқарды. Құрамыңда Б.Ә. Мұхамеджанов, Т.С. Донақов, Ю.А. Ким
және тағы бірнеше белгілі заңгерлер бар жұмыс тобы жобаны әзірлеу жұмысына
кірісті. Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың өзі басшылық ететін Жоғарғы Кеңес
депутаттарынан жасақталған Конституциялық комиссия кемінде екі аптада бір
рет үзбей бас қосып отырды. Жұмыс тобының жетекшісі Конституциялық
комиссияның барлық отырыстарында Конституция жобасын әзірлеу барысы туралы
баяндады. 1993 жылғы Конституция жобасының ең маңызды мәселелері
Конституция комиссиясының мәжілісінде қызу пікірталас жағдайында өтті.
Жоғары Кеңестің консервативтік бағыттағы топ мүшелері Кеңесті сақтап қалуға
тырысты. Олар екі палаталы Парламент құруды жоққа шығарды. Бір жылдан кем
уақытта Конституцияның жобасы жасалып бітіп, Жоғарғы Кеңестің сессиясы
қарауына жіберілді. Сессия қарап болысымен, 1993 жылдың 28 қаңтарында
мақұлданып, заңдық күшіне ие болды. Конституция қоғамда болып жатқан
өзгерістерге жауап беруге тиіс болғандықтан, оған да кезең-кезеңімен
көптеген өзгерістер енгізіп отыруға тура келді. Мемлекеттік құрылыс, жүйе
өзгеріске ұшырап жатқанда, мұның да қисыны бар еді. [6; 131 б.]
Конституция мазмұны Мемлекеттік тәуелсіздік туралы Заңның ережелері
мен ұстанымдарына сәйкес айқындалды. Конституцияның кіріспе бөлімінде
Қазақстанның тәуелсіз, құқықтық мемлекет екендігі негізделді. Ол 4 бөлім
және 21 тараудан тұрды. Демократиялық және құқықтық мемлекет құруда
республика халықаралық нормалар мен курстарды ұстана отырып, Қазақстан
алғаш рет әлемдік қауымдастықтың ажырамас бір бөлігі ретінде жарияланды.
Конституция елдегі ұлтаралық келісімді сақтауға негізделіп жасалды.
Қазақстан Республикасының барлық азаматтарына теңдей құқық беру қамтамасыз
етіліп, адамдардың міндеттері мен құқықтары және бостандықтары бекітілді.
Конституция бойынша қазақ тілі - мемлекеттік тіл болып бекітіліп, ал орыс
тілі ұлтаралық қатынас тілі мәртебесіне ие болды. Мемлекеттік немесе
ұлтаралық қатынас тілін білмеу белгілеріне байланысты азаматтардың
құқықтары мен бостандықтары шектелуіне тыйым салынды. Сөйтіп, Қазақстанның
толыққанды мемлекеттік тәуелсіздігін конституциялық-құқықтық тұрғыдан
рәсімдеу 1993 жылғы 28 қаңтарда Қазақстан Республикасының алғашқы
Конституцияның қабылдануымен жүзеге асты.
1993 жылғы Конституцияда Заңда мемлекеттің құқықтық және әлеуметтік
бағдары анықталғанмен, басқару түрі туралы нақты айтылмады. Конституциядағы
кемшіліктер мен оның шындықтан алыс жатқандығы байқала бастады. Бұл уақытта
президенттік және парламенттік республиканың екеуінің де белгілері бар еді.
1993 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша Президент
мемлекет басшысы және атқарушы биліктің бірыңғай жүйесі мәртебесіне ие
болды. Мұның ерекшелігі, Қазақстанда Президент мәртебесіне қарай атқарушы
биліктің қызметін атқармайды. Бірақ шын мәнісінде президенттік билік
атқарушы билікке жататын еді. [21; 165 б.]
1993 жылғы Конституция бойынша Үкімет басшысын, сондай-ақ оның
орынбасарларын, министрлер және ведомствалардың басшыларын Жоғарғы Кеңестің
келісімімен Президент бекітетін. Конституцияның құрылымында Жоғарғы Кеңес
туралы тарау Президент туралы тараудың алдында тұрды. Бұл жоғарғы өкілеттік
органның мемлекеттік сатыдан жоғары тұрғанын көрсетеді, мұның өзі
мемлекеттік иерархияда жоғарғы өкілетті органның белгілі дәрежеде
үстемдігін көрсетті. Мемлекет және оның органдары мен институттары атты
ережеде Қазақстанның халқының атынан сөйлеу құқығы тек қана Жоғарғы Кеңес
пен Президентке тән деп көрсетілген..
Кеңестік және тәуелсіз Қазақстанның құқықтық жүйелерінің арасында
сабақтастық болды. Ол заңды еді. Себебі тәуелсіздіктің бастапқы кезеңінде
Қазақстанға кеңестік құқықтық жүйе мұра болып қалды. Алайда елдегі жағдай
тез өзгеріп, қазіргі заманның құқықтық институттары мен нормаларын енгізуге
жол ашылды. Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы мемлекеттің
тәуелсіздігін заңды түрде рәсімдеді, халықаралық қауымдастыққа Қазақстанды
тәуелсіз мемлекет ретінде танытты, біздің қоғамға жаңадан енген кейбір
институттарды қоғамдық, саяси және құқықтық салаларда бекітті, сөйтіп сол
кезеңдегі үш негізгі міндетті шешті.
Бірақ іс жүзінде 1993 жылғы қабылданган Конституцияның Қазақ-стандағы
шынайы әлеуметтік-экономикалық және саяси үдерістерден алшақтығы мемлекет
тұрғындарының тіл мәселесі, меншік нысандары, жерге, азаматтыққа,
мемлекеттік сипатына қатысты сәйкессіздіктерін туындатты. Негізгі заңда
атқарушы және заң шығарушы биліктердің арасындағы келіспеушіліктерді
шешетін тетіктер болмады. Әсіресе, мемлекеттік билік тармақтарының
арасындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.Тәуелсіз Қазақстанның қалыптасуы
1.1 Мемлекеттік тәуелсіздіктің
жариялануы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
1.2 Конституциялар және конституциялық реформалар ... ... ... ... ... ..
1.3 Тәуелсіздік жылдарындағы шекара
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.Қазақстанның нарықтық экономикаға көшуі
2.1 Экономикалық реформалардың бастапқы
кезеңі ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Ғасырлар тоғысындағы Қазақстан
экономикасы ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Қазіргі таңдағы Қазақстандық экономика
моделі ... ... ... ... ... ... ... . .
3.Тәуелсіз Қазақстанның әлеуметтік – мәдени процестері
3.1 Мемлекеттің әлеуметтік
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Білім, ғылым, мәдениет саласындағы
реформалар ... ... ... ... ... ... . ...
3.3 Этнодемографиялық
үдерістер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .
Кіріспе
Магистрлік диссертацияның өзектілігі. Еліміз тәуелсіздік алып,
жариялылық самалы ескелі бері төл тарихымызда да жабық тақырыптарға жол
ашылып, бұрынғы тоталитарлық жүйенің кейде айла-шарғысымен кейде күштеп
таңуымен мызғымастай орнығып келген қасаң тарихи әдіснаманың көбесі
сөгілді.Тарихшыларымыз бір ауыз сөз айтуға батылы бармайтын бүкіл бір
дәуір, кезең тарихы қайта объективті зерттеуді талап етіп отырған ұлт пен
мемлекеттің дамуы мен қалыптасуына талдау жасау өзекті мәселелердің бірі
болып табылды.
1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін жариялап,
қоғамдық өмірдің барлық салалары бойынша дамудың толыққанды субъектісіне
айнала бастады. Тәуелсіз Қазақстан мәдени, әлеуметтік, экономикалық дамудың
әлеуетіне ие, Еуропа мен Азияның орталығында саяси және стратегиялық
маңызды орынды алып, халықаралық ынтымақтастықтың әртүрлі одақтары мен
ұйымдарының мүшесі.
Қазақстан Тәуелсіздік алған тұста бетпе-бет келген жиырма сын-қатер
алдымызда тұрды. Олар: 1.Заңды ресімделген және халықаралық мойындалған
мемлекеттік шекараның болмауы; 2. Қуаты жағынан әлемдегі төртінші ядролық
қару арсеналының болуы және Семей полигоныпроблемалары; 3. Дербес қарулы
күштердің болмауы; 4. Криминогендік ахуалдың нашарлауы және ұйымдасқан
қылмыстың өсуі; 5. Ескірген заңнамалық база; 6.Мемлекеттік басқарудағы
Әміршіл-әкімшіл жүйенің тиімсіздігі; 7.Экономикадағы дағдылы байланыстардың
үзілуі; 8. Ауыл шаруашылығының күйреуі, селодағы тұрмыс деңгейінің күрт
төмендеуі; 9.Мемлекетте қарды құралдарының жетіспеуі, алтын валюта
резервтері мен ұлттық валютаның болмауы; 10.Гиперинфляция, ақшаның күрт
құнсыздануы; 11.Каспий теңізі мәртебесінің құқықтық реттелмеуі, мұнай-газ
кен орындарының игерілмеуі; 12. Байқоңыркосмодромыбола тұра, өзінің
ғарыштық бағдарламаларының жоқтығы; 13. Тұрғындар өмір сапасының күрт
нашарлауы; 14. Шет елдерде тұрақты тұруға тұрғындардың жаппай ағыны,
керімиграциялық баланс; 15. Туудың күрт құлдырауы, демографиялық дағдарыс
және тұрғындардың орташа өмір сүру ұзақтығының төмендеуі; 16. Халықаралық
деңгейдегі мамандардың өткір жетіспеушілігі мен нарықтық жағдайларға сайма-
сай емес білім беру жүйесі; 17. Жедел тартылып келе жатқан Арал теңізі
сияқты аса ірі экологиялық апаттардың салдары; 18. Әлемнің беделді
мемлекеттерімен халықаралық байланыстардың және қатынастардың болмауы;
19.Этносаралық қақтығыстар қысымы мен қатерінің өсуі; 20.Қазақ этносының
топтаспағандығы, қазақ тілін жоғалту қатері, ұлттық мәдениеттің дағдарысы.
Бұндай қатерді жеңіп, әлемге танылған еліміздің тарихын зерттеп, оған
талдау жасау өзекті мәселе. Қазіргі Тәуелсіз Қазақстан тарихын жазып
зерттеу шынайы, ақиқаттылығы басым, ешбір бұрмаланып жазылмайтын, нақты
тарихи деректерге сүйеніп жазылатын дүние. Бұл зерттеуді қажет ететін,
келер ұрпақтың тарихы.
Магистрлік диссертациялық зерттеудің негізгі нысаны. Тәуелсіз
Қазақстанның 1991 жылдан бастап қалыптасуы мен 2012 жылға дейінгі дамуы
болып табылады.
Тәуелсіз Қазақстанның қалыптасуы оның экономикасы мен әлеуметтік-мәдени
процестері, зерттеу пәні болып табылады.
Магистрлік диссертацияның зерттелу деңгейі.
Тәуелсіз Қазақстанның мемлекет ретіндегі даму кезеңінің тарихын қазіргі
уақытта отандық ғалымдар да, шетелдік ғалымдар да құлшына зерттеуде. Жаңа
мемлекеттің орнауы, президенттік институттың орнығуы мен эволюциясы,
билікті бөлісу, жүйесін дамыту, қоғамдағы демократияландыру, мемлекеттік-
құқықтық жүйе мен сот жүйесінің қалыптасуы проблемасы бойынша бірқатар
еңбектер бар. Ұлттық бірегейлік, мемлекеттілікті нығайту барысындағы
этносаралық үйлесімді қатынастарды қалыптастыру мәселелері қызу
талқылануда.
Орыс зерттеушілері А. Безбородовның, Н. Елисееваның, В. Шестаковтың
Перестройка и крах СССР [1] атты ұжымдық еңбектерінде КСРО құлағаннан
кейінгі Қазақстанның тәуелсіздікке қол жеткізуі және Н.Ә Назарбаевтың
президент болып сайланғаны туралы жазған. Сондай-ақ орыс зерттеушісі Е.Т.
Гайдар өзінің Гибель империи[2] атты еңбегінде 15 республиканың КСРО-дан
бір жола шығулары туралы қай уақыт аралығында шешім қабылдағандары жайлы
мәлімдейді.
Шет ел зерттеушілері Марта Брил Олкот Қазақтар[3;3 б.] атты еңбегінде:
Орталық Азия елдеріне тәуелсіздіктің ешқандай күрес жүргізбестен оңай олжа
ретінде келгендігін меңзеді.
Сонымен қатар зерттеуші В.Поп өзінің US News and World Report[4;3 б]
журналында жарық көрген еңбегінде: ...бүгінгі таңда орыс-қазақ
байланыстары, жұмсартып айтқанда, бұлыңғыр. Қазақтар орыстарды ұлы халық
ретінде емес, бағы тайған халық ретінде көріп отыр. Қазақтар бұрынғы
отарлаушы ел болған Ресейге астықты экспорттық өнім ретінде сатуда. Ұлғайып
келе жатқан этностық теке-тірестер тікелей қақтығыстарға себеп болады.
Қазақстанда жүзден астам ұлт өкілдері тұрып жатса, ұлт құраушы қазақтар
халықтың 42 пайызын, орыстар оларға жақын 40 пайызды құрайды. Қазақстан
Ресеймен келіспеушілікке ұрынуының да әбден ықтимал екенін атап көрсетті.
Тәуелсіздік жылдарындағы елімізде туындап жатқан жаңа үрдістерге өз
ұстанымы және оларды көре білу ең бірінші елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың 20-
дан астам кітаптарынан көруге болады. Оларға: Тәуелсіздік белестері,
Сындарлы он жыл, Әділеттің ақ жолы, Еуразия жүрегінде, Ғасырлар
тоғысында, Қазақстан жолы және т.б. кітаптарын келтіруге болады.
Н.Ә. Назарбаев еңбектерінің тарихнамалық маңызы жоғары. Себебі,
Қазақстанның Тұңғыш Президентінің шығармалары ой-пікірлерінің жалпы
ғибраттық желісін сақтай отырып, ылғи да түсіндірушілік-түсіндірмелік
сипатта болып келеді. Адамзат пен қоғамды толғандыратын көкейтесті
мәселелер жайында, олардың өткенін, бүгіні мен келешегін көрегендікпен
пайымдайтын мемлекет басшылары санаулы ғана болған. Тәуелсіздік
тәжірибесінің тағылымдарына негізделген болашаққа шынайы ғибратты өнеге
ахуалын жасаған тәуелсіздік сәулеткерінің ой-арманы жас жеткіншек пен
тәуелсіздік құрылысшысының – Қазақстан азаматтарының жүрегіне етене жақын
сезіледі.
Тәуелсіз Қазақстанның қалыптасу мен даму тарихы жайлы Х.М. Әбжановтың,
Б.Ғ. Аяғанның, Д.А. Махаттың Қазіргі Қазақстан тарихы атты ұжымдық
еңбектерінде, Қазақстан тарихының көне замандардан бүгінге дейінгі өзекті
мәселелеріне тоқталады. Мелекеттің саяси даму, мемлекеттік стратегияның
маңызды тұстары, қоғамның қазіргі даму ерекшеліктері, Қазақстан
Республикасының сыртқы саясаты мәселелік тұрғыдан қарастырылады.
Сондай-ақ, Б.Ғ.Аяғанның, Х.М. Әбжановтың, Г.Р. Нұрымбетованың Егемен
Қазақстан тарихы: Тәуелсіздікке 20 жыл: Тарихи-құжаттық зерттеу атты
ұжымдық тарихи-құжаттық жинақта тәуелсіз Қазақстанның саяси,экономикалық,
рухани, әлеуметтік салалардағы жетістіктері, сыртқы саясаттағы табыстарына
қатысты құжаттар мен деректер өзекті ғылыми мақалалар жинақталып берілген.
Тәуелсіз Қазақстан тарихына байланысты тағы да бір Б.Ғ.Аяғанның, Х.М.
Әбжановтың, М.С. Томанованың ұжымдық еңбектері, ол Тәуелсіз Қазақстан:
Күннен-күнге. Оқиғалар хроникасы деп аталады. Бұл еңбекте Тәуелсіз
Қазақстаның 20 жылдық тарихындағы маңызды деректерді жинақтаған алғашқы
ақпараттық анықтамалық басылым болғандығымен құнды. Шежіреге енген оқиғалар
мен үдерістер еліміздің тәуелсіздік алған жылдардағы қоғамдық саяси,
әлеуметтік-экономикалық , мәдени және ішкі саяси өзгерістерді қамтиды.
О.Сәбденнің ХХІ ғасыр табалдырығындағы өтпелі кезеңнің экономикалық
саясаты атты еңбегі мемлекеттің өтпелі кезең жағдайындағы экономикалық
саясатының өзекті проблемаларына арналған.
Ал, Қазақстан экономикасы жайлы зерттеп еңбек жазған, А.Е.Есентүгелов.
Оның Қазақстанда экономиканың институттық – құрылымдық түрленуіатты
еңбегінде, экономиканы реформалау үрдісіндегі жекешелендірудің, шетелдік
инвестицияларды тартудың, өтпелі кезеңдегі баға саясатының күрделі
мәселелеріне тоқталады.
З.С. Баймағанбетовтың Қазақстан Республикасының әлеуметтік-мәдени
саясаты: әзірлеу, іске асыру, проблемалар (1980-2000 жылдар): тарихи
талдау атты монографиясында Қазақстанның әлеуметтік-мәдени дамуы тарихының
мәселелеріне егжей-тегжейлі талдау жасалады. Зерттеуде ХХ ғасырдың 80-
жылдарынан бастап, Қазақстанның әлеуметтік-мәдени дамуындағы неғұрлым
елеулі кезеңдерге талдау жасалған.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Зерттеу жұмысының деректік негізінің
бірінші тобын құқықтық сипаттағы деректер құрайды. 1991 жылдың 16
желтоқсанындағы Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы
Конституциялық Заңы, 1993 жылғы Қазақстан Конституциясы және 1995 жылғы
Қазақстан Республикасының Негізгі Заңы еліміздің тәуелсіз мемлекет ретінде
конституциялық жолмен ресімделуінің түпкі дереккөздері болып табылады.
Сонымен қатар, дерек ретінде ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан
халқына Жолдауы Қазақстан – 2030: барлық қазақстандықтардың
гүлденуі,қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы(Алматы, 1997).
Зерттеу жұмысының деректік негізінің келесі тобын мерзімдік баспасөз
материалдары құрайды. Тәуелсіз Қазақстанның қалыптасып, даму деңгейін ашып
көрсетуде, қарастырылып отырған жылдардың басылымдарында жарияланған
мақалалардың орны бөлек. Атап айтқанда, Егемен Қазақстан, Ақиқат, Қазақ
тарихы, Саясат сияқты газет-журналдарда Тәуелсіз Қазақстанның қалыптасуы
мен оның экономикалық, әлеуметтік, мәдени дамуына байланысты сипаттамалары
құнды болып табылады.
Диссертацияда ҚР Орталық мемлекеттік мұрағатының мына қоры пайдаланылды:
қор 2263, тізбе 1, 12-іс, 146 - п.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. 1991-2011 жылдар аралығындағы
тәуелсіз Қазақстанның қалыптасуы мен даму тарихын, оның ішінде мемлекеттің
тәуелсіздікке жетуін, экономикасын және әлеуметтік-мәдени процестерін
объективті түрде ашып көрсету, диссертацияда басты мақсат етіліп қойылды.
Осыған орай мынадай міндеттерді шешу назарға алынды:
- Мемлекеттік тәуелсіздіктің жариялануын ашып көрсету;
- Конституциялар және конституциялық реформалардың маңыздылығын
айқындау;
- Тәуелсіздік жылдарындағы шекара мәселесінің тарихи маңызын анықтау;
- Экономикалық реформалардың бастапқы кезеңін ашып көрсету;
- Ғасырлар тоғысындағы Қазақстан экономикасының негізгі мәселесін
айқындау;
- Қазіргі таңдағы Қазақстандық экономика моделінің жеткен жетістігін
ашып көрсету;
- Мелекеттің әлеуметік саясатына талдау жасау;
- Білім, ғылым және мәдениет саласында жүргізілген реформалардың тарихи
маңызын айқындау;
- Этнодемографиялық үдерістерге талдау жасау.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негізі.
Диссертациялық жұмыстың теориялық-методологиялық негізін тарих,
философия және т.б. қоғамдық ғылымдардың қалыптастырған жаңа бағыттағы
ғылыми тұжырымдары құрады. Сонымен бірге тарихтың тарихи-методологиялық
мәселелерін зерттеуші шетелдік және отандық жетекші ғалымдардың
еңбектеріндегі қарастырылып отырған тақырыпты жаңа көзқарас тұрғысынан
жазуға мүмкіндік беретін ой-пікірлері басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының мерзімдік шегі. Зерттеу жұмысының хронологилық
шегі 1991-2011 жылдарды қамтиды. Алғашқы кезеңде Тәуелсіз Қазақстанның
мемлекеттік тәуелсіздігінің жарияланып, шекара мәселесі қарастырылса, одан
кейінгі кезеңдерде тәуелсіз Қазақстанның экономикасы мен әлеуметтік-мәдени
процестері туралы көрініс тапты.
Аумақтық шегі. Тәуелсіз Қазақстанның тұтастай аумағы қарастырылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қарастырылып отырған кезеңдегі
Тәуелсіз Қазақстанның қалыптасуындағы экономикасы мен әлеуметтік-мәдени
процестерінің ерекшеліктерін ескере отырып, олардың даму тарихына кешенді
түрде талдау жүргізілді. Сонымен қатар, тәуелсіз Қазақстанның қалыптасуы
мен даму тарихының тарихнамасы сараланып, мәселенің теориялық-
методологиялық негіздемесі мен деректік негізіне талдау жасалынған.
Зерттеу жұмысының ғылыми-практикалық маңыздылығы.
Диссертацияда жасалынған тұжырымдар мен қорытындыларды жоғары оқу
орындарында Қазақстан тарихы пәні бойынша жүргізілетін арнаулы курстар мен
семинар сабақтарын өткізуде пайдалануға болады.
Сонымен бірге зерттеу жұмысының тұжырымдарын 1991-2012 жылдардағы тарихи
кезеңді зерттеуге арналған ғылыми зерттеу еңбектерінде, оқу құралдары мен
оқулықтарда қолдануға болады. Сондай-ақ зерттеу жұмысының тұжырымдары
жоғары және орта арнайы оқу орындарында дәрістер оқуда және семинар жүргізу
барысында пайдалануы мүмкін.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі.Тараз мемлекеттік педагогикалық
институтының Тарих және тарихты оқыту әдістемесі кафедрасында сараптау
кеңесіне өтті. Дисстертацияның мазмұны мен нәтижелері халықаралық және
республикалық ғылыми конференцияның журналдарында жарияланды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
- Тамыз төнкерісі КСРО-ның күйреуін тездетіп, 1991 жылы 16 желтоқсанда
Қазақстан өз тәуелсіздігін жариялады.
- 1995ж. 30 тамызда жаңа Конституция жобасының негізінде адам және
азаматтардың еркіндіктері мен құқықтарының үстемдігі орнап, Қазақстандағы
мықты президенттік мемлекеттің негізі қаланды.
- 1993 жылы 13 қаңтарда ҚР Мемлекеттік шекара туралызаңы қабылданып,
өзімен шетесіп жатқан бес мемлекетпен шекарасын анықтады.
- Экономикалық реформалардың нәтижесінде, Қазақстан экономикасы қарыштап
дамыды.
- 2003-2005 жылдарға арналған индустриалдық-инновациялық даму
стратегиясы қабылданды.
- әлеуметтік реформалар жүргізе отырып, халықтың әлеуметтік жағдайы
көтерілді.
- Білім, ғылым және мәдениет саласындағы реформалар, осы салалардың
дамуын анықтады.
-. 2012 жылғы санақ бойынша, Қазақстан халқының саны 16 млн-ға жетті.
Диссертацияның құрылымы:Магистрлік диссертацияның құрылымы кіріспе, ІІІ
негізгі бөлім және қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімі және
қосымшадан тұрады.
1. Тәуелсіз Қазақстанның қалыптасуы
1. Мемлекеттік тәуелсіздіктің жариялануы
Көптен аңсап күткен тәуелсіздік оңайлықпен келген жоқ. Сонау ақтабан
шұбырындыжылдардан басталған, ел басына қауіп төнген ауыр кезеңнен
бастап, орыс отаршылдығына қарсы жүргізілген ұлт-азаттық көтерілістер,
қазақ жастарының Желтоқсан оқиғасы кезіндегі саяси серпілісі және 90-
жылдардың басындағы қызыл империяның тұяқ серпер алдындағы жанталасына
қарсы ұлт республикаларының саяси күресі, осылардың бәрі ғасырларға
созылған отаршылдықтан тәуелсіздікке жеткізген баспалдақтар еді. [5; 230
б.]
1991 жылдың көктеміңде одақ пен егеменді республикалар арасындағы қарым-
қатынастар жаңа сатыға көтерілді. Одақтас республикалардың егемеңдікке
деген жаппай ұмтылысы — 1991 жылдың сәуірінен маусымына дейін Мәскеу
түбіндегі Ново-Огареводағы президент резиденциясында одақтас республика
басшыларының бірнеше дүркін бас қосуларына алып келді.
Ново-Огоревада 1991 жылы 23 сәуірде РКФСР, Украина, Қазақстан,
Белоруссия, Өзбекстан, Әзербайжан, Қырғызстан, Тәжікстан және Түрікменстан
басшылары кездесіп, нәтижесінде 9+1 деп аталатын жаңа Одақтық шарт
дайындалды. Бұл одақ енді Кеңестік Егеменді Республикалар Одағы деп
аталатын болды (КСРО-ның тоғыз одақтас республикасы мен КСРО Президенті).
Тоғыз сағаттық келіссөздерден кейін, елдегі жағдайды тұрақтандыруға шұғыл
шара қолдану және дағдарысты еңсеру туралы мәлімдемеге қол қойылды. Құжатта
мемлекеттердің егемеңдігі, одақтық өкімет орыңдарының қайта сайлануы мен
одақтық жаңа Конституцияның қабылдану қажеттілігі айтылды. Мәлімдеменің
мәтініңде болашақ Одақ турасыңда КСРО деген түсінік аталынбады.
КСРО-ның тағдыры туралы 17-ші наурыздағы референдумда азаматтардың
көпшілігі одақты сақтап қалу жөнінде өз пікірін білдірсе, екінші жағынан
республика басшылары, бірінші кезекте Б.Н. Ельцин, Одақтың арқасында өз
ұстанымын күшейтуге тырысты. Осындай күрделі жағдайда М.С. Горбачев жаңа
одақтық шарт жасауға талпынды. Сөйтіп, тұжырымдар мен мүдделерді үйлестіру
мәселесі төңірегінде қарама-қайшылықты үдеріс басталды. [6; 120 б.]
1991 жылы 12-ші маусымда Ресей Президенті болып Б.Н. Ельцин сайланды.
Бұл — Мәскеуде қос өкіметтілік ахуалын бұрынғыдан да шиеленістіре түсті. 17-
ші маусымда елде қатты пікірталас тудырған, қайта өңделген шарт жобасы
одақтас республикаларға таратылды. 29-шы маусымда М.С.Горбачевтің Н.Ә.
Назарбаев және Б.Н. Ельцинмен құпия кездесуі барысында жаңа одақтық шарттың
кезекті талқылануы өтті. Бұл кездесуде шартқа 20-шы тамызда қол қою туралы
және жаңа басшылықтың құрамы жөніндегі келісімге қол жеткізілді. Егемен
Мемлекеттер Одағының Премьер-министрі қызметі Н.Ә. Назарбаевқа, Президент
қызметі М.С. Горбачевке ұсынылды. Б.Н. Ельциннің пікірінше, бұл келісімнің
мазмұны 1991 жылғы тамыз бүлігіне түрткі болды. Жаз бойы тайталасушы күштер
(бұрынғы одақ пен жаңа одақты жақтаушылар) бір-бірінің ісін аңдып, өздеріне
одақтас іздеп және халықаралық қауымдастықтың көзқарасын да анықтауға
тырысты. Осыңдай қайшылықты жағдайдағы М.С.Горбачевтің іс-қимылы да оның
қарсыластарын 1964 жылы Н.С. Хрущевты орнынан алғандай, мемлекеттік
төңкеріс жасау жобасына итермеледі. [7; 245 б.]
1991 жылдың тамыздың 19-на қараған түні — КСРО Президенті М.С. Горбачев
Қырымдағы Фороста демалыста жүрген жерінде биліктен кетті.
1991 жылы 19-шы тамызда Кеңес Одағының радиостанциялары КСРО вице-
президенті Г.И. Янаев, КСРО премьер-министрі В.С. Павлов және КСРО Қорғаныс
Кеңесі Төрағасының бірінші орынбасары О.Д. Бакланов қол қойған мәлімдемені
жария етті. Мәлімдемеде КСРО Президенті М.С. Горбачевтің денсаулығына
байланысты өз міндеттерін атқара алмайтындығынан, бұл қызметтің КСРО вице-
президенті Г.И. Янаевқа өтетіндігі туралы айтылды. Елді басқару және
төтенше жағдай тәртібін тиімді жүзеге асыру үшін құрамына жоғарыда
аталғандардан басқа КСРО МХК төрағасы В.И. Крючков, КСРО Ішкі істер
министрі Б.К. Пуго, КСРО Қорғаныс министрі Д.Т. Язов т.б. кірген 8 адамнан
тұратын төтенше жағдай жөніндегі КСРО Мемлекеттік комитеті құрылды. КСРО
Президенті қызметін атқарушы Г.И. Янаев мемлекеттер мен үкімет басшыларына
және БҰҰ Бас хатшысына үндеу жолдап, төтенше жағдайдың елде 6 айға
енгізілетіні туралы мәлімдеді. БҰҰ тарапынан тиісті түсінікпен қарауға
шақырды. ТЖМК-ның №1 қаулысы бойынша негізінде саяси партиялар, қоғамдық
ұйымдар мен бұқаралык қозғалыстардың қызметі тоқтатылды. Митинг, шеруге
шығу, ереуіл жасауға тыйым салынды. Бұқаралық ақпарат құралдарына қатаң
бақылау орнатылды. Астық жинау науқанына кәсіпорын және ұйымдардың
жұмысшылары мен қызметшілері, студенттер, әскери қызметкерлер т.б.
жұмылдырылды.
19-шы тамызда бірқатар жарлықтар шықты. №2 қаулысында демократия мен
прогреске айрықша ықылас көрсеткен Комсомольская Правда, Московские
новости газеттерінің басылуына тыйым салынып, Известия, Труд, Рабочая
жизнь басылымдарын шығаруды шектеді. Мәскеуге әскер мен бронетехника
кіргізілді. Өзінің мәні жағынан ТЖМК мемлекеттік төңкеріске талпыныс еді.
Осыған байланысты М.С. Горбачев бейтарап саясат ұстанып, оқиғалардың одан
әрі қалай өрбитінін күтті. Бірақ жанжалдасушы екі жақтың қайсысы жеңсе де,
оның елдің шынайы көшбасшысы ретінде саяси карьерасын жалғастыру мүмкіндігі
жоғалған еді. [6; 122 б.]
ТЖМК барлық республикалардың президенттеріне КОКП ОК Саяси бюросы
мәлімдемесінің жобасын таратты, онда төтенше жағдай енгізудің себептері
айтылды. Қазақстан халқы Мәскеудегі тамыз төңкерісіне әртүрлі көзқараста
болды. Елдегі бүлікшілерді жақтаушылар арасында қазақстандықтар да бар
еді. ТЖМК шешімдерін орындау үшін көптеген облыстарда жұмыс топтарының
құрылуы соны айғақтайды. Кейбір шенеуніктер кабинеттерінен М.Горбачевтің
суретін алып тастап жатты. Әлдекімдер бүгінде басқаша сөйлегенмен, шын
жағдайдың сол кезде тап осылай болғаны рас.
Халықтың басым көпшілігі құрылған комитетті қолдамады. Азат,
Желтоқсан, Қазақстанның социал-демократиялық партиясы ТЖМК-ны
қабылдаған жоқ және тұрғындарды оның жарлықтарына бағынбауға шақырды. 19-шы
тамызда Президент Резиденциясында министрлер, әскерилер, кеңес
қызметкерлері мен Қазақстан Компартиясы ОК басшыларының қатысуымен
кеңейтілген мәжіліс өткізілді. Н.Ә. Назарбаев жиналғандардан бұл жағдайда
не істеу керектігін сұрады. [7; 250 б.]
Түрлі ұсыныстар айтылды. Қазақстан Компартиясы ОК-нің екінші хатшысы
В.Г. Ануфриев бірнеше рет сөз сөйлеп, ТЖМК-ны қолдауды жақтады. Мәжіліс
барысында жұмыс комиссиясы құрылды. Осы күні кешке қарай Н.Ә. Назарбаев
қазақ теледидары арқылы алдында сөз сөйледі. Еліміз үшін аса бір жауапты
сағатта, — деді ол өз сөзінде. — Сіздерді тыныштық пен сабыр сақтауға
шақырамын. Қазақстан Президенті республика егемендігін нығайту саясатына,
демократия ұстанымдарына, КСРО-ның біртұтастығын сақтауға жақтастығын
танытты. Қазақстан Президенті Н.Ә. Назарбаев елде төтенше жағдай енгізу,
тек КСРО Жоғары Кеңесі мен одақтас республикалардың келісімімен ғана,
қүқықтық негізде жүзеге асырылуы тиіс екендігі туралы мәлімдеме жасады.
Сонымен бірге бұрынғы Ново-Огарево келісіміне қол қоюға шақырды. Бірақ
бүлікшілер әрекеті мүмкіндік бермеді.
Президенттің бүл үндеуі республика түрғындарын тыныштандырды. Бұл кезде
Мәскеуде жағдай аса ауырлап, шиелінісе түсті. Мыңдаған адамдар халық
аузында Ақ үй атанған — РКФСР Жоғарғы Кеңесі ғимаратын қоршап алып,
Мәскеуге кіргізілген танк, броне-транспортерлерді жібермеді. ТЖМК-ға
қарсылық тобын Ресей Президенті Б. Ельцин, вице-президент А. Руцкой, РКФСР
Жоғарғы Кеңесі төрағасы міндетін атқарушы Р.И. Хасбулатов, Ленинград мэрі
А. Собчак басқарды. Солдаттар арасына үгітшілер жіберілді. Ақ үйді
қорғаушылар оны берік қамалға айналдыруға кірісті. [6; 123 б.]
20-шы тамызда да қауіп бұлты сейілмеді. Бұл күні Н.Ә. Назарбаев жа-ңадан
мәлімдеме жасады. Президент елде тыныштықты сақтау мен ұстам-дылық
қажеттігін, сондай-ақ Қазақстанда төтенше жағдай енгізілмейтіндігін, үш
адам құрған комитеттің ешқаңдай заңға, Конституцияға сәйкес келмейтіндігін
және оны ешкімнің қолдамайтынын ашық айтты. Социалистік Қазақстан
газетінің 1991 жылғы 21-ші тамыздағы санында Н. Назарбаевтың: ...Біз
халыққа жағдайдан шығудың қаңдай жолын ұсына аламыз? Оның тек
конституциялық негізде ғана мүмкін болатынына сенемін. Егер біз
заңсыздықтың қиралаң жолымен одан әрі жүре беретін болсақ, халық оны бізге
кешірмейді. Ең алдымен ел үшін осынау қиын-қыстау күндерде М.С. Горбачевтің
өзінің пікірін естігіміз келеді, ол өзіне жүктелген міндеттерді жүзеге
асыра алмайтын күйде екенін тікелей қуаттауға тиіс... Кейінге қалдыруға
төзбейтін тағы бір аса маңызды проблема — сегіз республиканың парламенттері
мақұлдаған Одақтық шартқа қол қою, — деген мәлімдемесі жарияланды. Н.Ә.
Назарбаев Мәскеуде қантөгісті болдырмау мақсатында тамыздың 20—21 күндері
батыл мәлімдемелер жасады. Жалпы одақтық ТАСС агенттігіне ақпарат көзін
емін-еркін таратуға тосқауыл қойылған болатын. Дегенмен, 20-шы тамыз күні
кеште АҚШ ресми түрде хабар таратып, онда Н.Ә. Назарбаевтың ойланып
шешілген ТЖМК-ні қолдаудан бас тарту және күштердің арасалмағындағы
басымдықты демократияның пайдасына шешу ұстанымын мәлімдеді. [8; 439 б.]
АҚШ Президенті Джордж Буш ресми мәлімдеме жасап, онда КСРО-дағы
конституциялық басқаруды қалпына келтіру бағытындағы РКФСР Президенті Б.
Ельциннің әрекеттерін толығымен қолдайтынын айрықша атап өтті. Еуропалық
Экономиканың Кеңесінің өкілдері М.С. Горбачевтің қайтып оралуын талап етіп,
орындалмаған жағдайда Кеңес КСРО-ға берілетін көмектің елеулі бөлшегін
тоқтатып тастау қаупі барын білдірді. ТЖМК-нің құрылуына Саддам Хусейн
(Ирак) және кейбір шарттармен Қытай келісті.
Төтенше жағдай жөніндегі Мемлекеттік комитеті (ТЖМК) мүшелерінің КСРО
халықтары арасынан кең қолдау табуға деген үміті ақталмады. Оларды жоғары
шендегі әскерилер мен партиялық номенклатураның шағын бөлігі, соның ішіңде
Қазақстандағы партия басшыларының аз ғана тобы қолдады. ТЖМК шегінуге
мәжбір болды.
Н.Ә. Назарбаев КСРО Жоғарғы Кеңесінің төтенше мәжілісін шақыру туралы
ұсыныс жасады. Онда КСРО Президентін сайлаудың нақты күнін белгілеу мен
Одақтық шартқа дереу қол қоюға шақырды. Елбасы республикадағы күрделі
ахуалды, тұрғындардың көңіл күйін ескерді. Сол күндері тұрақтылықты сақтау,
әлеуметтік дау-жанжалдарды болдырмау басты мақсат болды. Бүл мақсат
толығымен орындалды. Егемендік туралы Декларация мен Қазақ КСР
Конституциясына сәйкес өкімет билігі тұтастай кеңес ұйымдарының қолында
болды. Президент Қазақстанда орналасқан Қарулы күштердің бөлімдері мен жеке
құрамын, МҚК мен КСРО Ішкі істер министрлігін конституциялық нормаларға
адал болуға шақырды. Ол егемендікті нығайтуға, демократиялық қағидаларды
берік ұстануға, Одақты сақтауға, реформаларды онан әрі жалғастыруға ерекше
мән берді. [9; 25 б.]
21-ші тамыз күні Ресей үкіметінің жіберген ұшағымен М.С. Горбачев
Қырымнан Мәскеуге қайтып келді. Демократиялық күштердің басым-дылығы
жағдайында ТЖМК-нің әскери күш қолдануға батылдығы жетпеді. Әскерлер
казармаларына қайтарылды. Мемлекеттік төңкеріс жасау әрекеті сәтсіз
аяқталды. ТЖМК-нің басшылары тұтқындалып, істері сотқа берілді.
Бүлікшілердің жеңілуіне бұқара халықтың қолдамауы, Ресей басшылығының
табанды қарсылығы, сондай-ақ, одақтас республикалар басшыларының ішкі
мәселелерді жаңаша тұрғыда шешуге деген ықыластары себеп болды. Әскери
күштердің Ресей басшылығына көрсеткен қолдауының да маңызы зор болды. Б.Н.
Ельцин 23-ші тамыз күні өзінің жарлығымен КОКП-ның қызметін тоқтатты, ал 6-
шы қарашадағы Жарлығымен мемлекетті басқару құрылымындағы билік партиясы
ретінде, компартияның қызметіне тыйым салынды. ТЖМК бүлігінің басылуы,
кеңестік саяси жүйенің орталық — республикалар жоғарғы билігінің
дағдарысын көрсетті. Бұл бұрынғы жүйенің өзегін құраған және КОКП мен МҚК
сияқты өкімет билігінің серіппесін қолында ұстаған құрылымның күйреуімен
байланысты еді. Бүлік басылған соң, тамыздың 24-і күні республиканың Жоғары
Кеңесі Ағымдағы кезеңді бағалау және егемендікті нығайтуға байланысты
шаралар туралы қаулы қабылдады. Президент тамыз төңкерісін қолдаған
азаматтарға кешіріммен және түсінушілікпен қарады. Қазақстанда тамыз
оқиғаларына байланысты ешқандай сот та, саяси істер де қозғалған жоқ. Бірақ
тамыз бүлігі республика басшыларын бұдан әрі жауапкершілікті өз мойнына
алудың қажеттілігіне көзін жеткізді. [10; 429 б.]
Тамыз оқиғаларынан соң тағы да жүз күн М.С. Горбачев КСРО-ның шартты
түрде Президенті болып қала бергенімен, ештеңе өзгерте алмады.
М.Горбачевтің сөз жүзіндегі демократиялық қағидасы бұрынғы саяси жүйенің
сақталып қалған қайшылықтарын шешпеді. М.С. Горбачев пен Б.Н. Ельциннің
жеке келіспеушілігі жағдайды ушықтыра түсті.
Қазақстан Президенті Н. Назарбаев 1991 жылдың тамыз айында өзінің КОКП
ОК Саяси Бюросы құрамынан шығатынын мәлімдеді. Осы жылдың тамыз айында
Семей ядролық полигонында болды. Сынақ аймағынан келген соң парламенттің
арнайы сессиясын шақырып, жарты ғасырлық тарихы бар Семей полигонын жабу
мәселесін қызу талқыға салды. Алғашқы құпиясыздандырылған мәліметтерде
полигондағы жарылыстардың жалпы зарядтық күші, Хиросимаға тасталған атом
бомбасынан 2,5 мың есе қуатты екеңдігі айтылады. Сессияның соңғы күні, яғни
29 тамыз күні Президент полигонды жабу туралы мәлімдеме жасады. Қазақстан
осындай қару түрлерін өндіретін және сынайтын бүтіндей бір индустрияға ие
бола тұра, әлемдегі төртінші арсенал деген қаһарлы дәрежеден өз еркімен бас
тартқан бірінші мемлекет болды. Бұл КСРО-ның бұрынғы басшылығының
келісімінсіз жасалды, ұлт мұратына қызмет етудің жарқын да жасампаз
көріністерінің бірі болды.
1991 жылдың 7-ші қыркүйегінде Қазақстан Компартиясының төтенше және
кезектен тыс съезі өтіп, онда Қазақстан Компартиясын тарату және жаңа
партия құру туралы шешім қабылданды. Делегаттар арасында партияның атауы
туралы өткір пікір сайыс туып, бірнеше атау ұсынылды. Делегаттардың
көпшілігі социалистік атауын қалады. Н.Ә. Назарбаев Қазақстанның халық
бірлігі партиясы атауын ұсынды, бірақ ол депутаттар тарапынан қолдау
таппады. Жаңа құрылған партия Қазақстанның Социалистік партиясы (ҚСП) деп
аталды. 90-шы жылдардың бірінші жартысында ҚСП ең ірі партия болып, оның
қатарына әртүрлі ұлт өкілдерінен құралған 47 мың адам кірді. Баспасөз
органы Республика және Сұхбат газеттері еді. 1991 жылдың күзінде
Компартия мүшелерінің бір бөлігі Қазақстанның Халықтық Конгресс партиясы
қатарына өтті. Осы партияға еліміз бен шет елдерге танымал ақын, әрі қоғам
қайраткері О.Сүлейменов пен М.Шаханов ұйытқы болды. Партияның негізгі
міндеті парламенттік әдістерді пайдалана отырып, еліміздің әлеуметтік-
экономикалық ахуалын онан әрі дамыту болатын. [11; 265 б.]
Әкімшілік, экономикалық, иерархиялық және басқа байланыстар әлсірей
берді. 90-жылдары КСРО-ның дағдарысын әлемдік қауымдастық жіті қадағалап
отырды. Сингапурдың негізін салушы, оны отыз жылдан сәл астам уақыт ішінде
дамыған мемлекет қатарына жеткізген Ли Куан Ю 1991-ші жылы мамыр айында
Алматыға бейресми сапармен келген еді. Ол өзінің оқыған дәрісінде
коммунизмнің ешқандай болашағы жоқ екендігін дәлелдеп, КСРО-ның сөзсіз
құлайтындығын, Қазақстанның болашағының зор екендігін мәлімдеді.
1991 жылы 8 желтоқсанда Ресей басшысы Б.Ельцин, Украина басшысы Л.
Кравчук, Белоруссия басшысы С. Шушкеевич Беловежьеде Вискули үкімет
резиденциясында кездесіп, КСРО-ның құрылуы туралы 1922-ші жылдың 30-шы
желтоқсанындағы шартты бұзу жөніндегі келісімге қол қойды. Нәтижесінде КСРО
халықаралық құқық субъектісі және геосаяси шындық ретінде күшін жойды.
Құжатта: КСРО халықаралық саяси құқық субъектісі және геосаяси шындық
ретінде өзінің өмір сүруін тоқтатты, — деп жазылды. Сол жылдың 13-шы
желтоқсанында Ашхабадта өткен Орта Азия және Қазақстан Республикасы
басшыларының кездесуі Беловежье келісімін қолдады. Тәуелсіз Мемлекеттер
Достастығын (ТМД) құру туралы келісімге қол жеткізді. [12; 125 б.]
Сонымен, 1990—1991 жылдардағы егемендік үдерісі Беловежье келісімімен
бекітілді. Бұл келісімнің қорытындылары туралы ең алдымен, АҚШ Президентіне
хабарланды, ал КСРО Президенті М.Горбачев болса бұл біткен іс туралы екінші
болып естіді. Сол кезеңдегі тарихи оқиғалардың куәсі болған Н.Ә. Назарбаев
былай деп еске алады:
Ертеңіне М. Горбачев, Б. Ельцин және мен — үшеуден-үшеу бас қостық.
Б.Ельцин Беловежьеде қабылданған шешімдерді егжей-тегжейлі баяндап берді.
М.Горбачев пен Б.Ельцин арасында екі сағат бойына Белове-жье шешімінің мән-
мағынасы бойынша, жүйке шымырлағандай қызу әңгіме болды. Мен олардың
екеуінің әңгімелерін тыңдап отырдым. Ел үшін және бір қазанға бастарын
сыйғыза алмаған екі лидер үшін өкініш сезімі билейтін. Кеңес Одағының
тарихы осылай аяқталды. М.Горбачев КСРО Президентінің өкілеттілігін
тапсырды және 1991 жылы 25 желтоқсан күні Кремльдегі орнын Ресей
Федерациясының Президенті Б.Ельцинге беруге амалсыз көнді. Бұл өмір
шындығы, уақыт талабы еді. Кеңес Одағының ыдырауын тездеткен тамыз бүлігі
1991 жылдың қазанына қарай КСРО құрамында болған одақтас республикалардың
өз тәуелсіздігін жариялауына септігін тигізді. 1991 жылдың желтоқсанынан
жартылай президенттік республиканың алғашқы қадамдары басталды. [13; 78 б.]
Президенттік басқару формасының институционалдық кезеңі 1990 жылдың
сәуірінен 1991 жылдың желтоқсаны аралығын қамтиды. 1991 жылы 1-ші
желтоқсанда өткен бүкілхалықтық сайлауда Қазақстанның Президенті болып Н.Ә.
Назарбаев сайланды. Сайлауға қатысқан халықтың 98,78%-ы Н.Ә. Назарбаевқа
дауыс берді. Социалистік кезеңнің аяқталуы, мемлекет атауын өзгертуді
талап етті. 10-шы желтоқсан күні Қазақ КСР-ін Қазақстан Республикасы деп
атау туралы заң қабылдаңды. 1991 жылы 10-шы желтоқсанда Алматы қаласындағы
Республика алаңыңда — Президентті ұлықтау рәсімі өтті. Н.Ә. Назарбаев
көпұлтты республикамызға адал қызмет етуге, Конституциясын құрметтеп,
халықтың құқығы мен бостандығына кепілдік беруге, Қазақстан Республикасы
Президентінің міндетін адал атқаруға ант берді, мінбеге жақындап,
Конституция мен мемлекеттік егемендік Декларациясына қолын қойып тұрып,
анттың мәтінін қазақ және орыс тілдерінде қабылдады. Залда салтанатты түрде
Қазақстанның мемлекеттік әнұраны орындалды. Президент шығып сөйлегеннен
кейін, сахнаға республиканың халық ақыны Ш. Әбенов, республиканың халық
жазушысы Д.Ф. Снегин, КСРО халық депутаты И. Қожахметов, КСРО халық әртісі
Қ.Х. Қожамияров, КСРО еңбегі сіңген жаттықтырушысы Э.Ф. Айрих сынды елге
қадірлі ақсақалдар шығып, барлығының атынан Ш. Әбенов Президентке бата
берді. Ұлттық оюмен өрнектелген шапан, бас киім және кісе белбеу тарту
етті. [14; 189 б.]
1991-ші жылдың 16-шы желтоқсанында Қазақстан Республикасының
Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Қазақстан Республикасының Кон-ституциялық
Заңы қабылдаңды. Тәуелсіздік туралы Конституциялық Заңның 1-ші бабында
Қазақстан Республикасы тәуелсіз, демократиялық және құқықтық мемлекет деп
жарияланды. Республика өз аумағында өкімет билігін толық иемденуге, әрі
ішкі және сыртқы саясатын дербес жүргізуге құзырлы болды.
Бастауын мемлекеттік егемендік туралы Декларацияны қабылдаудан алатын
Конституциялық Заң республиканың дамуының жаңа кезеңін айқындап берді. Оның
мазмұнында ұлттардың өзін-өзі басқару құқығы, жеке тұлғалардың құқығы мен
бостандығына басымдық беру, саяси тұрақтылық, билікті бөлісу, ұлтаралық
келісім т.б. іргелі демократиялық қағидаттар көрініс тапты. Қазақ халқының
ғасырлар бойы аңсаған арманы орындалды. Тәуелсіздік туралы Заңның негізгі
мәні 18 баптан тұратын жеті тарауда айқын көрсетілді. Бұл тарихи оқиға
қазақ халқының тәуелсіздік жолындағы ұзақ жылдарға созылған күресінің заңды
қорытындысы болды. [15; 214 б.]
Заңның екінші тарауында республика азаматтары ұлтына, діни сеніміне,
қоғамдық бірлестіктерге қатысына, шыққан тегі, әлеуметтік және дүние-
мүліктік жағдайына, тұрған жеріне қарамастан құқығы мен міндеткерліктерін
бірдей пайдаланатындығы атап көрсетілген. Егемендіктің бірден-бір иесі және
мемлекеттіліктің қайнар көзі республика азаматтары болып табылады.
Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы мәселе екінші тараудың 7-
бабында қарастырылған.
Қазақстан Республикасындағы көші-қон үдерісін реттеу, жаппай саяси қуғын-
сүргін, күштеп ұжымдастыру және басқа адамгершілік нормалары бұзылған кезде
ел аумағынан кетуге мәжбүр болған адамдарға және олардың ұрпақтарына,
бұрынғы көршілес кеңестік республикалар аймағында тұратын қазақтардың қайта
оралуына жағдай жасау туралы айтылады. Қазақстанда тұратын қазақ ұлтының
және басқа ұлт өкілдерінің дәстүрі мен тілін, ұлттық құндылығын сақтау,
мәдениетін өркендету мен дамыту мемлекеттің басты міндеттерінің бірі болып
дәйектелді. Сонымен қатар, мемлекет елімізден тыс аймақтарда тұратын
қазақтарды, олардың ұлттық-мәдени, тілдік және рухани қажеттіліктерін
қамтамасыз етеді, олар азаматтары болып табылатын мемлекеттермен келісім
негізінде қорғауға және қамқорлыққа алынды.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік органдары үшінші тарауда
аныкталғандай, бөліну қағидаларына қарай заң шығарушы, атқарушы және сот
билігі болып құрылып, іс жүзіне асырылады. Жоғарғы Кеңес пен Қазақстан
Республикасы Президентінің халықтың атынан сөйлеуге құқығы бар. Заң
шығарушы билік Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі тарапынан жүзеге
асырылады. Қазақстан Республикасының Елбасы және атқарушы билігі Президент,
сот билігін Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты мен Жоғарғы төрелік соты
жүргізеді. Қазақстан Республикасының Конституциялық соты — Конституцияны
сотпен қорғаудың ең жоғарғы органы болып табылады, [16; 78 б.]
Төртінші тарауда Республика мемлекеттік тәуелсіздігінің экономикалық
негіздеріне анықтама берілген. Тәуелсіздік мемлекет мәртебесіне сәйкес
келетін жэне меншіктің барлық түрлерінің көпқырлылығы мен теңдігіне
негізделетін дербес экономикалық жүйенің болатыңдығы жан-жақты атап
көрсетілген еді.
Жер мен оның қойнауы, су, әуе кеңістігі, өсімдік және жануарлар әлемі,
басқа да табиғи байлықтары, экономикалық және ғылыми-техникалық
мүмкіндіктер Қазақстан Республикасының меншігі болып табылады.
Бесінші тарауда Қазақстан Республикасы әлемдік қауымдастықтың мүшесі
болып жарияланғаны айқындалады. Ол халықаралық құқықтың субъектісі болып
табылады, дипломатиялық және консулдық өкілдермен алмасады, халықаралық
ұйымдарға, ұжымдық қауіпсіздік жүйесіне кіре алады және олардың қызметіне
қатынасады. Қазақстан Республикасы сыртқы экономикалық мәселелерді өз
бетінше шешеді.
Алтыншы тарауда Қазақстан Республикасының мемлекеттік қауіпсіздігін
қорғау мәселесі сөз етіледі. Өз тәуелсіздігін және аумақтык тұтастығын
сақтау мақсатында, республика өзінің Қарулы Күштерін құру құқығына ие
болды. Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздері — Елтаңба, Ту,
Әнұран. Астанасы — Алматы қаласы. Осы Заң Республиканың жаңа Конституциясын
әзірлеуге негіз болды.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы
Конституциялық Заңның қабылдануы жаңа тәуелсіз мемлекеттің шынайы
егемендігін бекітті. Оған — 16 желтоқсанда қол қойылуы, 1986 жылғы
оқиғалардан кейінгі Қазақстанда демократиялық үдерістің сабақтастығын
дәлелдеп, елдегі өзгерістердің бастамасы болды. Сонымен бірге шынайы
егемендікті жариялап, сыртқы әлемнің елімізді тануына қол жеткізілді. [16;
80-81 бб.]
Конституциялық Заң Қытай, Түрікменстан, Өзбекстан, Қырғызстан және Ресей
елдерімен шекара мәселесін толығымен реттеуге көмектесті. Ол Еуразия
кеңістігіндегі сенімділік саясатының, серіктестіктің және тұрақтылықтың
негізін қалады. Қазақстан азаматтарының қауіпсіздігі толығымен қамтамасыз
етілді. Сөйтіп, 1991 жылғы 16 желтоқсан — Қазақстан Республикасының
тәуелсіздік күні ретінде танылды. Қазақстанның тәуелсіздігін Түркия елі
бірінші болып таныды. Сол сияқты АҚШ, Германия, Франция, Ұлыбритания және
тағы басқа ірі-ірі мемлекеттер мойындады. Қазақстан шетелдерде
дипломатиялық және консулдық өкілдіктер ашуға кірісті. Ал Алматыда шетелдік
елшілік пен миссия, халықаралық және ұлттық ұйымдардың өкілдіктері жұмыс
істей бастады. Республиканың егемендікке қол жеткен алғашқы кезінен бастап
мемлекетаралық және үкіметаралық келісімшарттарға қол қою жүзеге асырылды.
Тәуелсіз Қазақстан Республикасының алдына үлкен келелі міндеттер қойылды.
Олар елдің ішкі жағдайында Егемен Қазақстан мемлекетінің тұтастығын
нығайтып, нарықтық экономикаға көшу, жоспарларды іске асыру, елдің ішіңде
көп ұлтты халықтардың бірлігін сактауда барлық мүмкіндіктерді пайдалану.
Қазақстанның сыртқы саясатыңдағы басты міндеттер — оның бүкіл дүниежүзі
елдерімен байланыстарын одан әрі дамытып, алдыңғы қатарлы өркениетті
мемлекеттердің қатарына қосылу, елдің қауіпсіздігін қорғау, әлемде
бейбітшілікті сақтай отырып, ядролық соғысты болғызбау. Халықтың ерік-
жігері тек осындай аса маңызды міңдеттерді іске асыруға бағытталды. Ұлттық
мұрат — мүдде алдыға шықты.
Н. Назарбаев 1992 жылы 4 маусымда Қазақстан Республикасының
Мемлекеттік туы туралы, Қазақстан Республикасының елтаңбасы туралы және
Қазақстан Республикасы Мемлекеттік әнұранының музыкалық редакциясы туралы
Заңға қол қойды. Сол күні Президент резиденциясы мен Қазақстан Республи-
касының Жоғары Кеңесінің алдына Мемлекеттік ту тігіліп, елтаңба ілінді.
1992 жылдың 11 желтоқсанында Мемлекеттік әнұранның мәтіні бекітілді.
Соңынан мемлекеттік рәміздер туралы ереже 1996 жылғы 24 қаңтардағы
Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздері туралы арнайы
конституциялық заң күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен
айқындалды. Тудың авторы — суретші Ш. Ниязбеков, ел-таңбаның авторлары — Ж.
Мәлібеков пен Ш. Уәлиханов. [17; 20 б.]
Қазақстан Республикасының мемлекеттік негізгі рәміздерінің бірі —
әнұран, мемлекеттік ту мен мемлекеттік елтаңбаның поэтикалық-музыкалық
баламасы. Әнұран салтанатты рәсімдерде, мемлекеттік органдарда өткізетін
өзге де шараларға байланысты орындалады. Алғашқы мемлекеттік әнұранды жазу
үшін шығармашылық байқау жарияланды. Оған Қазақстан ақын, композиторлары
қатысты. Мемлекеттік рәміздер жөніндегі үкіметтік комиссияның шешімімен
ақындар: М. Әлімбаев, Қ. Мырзалиев, Т. Молдағалиев, Ж. Дәрібаева шығарған
өлең сөзі бекітілді. Әуені — кеңестік кезеңде М. Төлебаев, Е. Брусиловский,
Л. Хамиди жазған бұрынғы мемлекеттік әнұран болып белгіленді.
2006 жылдың 6 қаңтарында Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі мен
Сенатының бірлескен отырысында жаңа әнұран қабылдау туралы айтылды. Заң
жобасын талқылау барысында бірқатар депутаттар (Менің Қазақстаным) жаңа
әнұранның авторлар құрамына Н.Ә. Назар-баевты ресми түрде қосу туралы
ұсыныстарын білдірді. Парламент депу-таттары жаңа әнұран мәтінінің
авторлары Ж. Нәжімеденов пен Н.Ә. На-зарбаевты бір ауыздан қолдады. Ал әні
бұрынғы қалпында сақталды.
2006 жылдың 10 қаңтар күні Қазақстанның тарихына еліміздің жаңа
әнұранының туған күні ретінде кірді. Алғаш рет жаңа әнұран ресми түрде 11
қаңтарда, Ақордада Президент Н.Ә. Назарбаевтың кезекті президенттік
сайлауда жеңіске жетуіне байланысты ұлықтау рәсімінде орындалды. [18; 94
б.]
1. 2. Қазақстан Республикасының Конституциялары мен конституциялық
реформалар.
Қазақстанның алғашқы ресми Конституциясы 1926 жылы қабылданған болатын.
Бірақ Қазақстан АКСР-і Орталық Атқару Комитетінің қаулысымен қабылданған
Конституцияны Бүкілодақтық Орталық Атқару комитеті бекітпеді.Автономиялы
республикадан одақтас республикаға айналған Қазақ КСР-нің Конституциясы
1937 жылы 26 наурызда Кеңестердің бүкілқазақстандық Х съезінде қабылданды.
Жұмысшылар мен шаруалардың социалистік мемлекеті болып аталған Қазақ КСР-
нің бұл Конституциясы 10-тарау, 125-баптан тұрды. Ал 1978 жылғы 20 сәуірде
тоғызыншы сайланған Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің кезектен тыс жетінші
сессиясында қабылданған кемелденген социалистік қоғам конституциясы 10
бөлімнен, 19 тараудан, 173баптан құралды.
Қазақстанның мемлекеттік егемендігі жарияланған 1990 жылғы 25 қазанға
дейін аталмыш Конституцияға 1980 жылы 27 наурызда(99-бапқа өзгеріс енгізу
туралы), 1986 жылы 3 желтоқсанда(129-бапқа өзгеріс енгізу туралы), 1989
жылы 22 қыркүйекте халық депутаттары кеңестерінің жүйесі және қызмет
принциптері (9-тарау), сайлау жүйесі (10-тарау) Қазақ КСР Жоғары Кеңесі (12-
тарау) және 1990 жылы 24 сәуірде Қазақ КСР Президенті тағайындауға қатысты
өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. [19; 36-37 бб.]
Қазақ КСР-нің мемлекеттік Егемендігі мен Қазақстан Республикасының
мемлекеттік Тәуелсіздігі туралы Конституциясы қабылданғанға дейін 1978 жылы
қабылданған Конституцияға 1990 жылы 20 қарашада,1991 жылы15 ақпанда, 1991
жылы 20 маусымда, 1991 жылы 25 маусымда,1991 жылы 25 тамызда,1991 жылы 10
желтоқсанда, 1992 жылы 13 қаңтарда, 1992 жылы 18 қаңтарда, 1992 жылы 2
шілдеде мемлекеттік құрылыс пен басқару құрылымын жетілдіру, Қазақ Кеңестік
Социалистік Республикасының атауын өзгерту, Қазақстан Республикасының
Конституциялық Сотын сайлау т.б. мәселелер бойынша едәуір өзгерістер мен
толықтырулар енгізілді. Осылайша жамап-жасқалған брежневтік конституция
1993 жылғы 28 қаңтарғадейін-ақ тонын айналдырып киген қойдай өзгеріске
ұшыраған болатын. Яғни аталған конституцияға 1978 жылдан 1993 жылға дейін
15 рет өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. [20; 219 б.]
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары кеңес билігінің өкілетті органы Жо-ғарғы
Кеңеспен қатар, жаңа қалыптасқан президенттік институт өз жұмысын
жандандырып келе жатты. Саяси ахуал күрделі болатын. 1992 жылдың басында
Н.Ә. Назарбаевтың бастамасымен Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі
жаңа Конституцияның жобасын әзірлеу үшін конституциялық комиссия құру
туралы қаулы қабылдады. Жобаны әзірлейтін жұмыс тобы жасақталып, оны Ғайрат
Сапарғалиев басқарды. Құрамыңда Б.Ә. Мұхамеджанов, Т.С. Донақов, Ю.А. Ким
және тағы бірнеше белгілі заңгерлер бар жұмыс тобы жобаны әзірлеу жұмысына
кірісті. Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың өзі басшылық ететін Жоғарғы Кеңес
депутаттарынан жасақталған Конституциялық комиссия кемінде екі аптада бір
рет үзбей бас қосып отырды. Жұмыс тобының жетекшісі Конституциялық
комиссияның барлық отырыстарында Конституция жобасын әзірлеу барысы туралы
баяндады. 1993 жылғы Конституция жобасының ең маңызды мәселелері
Конституция комиссиясының мәжілісінде қызу пікірталас жағдайында өтті.
Жоғары Кеңестің консервативтік бағыттағы топ мүшелері Кеңесті сақтап қалуға
тырысты. Олар екі палаталы Парламент құруды жоққа шығарды. Бір жылдан кем
уақытта Конституцияның жобасы жасалып бітіп, Жоғарғы Кеңестің сессиясы
қарауына жіберілді. Сессия қарап болысымен, 1993 жылдың 28 қаңтарында
мақұлданып, заңдық күшіне ие болды. Конституция қоғамда болып жатқан
өзгерістерге жауап беруге тиіс болғандықтан, оған да кезең-кезеңімен
көптеген өзгерістер енгізіп отыруға тура келді. Мемлекеттік құрылыс, жүйе
өзгеріске ұшырап жатқанда, мұның да қисыны бар еді. [6; 131 б.]
Конституция мазмұны Мемлекеттік тәуелсіздік туралы Заңның ережелері
мен ұстанымдарына сәйкес айқындалды. Конституцияның кіріспе бөлімінде
Қазақстанның тәуелсіз, құқықтық мемлекет екендігі негізделді. Ол 4 бөлім
және 21 тараудан тұрды. Демократиялық және құқықтық мемлекет құруда
республика халықаралық нормалар мен курстарды ұстана отырып, Қазақстан
алғаш рет әлемдік қауымдастықтың ажырамас бір бөлігі ретінде жарияланды.
Конституция елдегі ұлтаралық келісімді сақтауға негізделіп жасалды.
Қазақстан Республикасының барлық азаматтарына теңдей құқық беру қамтамасыз
етіліп, адамдардың міндеттері мен құқықтары және бостандықтары бекітілді.
Конституция бойынша қазақ тілі - мемлекеттік тіл болып бекітіліп, ал орыс
тілі ұлтаралық қатынас тілі мәртебесіне ие болды. Мемлекеттік немесе
ұлтаралық қатынас тілін білмеу белгілеріне байланысты азаматтардың
құқықтары мен бостандықтары шектелуіне тыйым салынды. Сөйтіп, Қазақстанның
толыққанды мемлекеттік тәуелсіздігін конституциялық-құқықтық тұрғыдан
рәсімдеу 1993 жылғы 28 қаңтарда Қазақстан Республикасының алғашқы
Конституцияның қабылдануымен жүзеге асты.
1993 жылғы Конституцияда Заңда мемлекеттің құқықтық және әлеуметтік
бағдары анықталғанмен, басқару түрі туралы нақты айтылмады. Конституциядағы
кемшіліктер мен оның шындықтан алыс жатқандығы байқала бастады. Бұл уақытта
президенттік және парламенттік республиканың екеуінің де белгілері бар еді.
1993 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша Президент
мемлекет басшысы және атқарушы биліктің бірыңғай жүйесі мәртебесіне ие
болды. Мұның ерекшелігі, Қазақстанда Президент мәртебесіне қарай атқарушы
биліктің қызметін атқармайды. Бірақ шын мәнісінде президенттік билік
атқарушы билікке жататын еді. [21; 165 б.]
1993 жылғы Конституция бойынша Үкімет басшысын, сондай-ақ оның
орынбасарларын, министрлер және ведомствалардың басшыларын Жоғарғы Кеңестің
келісімімен Президент бекітетін. Конституцияның құрылымында Жоғарғы Кеңес
туралы тарау Президент туралы тараудың алдында тұрды. Бұл жоғарғы өкілеттік
органның мемлекеттік сатыдан жоғары тұрғанын көрсетеді, мұның өзі
мемлекеттік иерархияда жоғарғы өкілетті органның белгілі дәрежеде
үстемдігін көрсетті. Мемлекет және оның органдары мен институттары атты
ережеде Қазақстанның халқының атынан сөйлеу құқығы тек қана Жоғарғы Кеңес
пен Президентке тән деп көрсетілген..
Кеңестік және тәуелсіз Қазақстанның құқықтық жүйелерінің арасында
сабақтастық болды. Ол заңды еді. Себебі тәуелсіздіктің бастапқы кезеңінде
Қазақстанға кеңестік құқықтық жүйе мұра болып қалды. Алайда елдегі жағдай
тез өзгеріп, қазіргі заманның құқықтық институттары мен нормаларын енгізуге
жол ашылды. Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы мемлекеттің
тәуелсіздігін заңды түрде рәсімдеді, халықаралық қауымдастыққа Қазақстанды
тәуелсіз мемлекет ретінде танытты, біздің қоғамға жаңадан енген кейбір
институттарды қоғамдық, саяси және құқықтық салаларда бекітті, сөйтіп сол
кезеңдегі үш негізгі міндетті шешті.
Бірақ іс жүзінде 1993 жылғы қабылданган Конституцияның Қазақ-стандағы
шынайы әлеуметтік-экономикалық және саяси үдерістерден алшақтығы мемлекет
тұрғындарының тіл мәселесі, меншік нысандары, жерге, азаматтыққа,
мемлекеттік сипатына қатысты сәйкессіздіктерін туындатты. Негізгі заңда
атқарушы және заң шығарушы биліктердің арасындағы келіспеушіліктерді
шешетін тетіктер болмады. Әсіресе, мемлекеттік билік тармақтарының
арасындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz