Геодезия пәнінен
Кіріспе
1 Геодезия бөлімі
1.1 Инженерлік.геодезиялық жұмыстардың жоспарлануы
1.2 Алаңды вертикаль тегістеу кезіндегі геодезиялық жұмыстар
1.3 Жер бетін нивелирлеу
1.4 Жер жұмыстарының көлемін есептеу
1.5 Құрылысты бөлудің жалпы принципі мен қажетті дәлділігі
1.6 Бөлу жұмыстарының жоба құжаттары
1.7 Құрылысты бөлу пунктері мен тірек торлары
1.8 Инженерлік құрылысты бөлудің негізгі элементтері мен әдістері.
1.9 Жер бетінде шеңберлі қисықтарды бөлу
1.10 Қазан шұңқырларды қазу кезінде геодезиялық жұмыстар
1.11 Іргетасты көтеру кезіндегі геодезиялық жұмыстар
1.12 Бастапқы горизонттың бөлу негізін құру
1.13 Құрылыстың остерін бөлу және бекіту
1.14 Негізгі бөлу жұмыстары
1.15 Құрылыс.монтаждау жұмыстарын орындаудың
дәлдігін геодезиялық тексеру
2 Өңдеу бөлімі
2.1 Геодезиялық түсірістердің нәтижелерін өңдеу
2.2 Құрылыс алаңындағы геодезиялық түсірістерде қолданылатын аспаптар
Кіріспе
1 Геодезия бөлімі
1.1 Инженерлік.геодезиялық жұмыстардың жоспарлануы
1.2 Алаңды вертикаль тегістеу кезіндегі геодезиялық жұмыстар
1.3 Жер бетін нивелирлеу
1.4 Жер жұмыстарының көлемін есептеу
1.5 Құрылысты бөлудің жалпы принципі мен қажетті дәлділігі
1.6 Бөлу жұмыстарының жоба құжаттары
1.7 Құрылысты бөлу пунктері мен тірек торлары
1.8 Инженерлік құрылысты бөлудің негізгі элементтері мен әдістері.
1.9 Жер бетінде шеңберлі қисықтарды бөлу
1.10 Қазан шұңқырларды қазу кезінде геодезиялық жұмыстар
1.11 Іргетасты көтеру кезіндегі геодезиялық жұмыстар
1.12 Бастапқы горизонттың бөлу негізін құру
1.13 Құрылыстың остерін бөлу және бекіту
1.14 Негізгі бөлу жұмыстары
1.15 Құрылыс.монтаждау жұмыстарын орындаудың
дәлдігін геодезиялық тексеру
2 Өңдеу бөлімі
2.1 Геодезиялық түсірістердің нәтижелерін өңдеу
2.2 Құрылыс алаңындағы геодезиялық түсірістерде қолданылатын аспаптар
2.3 Түсіріс нәтижелерін AutoCAD бағдарламасында өңдеу
3 Еңбекті қорғау бөлімі
3.1 Еңбекті қорғау туралы заң
3.2 Өндірістік ғимараттардығы метеорологиялық жағдайлар.
3.3 Жарықтандыруға қойылатын санитарлы . гигиеналық талаптар.
3.4 Геодезиялық пункттерді орналасытру кезіндегі қауіпсіздік техникасы.
3.5 Көлік қозғалысы кезіндегі қауіпсіздік шаралары.
3.6 Геодезиялық өндірісте кездесетін шулар мен діріл.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Геодезия бөлімі
1.1 Инженерлік.геодезиялық жұмыстардың жоспарлануы
1.2 Алаңды вертикаль тегістеу кезіндегі геодезиялық жұмыстар
1.3 Жер бетін нивелирлеу
1.4 Жер жұмыстарының көлемін есептеу
1.5 Құрылысты бөлудің жалпы принципі мен қажетті дәлділігі
1.6 Бөлу жұмыстарының жоба құжаттары
1.7 Құрылысты бөлу пунктері мен тірек торлары
1.8 Инженерлік құрылысты бөлудің негізгі элементтері мен әдістері.
1.9 Жер бетінде шеңберлі қисықтарды бөлу
1.10 Қазан шұңқырларды қазу кезінде геодезиялық жұмыстар
1.11 Іргетасты көтеру кезіндегі геодезиялық жұмыстар
1.12 Бастапқы горизонттың бөлу негізін құру
1.13 Құрылыстың остерін бөлу және бекіту
1.14 Негізгі бөлу жұмыстары
1.15 Құрылыс.монтаждау жұмыстарын орындаудың
дәлдігін геодезиялық тексеру
2 Өңдеу бөлімі
2.1 Геодезиялық түсірістердің нәтижелерін өңдеу
2.2 Құрылыс алаңындағы геодезиялық түсірістерде қолданылатын аспаптар
Кіріспе
1 Геодезия бөлімі
1.1 Инженерлік.геодезиялық жұмыстардың жоспарлануы
1.2 Алаңды вертикаль тегістеу кезіндегі геодезиялық жұмыстар
1.3 Жер бетін нивелирлеу
1.4 Жер жұмыстарының көлемін есептеу
1.5 Құрылысты бөлудің жалпы принципі мен қажетті дәлділігі
1.6 Бөлу жұмыстарының жоба құжаттары
1.7 Құрылысты бөлу пунктері мен тірек торлары
1.8 Инженерлік құрылысты бөлудің негізгі элементтері мен әдістері.
1.9 Жер бетінде шеңберлі қисықтарды бөлу
1.10 Қазан шұңқырларды қазу кезінде геодезиялық жұмыстар
1.11 Іргетасты көтеру кезіндегі геодезиялық жұмыстар
1.12 Бастапқы горизонттың бөлу негізін құру
1.13 Құрылыстың остерін бөлу және бекіту
1.14 Негізгі бөлу жұмыстары
1.15 Құрылыс.монтаждау жұмыстарын орындаудың
дәлдігін геодезиялық тексеру
2 Өңдеу бөлімі
2.1 Геодезиялық түсірістердің нәтижелерін өңдеу
2.2 Құрылыс алаңындағы геодезиялық түсірістерде қолданылатын аспаптар
2.3 Түсіріс нәтижелерін AutoCAD бағдарламасында өңдеу
3 Еңбекті қорғау бөлімі
3.1 Еңбекті қорғау туралы заң
3.2 Өндірістік ғимараттардығы метеорологиялық жағдайлар.
3.3 Жарықтандыруға қойылатын санитарлы . гигиеналық талаптар.
3.4 Геодезиялық пункттерді орналасытру кезіндегі қауіпсіздік техникасы.
3.5 Көлік қозғалысы кезіндегі қауіпсіздік шаралары.
3.6 Геодезиялық өндірісте кездесетін шулар мен діріл.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Өнеркәсіптік кәсіпорындар белгілі өнімді өндіруді және шығаруды қамтамасыз ететін құрылыс кешені болып саналады. Оның құрамына кіретін өндірістік қызметті атқаратын құрылыстар өнеркәсіптік деп аталады. Оларға мыналар жатады: арнайы ғимараттар, оларда белгілі технологиялық процесс жүргізіледі, олармен байланысты энергетикалық, қуаттық және басқа да қондырғылардың ғимараттары; қоймалық бөлмелер, оның ішінде механикаландырылғандары; жерасты және жер үсті коммуникациялары және т.с.с. Өзінің көлемдік-орналасу және құрылымдық шешілуіне қарай өнеркәсіптік ғимараттар жоғары әр түрлілігімен ерекшеленеді, олар атқаратын қызметіне, технологиялық процестер операцияларының тізбектілігіне, жабдықтардың орналасуына және габариттеріне байланысты болады.
Өнеркәсіптер ғимараттар бір қабатты және көпқабатты, бірқалыпты және көпаралықты болып жобаланады. Бірқабатты ғимараттың негізгі құрылымдық қаңқалық элементтері бағаналар ғимараттың бойлық және көлденең бөлу өсьтері торына сәйкес орналасады. Бойлық өсьтері арасындағы қашықтық- аралық, ал көлденең өсьтеріндегісі- бағаналар адымы деп аталады. Бағаналар іргетасқа орнатылады. Бағаналардың бойлық байланысы стропила асты фермаларының және іргетастық мәткелер көмегімен, ал көлденең байланыс стропилалық фермалармен жүзеге асырылады. Жабулар және қабырғалар панельдерден салынып көтеріледі. Көпірлік кранның жабдығы үшін кран астындағы мәткелер тірек болып саналады.
Геодезия - жер туралы өте ежелгі ғылымдардың бірі. Адамзаттың бағзы заманда жер бетінде қашықтық пен ауданды өлшеудегі ашқан заңдылықтары геометрия мен геодезияның ғылым ретінде дүниеге келуіне негіз болды. Грек тілінен аударғанда геодезия сөз жерді бөлу деген мағынаны береді. Қазіргі заманғы геодезияның жерді бөлу мағынасы шеңберінен әлдеқайда шыққаны белгілі, яғни айтқанда бұл ғылым саласының қолданылмайтын жері жоқ. Біздің көріп тұрған, отырған, айналамызды қоршап тұрған барлық құрылыс зерзаттары геодезиялық жұмыстарды орындау нәтижесінде іске асқан.
Геодезия- жердің немесе оның жекелеген бөліктерінің пішіні мен көлемін, жерді карталар мен пландарға түсіру, сол сияқты адамның инженерлік қызметінің сан алуан міндеттерін атқару мақсатында жер бетін өлшеу әдістерін зерттейтін ғылым.
Өнеркәсіптер ғимараттар бір қабатты және көпқабатты, бірқалыпты және көпаралықты болып жобаланады. Бірқабатты ғимараттың негізгі құрылымдық қаңқалық элементтері бағаналар ғимараттың бойлық және көлденең бөлу өсьтері торына сәйкес орналасады. Бойлық өсьтері арасындағы қашықтық- аралық, ал көлденең өсьтеріндегісі- бағаналар адымы деп аталады. Бағаналар іргетасқа орнатылады. Бағаналардың бойлық байланысы стропила асты фермаларының және іргетастық мәткелер көмегімен, ал көлденең байланыс стропилалық фермалармен жүзеге асырылады. Жабулар және қабырғалар панельдерден салынып көтеріледі. Көпірлік кранның жабдығы үшін кран астындағы мәткелер тірек болып саналады.
Геодезия - жер туралы өте ежелгі ғылымдардың бірі. Адамзаттың бағзы заманда жер бетінде қашықтық пен ауданды өлшеудегі ашқан заңдылықтары геометрия мен геодезияның ғылым ретінде дүниеге келуіне негіз болды. Грек тілінен аударғанда геодезия сөз жерді бөлу деген мағынаны береді. Қазіргі заманғы геодезияның жерді бөлу мағынасы шеңберінен әлдеқайда шыққаны белгілі, яғни айтқанда бұл ғылым саласының қолданылмайтын жері жоқ. Біздің көріп тұрған, отырған, айналамызды қоршап тұрған барлық құрылыс зерзаттары геодезиялық жұмыстарды орындау нәтижесінде іске асқан.
Геодезия- жердің немесе оның жекелеген бөліктерінің пішіні мен көлемін, жерді карталар мен пландарға түсіру, сол сияқты адамның инженерлік қызметінің сан алуан міндеттерін атқару мақсатында жер бетін өлшеу әдістерін зерттейтін ғылым.
1.Қалыбеков Т. Геодезия мен топография негіздері. - Алматы: Ана тілі, 1993.-184 б.
2.Жаркимбаев Б.М., Қалыбеков Т., Рысбеков К.Б. Маркшейдерия при разработке месторождений нефти и газа. – Алматы: КазНТУ, 2005.- 56 б.
3.Гришичева Р.М. Основы геодезии.- М.: Недра, 1980.- 197 б.
4.Клюшин Е.Б., Киселев М.И., Михелев Д.Ш. и др. Инженерная геодезия.- М.: Высш. шк., 2001.– 464 б.
5. Под ред. Новака В.Е. Курс инженерной геодезии. - М.: Недра, 1989.– 430 б.
6.Федотов Г.А. Инженерная геодезия. – М.: Высш.шк., 2002. – 463 б.
7.Борщ-Компониец В.И. Геодезия. Маркшейдерское дело. – М.: Недра, 1989.- 512 б.
8. Федотов Г.А. Инженерная геодезия. - Москва.: Высшая школа, 2007.– 75б.
9.Уалыбеков.Т Геодезия және топография негіздері. - Алматы.: Ана тілі, 1993.– 83 б.
10. Зайцев А.К., Марфенко С.В., Михелев Д.Ш. и др. Геодезические методы исследования деформаций сооружений – М.: Недра, 1991. - 55 б.
11.Григоренко А.Г., Киселев М.И. Инженерная геодезия. Высш.шк., – М.: 1983.- 156б.
12. Карлсон А.А., Пик Л.И., Пономарев О.А. и др. Инженерно-геодезические работы для проектирования и строительства энергетических объектов. М.: Недра, 1986. – 89б.
13.http://www.georespect.ru/index.phpcommand/geodezist_stroy Геодезические работы в строительстве.
14.Маилян Л.Р. Геодезические работы при изысканиях и строительстве инженерных сооружений. – М.: Недра, 1983.– 55б.
15.Клюшин Е.Б., Михелев Д.Ш. Инженерная геодезия. – М.: Недра, 1990.– 187 б.
16.Левчук Г.П., Новак В.Е., Конусов В.Г. Прикладная геодезия. Основные методы и принципы инженерно-геодезических работ. – М.: Недра, 1981.- 213б.
17.Левчук Г.П., Новак В.Е., Лебедев Н.Н. Прикладная геодезия. 1986.– 132б.
18. Большаков В.Д., Васютинский И.Ю., Клюшин Е.Б. и др. Методы и приборы высокоточных геодезических измерений в строительстве – М.: Недра, 1976.– 65б.
19. Горбенко О.И., Скокова Р.Ф. Практикум по прикладной геодезии. Геодезическое обеспечение строительства и эксплуатации инженерных сооружений. – М.: Недра, 1993.– 17б.
20.http://www.work.dkcomp.kz/index.php?page=37&vi1=24688&tit;=СНиП РК 3.05-09-2002* каз.
21. Лебедев Н.Н. Курс инженерной геодезии. - М.: Недра, 1970.– 58б.
22. Под ред. В.Н. Ганьшина. Справочник по общестроительным работам. Геодезические работы в строительстве. - М.: Стройиздат, 1975.– 49б.
23.Лебедев Н.Н. Курс инженерной геодезии.- М.: Недра, 1974.– 324б.
24.Сундаков Я.А. Геодезические работы при возведении крупных промышленных сооружений и высотных зданий. М.: Недра, 1972.- 36б.
25.Ахметов А.,Ахметова. Г. Еңбек құқығы. – Алматы: «Нұр-пресс», 2005. –
405 бет.
26.Зубенко М. AutoCAD 2011 "урок 4" электронды cабақ.2010.– 150 бет.
27. Есполова З.А. Каменских Л.В. Компьютерлiк графика AutoCAD негізінде. ШҚМТУ. - Өскемен : [б. и.], 2010. - 154 б.
28. Мошнинова Г.Н. Компьютерная графика (лабораторный практикум по AutoCAD). СПб.БХВ-Петербург, 2002. – 87бет.
29.Рысбеков Қ.Б. Жерсеріктік навигациялық жүйелері: Оқу құралы. –Алматы: ҚазҰТУ, 2010. – 141 б. Алматы: ҚазҰТУ, 2010. – 215 б.
30.Нұрпейсова М.Б., Рысбеков Қ.Б. Геодезиялык аспаптар: Оқу құралы. –
Алматы: ҚазҰТУ, 2010. – 215 б.
31.Фельдман В.Д., Михелев Д.Ш. Основы инженерной геодезии. – М.: Высш.шк., 1998.- 82б.
2.Жаркимбаев Б.М., Қалыбеков Т., Рысбеков К.Б. Маркшейдерия при разработке месторождений нефти и газа. – Алматы: КазНТУ, 2005.- 56 б.
3.Гришичева Р.М. Основы геодезии.- М.: Недра, 1980.- 197 б.
4.Клюшин Е.Б., Киселев М.И., Михелев Д.Ш. и др. Инженерная геодезия.- М.: Высш. шк., 2001.– 464 б.
5. Под ред. Новака В.Е. Курс инженерной геодезии. - М.: Недра, 1989.– 430 б.
6.Федотов Г.А. Инженерная геодезия. – М.: Высш.шк., 2002. – 463 б.
7.Борщ-Компониец В.И. Геодезия. Маркшейдерское дело. – М.: Недра, 1989.- 512 б.
8. Федотов Г.А. Инженерная геодезия. - Москва.: Высшая школа, 2007.– 75б.
9.Уалыбеков.Т Геодезия және топография негіздері. - Алматы.: Ана тілі, 1993.– 83 б.
10. Зайцев А.К., Марфенко С.В., Михелев Д.Ш. и др. Геодезические методы исследования деформаций сооружений – М.: Недра, 1991. - 55 б.
11.Григоренко А.Г., Киселев М.И. Инженерная геодезия. Высш.шк., – М.: 1983.- 156б.
12. Карлсон А.А., Пик Л.И., Пономарев О.А. и др. Инженерно-геодезические работы для проектирования и строительства энергетических объектов. М.: Недра, 1986. – 89б.
13.http://www.georespect.ru/index.phpcommand/geodezist_stroy Геодезические работы в строительстве.
14.Маилян Л.Р. Геодезические работы при изысканиях и строительстве инженерных сооружений. – М.: Недра, 1983.– 55б.
15.Клюшин Е.Б., Михелев Д.Ш. Инженерная геодезия. – М.: Недра, 1990.– 187 б.
16.Левчук Г.П., Новак В.Е., Конусов В.Г. Прикладная геодезия. Основные методы и принципы инженерно-геодезических работ. – М.: Недра, 1981.- 213б.
17.Левчук Г.П., Новак В.Е., Лебедев Н.Н. Прикладная геодезия. 1986.– 132б.
18. Большаков В.Д., Васютинский И.Ю., Клюшин Е.Б. и др. Методы и приборы высокоточных геодезических измерений в строительстве – М.: Недра, 1976.– 65б.
19. Горбенко О.И., Скокова Р.Ф. Практикум по прикладной геодезии. Геодезическое обеспечение строительства и эксплуатации инженерных сооружений. – М.: Недра, 1993.– 17б.
20.http://www.work.dkcomp.kz/index.php?page=37&vi1=24688&tit;=СНиП РК 3.05-09-2002* каз.
21. Лебедев Н.Н. Курс инженерной геодезии. - М.: Недра, 1970.– 58б.
22. Под ред. В.Н. Ганьшина. Справочник по общестроительным работам. Геодезические работы в строительстве. - М.: Стройиздат, 1975.– 49б.
23.Лебедев Н.Н. Курс инженерной геодезии.- М.: Недра, 1974.– 324б.
24.Сундаков Я.А. Геодезические работы при возведении крупных промышленных сооружений и высотных зданий. М.: Недра, 1972.- 36б.
25.Ахметов А.,Ахметова. Г. Еңбек құқығы. – Алматы: «Нұр-пресс», 2005. –
405 бет.
26.Зубенко М. AutoCAD 2011 "урок 4" электронды cабақ.2010.– 150 бет.
27. Есполова З.А. Каменских Л.В. Компьютерлiк графика AutoCAD негізінде. ШҚМТУ. - Өскемен : [б. и.], 2010. - 154 б.
28. Мошнинова Г.Н. Компьютерная графика (лабораторный практикум по AutoCAD). СПб.БХВ-Петербург, 2002. – 87бет.
29.Рысбеков Қ.Б. Жерсеріктік навигациялық жүйелері: Оқу құралы. –Алматы: ҚазҰТУ, 2010. – 141 б. Алматы: ҚазҰТУ, 2010. – 215 б.
30.Нұрпейсова М.Б., Рысбеков Қ.Б. Геодезиялык аспаптар: Оқу құралы. –
Алматы: ҚазҰТУ, 2010. – 215 б.
31.Фельдман В.Д., Михелев Д.Ш. Основы инженерной геодезии. – М.: Высш.шк., 1998.- 82б.
Пән: Геология, Геофизика, Геодезия
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 76 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 76 бет
Таңдаулыға:
Кіріспе
Өнеркәсіптік кәсіпорындар белгілі өнімді өндіруді және шығаруды
қамтамасыз ететін құрылыс кешені болып саналады. Оның құрамына кіретін
өндірістік қызметті атқаратын құрылыстар өнеркәсіптік деп аталады. Оларға
мыналар жатады: арнайы ғимараттар, оларда белгілі технологиялық процесс
жүргізіледі, олармен байланысты энергетикалық, қуаттық және басқа да
қондырғылардың ғимараттары; қоймалық бөлмелер, оның ішінде
механикаландырылғандары; жерасты және жер үсті коммуникациялары және т.с.с.
Өзінің көлемдік-орналасу және құрылымдық шешілуіне қарай өнеркәсіптік
ғимараттар жоғары әр түрлілігімен ерекшеленеді, олар атқаратын қызметіне,
технологиялық процестер операцияларының тізбектілігіне, жабдықтардың
орналасуына және габариттеріне байланысты болады.
Өнеркәсіптер ғимараттар бір қабатты және көпқабатты, бірқалыпты және
көпаралықты болып жобаланады. Бірқабатты ғимараттың негізгі құрылымдық
қаңқалық элементтері бағаналар ғимараттың бойлық және көлденең бөлу өсьтері
торына сәйкес орналасады. Бойлық өсьтері арасындағы қашықтық- аралық, ал
көлденең өсьтеріндегісі- бағаналар адымы деп аталады. Бағаналар іргетасқа
орнатылады. Бағаналардың бойлық байланысы стропила асты фермаларының және
іргетастық мәткелер көмегімен, ал көлденең байланыс стропилалық
фермалармен жүзеге асырылады. Жабулар және қабырғалар панельдерден салынып
көтеріледі. Көпірлік кранның жабдығы үшін кран астындағы мәткелер тірек
болып саналады.
Геодезия - жер туралы өте ежелгі ғылымдардың бірі. Адамзаттың
бағзы заманда жер бетінде қашықтық пен ауданды өлшеудегі ашқан заңдылықтары
геометрия мен геодезияның ғылым ретінде дүниеге келуіне негіз болды. Грек
тілінен аударғанда геодезия сөз жерді бөлу деген мағынаны береді. Қазіргі
заманғы геодезияның жерді бөлу мағынасы шеңберінен әлдеқайда шыққаны
белгілі, яғни айтқанда бұл ғылым саласының қолданылмайтын жері жоқ. Біздің
көріп тұрған, отырған, айналамызды қоршап тұрған барлық құрылыс зерзаттары
геодезиялық жұмыстарды орындау нәтижесінде іске асқан.
Геодезия- жердің немесе оның жекелеген бөліктерінің пішіні мен
көлемін, жерді карталар мен пландарға түсіру, сол сияқты адамның инженерлік
қызметінің сан алуан міндеттерін атқару мақсатында жер бетін өлшеу
әдістерін зерттейтін ғылым.
1 Геодезия бөлімі
1.1 Инженерлік-геодезиялық жұмыстардың жоспарлануы
Үлкен құрылыс алаңдарындағы инженерлік-геодезиялық жұмыстарды жобалау
мен жоспарлау үшін алдымен құрылысқа қажетті ережелермен танысып алған жөн,
бұл ережелер құрылысты монтаждау жұмыстары кезінде үлкен рөл атқарады.
Үлкен өндіріс орындары мен кәсіпорындардың, биік объектілердің, өте
күрделі жоспарланған объектілердің, тұрғын үйлердің, қоғамдық және
әкімшілік ғимараттардың проектілерін ұйымдастыру өте жауаптылықты, әрі
білімділікті талап етеді. Осы аталған жобаларды ұйымдастыру технологиялық
жағынан құрылысты монтаждау жұмыстары барысында және де технологиялық
ерекшеліктерді геометриялық жағынан қамтамасыз ету барысында да маңызды рол
атқарады (1 – сурет ).
1 – сурет
Инженерлік-геодезиялық жұмыстарды ұйымдастыру, яғни құрылысты
жобалау барысында, құрылыстың белгіленген межеде бітуі немесе құрылыстың
уақытында салынып бітуі және де құрылыстың монтаждау жұмыстарының сапалы
жағдайда орындалуы яғни жобада белгіленгендей болып орындалуы үшін мынандай
талаптар қояды: алдымен геодезиялық жоспар құрылуы шарт, содан кейін
негізгі құрылысқа қажетті құжаттардың болуы керек, бұл айтылған құжаттар
мен жоспарлар геометриялық өлшеулер мен құрастыруларды техникалық дәлдікпен
қамтамасыз ету үшін қажет. Негізгі керекті геодезиялық жұмыстар – басты
және негізгі ғимараттар мен нысандардың құрылысын қадағалайды және
объектілердің кеңістіктегі геометриялық дәлдігін бақылайды.
Инженерлік-геодезиялық жұмыстарды бақылау және ескертпелер айту
құрылысты монтаждау жұмыстары кезінде үлкен рөл атқарады. Құрылыс
объектілеріндегі инженерлік-геодезиялық түсірістерді және жоспарларды
белгіленген межеде орындау құрылыстың сапасына тікелей әсер етеді және
инженерлік-геодезиялық құжаттарды уақытында жасақтау мен геометриялық
жобалаулар құрылыстың негізгі элементі болып табылады.[1]
Өте қиын және ірі объектілерді халық шаруашылығында және түрлі
құрылымдарда тиянақты ұйымдастыру үшін мына жағдайлар маңызды. Жедел түрде
инженерлік-геодезиялық жоспарды құрылысты монтаждау алаңдарында тиімді
пайдалану арқылы құрылыс алға басады және техникалық жағынан жедел
басқаруда маңызды рөл атқарады. Құрылысты монтаждау жұмыстарын білікті
кадрлар немесе мамандар олар инженерлер, техника мамандары және білікті
жұмысшылар қажет. Сонымен қатар түрлі құрылысқа қажетті приборлар, керекті
құрал – жабдықтар, транспорт құралдары, және де материалдардың болуы және
техникалық журналдардың болуы да құрылыстың жақсы бітуіне әсер етеді.[2]
1.2 Алаңды вертикаль тегістеу кезіндегі геодезиялық жұмыстар
Вертикаль тегістеу жобалары қала көшелері және жолдары,
автомобиль жолдары, аэродромдар, құрылыс және өнеркәсіп алаңы жобаларының
құрам бөлігіне кіреді.
Вертикаль тегістеудің негізгі мақсаты мынадай:
1) жер бетінің жауын-шашын және шаруашылық суын алаң
сыртына немесе жерасты канализация жүйесіне бұру;
2) қала көшелері мен алаңдарын, автомобиль жолдарын, аэродромдардың ұшу-
қону жолақтары бағытын және оларды бірқалыпты пайдалануды қамтамасыз
ететін жер бетін рауалы ылдилыққа келтіру;
3) инженерлік құрылыстарды орналастыру және олардың келешшекте қызмет
етуі қолайлы болу үшін жер бетін ұйымдастыру, жер бедерінің
ақаулығын анықтау және жою;
4) барлық жер үсті инженерлік құрылыстарын және жерасты
коммуникацияларын өзара үйлестіріп жобалау.
Вертикаль тегістеу жобасын жасау үшін топографиялық негіз ретінде әр
түрлі масштабтардағы топографиялық пландар жән жердің цифрлық модельдері
пайдаланылады. Жер бедерінің, жобаланатын объектінің сипатына және жобалау
кезеңіне байланысты топографиялық түсірулердің масштабтары 1:2000 – 1:200,
горизонтальдарың қима биіктігі 1-0.25м шегінде қабылданады.
Вертикаль тегістеу жобасының негізгі элементтеріне жер жұмыстарының
көлемін есептеу және грунтты жылжыту схемасын жасау жатады. Вертикаль
тегістеу жобасын жер бетіне көшіру кезінде мынадай геодезиялық жұмыстар
кешені орындалады:
1) құрылысты бастау алдындағы іздестірулер кезеңінде жасалынған пландық-
биіктік негіздеуінің барын тексеру және жойылғанын қалпына келтіру;
2) құрылыстың бөлу негізін жасау;
3) инженерлік құрылыстардың негізгі өсьтері мен элементтерін бөлу;
4) құрылыс машиналары мен механизмдердің жұмыстарын геодезиялық
бақылау;
5) орындалу түсірулерін жүргізу.
Қазіргі кезде құрылыс процесінде алаңдарды вертикаль тегістеу кезінде
жер жұмыстарын жүргізуді бақылау және құрылыс машиналары мен механизмдердің
жұмыстарын геодезиялық басқару үшін автоматтандырылған аспаптар мен жүйелер
пайдаланылады.[3]
1.3 Жер бетін нивелирлеу
Жер бетін нивелирлеуде масштабтары 1:500, 1:1000 және 1:2000
топографиялық түсірулер жергілікті жер бедері шамалы көрсетілгенде немесе
биіктік белгілерді анықтау дәлдігіне қойылатын талаптар жоғары болғанда
жүргізіледі. Осы нивелирлеуді гиодромелиорациялық жүйелерді жобалағанда,
мұнайды дайындайтын қондырғының алаңын тегістегенде, өнеркәсіптік және
азаматтық ғимараттарды салғанда, аумақты жайластырғанда және т.б.
пайдаланады.
Жер бетін нивелирлеу былайша жүргізіледі:
1) жер бедерінің айрықша сызықтары (суайрық және суағар) бойымен
көлденедіктерді пайдаланып жүрістер жүргізумен
2) жергілікті жердегі түсірілетін учаскеде тұтас торапты түзетін дұрыс
геометриялық фигураларды құрумен
3) жоғарыда аталған тәсілдердің үйлесуімен.
Бірінші тәсілде жер бедері планда горизонтальмен өте дәл және анық
бейнеленеді. Пикеттік нүктелерді негіздеп таңдау есебінен далалық және
камералдық жұмыстардың көлемі әжептәуір азаяды 2 – сурттегідей. Тәсіл
жергілікті жерде бедер пішіндері айқын көрініп тұрғанда қолданылады.
Екінші тәсіл көп ебекті қажет етеді және жер бедерін нашар бейнелейді.
Ос тәсіл жергілікті жерде бедер пішінін айыруға мүмкіндік болмағанда
қолданылады. Мысалы, тегіс жерде немесе тұтас ну бұтамен жабылған жерде.
2 – сурет Алаңды нивелирлеу.
Жер бетінде геометриялық фигураларды (торларды) құру жалпыдан
жекеге қарай принципімен жүргізіледі. Алдымен тордың (полигонның) сыртқы
контурын, содан соң қабрғалары 200-400м үлкен фигурадан тұратын торды,
осыдан кейін олардың әрқайсысын 1:2000 масштабта түсіру үшін қабырғалары
40м және 1:500 – 1:1000 масштабтарда түсіру үшін қабырғалары 20м ұсақ
торларға бөледі.[4]
Жер бетін нивелирлегенде параллель орналасқан жүрістер 1:2000
масштабтағы түсіру кезінде өзара 1000м сайын, ал 1:500 және 1:1000
масштабтардағы түсірулер кезінде 600м сайын қосқыштармен байланыстыралады.
Нивелирлік жүріс бағытына перпендикулярлік көлденеңдіктерді құрады.
Көлденеңдіктерде 1:2000 масштаб үшін нүктелерді (пикеттерді) бекітеді. Осы
нүктелерден басқа ылдидың бүгілген жерлерінде нүктелерді (плюстік нүктелер)
бекітеді.
Нивелирлік жүрістің және көлденеңдіктердің нүктелерін бөлумен қатар
рулетканың және эккердің көмегімен ситуацияны салынған аумақтағы
горизонталь түсіру сияқты түсіреді. Түсіру нәтижелерін абриске немесе
арнайы пикетаждық кітапшаға енгізеді.
Негізгі фигуралардың қабырғалары бойынша теодолиттік жүрісті және
техникалық нивелирлеу жүрісін жүргізеді. Осы жүрістер геодезиялық тірек
тораптары пункттеріне сүйенеді. Жүрістердегі үйлеспеушіліктер түсірулік
негіздеу талаптарына сәйкес болуы тиісті.
Қабырғалары 100 және 200м фигураларды әрқайсысын жеке нивелирлейді.
Нивелирді шамамен фигураның ортасына орнатады да оның төбелерінде және
плюстік нүктелерінде орнатылған рейканың қара жағынан есептеулер алады.
Есептеулерді фигуралардың схемасына жазады. Рейкалар бойынша есептеулердің
дұрыстығы іргелес станциялардағы аспап горизонттарының айырымын салыстыру
әдісімен тексеріледі
а1 – а2 =в1 – в2
(1.3.1)
мұндағы а1 және а2 – іргелес станциялардан фигураның бірінші
төбесіндегі есептеулер; в1 және в2 - іргелес станциялардан фигураның
екінші төбесіндегі есептеулер.
Қабырғалары 20м және 40м фигуралардың төбелерін нивелирлеу аралық
нүктелерді пайдаланып жүргізіледі. 1 – суретте тұтас сызықпен 1, 2 және 3
станциялары бар нивелирлік жүріс P п А-1-11-P п В көрсетілген. Пунктир
сызықпен аралық нүктелерге бағыттар көрсетілген.[4]
Жер бетін нивелирлеу материалдарын өңдеуді негізгі жүріс бойынша
нүктелердің координаталарын және биіктерін есептеуден бастайды.
Есептеулерді түсірулік негіздеуді жасаған кездегідей орындайды. Негізгі
полигонның нүктелерінің биіктігі қалған фигуралардың төбелерінің биіктігін
есептегенде тіректік ретінде пайдаланылады. Жер бетін нивелирлеу
жұмыстарын учаскенің топографиялық планын жасаумен аяқтайды. Жердің бетін
нивелирелу рельефі аз өзгермелі жерлерде, құрылыс салатын алаңның ірі
маштабы топографиялық планын алу үшін қолданылады. Жердің бетін ниверлеудің
екі әдісі бар: квадратпен және магистарльды.
Квадратпен ниверлеуді ашық жерлерде, рельефтің күрделілігіне
байланысты, теодолит пен лентаның көмегімен қабырғалары 10, 20, 30, 40 және
50м квадрат торларға бөлуден бастайды. Квадраттың төбелерін қазықпен
бекітеді. Квадрат торларды бөлумен қатар жердің ситуациясы түсіріледі.
Квадраттардың төбелерін ниверлеу құрылыс алаңына байланысты.
Кішігірім алаңдарды ниверлеу ниверді бір-ақ рет қойып,
жүргізіледі. Бұл жағдайда ниверді алаңның ортаысна қояды, оны жұмыс қалпына
әкеледі де, осы станциядан кезегімен квадраттың төбелеріне рейканы қойып,
оның қара жағымен санақ алады. (3 - сурет).
3 - сурет
Реперден квадраттардың бір төбесіне биіктікті беру үшін нивелирлеуді
ортаға қою әдісімен орындап, репер мен квадрат төбесіндегі орналасқан
рейкалардың екі жағынан санақтар алады. Содан кейін квадраттың төбесінің
биіктік мәнін есептеп анықтайды. Анықталған биіктік мәні мен сол нүктедегі
рейканың санағы арқылы аспаптың горизонты (АГ) есептеледі. АГ арқылы
квадраттың барлық төбелерінің биіктігі анықталады.
Құрылыс алаңы аумақты территорияны алып жатса, онда тұйық
нивелирлер жүйесі жүргізіледі. Бұл жағдайда кейбір квадраттың төбелері
байланыс нүктелері болады. Нивелирлеудің нәтижесінде байланыс нүктелерінің
биіктіктері, станциялардағы АГ және квадраттың төбелерінің барлық
биіктігіктері есептеледі.
Қабырғалары 100м квадрат торларында әр квадрат бөлек
нивелирленеді. Бұл жағдайда нивелирленеді. Бұл жаңдайда нивелир квадраттың
ортасына орналасады (4 - сурет).
Квадраттың төбелерінде орналасқан рейкалардан алынған санақтар
квадрат торының схемесына жазылады. Санақтардың тексеру – квадраттың қарама-
қарсы төбелеріндегі санақтардың қосындысының теңдігі, оның айырмашылығы 5мм-
ден аспауы керек. Содан кейін квадраттың қабырғалары арқылы өзара
биіктіктерді есептейді, сыртқы периметрі арқылы, сондай-ақ створмен олардың
мәндерін үйлестіреді де, квадраттың барлық төбелерінің биіктіктерін
есептейді.
4 – сурет
Квадраттардың биіктіктері анықталғаннан кейін жер бетінің
топографиялық планы жасалынады. Ол үшін квадраттың әр төбесінің метрдің
жүзден бір бөлігімен (0,01м) биіктік мәндері жазылып, абрис бойынша планға
ситуация түсіріледі және горизонталь жүргізіледі. Горизонтальдар
интерполяция әдісімен тағайындалған қима биіктігіне сәйкес бірдей биіктігі
бар нүктелерді бірыңғай қисық сызықтармен қосылып жасалынады. Магистральды
нивелирлеумен топографиялық планды жасау жоғары айтылған әдістермен
жүргізіледі.
Жердің бетінің табиғи жағдайы құрылыс жұмыстарын жүргізу үшін барлық
кездерде қолайлы бола бермейді, яғни, жер бетінің салынатын құрылыс түріне,
пайдалануына байланысты өзгертуге тура келеді. Осындай мақсатпен
жүргізілген жұмыстарды жер бетін тегістеу деп атаймыз. Көп жағдайда жер
бетін тегістеу жобасы құрылыстың бас жобасының құрамдас бөлігі болып
келеді. Жер бетінің түсіру жобасын жасаудың негізі болып 1:500-1:5000
масштабтағы топографиялық пландар саналады.
Егер салынатын құрылыс алаңы горизонталь жазықтықта тегістелген, оның
қазу-көму жұмыстары тепе-теңдікте болу шарты қойылса, онда жобалық алаңның
биіктігі шамасын былай өрнек арқылы анықталады:
(1.2.2)
мұндағы - тегістелетін аймақтың ең төменгі нүктесінің абсолюттік
биіктігі; - бір шаршыға қатысы бар төберелдің шартты биіктіктердің
қосындысы; , - екі және үш, төрт шаршыдағы ортақ төбелердің
шартты биіктіктерінің қосындысы; - шаршылар саны.[5]
Жобалық бет биіктіктері анықталғаннан кейін әрбір бұрыштың жұмыс
биіктіктерін анқытау қажет. Ол үшін мына өрнекті қолдану керек:
hжіНж-Ні
(1.3.2)
1.4 Жер жұмыстарының көлемін есептеу
Жолды жобалауда қажетті есептердің бірі – жер жұмыстарының
көлемін есептеу. Есептеудің нәтижелері арқылы жердің көлемін бөледі,
құрылысты ұйымдастыру жобасын жасайды және құрылыстың смета құнын
анықтайды.
Жол құрылыстында жер жұмыстарының көлемін анықтау көлденең профиль
әдісімен орындалады. Ол үшін трассаның пикеттік және полюстік нүктелерін
көлденең қимамен элементарлық призматоидтарға бөлінеді. Призматоидтық
көлемі Симпсон формуласы бойынша анықталады.
V11
(1.4.1)
Мұнда, - призматоидтың көлденең қимасының ауданы; -
призматоидтық ортасының (12) көлденең қимасының ауданы; 1- элементарлық
призматоидтық ұзындығы.
Егер -ны жұмыс биіктіктеріне сәйкес мен және
құламаның жатыс коэффициенті арқылы анықталатын көлденең қималардың
және шамасымен белгілесек, онда фомула былай болады:
0
(1.4.2)
(1.4.3) формуланы (1.4.4) формуласына салып, аяққа формуланы аламыз
V (1.4.3)
Үйінді мен ойықтың жиынтық көлемі осы элементар бөліктерінің қосындысы
болып табылады.
V
(1.4.4)
мұнда - қаралған жер төсемесімен шектелетін элементар
бөліктерінің саны; і – бөліктің нөмірі.
Егер көрші көлденеңдіктердің жұмыс биіктігінің айырымы 2м аспаса, ал
көлденең қималардың арасы 50м аспаса, онда (2.6) екінші мүшесі
ескерілмейді. Бұл жағдайда элементар бөліктің көлемі келесі формуламен
анықталады.[6]
V
(1.4.5)
1.5 Құрылысты бөлудің жалпы принципі мен қажетті дәлділігі
Инженерлік құрылысты бөлу немесе жобадан жерге шығару деп жердің
бетінде болашақ құрылыстың планы мен биіктігі бойынша орнын анықтау үшін
жасалатын годезиялық жұмыстардың кешенін айтады. Бөлу жұмыстары өзінің
орындалу мәні бойынша топографиялық түсірівске кері процесс болып табылады.
Топографиялық түсірісте ситуация мен рельефтің ерекше нүктелері жердің
бетінен планға түсіріледі, ал бөлу процесінде, керісінше, топографиялық
планда жобаланған құрылысты жердің бетіне шығарылады.
Жобадан жердің бетіне шығару бірнеше кезеңнен тұрады: 1) жердің бетіне
құрылыстың басты және негізгі өсін шығару; 2) басты және негізгі осьтерден
аралық (бойлық пен көлдеңнен) осьтерді толық бөлу; 3) монтаждық осьтерді
шығару және технологиялық құрылыстарды жобаға байланысты орналастыруын
тексеретін геодезиялық бақылау.
Бөлу жұмыстарына талап ететін дәлдіктер әр кезеңге байланысты өзгеріп
отырады: бірінші кезеңде бөлу жұмыстары төмен дәлдікпен жасалынады, қате
бірнеше сантиметрге дейін болады, кейінгі кехзеңдерде жерге шығару
жұмыстары өте дәлдікпен жасалынады, қате бірнеше сантиметрге дейін болады,
кейінгі кезеңдерде жерге шығару жұмыстары өте дәлдікпен жасалынады. [7]
1.6 Бөлу жұмыстарының жоба құжаттары
Жобадан жердің бетін инженерлік құрылысты шығару үшін келесі жоба
құжаттарының негізгі топтары қолданылады:
1) Бас және топографиялық пландардың масшатбтары 1:5000- 1:500, бұнда
құрылыстың пландық-биіктік қалпы, оның пішіні, мөлшері және бір-біріне
өзара орналасуы көрсетіледі.
2) Құрылыстың негізгі қималарының бойлық пен көлденең профильдері, бұнда
құрылыстың бөліктерінің жердің бетінен биіктікпен орналасуы
көрсетіледі.
3) Жобаланған инженерлік құрлысты салатын территорияны вертикаль
пландаудың (тегістеудің) планы.
4) Құрылыстың геодезиялық тірек торларының ведомостары мен схемалары.
5) Жұмыс сызбалары мен графиктер.
Инженерлік құрылысты жобадан жер бетіне шығару үшін істелетін
геодезиялық жұмыстардың алдыңда жобалық деректерді дайындайды. Бұл дайындық
кезінде жоба шамалары көрсетіледі және есептелінеді, сызбадан алынбаған
деректер өлшенеді. Бұлар бөлек журналға жазылынып, жоба сызбалары
жасалынады. Әр жұмысқа байланысты бөлек сызбасы жасалынады, ол инженерлік
құрылстың әр бөлігіндегі деректерді қамтиды.[8]
1.7 Құрылысты бөлу пунктері мен тірек торлары
Бөлудің пландық тірек торлары. Бұл торларды құр бөлетін инженерлік
құрлыстың пішіні мен мөлшеріне, орналасу жағдайына, бөлу жұмыстарының әдісі
мен дәлділігіне және негізгі пунктерді ыңғайлы орналасуына байланысты
болады. Пландық тірек торлары үшін мемлекеттік геодезиялық торлары мен
толықтыру торларының нүктелері, инженерлік ізденісте салынған геодезиялық
торлар мен құрылысқа байланысты жаңадан құрылған геодезиялық торлардың
нүктелері қолданылады. Құрылатын торлар үшбұрыш түрінде триангуляция мен
трилатерация торларымен, геодезиялық төртбұрышпен, квадратты және
тікбұрышты құрылыс торларымен, тұйық және ашық теодолиттік жүріспен,
параллактикалық полигонометриямен дамиды.
Бөлудің биіктік тетік торлары мемлекеттік геодезиялық торлардың
реперлері маркаларымен байланыстырылған ыңғайлы орналасқан реперлердің
қатарына тұрады.
Пландық-биіктік геодезиялық негізі мен басты бөлу өстері нүктелерінің
орнын анықтау және оларды бекіту процесі құрылысты бөлудің негізгі кезеңіне
жатады. Бұл кезең торларды бақылау актысын жасаумен аяқталады. Құрылысты
толық бөлу құрылысының жеке бөліктері мен элементтердің қосымша және
көлденең осьтерін бөлуден басталады.[9]
1.8 Инженерлік құрылысты бөлудің негізгі элементтері мен әдістері.
Құрылыстың жеке элементтерін бөлу жер бетінде жақсы бекітілген тірек
торларының нүктелері мен сызықтарынан немесе құрылыстың басты бөлу
өстерінен басталып орындалады. Инженрелік құрылысты салу кезінде бөлу
жұмыстарының негізгі элементтеріне жататындар: жоба горизонталь бұрышты
салу, жоба арақашықтықты салу, жерге жоба биіктігін шығару, жоба
еңістігінің сызығын шығару, жоба жазықтығын салу.
Жоба горизонталь бұрышты салу бөлу негіздері пунктернің арасындағы
белгілі бағыттан немесе белгілі құрылыстың өсінен жасалынады. Ол үшін
теодолитті шығаратын бұрыштың төбесінен, оны жұмыс қалпына әкеледі де,
горизонталь дөңгелектен санақ алады. Содан кейін алынған санаққа бұрышын
қосып, алидада бұрандасын босатып, теодолит дүрбісін қосылған санақтың
мәнімен бағыттайды. Аспаптан біршама қашықтықта дүрбінің көздеу өсінің
створымен жердің бетінде С нүктесін белгілейді (5 - сурет). Бұл дүрбінің
бірінші қалпы (ДС), Содан кейін дүрбінің екінші қалпымен (ДО) жоғарыда
айтылғандай салып, жер бетінде С нүктесін белгілейді. Салынатын жоба бұрышы
ретінде С мен М нүктелерінің ортасы С нүктесін белгілеп, оны қазықпен
бекітеді.
Жоба қашықтығын салудың жалпы жағдайы жер бетінде жоба қашықтығына
сәйкес көлбеу қашықтықты Д анықтау және бекіту болып табылады. Жерге
салынатын көлбеу сызықтың ұзындығы Д анықтау үшін берілген жоба ұзындығы d
мен сызықтың горизонтқа көлбеу бұрышы арқылы формуламен есептейді
D немесе D
(1.8.1)
бұнда - көлбеулік түзетпе.
5 – сурет
Есептелмеген ұзындықты D жердің бетімен берілген бағыт бойынша жарық
қашықтық өлшеуіш, лента немесе рулетка арқылы екі рет АВ мен АВ салады (6 -
сурет). Сол екеуінің ортасы В нүктесін жерде белгілеп, қазықпен бекітеді.
АВ сызығының ұзындығы D жоба қашықтығы болып табылады.
Егер жоба ұзындығын салу кезінде мүмкіндік салыстырмалы қате 1:2000-
нан аспаса, онда 1-қа дейінгі көлбеулікті көлбеуге байланысты түзетпе
ескерілмейді.
6 – сурет
Жоба биіктігін жерге шығару. Жоба биіктігін жерге шығару геометриялық
нивелирлеу әдісімен орындалады. Нивелирді жақын репер мен биіктікті
шығаратын жердің ортасына жуықтап қойып (7 - сурет), репердің үстіне
қойылған рейкадан а санағын алады. Содан кейін аспаптың горизонтын (АГ)
есептейді. АГHpеп+а. Есептелген АГ және Нж арқылы жоба санағын
есептейді, bжАГ-Нж. Осыдан кейін жоба биіктігі шығаратын нүктеде,
нивелирдің жіптік торының горизонталь сызығымен рейкадағы bж санағының мәні
сәйкес келгенше, рейканы вертикаль қозғалтады. Осы кезде рейка ұстаған адам
жоба биіктігін қазықпен белгілеп, оны бекітеді. [10]
7 – сурет
Жоба еңістігін жерге жығару теодолитпен немесе ниверлирмен
орындалады. Теодолитпен шығарғанда теодолитті жоба еңістігі шығарылатын
сызықтың басқы нүктелеріне қойып, дүрбіні сызықпен бағыттайды. Осыдан кейін
жоба еңістігін көлбеу бұрышқа айналдырады, іж ж. Алынған бұрышты
вертикаль дөңгелектің санағына салып, дүрбіні сол бұрышқа сәйкес деңгеймен
бекітеді. Аспаптың биіктігін рулеткамен өлшеп, оны рейкада белгілейді.
Содан кейін біртіндеп еңістік шығаратын сызықтың бойымен рейка қоятын
нүктелерді белгілейді (8 -сурет). Әр нүктеде жіптік тордың горизонталь
сызығы мен рейкадағы белгі сәйкес келгенше рейканы вертикаль қозғалтып,
рейка табанының деңгейімен қазық бекітеді. Қазықтың бойымен жіп тартады.
Тартылған жіптің бағыты жоба еңістігінің бағытымен сәйкес келеді.
Жоба жазықтығы шығару құрылыс кезінде терең шұңқырладың түбіне және
құрылыстың биік бөліктеріне биіктік бөлгенде, сондай-ақ горизонталь немесе
көлбеу алаңшыларды пландағанда жүргізіледі. Бұнда нивелир аспабы, рейка
және арнаулы кронштейнге ілінген ленталар арқылы орындалады.[11]
8 - сурет
1.9 Жер бетінде шеңберлі қисықтарды бөлу
Сызықтық құрылыстарды, дөңгелектенген құрылыстың элементтерін жердің
бетінде шеңберлі қисықтар арқылы бөлінеді. Қисықтарды бөлгенде алдымен бөлу
интервалдарын Іқ анықтайды.
9 - сурет
Ол шеңдерлі қисықтың радиусына байланысты. Егер R500 м болса,
онда Іқ20 м; R100-500 болса, Іқ10м; R100 м болса, онда
Іқ5 м.
Шеңберлі қисықты бөлудің бірнеше әдістері бар, соның ішінде практикада
қолданылатын әдістер: тікбұрышты координаталар әдісі; жалғасқан хордалар
әдісі; бұрыштар мен хордалар әдісі.
Тікбұрышты координаталар әдісі қисықтың басынан (ҚБ) басталып,
қисықтың ортасына (ҚО) дейін, сондан кейін қисықтың соңынан (ҚС) ҚО-ға
дейін жүргізіледі. Қисықтың ортасынан бұрылыс төбесінен (БТ) бисектриссаны
Б салу арқылы анықтайды. Бөлу лента мен рулеткалар арқылы орындалады. Бөлу
үшін трассасың ҚБ-БТ бөлігін Х осі деп, оған перпендикуляр сызық Ү осі
болады (9 – а,б сурет). Қисықтың радиусына байланысты интервалды таңдайды
және Хі, Үі есептейді (і1,2,...,n).
10 - сурет
Интервалға байланысты Y бұрышын есептейді Y (Іқ180) (R)
Сонда Х1 R У1 1R
(1.9.1)
Х2 R У1
2R (1.9.2)
Х3 R У3
2R (1.9.3)
2Х R У Х1, Х2...Х,У1У2,...,У
формуласымен есептеледі Ү1, Ү2,...Ү немесе арнаулы таблицада алады(10
– сурет).
Тікбұрышты координаталармен бөлу әдісі қалған әдістерге қарағанда
дәлді әдіске жатады, ол ашық жерлерде қолданылады.
Жалғасқан хордалар әдісі. Бұл әдіс қысылың жерлерде, яғни айтқанда БТ-
не дейін өлшеу қиын болған жағдайда қолданылады. Бөлу рулетка мен ленталар
арқылы жүргізіледі.
Бөлудің алдында берілген интервал мен қисықтың радиусы арқылы екі
кесіндіні формуламен есептейді
а; b0
(1.9.4)
Бөлу алдымен ҚБ-нан ҚО дейін, содан кейін ҚС-нан ҚО-на дейін
жұргізіледі. Бөлу келесі ретпен орындалады (12 -сурет).
1) Іқ интервалын ҚБ-БТ бағытымен салып, В нүктесімен белгілейді.
2) В-ден ҚБ-БТ сызығына L түсіріп, рулеткамен а кесіндісін салып, В
нүктесін қазықпен бекітеді, бұл бірінші бөлу нүктесі.
3) Лентаның ноль штрихын ҚБ-қа қойып, В нүктесін басып, лентаны созады.
4) Созылған лента бойымен В нүктесінен бастап Іқ-ны салып, С нүктесіне
шпилька бекітіп, сол нүктені түсіріп, b кесіндісін салады.
5) Лентаның ноль штрихын В нүктесіне қойып, С нүктесін басып лентаны әрі
қарай созады. Созылған лентаның бойымен С нүктесінен Іқ-ны салып, Д
нүктесін шпилькамен бекітіп, сл нүктеден L түсіріп, соған b
кесіндісін салып, D нүктесін бекітеді. Бұл 3-ші бөлу нүктесі және т.т.
ҚО-на дейін жалғасады (11 – сурет).
11 - сурет
ҚС-нан ҚО-на дейін бөлу жоғарығы көрсетілген ретпен өтеді. Бөлудің
басында тек а кесіндісі салынады, қалған интервалдарда b кесіндісі саналып
отырады.
Бұрыш және хорда әдісі. Қисықты бөлу теодолит аспабымен орындалады.
Бөлу ҚБ-нан ҚС-на дейін жүргізіледі. Бөлудің алдында қисықтың радиусы мен
таңдалған интервал арқылы бөлетін бұрыштың мәнін анықтайды.
2 Іқ 2 Бөлу келесі ретпен оррындалады (12 - сурет).
1) Теодолитті ҚБ-на қойып, лимбанды нөлімен БТ-не бағыттайды.
2) Алидаданы босатып, 2 бұрышымен дүрбінді қояды. Осы көздеу бағыты
бойынша лентамен Іқ салып, А нүктесін қазықпен бекітеді.
Дүрбіні 2 бұрышымен бағыттап, лентаның ноль штрихын А нүктесіне
қойып, Іқ интервалын кездесу сәулесінің қадамен қилысқанға дейін салып,
қилысқан жерде В нүктесін қазықпен бекітеді.
12 - сурет
Әрі қарай былай 2,2,..., 2 алидадамен орналастырып,
С,Д және т.б. нүктелерді қазықпен бекітеді. Бұл әдістің кемшілігі қисықтың
бойында анықтайтын нүктелер көп болған сайын, анықтау қателері өседі.[12]
1.10 Қазан шұңқырларды қазу кезінде геодезиялық жұмыстар
Құрылыстың осы кезеңіндегі геодезистік атқаратын қызметі бөлу
сызбасына сәйкес негізгі остермен қазан шұңқырлардың контурын бөлу. Ол үшін
қоршауда белгіленген негізг остердің бойымен құрастырушы сымдар тартады,
олардың қиылысқан жерлерінен салмақты зат іліген жіп түсіреді. Тиген жеріне
қазықша қағылады. Қазан шұңқырдың жоғарғы жиегін анықтау үшін оның төменгі
контурынан остерге перпендикуляр d шамасын өлшеп салады. Бұл шама мына
өрнектеп есептелінеді:
(1.10.1)
мұнда Н құрылыс реперінің биіктігі; Н қазан шұңқырдың табандарының
жобалық биіктігі; - қазан шұңқырдың беткейінің көлбеулік
коэффициенті; - құрылыс реперінің қазан шұңқырдың табанының ернеуіне
дейінгі горизонталь арақашықтық, і – еңістік, оның анықтау формуласы
і
(1.10.2)
1 - құрылыстың сыртқы контурынан құрылыс реперіне дейінгі арақашықтық,
Н құрылыстың сыртқы контурының жерінің биіктігі.
Қазаншұңқырды қазбай тұрып, сол алаңды көлденең және бойлық остердің
қилысқан нұктелеріне рейканы қойып, ниверилеу жасайды. Қазылатын
шұңқырлардың тереңдігі 2м араласа, нивелирлеу сыртқы ернеуі арқылы
жүргізіледі. Ал егер үлкен тереңдік болған кезде оның табанына репер
орналастырылып, оған құрылыс алаңының негізгі нивелирлік торының биіктігін
береді. Ол үшін шұңқырдың сыртқы жағасына орналастырылған кранштейнге (13 -
сурет) болат рулетканы іліп, екінші ұшына 10кг жүк байлап төменге түсіреді.
13 - сурет
Жүкті ішінде сұйық зат құйылған шелекке түсіреді, оның себебі
рулетканың қозғалысын тоқтату үшін қолданылады. Жұмысты орындау екі
нивелирдың көмегімен жоғарыдан және төменнен бірден нивелирлік рейкадан
есеп алу арқылы орындалады. Шұңқыр табанындағы репердің биіктігі мына өрнек
арқылы есептелінеді:
(1.10.3)
Қазу жұмысы барысындағы қадағалаудың нәтижесінде жобалық тереңдікке
10-20см жетпей қазуды тоқтатады. Қазылмай қалған топырақ іргетасы қоярдың
алдында ғана қазылып алынады. Жобалық биіктікке дейін біткен соң, шұңқыр
табанында іргетастың контурын қайта бөледі. Түсіру нәтижелері арқылы
қазаншұңқырдың орындалып біткен жұмыстарының схемасы жасалады.[13]
1.11 Іргетасты көтеру кезіндегі геодезиялық жұмыстар
Іргетастың пландық және биіктік жағдайын бөлу жұмыстары құрылsстың
нөлдік цикл кезіндегі геодезиялық қызмет көрсетудің ең жауапты кезеңдерінің
бірі болып табылады. Іргетастың дұрыс орналастырылуы оның бөліктерінің
жобаға сәйкес болуы ғимараттың орнықтылығын және оның толық құрылымының
салынуы тығыз байланысты. Геодезиялық қызметтің құрамының дәлдігі салынатын
іргетастың типімен анықталады. Іргетастық блоктарды құрастыру алдында
олардың әрбір жеке бөліктерінде іргетас осінің орнып сызып немесе керітіп
белгілейді. Блоктарды бойлық остің бойымен салу үшін шеткі блоктардың
белгісінен сым тартады. Сол сымның көлденең оспен қиылысқан жерінен сымға
ілінген салмақты зат түсіріліп сол жер белгіленеді. Қазан шұңқыр табаны
арқылы бұрыштық блоктарды жылжытып, белгілердің оспен қиылысу орнын
анықтайды.
Шетінде орналасқан блоктардың бұрыштары арқылы сым тартып, оның
бойымен аралық блоктарды орналастырады. Блоктардың бір деңгейінде
орналасуын геометриялық нивелирлеу арқылы тексереді. Содан кейін көлденең
остің бойымен сым тартып, сол бағыттағы блоктарды орналастырады.
Егер құрылыс ұзындығы 50 м-ден асатын болса, блоктың остерін бөлуді
теодолитпен орындайды. Ол үшін негізгі остің жиегіндегі тұстық белгісіне
дүрбіні бағыттайды. Сол кезде дүрбінің жіп торының вертикаль сызығы остік
белгімен бірге беттескенше блокты жылжытады. Блоктардың бірінші қатарының
тегістігі нивелирмен тексеріледі.[14]
1.12 Бастапқы горизонттың бөлу негізін құру
Құрылыстың жобаланған жағдайында салу үшін бастапқы горизонтта
тіректік бөлу торы қажет. Құрылысты салу барысында тіректік тордың пунктері
құрастыру горизонтының тіректік алаңынанда жобаланылады. Бастапқы
горизонттық тірек торын салу тұстық белгілерден негізгі остердің орнына
құрылыс цоколының сыртқы және ішкі жиегіне көшіру арқылы орындалады.
Орналасу орнын теодолитпен анықтап, кертпемен және бояумен белгілейді.
Остердің орналасу дұрыстығын тексеру үшін остік кертпелердің аралығын
лентамен өлшейді.
Жақын орналасқан реперден құрылыстың цоколына бірінші қабаттың
табанының жобалық биіктігі беріледі. Бұл биіктікті нөлдік биіктік деп
атайды, осы биіктіктерін беру орындалады. Іргетастың үстіндегі қабырғасының
төменгі бөлігіндегі негізгі остердің белгісінен теодолитпен және лентамен
бастапқы горизонт үстіне пландық бөлу торын алдын-ала салады, оны базалық
тор деп атайды. Олардың орындарын бояумен белгілейді.[15]
1.13 Құрылыстың остерін бөлу және бекіту
Құрылыс процесінде осьтерді бекіту және қолдануды ыңғайландыру үшін,
оларды қоршауға көтереді. Қоршаулар жер бетінен 400 – 600мм биіктікте
бағаналарға горизонталь бекітілген тақтайлар болып табылады. Сонымен қатар
металл қоршауларды да қолданады. Ағаш қоршаулардағы осьтерді шегемен
бекітеді. Қоршаудың екі түрі белгілі:
1) Тұтас қоршау. Бұл қоршауды қатаң түрде негізгі осьтерге параллель
орналастырады, ол осьтер ғимараттың контурын құрады және қашықтықтан,
құрылыс процесінде оның орналасуының өзгермеуін қамтамасыз етеді.
Тұтас қоршаулар - аралық осьтерді бөлу үшін жарма бойымен
жобалық қашықтықтарды бөлу үшін тура сызықты, ал сол қашықтықтардың
еңістігі үшін түзетулер енгізусіз бөлу үшін горизонталь болу керек.
Тұтас қоршауды оның үлкен және ыңғайсыз болуына байланысты
салыстырмалы түрде сирек қолданады. Сонымен қатар,ол құрылыс алаңында
жұмысты дұрыс ұйымдастыруға кедергі келтіреді.
2) Жармалық қоршаулар. Бұл қоршау қазіргі кезде құрылыс алаңында жұмыс
ұйымдастыруда тиімдірек болып келеді. Ол ғимарат контурынан еріксіз
қашықтықта осьтерді бекіткен жерде ғана орнатылады.
Қоршаудан басқа, жерге көшірілетін осьтерді тұрақты және уақытша
белгілермен бекітеді. Тұрақты белгілермен әдетте бас және негізгі осьтерді
бекітеді. Осьтерді тұрақты белгілермен бекіту орындарын - бас жоспарда көп
уақыт бойы сақталу және құрылыс - жинау жұмыстарын жүргізуді кедергісіз
қамтамасыздандыру есебімен таңдалады. Бұл орындар өлшеулер жүргізуге,
геодезиялық аспаптарды орнатуға ыңғайлы болу керек. Белгілерді уақытша
ғимараттар орналасқан жерлерге орнатады.
Тұрақты белгілердің құрылымы әр түрлі болуы мүмкін. Көбінесе осьтерді
бекіту үшін грунттық тұрақты белгілерді қолданады. Ол белгілер ретінде,
металл құбырлар мен рельстердің қалдықтары. Олардың төменгі жағына бетонды
монолитке бекіту үшін металл якорлерді пісіру қажет. Ал белгілердің
жоғарғы жағына осьтер бекітілген нүктелердің орнын керт көмегімен
белгілеген квадрат металл пластинаны пісіреді. Реперлік трубалар немесе
рельстерді скважинада орналастырады, ол скважина грунттық тоңнан жарты
метрге төмен тереңдікте бұрғылайды. Белгіні орнатқан соң скважинаны
бетондайды. Осьтерді бекіту грунттық белгілерді ағаш немесе металл қоршау
квадрат немесе үшбұрыш түрінде жасалады (1,5-2,0м). Тұрақты белгілер
ретінде бетондалған ағаш бағаналарды қолданады.
Уақытша белгілер ретінде ағаш қазықтар, металл қадалық пен түтіктер
қолданылады. Құрылыс реперлерінің белгілері мемлекеттік немесе қалалық
нивелирлік торлардан анықталады.
Бөлу сызбасында құрылыс торының бір бөлігі көрсетліген (№11, 12, 21,
22 пунктер). Осы пунктер арқылы жердің бетінде тік төрт бұрышты құрылыстың
негізгі остерін І-ІІ-ІІІ-ІV салу керек. Ол үшін 11 пункте теодолитті
орналастырып, дүрбіні 12 бунктке бағыттап, есептелініп анықталған І
нүктенің м өлшеп, уақытша К нүктесін белгілейді.[13]
Енді теодолитті белгіленген К нүктесіне орналастырып, вертикаль
дөңгелектің екі жағдайында (ДС, ДО) тік бұрышты салады. Сол
перпендикулярдың бойымен 22м өлшеп салып, 1 нүктесінің орнын табады да
уақытша белгімен бекітеді. К-1 бағытында құрылыстың жобалық ( 48)
салып, ІІ нүктесінің орнын анықтайды. ІІІ пен IV нүктелердің орындарын
осылайша анықталады. Остердің бөлінуінің дұрыстығын №21және 22 пункттеріне
байланыстыру арқылы және І-ІІІ, ІІ-ІV диагоналдарымен қосып, остердің тік
бұрышпен қиылысуы тексереді (14 – сурет ). Одан кейін толық бөлу жұмыстарын
жүргізу үшін құрылыстың контурының сыртынан 4-5м жерде ағаш тақталардан
қоршау жасайды. Теодолиттің көмегімен негізгі остердің орындарын қоршау
тақтайда барлық жағынан бояумен немесе шегемен белгілейді. Негізгі остерді
белгілеп біткеннен кейін аралық қосалқы остердің орындарын жобадағы
көрсетілген шамамен толық бөліп шығады. Секция аралық остердің орындары
шегімен белгіленіп, бояумен номерлері жазылып қойылады.[16]
14 - сурет
1.14 Негізгі бөлу жұмыстары
Негізгі жұмыс болып жерге бас және негізгі осьтерді көшіру бойынша
геодезиялық жұмыстар табылады. Мұның себебі, сол осьтер ғимараттар мен
құрылыс объектілерінің сол жердегі орналасу орнын анықтайды.Ғимараттың түрі
және жұмыстарды жүргізу жағдайларына байланыссыз, бас және негізгі осьтерді
бөлудің принциптері бар. Ең алдымен, жергілікті жерде алғашқы бөлу жүйесін
құру керек. Мысалы, бөлу негіздерінің пункттері, салуды реттеудің
бекітілген сызықтары, ғимараттар мен күрделі құрылыстардың бұрыштары.
Жобаны аналитикалық дайындаудың жобасы немесе сызбада бастапқы бөлу
негіздерінің нүктелеріне көшірілетін осьтердің байлануы берілуі керек. Егер
олар әр түрлі болса, онда бір жүйеден екінші жүйеге ауыстыру келесі
формуламен жүргізіледі:
(1.14.1)
(1.14.2)
Бұл жердегі және - түрлі жазық тікбұрышты жүйедегі i
нүктесінің координаталары; мен - x, y осьтері бар жүйедегі
, осьтері жаңа жүйенің басы; - бір жүйенің екіншісіне
байланысты бұрылу бұрышы.
Алаңда құрылыс торы бар, геометриясы жөнінен салыстырмалы жеңіл
ғимараттардың әдетте негізгі осьтерін тікбұрышты координаталар әдісімен
шығарады.
Жақын орналасқан 17 және 18 тор пункттерінің абцисса және ордината
өсімшелері арқылы А1 және А11нүктелерінің орналасу орындарын анықтау.
Және соған ұқсас 10 және 11 пункттер көмегімен Е1 және Е11
нүктелерінің орналасуын табады. Белгіленген нүктелерді бекіткен соң, әр
қайсы нүктеге теодолитті қойып осьтердің перпендикуляр болуын тексереді.
15 - сурет. Құрылыстың тор пункттерінен ғимараттың
негізгі
осьтерін бөлу сұлбасы.
Осы негізгі осьтердің өзара перпендикулярлығы, оларды бөлу үшін
қойылған талаптарының бірі. Осы осьтердің қиғаш болуы, болашақта ғимараттың
басқа да осьтерінің қиғаштығына әкеліп соғады. Полигонометриялық және
теодолиттік жүрістердің нүктелерінен, азаматтық ғимараттардың негізгі
осьтерін бөлу жұмыстары, көбінесе полярлық координаталар, бұрыштық және
сызықтық кертпе, жарма - сызықтық әдістермен жүргізіледі.
17 – сурет. Полигонометриялық және теодолиттік жүріс
нүктелерінен ғимараттың негізгі осьтерін
бөлу сұлбасы.
Полярлық бұрыш пен ара қашықтықтарды белгілеу жолымен V теодолиттік
жүріс нүктелері арқылы А1 осьтерінің қиылысу нүктелері шығарылады. Соған
сәйкес VI теодолиттік жүрістен А10 және В10 нүктелері табылады.
Осы келтірілген мысал бойынша теодолиттік жүрісте көмекші V + 49,87
нүктесін белгілейміз, сол нүктеде полярлық бұрыш және полярлық
ара қашықтықты өлшейді.
Алынған мәндер бойынша А10 нүктесінің координаталарын есептейді және
оларды жобалық координаталармен салыстырады. Осындай есептеулерді
ғимараттың қиылысу осьтерінің кемінде үш нүктесінде жүргізіледі. Егер
жергілікті жерде құрылыстың реттеу сызықтарының орналасуын анықтайтын
пункттер бекітілген болса, онда оларды бөлу теодолиттік және
полигонометриялық жүрістердің нүктелері көмегімен жүргізіледі.
Салыстырмалы сызылған сызықты жер бетіне шығару(көшіру) - бөлу
жұмыстарының практикасында жиі кездесетін жағдай. Сол сызық - сызықтық
құрылыстың негізгі осі ( көпір, аэропорттың ұшу алаңы және т.б.) құрылыс
торын құру үшін бастапқы бағыт пен алдыдағы бөлу жұмыстарының базисі болып
табылады. Бұл бөлу түріне көбінесе полярлық әдісті қолданады, сонымен қатар
кейде бұрыштық және сызықтық кертпе әдістері қолданылады.
Мысалға А – В сызықтық құрылысының жер бетіне көшіру жұмысын алайық. А
нүктесі жақын орналасқан геодезиялық негізделу пункттерінен полярлық
әдіспен шығарылады, ал В нүктесі - тура бұрыштық кертпе әдісімен сызылады.
Егер А және В нүктелерінің арасында тура көрініс болмаса, онда аралық
нүктелерді белгілейді, ол мысалға С нүктесі болсын. Егер жоғарыда
айтылғандай, геодезиялық негіз пункттері жақын жерде орналасса, онда С
нүктесі полярлық немесе бұрыштық кертпе әдістерімен табылады. Сонымен
қатар, АВ жармасындағы С нүктесінің орнын басқа да әдіспен табуға болады.
Алғашқыда оның жармадағы орнын жуықтатып алады. Сосын сол нүктеде
теодолиттің көмегімен бұрышын өлшейді. С нүктесі орнатылатын А-В
жармасының қателігінің мөлшері q келесі формуламен есептеледі
(1.14.3)
бұл жердегі мен - С нүктесінен А және В нүктелеріне дейінгі
сәйкес қашықтықтар. және ара қашықтықтарын жуықтатып өлшейді,
мысалы бас жоспар бойынша. Бақылау үшін бұрышын қайтып
өлшейді.Бөлшектеп бөлу үшін ғимараттың негізгі және бас осьтері үлкен роль
атқарады. Бөлшектеп бөлу сұлбасы - ғимараттың түрі мен оның компановкасы,
бөлу жұмыстарын жасау жағдайлары мен қабылданған бөлу әдісіне байланысты
болып келеді.
Бөлшектеп бөлу сызбаларының көптеген түрлерінен азаматтық және
өндірістік ғимараттарға лайық типтік сызбаны бөлуге болады. Ол - аралық
және бас немесе негізгі осьтердің қиылысу нүктелерінің орналасуын анықтау
болып табылады. Бөлуді әдетте, жарма - сызықтық әдіспен орындайды.
Мысалы, жер бетіне А-А, В-В,1-1 және 8-8 негізгі осьтері шығарылған
және бекітілген. 2...7 осьтерінің А-А және В-В жармаларын береді. А1 және
В1 нүктелерінен соған қатысты жармалар бойына 6,00; 12,00м және т.б. жоба
ара қашықтықтарды белгілейді. Солай В1 нүктесінің орнын 1-1 осінің
көмегімен анықтайды. Аралық осьтердің жармалары жобаланған жерге шығарады
және бекітеді.Осьтерді бөлу бойынша орындалатын жұмыстар бойынша арнайы акт
құрастырылады жіне оған қосымша орындалатын бөлу мен осьтерді бекіту
сызбасы көрсетіледі.[17]
18-сурет
Осьтерді бөлшектеп бөлу сұлбасы.
1- ғимараттағы түсті
боялаулар. 2-жармалық белгілер.
1.15 Құрылыс-монтаждау жұмыстарын орындаудың
дәлдігін геодезиялық тексеру
Құрылыс-монтаждау жұмыстарын геодезиялық тексеруді құрылысты
жүргізетін ұйым нивелирдің, теодолиттің, лазерлік нивелир мен теодолиттің
және көздеуіштің көмегімен жүргізеді.
Құрылыс жұмыстарын көздеуіштің көмегімен тексергенде жобалық
биіктіктерде қағылған А және В нүктелерінде екі көздеуіштерді орнатады да
жылжытып қойып отырады. Екі тірек нүктесін қосатын тексеру көздерінің
төмендеуі немесе жоғарылауы шамасы бойынша құрылыс-монтаждау жұмыстарының
жобаға сәйкестігін біледі және олардың сапасын бағалайды.
Құрылыс-монтаждау жұмыстарының орындалу дәлдігін тексеру үшін
жоғарыдағыға ұқсас етіп геодезиялық оптикалық немесе лазерлік аспаптарды
пайдаланып сапасын бағалайды. Ол үшін аспапты жер бетіне шығарылған А
нүктесіне орнатады да аспаптың биіктігін і өлшейді және оны екінші жобалық
нүктеде В орнатылған рейкада аспаптың биіктігіне тең есептеуді көздеп
бағдарлайды. Сонан соң аяқталған құрылыстың тексерілетін учаскесінің
қажетті нүктелерінде рейканы орнатады да құрылыс бетінің жобалық орынмен
салыстырғандағы нақтылы ауытқуларын анықтайды.
Құрылыс беттерін тұрғызғанда, мысалы, вертикаль тегістеуде немесе
конструкцияларды және элементтерді берілген жобалық жазықтықпен салыстырып
монтаждауда, көздеуіштің немесе геодезиялық аспаптың лазерлік жазықтығын
жобалық жазықтыққа параллель орнатады да құрылыс-монтаждау жұмыстарының
дәлдігін және сапасын аспаптың биіктігін ескеріп жобалық беттен нақтылы
ауытқуын бағалайды. Конструкциялардың, элементтердің және құрылыс беттері
орындарының жобалық орындарынан ауытқуы белгіленген шамадан артық болғанда
құрылыс-монтаждау жұмыстардың қажетті дәлдігін және сапасын қамтамасыз
етумен байланысты қосымша жұмыстар жүргізіледі. Геодезиялық бақылауды –
құрылыс ұйымы жүзеге асырады. Бақылау әдетте геодезиялық аспаптар (нивелир,
теодолит, лазерлі нивелир) көмегімен іске асырылады.Құрылыс жұмыстары
дәлдігін бақылау негізінде нысаналау аспабы көмегімен олардың екеуін А және
В нүктелерінде орнатады, ал үшіншісін аяқталған құрылыс ауданының жер
бедері бойынша жармада орналастырылады. Ұқсас тәсілмен дәлдікті бақылайды
және геодезиялық, оптикалық немесе лазерлік аспаптар көмегімен орындалған
құрылыс-монтаждау жұмыстарының орындалу сапасын бағалайды. Бұл үшін аспапты
жер бетіне шығарылған А нүктесінің үстінен орнатады, аспап биіктігін і
өлшейді және аспапты рейкаға нысаналайды, сондай-ақ құрылыс бедерінің
ылдилығын анықтаймыз.
Құрылыс бедерін салу кезінде немесе берілген проект жазықтығына сәйкес
элементтер мен конструкцияны монтаждау кезінде геодезиялық аспаптың
визирлік және лазерлік жазықтығын проектілікке параллель орнатады және
осылай аспап биіктігін есептей отырып проектілік бедерден алынған ылдилық
бойынша құрылыс-монтаждау жұмысының сапасы мен дәлдігін бағалайды.[18]
2 Өңдеу бөлімі
2.1 Геодезиялық түсірістердің нәтижелерін өңдеу
Тахеометрлік түсіріс. Тахеометриялық түcipicтe түсiрiлетiн нүктеде
тұpғaн рейканы аспаптың дүрбiсiмен бiр рет нысаналау арқылы осы нүктенің
координаталарын, яғни бағытын, ара қашықтығын және салыстырмалы биiктiгiн
анықтайды. Демек, тахеометриялық түсірістің мәні аспаптың нысаналау осінің
бiр жағдайында вертикаль бұрышты ν, горизонталь бұрышты β және рейкадан
қашықтық өлшеуiш жiптерiнiң аралығындағы бөлiктер санын есептеуден тұрады;
осы мәлiметтер арқылы нүктенің кеңiстiктегi координаталарын есептеп
шығарады. Тахеометриялық түcipicтe жергiлiктi жердiң топографиялық планы
түсiрiлетiн нүктелердiң барлық үш координаталарын есептеп шығаруға
мүмкiндiк беретiн мәлiметтердi жинайтын далалық жұмыстар мен планды сызу
және есептеп шығарулардан тұратын ғылыми өңдеу жұмыстары натижесiнде
жасалынады. Тахеометриялық түcipicтi тахеометрлермен немесе теодолиттермен
атқарады.
Тахеометрлер болмаған кезде тахеометриялық түcipicтi теодолит пен
рейканың көмегімен жүргiзуге болады. Мұндай жағдайда әрбiр пикеттiк нүктеге
дейiнгi көлбеу ара қашықтықты жiптi қашықтық өлшеуiшпен горизонталь және
вертикаль бұрыштарды өлшейдi. Салыстырмалы биiктiктi тригонометриялық
нивелирлеумен анықтайды.[20]
В нүктесінің А нүктесімен салыстырғандағы салыстырмалы биiктiгiн (h)
анықтау керек болсын делiк Ол үшін А нүктесінe теодолиттi орнатады да, ал
В нүктесінe рейканы қояды. Аспаптың биiктiгiн (i) рулетка мен және сызықтың
ұзындығын
АВ лента мен немесе қашықтық өлшеуiшпен өлшейдi. Теодолиттiң вертикаль
дөңгелектің көмегімен дүрбiнiң нысаналау оciн рейканың қандай да бiр
нүктeciнe бағыттағандағы көлбеулiк бұрышын анықтайды. Осы нүктеден рейканың
тақасына дейiнгi қашықтық (υ) нысаналау биiктiгi деп аталады.
Бiрақ h=h1+i- υ
( 2.1.1)
hl=dtgv
( 2.1.2)
ендеше
h=dtgv+i- υ
( 2.1.3)
Егер рейкаға аспаптың биiктiгiн (i) белгiлеп, осы нүктесi дүрбiмен
нысаналаса, яғни i= υ тең деп алынса, онда салыстырмалы биiктiктi бұлай
анықтауға болады:
h=dtgv.
( 2.1.4)
( 2.1.2) немесе ( 2.1.4) формулаларымен есептеп шығарылатын
са.лыстырмалы биiктiктi 0,01 м-ге дейiнгi дәлдiкпен дөңгелектейдi.
Егер AB=D ара қашықтығын лента мен немесе горизонталь рейка арқылы
қашықтық өлшеуiшпен өлшейтiн болсақ онда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Өнеркәсіптік кәсіпорындар белгілі өнімді өндіруді және шығаруды
қамтамасыз ететін құрылыс кешені болып саналады. Оның құрамына кіретін
өндірістік қызметті атқаратын құрылыстар өнеркәсіптік деп аталады. Оларға
мыналар жатады: арнайы ғимараттар, оларда белгілі технологиялық процесс
жүргізіледі, олармен байланысты энергетикалық, қуаттық және басқа да
қондырғылардың ғимараттары; қоймалық бөлмелер, оның ішінде
механикаландырылғандары; жерасты және жер үсті коммуникациялары және т.с.с.
Өзінің көлемдік-орналасу және құрылымдық шешілуіне қарай өнеркәсіптік
ғимараттар жоғары әр түрлілігімен ерекшеленеді, олар атқаратын қызметіне,
технологиялық процестер операцияларының тізбектілігіне, жабдықтардың
орналасуына және габариттеріне байланысты болады.
Өнеркәсіптер ғимараттар бір қабатты және көпқабатты, бірқалыпты және
көпаралықты болып жобаланады. Бірқабатты ғимараттың негізгі құрылымдық
қаңқалық элементтері бағаналар ғимараттың бойлық және көлденең бөлу өсьтері
торына сәйкес орналасады. Бойлық өсьтері арасындағы қашықтық- аралық, ал
көлденең өсьтеріндегісі- бағаналар адымы деп аталады. Бағаналар іргетасқа
орнатылады. Бағаналардың бойлық байланысы стропила асты фермаларының және
іргетастық мәткелер көмегімен, ал көлденең байланыс стропилалық
фермалармен жүзеге асырылады. Жабулар және қабырғалар панельдерден салынып
көтеріледі. Көпірлік кранның жабдығы үшін кран астындағы мәткелер тірек
болып саналады.
Геодезия - жер туралы өте ежелгі ғылымдардың бірі. Адамзаттың
бағзы заманда жер бетінде қашықтық пен ауданды өлшеудегі ашқан заңдылықтары
геометрия мен геодезияның ғылым ретінде дүниеге келуіне негіз болды. Грек
тілінен аударғанда геодезия сөз жерді бөлу деген мағынаны береді. Қазіргі
заманғы геодезияның жерді бөлу мағынасы шеңберінен әлдеқайда шыққаны
белгілі, яғни айтқанда бұл ғылым саласының қолданылмайтын жері жоқ. Біздің
көріп тұрған, отырған, айналамызды қоршап тұрған барлық құрылыс зерзаттары
геодезиялық жұмыстарды орындау нәтижесінде іске асқан.
Геодезия- жердің немесе оның жекелеген бөліктерінің пішіні мен
көлемін, жерді карталар мен пландарға түсіру, сол сияқты адамның инженерлік
қызметінің сан алуан міндеттерін атқару мақсатында жер бетін өлшеу
әдістерін зерттейтін ғылым.
1 Геодезия бөлімі
1.1 Инженерлік-геодезиялық жұмыстардың жоспарлануы
Үлкен құрылыс алаңдарындағы инженерлік-геодезиялық жұмыстарды жобалау
мен жоспарлау үшін алдымен құрылысқа қажетті ережелермен танысып алған жөн,
бұл ережелер құрылысты монтаждау жұмыстары кезінде үлкен рөл атқарады.
Үлкен өндіріс орындары мен кәсіпорындардың, биік объектілердің, өте
күрделі жоспарланған объектілердің, тұрғын үйлердің, қоғамдық және
әкімшілік ғимараттардың проектілерін ұйымдастыру өте жауаптылықты, әрі
білімділікті талап етеді. Осы аталған жобаларды ұйымдастыру технологиялық
жағынан құрылысты монтаждау жұмыстары барысында және де технологиялық
ерекшеліктерді геометриялық жағынан қамтамасыз ету барысында да маңызды рол
атқарады (1 – сурет ).
1 – сурет
Инженерлік-геодезиялық жұмыстарды ұйымдастыру, яғни құрылысты
жобалау барысында, құрылыстың белгіленген межеде бітуі немесе құрылыстың
уақытында салынып бітуі және де құрылыстың монтаждау жұмыстарының сапалы
жағдайда орындалуы яғни жобада белгіленгендей болып орындалуы үшін мынандай
талаптар қояды: алдымен геодезиялық жоспар құрылуы шарт, содан кейін
негізгі құрылысқа қажетті құжаттардың болуы керек, бұл айтылған құжаттар
мен жоспарлар геометриялық өлшеулер мен құрастыруларды техникалық дәлдікпен
қамтамасыз ету үшін қажет. Негізгі керекті геодезиялық жұмыстар – басты
және негізгі ғимараттар мен нысандардың құрылысын қадағалайды және
объектілердің кеңістіктегі геометриялық дәлдігін бақылайды.
Инженерлік-геодезиялық жұмыстарды бақылау және ескертпелер айту
құрылысты монтаждау жұмыстары кезінде үлкен рөл атқарады. Құрылыс
объектілеріндегі инженерлік-геодезиялық түсірістерді және жоспарларды
белгіленген межеде орындау құрылыстың сапасына тікелей әсер етеді және
инженерлік-геодезиялық құжаттарды уақытында жасақтау мен геометриялық
жобалаулар құрылыстың негізгі элементі болып табылады.[1]
Өте қиын және ірі объектілерді халық шаруашылығында және түрлі
құрылымдарда тиянақты ұйымдастыру үшін мына жағдайлар маңызды. Жедел түрде
инженерлік-геодезиялық жоспарды құрылысты монтаждау алаңдарында тиімді
пайдалану арқылы құрылыс алға басады және техникалық жағынан жедел
басқаруда маңызды рөл атқарады. Құрылысты монтаждау жұмыстарын білікті
кадрлар немесе мамандар олар инженерлер, техника мамандары және білікті
жұмысшылар қажет. Сонымен қатар түрлі құрылысқа қажетті приборлар, керекті
құрал – жабдықтар, транспорт құралдары, және де материалдардың болуы және
техникалық журналдардың болуы да құрылыстың жақсы бітуіне әсер етеді.[2]
1.2 Алаңды вертикаль тегістеу кезіндегі геодезиялық жұмыстар
Вертикаль тегістеу жобалары қала көшелері және жолдары,
автомобиль жолдары, аэродромдар, құрылыс және өнеркәсіп алаңы жобаларының
құрам бөлігіне кіреді.
Вертикаль тегістеудің негізгі мақсаты мынадай:
1) жер бетінің жауын-шашын және шаруашылық суын алаң
сыртына немесе жерасты канализация жүйесіне бұру;
2) қала көшелері мен алаңдарын, автомобиль жолдарын, аэродромдардың ұшу-
қону жолақтары бағытын және оларды бірқалыпты пайдалануды қамтамасыз
ететін жер бетін рауалы ылдилыққа келтіру;
3) инженерлік құрылыстарды орналастыру және олардың келешшекте қызмет
етуі қолайлы болу үшін жер бетін ұйымдастыру, жер бедерінің
ақаулығын анықтау және жою;
4) барлық жер үсті инженерлік құрылыстарын және жерасты
коммуникацияларын өзара үйлестіріп жобалау.
Вертикаль тегістеу жобасын жасау үшін топографиялық негіз ретінде әр
түрлі масштабтардағы топографиялық пландар жән жердің цифрлық модельдері
пайдаланылады. Жер бедерінің, жобаланатын объектінің сипатына және жобалау
кезеңіне байланысты топографиялық түсірулердің масштабтары 1:2000 – 1:200,
горизонтальдарың қима биіктігі 1-0.25м шегінде қабылданады.
Вертикаль тегістеу жобасының негізгі элементтеріне жер жұмыстарының
көлемін есептеу және грунтты жылжыту схемасын жасау жатады. Вертикаль
тегістеу жобасын жер бетіне көшіру кезінде мынадай геодезиялық жұмыстар
кешені орындалады:
1) құрылысты бастау алдындағы іздестірулер кезеңінде жасалынған пландық-
биіктік негіздеуінің барын тексеру және жойылғанын қалпына келтіру;
2) құрылыстың бөлу негізін жасау;
3) инженерлік құрылыстардың негізгі өсьтері мен элементтерін бөлу;
4) құрылыс машиналары мен механизмдердің жұмыстарын геодезиялық
бақылау;
5) орындалу түсірулерін жүргізу.
Қазіргі кезде құрылыс процесінде алаңдарды вертикаль тегістеу кезінде
жер жұмыстарын жүргізуді бақылау және құрылыс машиналары мен механизмдердің
жұмыстарын геодезиялық басқару үшін автоматтандырылған аспаптар мен жүйелер
пайдаланылады.[3]
1.3 Жер бетін нивелирлеу
Жер бетін нивелирлеуде масштабтары 1:500, 1:1000 және 1:2000
топографиялық түсірулер жергілікті жер бедері шамалы көрсетілгенде немесе
биіктік белгілерді анықтау дәлдігіне қойылатын талаптар жоғары болғанда
жүргізіледі. Осы нивелирлеуді гиодромелиорациялық жүйелерді жобалағанда,
мұнайды дайындайтын қондырғының алаңын тегістегенде, өнеркәсіптік және
азаматтық ғимараттарды салғанда, аумақты жайластырғанда және т.б.
пайдаланады.
Жер бетін нивелирлеу былайша жүргізіледі:
1) жер бедерінің айрықша сызықтары (суайрық және суағар) бойымен
көлденедіктерді пайдаланып жүрістер жүргізумен
2) жергілікті жердегі түсірілетін учаскеде тұтас торапты түзетін дұрыс
геометриялық фигураларды құрумен
3) жоғарыда аталған тәсілдердің үйлесуімен.
Бірінші тәсілде жер бедері планда горизонтальмен өте дәл және анық
бейнеленеді. Пикеттік нүктелерді негіздеп таңдау есебінен далалық және
камералдық жұмыстардың көлемі әжептәуір азаяды 2 – сурттегідей. Тәсіл
жергілікті жерде бедер пішіндері айқын көрініп тұрғанда қолданылады.
Екінші тәсіл көп ебекті қажет етеді және жер бедерін нашар бейнелейді.
Ос тәсіл жергілікті жерде бедер пішінін айыруға мүмкіндік болмағанда
қолданылады. Мысалы, тегіс жерде немесе тұтас ну бұтамен жабылған жерде.
2 – сурет Алаңды нивелирлеу.
Жер бетінде геометриялық фигураларды (торларды) құру жалпыдан
жекеге қарай принципімен жүргізіледі. Алдымен тордың (полигонның) сыртқы
контурын, содан соң қабрғалары 200-400м үлкен фигурадан тұратын торды,
осыдан кейін олардың әрқайсысын 1:2000 масштабта түсіру үшін қабырғалары
40м және 1:500 – 1:1000 масштабтарда түсіру үшін қабырғалары 20м ұсақ
торларға бөледі.[4]
Жер бетін нивелирлегенде параллель орналасқан жүрістер 1:2000
масштабтағы түсіру кезінде өзара 1000м сайын, ал 1:500 және 1:1000
масштабтардағы түсірулер кезінде 600м сайын қосқыштармен байланыстыралады.
Нивелирлік жүріс бағытына перпендикулярлік көлденеңдіктерді құрады.
Көлденеңдіктерде 1:2000 масштаб үшін нүктелерді (пикеттерді) бекітеді. Осы
нүктелерден басқа ылдидың бүгілген жерлерінде нүктелерді (плюстік нүктелер)
бекітеді.
Нивелирлік жүрістің және көлденеңдіктердің нүктелерін бөлумен қатар
рулетканың және эккердің көмегімен ситуацияны салынған аумақтағы
горизонталь түсіру сияқты түсіреді. Түсіру нәтижелерін абриске немесе
арнайы пикетаждық кітапшаға енгізеді.
Негізгі фигуралардың қабырғалары бойынша теодолиттік жүрісті және
техникалық нивелирлеу жүрісін жүргізеді. Осы жүрістер геодезиялық тірек
тораптары пункттеріне сүйенеді. Жүрістердегі үйлеспеушіліктер түсірулік
негіздеу талаптарына сәйкес болуы тиісті.
Қабырғалары 100 және 200м фигураларды әрқайсысын жеке нивелирлейді.
Нивелирді шамамен фигураның ортасына орнатады да оның төбелерінде және
плюстік нүктелерінде орнатылған рейканың қара жағынан есептеулер алады.
Есептеулерді фигуралардың схемасына жазады. Рейкалар бойынша есептеулердің
дұрыстығы іргелес станциялардағы аспап горизонттарының айырымын салыстыру
әдісімен тексеріледі
а1 – а2 =в1 – в2
(1.3.1)
мұндағы а1 және а2 – іргелес станциялардан фигураның бірінші
төбесіндегі есептеулер; в1 және в2 - іргелес станциялардан фигураның
екінші төбесіндегі есептеулер.
Қабырғалары 20м және 40м фигуралардың төбелерін нивелирлеу аралық
нүктелерді пайдаланып жүргізіледі. 1 – суретте тұтас сызықпен 1, 2 және 3
станциялары бар нивелирлік жүріс P п А-1-11-P п В көрсетілген. Пунктир
сызықпен аралық нүктелерге бағыттар көрсетілген.[4]
Жер бетін нивелирлеу материалдарын өңдеуді негізгі жүріс бойынша
нүктелердің координаталарын және биіктерін есептеуден бастайды.
Есептеулерді түсірулік негіздеуді жасаған кездегідей орындайды. Негізгі
полигонның нүктелерінің биіктігі қалған фигуралардың төбелерінің биіктігін
есептегенде тіректік ретінде пайдаланылады. Жер бетін нивелирлеу
жұмыстарын учаскенің топографиялық планын жасаумен аяқтайды. Жердің бетін
нивелирелу рельефі аз өзгермелі жерлерде, құрылыс салатын алаңның ірі
маштабы топографиялық планын алу үшін қолданылады. Жердің бетін ниверлеудің
екі әдісі бар: квадратпен және магистарльды.
Квадратпен ниверлеуді ашық жерлерде, рельефтің күрделілігіне
байланысты, теодолит пен лентаның көмегімен қабырғалары 10, 20, 30, 40 және
50м квадрат торларға бөлуден бастайды. Квадраттың төбелерін қазықпен
бекітеді. Квадрат торларды бөлумен қатар жердің ситуациясы түсіріледі.
Квадраттардың төбелерін ниверлеу құрылыс алаңына байланысты.
Кішігірім алаңдарды ниверлеу ниверді бір-ақ рет қойып,
жүргізіледі. Бұл жағдайда ниверді алаңның ортаысна қояды, оны жұмыс қалпына
әкеледі де, осы станциядан кезегімен квадраттың төбелеріне рейканы қойып,
оның қара жағымен санақ алады. (3 - сурет).
3 - сурет
Реперден квадраттардың бір төбесіне биіктікті беру үшін нивелирлеуді
ортаға қою әдісімен орындап, репер мен квадрат төбесіндегі орналасқан
рейкалардың екі жағынан санақтар алады. Содан кейін квадраттың төбесінің
биіктік мәнін есептеп анықтайды. Анықталған биіктік мәні мен сол нүктедегі
рейканың санағы арқылы аспаптың горизонты (АГ) есептеледі. АГ арқылы
квадраттың барлық төбелерінің биіктігі анықталады.
Құрылыс алаңы аумақты территорияны алып жатса, онда тұйық
нивелирлер жүйесі жүргізіледі. Бұл жағдайда кейбір квадраттың төбелері
байланыс нүктелері болады. Нивелирлеудің нәтижесінде байланыс нүктелерінің
биіктіктері, станциялардағы АГ және квадраттың төбелерінің барлық
биіктігіктері есептеледі.
Қабырғалары 100м квадрат торларында әр квадрат бөлек
нивелирленеді. Бұл жағдайда нивелирленеді. Бұл жаңдайда нивелир квадраттың
ортасына орналасады (4 - сурет).
Квадраттың төбелерінде орналасқан рейкалардан алынған санақтар
квадрат торының схемесына жазылады. Санақтардың тексеру – квадраттың қарама-
қарсы төбелеріндегі санақтардың қосындысының теңдігі, оның айырмашылығы 5мм-
ден аспауы керек. Содан кейін квадраттың қабырғалары арқылы өзара
биіктіктерді есептейді, сыртқы периметрі арқылы, сондай-ақ створмен олардың
мәндерін үйлестіреді де, квадраттың барлық төбелерінің биіктіктерін
есептейді.
4 – сурет
Квадраттардың биіктіктері анықталғаннан кейін жер бетінің
топографиялық планы жасалынады. Ол үшін квадраттың әр төбесінің метрдің
жүзден бір бөлігімен (0,01м) биіктік мәндері жазылып, абрис бойынша планға
ситуация түсіріледі және горизонталь жүргізіледі. Горизонтальдар
интерполяция әдісімен тағайындалған қима биіктігіне сәйкес бірдей биіктігі
бар нүктелерді бірыңғай қисық сызықтармен қосылып жасалынады. Магистральды
нивелирлеумен топографиялық планды жасау жоғары айтылған әдістермен
жүргізіледі.
Жердің бетінің табиғи жағдайы құрылыс жұмыстарын жүргізу үшін барлық
кездерде қолайлы бола бермейді, яғни, жер бетінің салынатын құрылыс түріне,
пайдалануына байланысты өзгертуге тура келеді. Осындай мақсатпен
жүргізілген жұмыстарды жер бетін тегістеу деп атаймыз. Көп жағдайда жер
бетін тегістеу жобасы құрылыстың бас жобасының құрамдас бөлігі болып
келеді. Жер бетінің түсіру жобасын жасаудың негізі болып 1:500-1:5000
масштабтағы топографиялық пландар саналады.
Егер салынатын құрылыс алаңы горизонталь жазықтықта тегістелген, оның
қазу-көму жұмыстары тепе-теңдікте болу шарты қойылса, онда жобалық алаңның
биіктігі шамасын былай өрнек арқылы анықталады:
(1.2.2)
мұндағы - тегістелетін аймақтың ең төменгі нүктесінің абсолюттік
биіктігі; - бір шаршыға қатысы бар төберелдің шартты биіктіктердің
қосындысы; , - екі және үш, төрт шаршыдағы ортақ төбелердің
шартты биіктіктерінің қосындысы; - шаршылар саны.[5]
Жобалық бет биіктіктері анықталғаннан кейін әрбір бұрыштың жұмыс
биіктіктерін анқытау қажет. Ол үшін мына өрнекті қолдану керек:
hжіНж-Ні
(1.3.2)
1.4 Жер жұмыстарының көлемін есептеу
Жолды жобалауда қажетті есептердің бірі – жер жұмыстарының
көлемін есептеу. Есептеудің нәтижелері арқылы жердің көлемін бөледі,
құрылысты ұйымдастыру жобасын жасайды және құрылыстың смета құнын
анықтайды.
Жол құрылыстында жер жұмыстарының көлемін анықтау көлденең профиль
әдісімен орындалады. Ол үшін трассаның пикеттік және полюстік нүктелерін
көлденең қимамен элементарлық призматоидтарға бөлінеді. Призматоидтық
көлемі Симпсон формуласы бойынша анықталады.
V11
(1.4.1)
Мұнда, - призматоидтың көлденең қимасының ауданы; -
призматоидтық ортасының (12) көлденең қимасының ауданы; 1- элементарлық
призматоидтық ұзындығы.
Егер -ны жұмыс биіктіктеріне сәйкес мен және
құламаның жатыс коэффициенті арқылы анықталатын көлденең қималардың
және шамасымен белгілесек, онда фомула былай болады:
0
(1.4.2)
(1.4.3) формуланы (1.4.4) формуласына салып, аяққа формуланы аламыз
V (1.4.3)
Үйінді мен ойықтың жиынтық көлемі осы элементар бөліктерінің қосындысы
болып табылады.
V
(1.4.4)
мұнда - қаралған жер төсемесімен шектелетін элементар
бөліктерінің саны; і – бөліктің нөмірі.
Егер көрші көлденеңдіктердің жұмыс биіктігінің айырымы 2м аспаса, ал
көлденең қималардың арасы 50м аспаса, онда (2.6) екінші мүшесі
ескерілмейді. Бұл жағдайда элементар бөліктің көлемі келесі формуламен
анықталады.[6]
V
(1.4.5)
1.5 Құрылысты бөлудің жалпы принципі мен қажетті дәлділігі
Инженерлік құрылысты бөлу немесе жобадан жерге шығару деп жердің
бетінде болашақ құрылыстың планы мен биіктігі бойынша орнын анықтау үшін
жасалатын годезиялық жұмыстардың кешенін айтады. Бөлу жұмыстары өзінің
орындалу мәні бойынша топографиялық түсірівске кері процесс болып табылады.
Топографиялық түсірісте ситуация мен рельефтің ерекше нүктелері жердің
бетінен планға түсіріледі, ал бөлу процесінде, керісінше, топографиялық
планда жобаланған құрылысты жердің бетіне шығарылады.
Жобадан жердің бетіне шығару бірнеше кезеңнен тұрады: 1) жердің бетіне
құрылыстың басты және негізгі өсін шығару; 2) басты және негізгі осьтерден
аралық (бойлық пен көлдеңнен) осьтерді толық бөлу; 3) монтаждық осьтерді
шығару және технологиялық құрылыстарды жобаға байланысты орналастыруын
тексеретін геодезиялық бақылау.
Бөлу жұмыстарына талап ететін дәлдіктер әр кезеңге байланысты өзгеріп
отырады: бірінші кезеңде бөлу жұмыстары төмен дәлдікпен жасалынады, қате
бірнеше сантиметрге дейін болады, кейінгі кехзеңдерде жерге шығару
жұмыстары өте дәлдікпен жасалынады, қате бірнеше сантиметрге дейін болады,
кейінгі кезеңдерде жерге шығару жұмыстары өте дәлдікпен жасалынады. [7]
1.6 Бөлу жұмыстарының жоба құжаттары
Жобадан жердің бетін инженерлік құрылысты шығару үшін келесі жоба
құжаттарының негізгі топтары қолданылады:
1) Бас және топографиялық пландардың масшатбтары 1:5000- 1:500, бұнда
құрылыстың пландық-биіктік қалпы, оның пішіні, мөлшері және бір-біріне
өзара орналасуы көрсетіледі.
2) Құрылыстың негізгі қималарының бойлық пен көлденең профильдері, бұнда
құрылыстың бөліктерінің жердің бетінен биіктікпен орналасуы
көрсетіледі.
3) Жобаланған инженерлік құрлысты салатын территорияны вертикаль
пландаудың (тегістеудің) планы.
4) Құрылыстың геодезиялық тірек торларының ведомостары мен схемалары.
5) Жұмыс сызбалары мен графиктер.
Инженерлік құрылысты жобадан жер бетіне шығару үшін істелетін
геодезиялық жұмыстардың алдыңда жобалық деректерді дайындайды. Бұл дайындық
кезінде жоба шамалары көрсетіледі және есептелінеді, сызбадан алынбаған
деректер өлшенеді. Бұлар бөлек журналға жазылынып, жоба сызбалары
жасалынады. Әр жұмысқа байланысты бөлек сызбасы жасалынады, ол инженерлік
құрылстың әр бөлігіндегі деректерді қамтиды.[8]
1.7 Құрылысты бөлу пунктері мен тірек торлары
Бөлудің пландық тірек торлары. Бұл торларды құр бөлетін инженерлік
құрлыстың пішіні мен мөлшеріне, орналасу жағдайына, бөлу жұмыстарының әдісі
мен дәлділігіне және негізгі пунктерді ыңғайлы орналасуына байланысты
болады. Пландық тірек торлары үшін мемлекеттік геодезиялық торлары мен
толықтыру торларының нүктелері, инженерлік ізденісте салынған геодезиялық
торлар мен құрылысқа байланысты жаңадан құрылған геодезиялық торлардың
нүктелері қолданылады. Құрылатын торлар үшбұрыш түрінде триангуляция мен
трилатерация торларымен, геодезиялық төртбұрышпен, квадратты және
тікбұрышты құрылыс торларымен, тұйық және ашық теодолиттік жүріспен,
параллактикалық полигонометриямен дамиды.
Бөлудің биіктік тетік торлары мемлекеттік геодезиялық торлардың
реперлері маркаларымен байланыстырылған ыңғайлы орналасқан реперлердің
қатарына тұрады.
Пландық-биіктік геодезиялық негізі мен басты бөлу өстері нүктелерінің
орнын анықтау және оларды бекіту процесі құрылысты бөлудің негізгі кезеңіне
жатады. Бұл кезең торларды бақылау актысын жасаумен аяқталады. Құрылысты
толық бөлу құрылысының жеке бөліктері мен элементтердің қосымша және
көлденең осьтерін бөлуден басталады.[9]
1.8 Инженерлік құрылысты бөлудің негізгі элементтері мен әдістері.
Құрылыстың жеке элементтерін бөлу жер бетінде жақсы бекітілген тірек
торларының нүктелері мен сызықтарынан немесе құрылыстың басты бөлу
өстерінен басталып орындалады. Инженрелік құрылысты салу кезінде бөлу
жұмыстарының негізгі элементтеріне жататындар: жоба горизонталь бұрышты
салу, жоба арақашықтықты салу, жерге жоба биіктігін шығару, жоба
еңістігінің сызығын шығару, жоба жазықтығын салу.
Жоба горизонталь бұрышты салу бөлу негіздері пунктернің арасындағы
белгілі бағыттан немесе белгілі құрылыстың өсінен жасалынады. Ол үшін
теодолитті шығаратын бұрыштың төбесінен, оны жұмыс қалпына әкеледі де,
горизонталь дөңгелектен санақ алады. Содан кейін алынған санаққа бұрышын
қосып, алидада бұрандасын босатып, теодолит дүрбісін қосылған санақтың
мәнімен бағыттайды. Аспаптан біршама қашықтықта дүрбінің көздеу өсінің
створымен жердің бетінде С нүктесін белгілейді (5 - сурет). Бұл дүрбінің
бірінші қалпы (ДС), Содан кейін дүрбінің екінші қалпымен (ДО) жоғарыда
айтылғандай салып, жер бетінде С нүктесін белгілейді. Салынатын жоба бұрышы
ретінде С мен М нүктелерінің ортасы С нүктесін белгілеп, оны қазықпен
бекітеді.
Жоба қашықтығын салудың жалпы жағдайы жер бетінде жоба қашықтығына
сәйкес көлбеу қашықтықты Д анықтау және бекіту болып табылады. Жерге
салынатын көлбеу сызықтың ұзындығы Д анықтау үшін берілген жоба ұзындығы d
мен сызықтың горизонтқа көлбеу бұрышы арқылы формуламен есептейді
D немесе D
(1.8.1)
бұнда - көлбеулік түзетпе.
5 – сурет
Есептелмеген ұзындықты D жердің бетімен берілген бағыт бойынша жарық
қашықтық өлшеуіш, лента немесе рулетка арқылы екі рет АВ мен АВ салады (6 -
сурет). Сол екеуінің ортасы В нүктесін жерде белгілеп, қазықпен бекітеді.
АВ сызығының ұзындығы D жоба қашықтығы болып табылады.
Егер жоба ұзындығын салу кезінде мүмкіндік салыстырмалы қате 1:2000-
нан аспаса, онда 1-қа дейінгі көлбеулікті көлбеуге байланысты түзетпе
ескерілмейді.
6 – сурет
Жоба биіктігін жерге шығару. Жоба биіктігін жерге шығару геометриялық
нивелирлеу әдісімен орындалады. Нивелирді жақын репер мен биіктікті
шығаратын жердің ортасына жуықтап қойып (7 - сурет), репердің үстіне
қойылған рейкадан а санағын алады. Содан кейін аспаптың горизонтын (АГ)
есептейді. АГHpеп+а. Есептелген АГ және Нж арқылы жоба санағын
есептейді, bжАГ-Нж. Осыдан кейін жоба биіктігі шығаратын нүктеде,
нивелирдің жіптік торының горизонталь сызығымен рейкадағы bж санағының мәні
сәйкес келгенше, рейканы вертикаль қозғалтады. Осы кезде рейка ұстаған адам
жоба биіктігін қазықпен белгілеп, оны бекітеді. [10]
7 – сурет
Жоба еңістігін жерге жығару теодолитпен немесе ниверлирмен
орындалады. Теодолитпен шығарғанда теодолитті жоба еңістігі шығарылатын
сызықтың басқы нүктелеріне қойып, дүрбіні сызықпен бағыттайды. Осыдан кейін
жоба еңістігін көлбеу бұрышқа айналдырады, іж ж. Алынған бұрышты
вертикаль дөңгелектің санағына салып, дүрбіні сол бұрышқа сәйкес деңгеймен
бекітеді. Аспаптың биіктігін рулеткамен өлшеп, оны рейкада белгілейді.
Содан кейін біртіндеп еңістік шығаратын сызықтың бойымен рейка қоятын
нүктелерді белгілейді (8 -сурет). Әр нүктеде жіптік тордың горизонталь
сызығы мен рейкадағы белгі сәйкес келгенше рейканы вертикаль қозғалтып,
рейка табанының деңгейімен қазық бекітеді. Қазықтың бойымен жіп тартады.
Тартылған жіптің бағыты жоба еңістігінің бағытымен сәйкес келеді.
Жоба жазықтығы шығару құрылыс кезінде терең шұңқырладың түбіне және
құрылыстың биік бөліктеріне биіктік бөлгенде, сондай-ақ горизонталь немесе
көлбеу алаңшыларды пландағанда жүргізіледі. Бұнда нивелир аспабы, рейка
және арнаулы кронштейнге ілінген ленталар арқылы орындалады.[11]
8 - сурет
1.9 Жер бетінде шеңберлі қисықтарды бөлу
Сызықтық құрылыстарды, дөңгелектенген құрылыстың элементтерін жердің
бетінде шеңберлі қисықтар арқылы бөлінеді. Қисықтарды бөлгенде алдымен бөлу
интервалдарын Іқ анықтайды.
9 - сурет
Ол шеңдерлі қисықтың радиусына байланысты. Егер R500 м болса,
онда Іқ20 м; R100-500 болса, Іқ10м; R100 м болса, онда
Іқ5 м.
Шеңберлі қисықты бөлудің бірнеше әдістері бар, соның ішінде практикада
қолданылатын әдістер: тікбұрышты координаталар әдісі; жалғасқан хордалар
әдісі; бұрыштар мен хордалар әдісі.
Тікбұрышты координаталар әдісі қисықтың басынан (ҚБ) басталып,
қисықтың ортасына (ҚО) дейін, сондан кейін қисықтың соңынан (ҚС) ҚО-ға
дейін жүргізіледі. Қисықтың ортасынан бұрылыс төбесінен (БТ) бисектриссаны
Б салу арқылы анықтайды. Бөлу лента мен рулеткалар арқылы орындалады. Бөлу
үшін трассасың ҚБ-БТ бөлігін Х осі деп, оған перпендикуляр сызық Ү осі
болады (9 – а,б сурет). Қисықтың радиусына байланысты интервалды таңдайды
және Хі, Үі есептейді (і1,2,...,n).
10 - сурет
Интервалға байланысты Y бұрышын есептейді Y (Іқ180) (R)
Сонда Х1 R У1 1R
(1.9.1)
Х2 R У1
2R (1.9.2)
Х3 R У3
2R (1.9.3)
2Х R У Х1, Х2...Х,У1У2,...,У
формуласымен есептеледі Ү1, Ү2,...Ү немесе арнаулы таблицада алады(10
– сурет).
Тікбұрышты координаталармен бөлу әдісі қалған әдістерге қарағанда
дәлді әдіске жатады, ол ашық жерлерде қолданылады.
Жалғасқан хордалар әдісі. Бұл әдіс қысылың жерлерде, яғни айтқанда БТ-
не дейін өлшеу қиын болған жағдайда қолданылады. Бөлу рулетка мен ленталар
арқылы жүргізіледі.
Бөлудің алдында берілген интервал мен қисықтың радиусы арқылы екі
кесіндіні формуламен есептейді
а; b0
(1.9.4)
Бөлу алдымен ҚБ-нан ҚО дейін, содан кейін ҚС-нан ҚО-на дейін
жұргізіледі. Бөлу келесі ретпен орындалады (12 -сурет).
1) Іқ интервалын ҚБ-БТ бағытымен салып, В нүктесімен белгілейді.
2) В-ден ҚБ-БТ сызығына L түсіріп, рулеткамен а кесіндісін салып, В
нүктесін қазықпен бекітеді, бұл бірінші бөлу нүктесі.
3) Лентаның ноль штрихын ҚБ-қа қойып, В нүктесін басып, лентаны созады.
4) Созылған лента бойымен В нүктесінен бастап Іқ-ны салып, С нүктесіне
шпилька бекітіп, сол нүктені түсіріп, b кесіндісін салады.
5) Лентаның ноль штрихын В нүктесіне қойып, С нүктесін басып лентаны әрі
қарай созады. Созылған лентаның бойымен С нүктесінен Іқ-ны салып, Д
нүктесін шпилькамен бекітіп, сл нүктеден L түсіріп, соған b
кесіндісін салып, D нүктесін бекітеді. Бұл 3-ші бөлу нүктесі және т.т.
ҚО-на дейін жалғасады (11 – сурет).
11 - сурет
ҚС-нан ҚО-на дейін бөлу жоғарығы көрсетілген ретпен өтеді. Бөлудің
басында тек а кесіндісі салынады, қалған интервалдарда b кесіндісі саналып
отырады.
Бұрыш және хорда әдісі. Қисықты бөлу теодолит аспабымен орындалады.
Бөлу ҚБ-нан ҚС-на дейін жүргізіледі. Бөлудің алдында қисықтың радиусы мен
таңдалған интервал арқылы бөлетін бұрыштың мәнін анықтайды.
2 Іқ 2 Бөлу келесі ретпен оррындалады (12 - сурет).
1) Теодолитті ҚБ-на қойып, лимбанды нөлімен БТ-не бағыттайды.
2) Алидаданы босатып, 2 бұрышымен дүрбінді қояды. Осы көздеу бағыты
бойынша лентамен Іқ салып, А нүктесін қазықпен бекітеді.
Дүрбіні 2 бұрышымен бағыттап, лентаның ноль штрихын А нүктесіне
қойып, Іқ интервалын кездесу сәулесінің қадамен қилысқанға дейін салып,
қилысқан жерде В нүктесін қазықпен бекітеді.
12 - сурет
Әрі қарай былай 2,2,..., 2 алидадамен орналастырып,
С,Д және т.б. нүктелерді қазықпен бекітеді. Бұл әдістің кемшілігі қисықтың
бойында анықтайтын нүктелер көп болған сайын, анықтау қателері өседі.[12]
1.10 Қазан шұңқырларды қазу кезінде геодезиялық жұмыстар
Құрылыстың осы кезеңіндегі геодезистік атқаратын қызметі бөлу
сызбасына сәйкес негізгі остермен қазан шұңқырлардың контурын бөлу. Ол үшін
қоршауда белгіленген негізг остердің бойымен құрастырушы сымдар тартады,
олардың қиылысқан жерлерінен салмақты зат іліген жіп түсіреді. Тиген жеріне
қазықша қағылады. Қазан шұңқырдың жоғарғы жиегін анықтау үшін оның төменгі
контурынан остерге перпендикуляр d шамасын өлшеп салады. Бұл шама мына
өрнектеп есептелінеді:
(1.10.1)
мұнда Н құрылыс реперінің биіктігі; Н қазан шұңқырдың табандарының
жобалық биіктігі; - қазан шұңқырдың беткейінің көлбеулік
коэффициенті; - құрылыс реперінің қазан шұңқырдың табанының ернеуіне
дейінгі горизонталь арақашықтық, і – еңістік, оның анықтау формуласы
і
(1.10.2)
1 - құрылыстың сыртқы контурынан құрылыс реперіне дейінгі арақашықтық,
Н құрылыстың сыртқы контурының жерінің биіктігі.
Қазаншұңқырды қазбай тұрып, сол алаңды көлденең және бойлық остердің
қилысқан нұктелеріне рейканы қойып, ниверилеу жасайды. Қазылатын
шұңқырлардың тереңдігі 2м араласа, нивелирлеу сыртқы ернеуі арқылы
жүргізіледі. Ал егер үлкен тереңдік болған кезде оның табанына репер
орналастырылып, оған құрылыс алаңының негізгі нивелирлік торының биіктігін
береді. Ол үшін шұңқырдың сыртқы жағасына орналастырылған кранштейнге (13 -
сурет) болат рулетканы іліп, екінші ұшына 10кг жүк байлап төменге түсіреді.
13 - сурет
Жүкті ішінде сұйық зат құйылған шелекке түсіреді, оның себебі
рулетканың қозғалысын тоқтату үшін қолданылады. Жұмысты орындау екі
нивелирдың көмегімен жоғарыдан және төменнен бірден нивелирлік рейкадан
есеп алу арқылы орындалады. Шұңқыр табанындағы репердің биіктігі мына өрнек
арқылы есептелінеді:
(1.10.3)
Қазу жұмысы барысындағы қадағалаудың нәтижесінде жобалық тереңдікке
10-20см жетпей қазуды тоқтатады. Қазылмай қалған топырақ іргетасы қоярдың
алдында ғана қазылып алынады. Жобалық биіктікке дейін біткен соң, шұңқыр
табанында іргетастың контурын қайта бөледі. Түсіру нәтижелері арқылы
қазаншұңқырдың орындалып біткен жұмыстарының схемасы жасалады.[13]
1.11 Іргетасты көтеру кезіндегі геодезиялық жұмыстар
Іргетастың пландық және биіктік жағдайын бөлу жұмыстары құрылsстың
нөлдік цикл кезіндегі геодезиялық қызмет көрсетудің ең жауапты кезеңдерінің
бірі болып табылады. Іргетастың дұрыс орналастырылуы оның бөліктерінің
жобаға сәйкес болуы ғимараттың орнықтылығын және оның толық құрылымының
салынуы тығыз байланысты. Геодезиялық қызметтің құрамының дәлдігі салынатын
іргетастың типімен анықталады. Іргетастық блоктарды құрастыру алдында
олардың әрбір жеке бөліктерінде іргетас осінің орнып сызып немесе керітіп
белгілейді. Блоктарды бойлық остің бойымен салу үшін шеткі блоктардың
белгісінен сым тартады. Сол сымның көлденең оспен қиылысқан жерінен сымға
ілінген салмақты зат түсіріліп сол жер белгіленеді. Қазан шұңқыр табаны
арқылы бұрыштық блоктарды жылжытып, белгілердің оспен қиылысу орнын
анықтайды.
Шетінде орналасқан блоктардың бұрыштары арқылы сым тартып, оның
бойымен аралық блоктарды орналастырады. Блоктардың бір деңгейінде
орналасуын геометриялық нивелирлеу арқылы тексереді. Содан кейін көлденең
остің бойымен сым тартып, сол бағыттағы блоктарды орналастырады.
Егер құрылыс ұзындығы 50 м-ден асатын болса, блоктың остерін бөлуді
теодолитпен орындайды. Ол үшін негізгі остің жиегіндегі тұстық белгісіне
дүрбіні бағыттайды. Сол кезде дүрбінің жіп торының вертикаль сызығы остік
белгімен бірге беттескенше блокты жылжытады. Блоктардың бірінші қатарының
тегістігі нивелирмен тексеріледі.[14]
1.12 Бастапқы горизонттың бөлу негізін құру
Құрылыстың жобаланған жағдайында салу үшін бастапқы горизонтта
тіректік бөлу торы қажет. Құрылысты салу барысында тіректік тордың пунктері
құрастыру горизонтының тіректік алаңынанда жобаланылады. Бастапқы
горизонттық тірек торын салу тұстық белгілерден негізгі остердің орнына
құрылыс цоколының сыртқы және ішкі жиегіне көшіру арқылы орындалады.
Орналасу орнын теодолитпен анықтап, кертпемен және бояумен белгілейді.
Остердің орналасу дұрыстығын тексеру үшін остік кертпелердің аралығын
лентамен өлшейді.
Жақын орналасқан реперден құрылыстың цоколына бірінші қабаттың
табанының жобалық биіктігі беріледі. Бұл биіктікті нөлдік биіктік деп
атайды, осы биіктіктерін беру орындалады. Іргетастың үстіндегі қабырғасының
төменгі бөлігіндегі негізгі остердің белгісінен теодолитпен және лентамен
бастапқы горизонт үстіне пландық бөлу торын алдын-ала салады, оны базалық
тор деп атайды. Олардың орындарын бояумен белгілейді.[15]
1.13 Құрылыстың остерін бөлу және бекіту
Құрылыс процесінде осьтерді бекіту және қолдануды ыңғайландыру үшін,
оларды қоршауға көтереді. Қоршаулар жер бетінен 400 – 600мм биіктікте
бағаналарға горизонталь бекітілген тақтайлар болып табылады. Сонымен қатар
металл қоршауларды да қолданады. Ағаш қоршаулардағы осьтерді шегемен
бекітеді. Қоршаудың екі түрі белгілі:
1) Тұтас қоршау. Бұл қоршауды қатаң түрде негізгі осьтерге параллель
орналастырады, ол осьтер ғимараттың контурын құрады және қашықтықтан,
құрылыс процесінде оның орналасуының өзгермеуін қамтамасыз етеді.
Тұтас қоршаулар - аралық осьтерді бөлу үшін жарма бойымен
жобалық қашықтықтарды бөлу үшін тура сызықты, ал сол қашықтықтардың
еңістігі үшін түзетулер енгізусіз бөлу үшін горизонталь болу керек.
Тұтас қоршауды оның үлкен және ыңғайсыз болуына байланысты
салыстырмалы түрде сирек қолданады. Сонымен қатар,ол құрылыс алаңында
жұмысты дұрыс ұйымдастыруға кедергі келтіреді.
2) Жармалық қоршаулар. Бұл қоршау қазіргі кезде құрылыс алаңында жұмыс
ұйымдастыруда тиімдірек болып келеді. Ол ғимарат контурынан еріксіз
қашықтықта осьтерді бекіткен жерде ғана орнатылады.
Қоршаудан басқа, жерге көшірілетін осьтерді тұрақты және уақытша
белгілермен бекітеді. Тұрақты белгілермен әдетте бас және негізгі осьтерді
бекітеді. Осьтерді тұрақты белгілермен бекіту орындарын - бас жоспарда көп
уақыт бойы сақталу және құрылыс - жинау жұмыстарын жүргізуді кедергісіз
қамтамасыздандыру есебімен таңдалады. Бұл орындар өлшеулер жүргізуге,
геодезиялық аспаптарды орнатуға ыңғайлы болу керек. Белгілерді уақытша
ғимараттар орналасқан жерлерге орнатады.
Тұрақты белгілердің құрылымы әр түрлі болуы мүмкін. Көбінесе осьтерді
бекіту үшін грунттық тұрақты белгілерді қолданады. Ол белгілер ретінде,
металл құбырлар мен рельстердің қалдықтары. Олардың төменгі жағына бетонды
монолитке бекіту үшін металл якорлерді пісіру қажет. Ал белгілердің
жоғарғы жағына осьтер бекітілген нүктелердің орнын керт көмегімен
белгілеген квадрат металл пластинаны пісіреді. Реперлік трубалар немесе
рельстерді скважинада орналастырады, ол скважина грунттық тоңнан жарты
метрге төмен тереңдікте бұрғылайды. Белгіні орнатқан соң скважинаны
бетондайды. Осьтерді бекіту грунттық белгілерді ағаш немесе металл қоршау
квадрат немесе үшбұрыш түрінде жасалады (1,5-2,0м). Тұрақты белгілер
ретінде бетондалған ағаш бағаналарды қолданады.
Уақытша белгілер ретінде ағаш қазықтар, металл қадалық пен түтіктер
қолданылады. Құрылыс реперлерінің белгілері мемлекеттік немесе қалалық
нивелирлік торлардан анықталады.
Бөлу сызбасында құрылыс торының бір бөлігі көрсетліген (№11, 12, 21,
22 пунктер). Осы пунктер арқылы жердің бетінде тік төрт бұрышты құрылыстың
негізгі остерін І-ІІ-ІІІ-ІV салу керек. Ол үшін 11 пункте теодолитті
орналастырып, дүрбіні 12 бунктке бағыттап, есептелініп анықталған І
нүктенің м өлшеп, уақытша К нүктесін белгілейді.[13]
Енді теодолитті белгіленген К нүктесіне орналастырып, вертикаль
дөңгелектің екі жағдайында (ДС, ДО) тік бұрышты салады. Сол
перпендикулярдың бойымен 22м өлшеп салып, 1 нүктесінің орнын табады да
уақытша белгімен бекітеді. К-1 бағытында құрылыстың жобалық ( 48)
салып, ІІ нүктесінің орнын анықтайды. ІІІ пен IV нүктелердің орындарын
осылайша анықталады. Остердің бөлінуінің дұрыстығын №21және 22 пункттеріне
байланыстыру арқылы және І-ІІІ, ІІ-ІV диагоналдарымен қосып, остердің тік
бұрышпен қиылысуы тексереді (14 – сурет ). Одан кейін толық бөлу жұмыстарын
жүргізу үшін құрылыстың контурының сыртынан 4-5м жерде ағаш тақталардан
қоршау жасайды. Теодолиттің көмегімен негізгі остердің орындарын қоршау
тақтайда барлық жағынан бояумен немесе шегемен белгілейді. Негізгі остерді
белгілеп біткеннен кейін аралық қосалқы остердің орындарын жобадағы
көрсетілген шамамен толық бөліп шығады. Секция аралық остердің орындары
шегімен белгіленіп, бояумен номерлері жазылып қойылады.[16]
14 - сурет
1.14 Негізгі бөлу жұмыстары
Негізгі жұмыс болып жерге бас және негізгі осьтерді көшіру бойынша
геодезиялық жұмыстар табылады. Мұның себебі, сол осьтер ғимараттар мен
құрылыс объектілерінің сол жердегі орналасу орнын анықтайды.Ғимараттың түрі
және жұмыстарды жүргізу жағдайларына байланыссыз, бас және негізгі осьтерді
бөлудің принциптері бар. Ең алдымен, жергілікті жерде алғашқы бөлу жүйесін
құру керек. Мысалы, бөлу негіздерінің пункттері, салуды реттеудің
бекітілген сызықтары, ғимараттар мен күрделі құрылыстардың бұрыштары.
Жобаны аналитикалық дайындаудың жобасы немесе сызбада бастапқы бөлу
негіздерінің нүктелеріне көшірілетін осьтердің байлануы берілуі керек. Егер
олар әр түрлі болса, онда бір жүйеден екінші жүйеге ауыстыру келесі
формуламен жүргізіледі:
(1.14.1)
(1.14.2)
Бұл жердегі және - түрлі жазық тікбұрышты жүйедегі i
нүктесінің координаталары; мен - x, y осьтері бар жүйедегі
, осьтері жаңа жүйенің басы; - бір жүйенің екіншісіне
байланысты бұрылу бұрышы.
Алаңда құрылыс торы бар, геометриясы жөнінен салыстырмалы жеңіл
ғимараттардың әдетте негізгі осьтерін тікбұрышты координаталар әдісімен
шығарады.
Жақын орналасқан 17 және 18 тор пункттерінің абцисса және ордината
өсімшелері арқылы А1 және А11нүктелерінің орналасу орындарын анықтау.
Және соған ұқсас 10 және 11 пункттер көмегімен Е1 және Е11
нүктелерінің орналасуын табады. Белгіленген нүктелерді бекіткен соң, әр
қайсы нүктеге теодолитті қойып осьтердің перпендикуляр болуын тексереді.
15 - сурет. Құрылыстың тор пункттерінен ғимараттың
негізгі
осьтерін бөлу сұлбасы.
Осы негізгі осьтердің өзара перпендикулярлығы, оларды бөлу үшін
қойылған талаптарының бірі. Осы осьтердің қиғаш болуы, болашақта ғимараттың
басқа да осьтерінің қиғаштығына әкеліп соғады. Полигонометриялық және
теодолиттік жүрістердің нүктелерінен, азаматтық ғимараттардың негізгі
осьтерін бөлу жұмыстары, көбінесе полярлық координаталар, бұрыштық және
сызықтық кертпе, жарма - сызықтық әдістермен жүргізіледі.
17 – сурет. Полигонометриялық және теодолиттік жүріс
нүктелерінен ғимараттың негізгі осьтерін
бөлу сұлбасы.
Полярлық бұрыш пен ара қашықтықтарды белгілеу жолымен V теодолиттік
жүріс нүктелері арқылы А1 осьтерінің қиылысу нүктелері шығарылады. Соған
сәйкес VI теодолиттік жүрістен А10 және В10 нүктелері табылады.
Осы келтірілген мысал бойынша теодолиттік жүрісте көмекші V + 49,87
нүктесін белгілейміз, сол нүктеде полярлық бұрыш және полярлық
ара қашықтықты өлшейді.
Алынған мәндер бойынша А10 нүктесінің координаталарын есептейді және
оларды жобалық координаталармен салыстырады. Осындай есептеулерді
ғимараттың қиылысу осьтерінің кемінде үш нүктесінде жүргізіледі. Егер
жергілікті жерде құрылыстың реттеу сызықтарының орналасуын анықтайтын
пункттер бекітілген болса, онда оларды бөлу теодолиттік және
полигонометриялық жүрістердің нүктелері көмегімен жүргізіледі.
Салыстырмалы сызылған сызықты жер бетіне шығару(көшіру) - бөлу
жұмыстарының практикасында жиі кездесетін жағдай. Сол сызық - сызықтық
құрылыстың негізгі осі ( көпір, аэропорттың ұшу алаңы және т.б.) құрылыс
торын құру үшін бастапқы бағыт пен алдыдағы бөлу жұмыстарының базисі болып
табылады. Бұл бөлу түріне көбінесе полярлық әдісті қолданады, сонымен қатар
кейде бұрыштық және сызықтық кертпе әдістері қолданылады.
Мысалға А – В сызықтық құрылысының жер бетіне көшіру жұмысын алайық. А
нүктесі жақын орналасқан геодезиялық негізделу пункттерінен полярлық
әдіспен шығарылады, ал В нүктесі - тура бұрыштық кертпе әдісімен сызылады.
Егер А және В нүктелерінің арасында тура көрініс болмаса, онда аралық
нүктелерді белгілейді, ол мысалға С нүктесі болсын. Егер жоғарыда
айтылғандай, геодезиялық негіз пункттері жақын жерде орналасса, онда С
нүктесі полярлық немесе бұрыштық кертпе әдістерімен табылады. Сонымен
қатар, АВ жармасындағы С нүктесінің орнын басқа да әдіспен табуға болады.
Алғашқыда оның жармадағы орнын жуықтатып алады. Сосын сол нүктеде
теодолиттің көмегімен бұрышын өлшейді. С нүктесі орнатылатын А-В
жармасының қателігінің мөлшері q келесі формуламен есептеледі
(1.14.3)
бұл жердегі мен - С нүктесінен А және В нүктелеріне дейінгі
сәйкес қашықтықтар. және ара қашықтықтарын жуықтатып өлшейді,
мысалы бас жоспар бойынша. Бақылау үшін бұрышын қайтып
өлшейді.Бөлшектеп бөлу үшін ғимараттың негізгі және бас осьтері үлкен роль
атқарады. Бөлшектеп бөлу сұлбасы - ғимараттың түрі мен оның компановкасы,
бөлу жұмыстарын жасау жағдайлары мен қабылданған бөлу әдісіне байланысты
болып келеді.
Бөлшектеп бөлу сызбаларының көптеген түрлерінен азаматтық және
өндірістік ғимараттарға лайық типтік сызбаны бөлуге болады. Ол - аралық
және бас немесе негізгі осьтердің қиылысу нүктелерінің орналасуын анықтау
болып табылады. Бөлуді әдетте, жарма - сызықтық әдіспен орындайды.
Мысалы, жер бетіне А-А, В-В,1-1 және 8-8 негізгі осьтері шығарылған
және бекітілген. 2...7 осьтерінің А-А және В-В жармаларын береді. А1 және
В1 нүктелерінен соған қатысты жармалар бойына 6,00; 12,00м және т.б. жоба
ара қашықтықтарды белгілейді. Солай В1 нүктесінің орнын 1-1 осінің
көмегімен анықтайды. Аралық осьтердің жармалары жобаланған жерге шығарады
және бекітеді.Осьтерді бөлу бойынша орындалатын жұмыстар бойынша арнайы акт
құрастырылады жіне оған қосымша орындалатын бөлу мен осьтерді бекіту
сызбасы көрсетіледі.[17]
18-сурет
Осьтерді бөлшектеп бөлу сұлбасы.
1- ғимараттағы түсті
боялаулар. 2-жармалық белгілер.
1.15 Құрылыс-монтаждау жұмыстарын орындаудың
дәлдігін геодезиялық тексеру
Құрылыс-монтаждау жұмыстарын геодезиялық тексеруді құрылысты
жүргізетін ұйым нивелирдің, теодолиттің, лазерлік нивелир мен теодолиттің
және көздеуіштің көмегімен жүргізеді.
Құрылыс жұмыстарын көздеуіштің көмегімен тексергенде жобалық
биіктіктерде қағылған А және В нүктелерінде екі көздеуіштерді орнатады да
жылжытып қойып отырады. Екі тірек нүктесін қосатын тексеру көздерінің
төмендеуі немесе жоғарылауы шамасы бойынша құрылыс-монтаждау жұмыстарының
жобаға сәйкестігін біледі және олардың сапасын бағалайды.
Құрылыс-монтаждау жұмыстарының орындалу дәлдігін тексеру үшін
жоғарыдағыға ұқсас етіп геодезиялық оптикалық немесе лазерлік аспаптарды
пайдаланып сапасын бағалайды. Ол үшін аспапты жер бетіне шығарылған А
нүктесіне орнатады да аспаптың биіктігін і өлшейді және оны екінші жобалық
нүктеде В орнатылған рейкада аспаптың биіктігіне тең есептеуді көздеп
бағдарлайды. Сонан соң аяқталған құрылыстың тексерілетін учаскесінің
қажетті нүктелерінде рейканы орнатады да құрылыс бетінің жобалық орынмен
салыстырғандағы нақтылы ауытқуларын анықтайды.
Құрылыс беттерін тұрғызғанда, мысалы, вертикаль тегістеуде немесе
конструкцияларды және элементтерді берілген жобалық жазықтықпен салыстырып
монтаждауда, көздеуіштің немесе геодезиялық аспаптың лазерлік жазықтығын
жобалық жазықтыққа параллель орнатады да құрылыс-монтаждау жұмыстарының
дәлдігін және сапасын аспаптың биіктігін ескеріп жобалық беттен нақтылы
ауытқуын бағалайды. Конструкциялардың, элементтердің және құрылыс беттері
орындарының жобалық орындарынан ауытқуы белгіленген шамадан артық болғанда
құрылыс-монтаждау жұмыстардың қажетті дәлдігін және сапасын қамтамасыз
етумен байланысты қосымша жұмыстар жүргізіледі. Геодезиялық бақылауды –
құрылыс ұйымы жүзеге асырады. Бақылау әдетте геодезиялық аспаптар (нивелир,
теодолит, лазерлі нивелир) көмегімен іске асырылады.Құрылыс жұмыстары
дәлдігін бақылау негізінде нысаналау аспабы көмегімен олардың екеуін А және
В нүктелерінде орнатады, ал үшіншісін аяқталған құрылыс ауданының жер
бедері бойынша жармада орналастырылады. Ұқсас тәсілмен дәлдікті бақылайды
және геодезиялық, оптикалық немесе лазерлік аспаптар көмегімен орындалған
құрылыс-монтаждау жұмыстарының орындалу сапасын бағалайды. Бұл үшін аспапты
жер бетіне шығарылған А нүктесінің үстінен орнатады, аспап биіктігін і
өлшейді және аспапты рейкаға нысаналайды, сондай-ақ құрылыс бедерінің
ылдилығын анықтаймыз.
Құрылыс бедерін салу кезінде немесе берілген проект жазықтығына сәйкес
элементтер мен конструкцияны монтаждау кезінде геодезиялық аспаптың
визирлік және лазерлік жазықтығын проектілікке параллель орнатады және
осылай аспап биіктігін есептей отырып проектілік бедерден алынған ылдилық
бойынша құрылыс-монтаждау жұмысының сапасы мен дәлдігін бағалайды.[18]
2 Өңдеу бөлімі
2.1 Геодезиялық түсірістердің нәтижелерін өңдеу
Тахеометрлік түсіріс. Тахеометриялық түcipicтe түсiрiлетiн нүктеде
тұpғaн рейканы аспаптың дүрбiсiмен бiр рет нысаналау арқылы осы нүктенің
координаталарын, яғни бағытын, ара қашықтығын және салыстырмалы биiктiгiн
анықтайды. Демек, тахеометриялық түсірістің мәні аспаптың нысаналау осінің
бiр жағдайында вертикаль бұрышты ν, горизонталь бұрышты β және рейкадан
қашықтық өлшеуiш жiптерiнiң аралығындағы бөлiктер санын есептеуден тұрады;
осы мәлiметтер арқылы нүктенің кеңiстiктегi координаталарын есептеп
шығарады. Тахеометриялық түcipicтe жергiлiктi жердiң топографиялық планы
түсiрiлетiн нүктелердiң барлық үш координаталарын есептеп шығаруға
мүмкiндiк беретiн мәлiметтердi жинайтын далалық жұмыстар мен планды сызу
және есептеп шығарулардан тұратын ғылыми өңдеу жұмыстары натижесiнде
жасалынады. Тахеометриялық түcipicтi тахеометрлермен немесе теодолиттермен
атқарады.
Тахеометрлер болмаған кезде тахеометриялық түcipicтi теодолит пен
рейканың көмегімен жүргiзуге болады. Мұндай жағдайда әрбiр пикеттiк нүктеге
дейiнгi көлбеу ара қашықтықты жiптi қашықтық өлшеуiшпен горизонталь және
вертикаль бұрыштарды өлшейдi. Салыстырмалы биiктiктi тригонометриялық
нивелирлеумен анықтайды.[20]
В нүктесінің А нүктесімен салыстырғандағы салыстырмалы биiктiгiн (h)
анықтау керек болсын делiк Ол үшін А нүктесінe теодолиттi орнатады да, ал
В нүктесінe рейканы қояды. Аспаптың биiктiгiн (i) рулетка мен және сызықтың
ұзындығын
АВ лента мен немесе қашықтық өлшеуiшпен өлшейдi. Теодолиттiң вертикаль
дөңгелектің көмегімен дүрбiнiң нысаналау оciн рейканың қандай да бiр
нүктeciнe бағыттағандағы көлбеулiк бұрышын анықтайды. Осы нүктеден рейканың
тақасына дейiнгi қашықтық (υ) нысаналау биiктiгi деп аталады.
Бiрақ h=h1+i- υ
( 2.1.1)
hl=dtgv
( 2.1.2)
ендеше
h=dtgv+i- υ
( 2.1.3)
Егер рейкаға аспаптың биiктiгiн (i) белгiлеп, осы нүктесi дүрбiмен
нысаналаса, яғни i= υ тең деп алынса, онда салыстырмалы биiктiктi бұлай
анықтауға болады:
h=dtgv.
( 2.1.4)
( 2.1.2) немесе ( 2.1.4) формулаларымен есептеп шығарылатын
са.лыстырмалы биiктiктi 0,01 м-ге дейiнгi дәлдiкпен дөңгелектейдi.
Егер AB=D ара қашықтығын лента мен немесе горизонталь рейка арқылы
қашықтық өлшеуiшпен өлшейтiн болсақ онда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz