Түркі халықтарының фольклорында қасқыр бейнесі
Кіріспе
1 Негізгі бөлім
2 Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
1 Негізгі бөлім
2 Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
Бөрілі байрақты көтеріп, Көк тәңірге табынған көк түріктің ұрпақтары бүгінгі таңда да өздерінің рухани өмірдегі жеңістері-мен әлемді сүйсіндіріп, жасампаз рухтың өлмегендігін паш етуде. Кең даланы ат тұяғымен дүбірлеткен түркілердің көкірек сарайы тек ерлік пен қайсарлыққа ғана емес, ғылым-білімге де толы екендігін шежіре-жылнамалардан, ел қазынасы - фольклорлық мұрағаттарымыздан да көреміз.
Жануарлар эпосының ішінде ең көп таралған, кез-келген елдің фольклорлық туындыларында мол ұшырысатын бейне – қасқыр болып табылуы тегін емес. Шығармалардың басым көпшілігінде ол қоғам өмірінің сан қырлы аспектілерін ашатын, халықтың дүниетанымын өрнектейтін символ түрінде беріледі. Мәселен, түркі халықтарының нанымында қасқыр – рудың тотемі немесе нагуал, қасқыр – тәңірі мен пенделердің арасын байланыстырушы күш немесе шаманның ие-қыласы, қасқыр – адам не сиқыршы ретінде сомдалады. Қазақ ертегілер мен мақал-мәтелдерінде, аңыз-әңгімелерінде, қасқырдың тағылық сипаты, табиғи қылауасы асқан біліктілікпен суреттеледі. Алайда, оның табиғаттағы қайсарлығы мен сақтығына қарамастан бірде ашкөздіктің, бірде ақымақтықтың, бірде қорқаулықтың символы ретінде өріліп, тыңдаушысының танымында жағымсыз ұғым тудыратын тұстары да аз емес. Осы жайттар қасқыр символикасының құрылымын аса күрделендіре түседі.
Көк байрағымызда бейнеленген қыран, барыс тәрізді бөрі симфоликасының да ұлттық санадағы орны ерекше. Символикалардың мәнін түсіндіру халқымыздың сан ғасырлар бойы дәстүрге айналдырған ғұрыптық жоралғылары мен ырымдарының, түрлі ем-домдарының түпкі себебін терең ұғынуға себебін тигізеді. Бұл – халықтың рухани мәдениетінің алғы шарттарын ұғуға, ұлттық санамыз бен үрдісімізді тарих қойнауынан аршып, далалықтар өркениетін мақтан тұтуға жетелейді.
Уақыт өте келе бөрі нагуалға, яғни жеке адамдардың жебеуші рухына айналады. Ел аузына атақты Қаз дауысты Қазыбектің жиені Абақ керей Жәнібектің, Есет батырдың жебеуші көк бөрілері болған деген аңыз бар. Керей Жәнібек ұйықтаған кезде үстінде екі бөлтірік ойнап жүрсе, Есет батырдың езуін арлан жалап тұрады екен. Бұл жерде ел үмітін ақтаған батырлардың аруағын үстем етіп көрсету үшін оларды ең киелі ұғым көк бөрімен байланыстырғанын айта кетпекпін. Бұл батырлардың бойындағы ерен күш пен қайсарлық жоғарыдан, Тәңірінің өзінен бастау алып тұр. Ал, бөрілер – сол Тәңірінің ерекше ілтипатын жеткізуші.
Қасқыр туралы наным-сенімдердің ел санасында терең бойлағаны сонша, ата-бабаларымыз бауыр еті - балаларына бұл «киелі жануардың» есімін беруді әлі күнге дейін үрдіс етіп келеді. Бұл ел арасында кең тараған Бөрібай, Бөріқұл, Бөлтірік, Қасқырбай, Бөрі тәрізді есімдер мысал бола алады. Түркі халықтарына ортақ мұра «Алпамыс батыр» жырындағы басты кейіпкердің әкесінің Байбөрі аталуы да осындай үрдістің бір көрінісі болып табылмақ.
1237-1238 жылы Алтын Орда әскербасыларының бірі болған Бөрінің, 1664 жылы дүниеге келіп, көрсеткен ерліктерінің арқасында Матай елінің ұранына айналған Бөрібай Жаубөрі ұлының, алашты аузына қаратқан Бөлтірік шешендердің есімдері, қайсар болсын деген ұғымнан туындаған. Ал, олардың атына заты сай болып өсуі сөздің магиялық күшіне иланып, «баланың болашақ тағдырына азан шақырып қойған есімі тікелей ықпал етеді» деген сенімінің растығын дәлелдегендей еді.
Жануарлар эпосының ішінде ең көп таралған, кез-келген елдің фольклорлық туындыларында мол ұшырысатын бейне – қасқыр болып табылуы тегін емес. Шығармалардың басым көпшілігінде ол қоғам өмірінің сан қырлы аспектілерін ашатын, халықтың дүниетанымын өрнектейтін символ түрінде беріледі. Мәселен, түркі халықтарының нанымында қасқыр – рудың тотемі немесе нагуал, қасқыр – тәңірі мен пенделердің арасын байланыстырушы күш немесе шаманның ие-қыласы, қасқыр – адам не сиқыршы ретінде сомдалады. Қазақ ертегілер мен мақал-мәтелдерінде, аңыз-әңгімелерінде, қасқырдың тағылық сипаты, табиғи қылауасы асқан біліктілікпен суреттеледі. Алайда, оның табиғаттағы қайсарлығы мен сақтығына қарамастан бірде ашкөздіктің, бірде ақымақтықтың, бірде қорқаулықтың символы ретінде өріліп, тыңдаушысының танымында жағымсыз ұғым тудыратын тұстары да аз емес. Осы жайттар қасқыр символикасының құрылымын аса күрделендіре түседі.
Көк байрағымызда бейнеленген қыран, барыс тәрізді бөрі симфоликасының да ұлттық санадағы орны ерекше. Символикалардың мәнін түсіндіру халқымыздың сан ғасырлар бойы дәстүрге айналдырған ғұрыптық жоралғылары мен ырымдарының, түрлі ем-домдарының түпкі себебін терең ұғынуға себебін тигізеді. Бұл – халықтың рухани мәдениетінің алғы шарттарын ұғуға, ұлттық санамыз бен үрдісімізді тарих қойнауынан аршып, далалықтар өркениетін мақтан тұтуға жетелейді.
Уақыт өте келе бөрі нагуалға, яғни жеке адамдардың жебеуші рухына айналады. Ел аузына атақты Қаз дауысты Қазыбектің жиені Абақ керей Жәнібектің, Есет батырдың жебеуші көк бөрілері болған деген аңыз бар. Керей Жәнібек ұйықтаған кезде үстінде екі бөлтірік ойнап жүрсе, Есет батырдың езуін арлан жалап тұрады екен. Бұл жерде ел үмітін ақтаған батырлардың аруағын үстем етіп көрсету үшін оларды ең киелі ұғым көк бөрімен байланыстырғанын айта кетпекпін. Бұл батырлардың бойындағы ерен күш пен қайсарлық жоғарыдан, Тәңірінің өзінен бастау алып тұр. Ал, бөрілер – сол Тәңірінің ерекше ілтипатын жеткізуші.
Қасқыр туралы наным-сенімдердің ел санасында терең бойлағаны сонша, ата-бабаларымыз бауыр еті - балаларына бұл «киелі жануардың» есімін беруді әлі күнге дейін үрдіс етіп келеді. Бұл ел арасында кең тараған Бөрібай, Бөріқұл, Бөлтірік, Қасқырбай, Бөрі тәрізді есімдер мысал бола алады. Түркі халықтарына ортақ мұра «Алпамыс батыр» жырындағы басты кейіпкердің әкесінің Байбөрі аталуы да осындай үрдістің бір көрінісі болып табылмақ.
1237-1238 жылы Алтын Орда әскербасыларының бірі болған Бөрінің, 1664 жылы дүниеге келіп, көрсеткен ерліктерінің арқасында Матай елінің ұранына айналған Бөрібай Жаубөрі ұлының, алашты аузына қаратқан Бөлтірік шешендердің есімдері, қайсар болсын деген ұғымнан туындаған. Ал, олардың атына заты сай болып өсуі сөздің магиялық күшіне иланып, «баланың болашақ тағдырына азан шақырып қойған есімі тікелей ықпал етеді» деген сенімінің растығын дәлелдегендей еді.
1. Қазақтың көне тарихы. (Дайындаған М.Қани) – Алматы:Жалын, 1993.-400 бет.
2. Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах , обитающих в Средней Азии в древние времена. – Алматы: ТОО «Жалын баспасы» , 1998 – 390 стр.
3. Гумилев Л.Н. Көне түріктер: көпшілік оқырман қауымға арналған. Алматы: Білім, 1994. – 480 бет.
4. Абылқасымов Б.Ш. Телқоңыр (Қазақтың көне наным-сенімдеріне қатысты ғұрыптық фольклоры). – Алматы: Атамұра-Қазақстан, 1993. – 160 бет.
5. Қайбарұлы А, Бопайұлы Б. Қазақ ырымдары. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1981. – 160 бет.
6. Мифологический словарь. Глав. Ред. Е.М.Мелетинский – Москва: Советская энциклопедия, 1990. – 672 стр.
7. Ертегілер. Т.І (Жауапты шығарушы Т.Алпысбаев) – Алматы: Жазушы, 1988. – 288 бет.
8. Батырлар жыры (құрастырғандар О.Нұрмағамбетова, қ.Сыдықов). Т.5. – Алматы, 1989. – 384 бет.
9. Батырлар жыры /Жауапты шығарушы Ж.Әбішев/.Т.ІІІ. – Алматы.:Жазушы, 1987. – 304 бет.
10. Қазақтың жоқтау жырлары. Құрастырған Т.Арынов – Алматы. Жазушы, 1990. – 304-бет.
11. Қазақтың мақал-мәтелдері. (Алғы сөзін жазған Ш.Ыбыраев, құрастырған Б.Абдульдина) – Алматы: Өлке, 200. – 160 бет.
12. Керім Ш. Қазақ жұмбағы. – Алматы: Санат, 1999. – 248 бет.
2. Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах , обитающих в Средней Азии в древние времена. – Алматы: ТОО «Жалын баспасы» , 1998 – 390 стр.
3. Гумилев Л.Н. Көне түріктер: көпшілік оқырман қауымға арналған. Алматы: Білім, 1994. – 480 бет.
4. Абылқасымов Б.Ш. Телқоңыр (Қазақтың көне наным-сенімдеріне қатысты ғұрыптық фольклоры). – Алматы: Атамұра-Қазақстан, 1993. – 160 бет.
5. Қайбарұлы А, Бопайұлы Б. Қазақ ырымдары. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1981. – 160 бет.
6. Мифологический словарь. Глав. Ред. Е.М.Мелетинский – Москва: Советская энциклопедия, 1990. – 672 стр.
7. Ертегілер. Т.І (Жауапты шығарушы Т.Алпысбаев) – Алматы: Жазушы, 1988. – 288 бет.
8. Батырлар жыры (құрастырғандар О.Нұрмағамбетова, қ.Сыдықов). Т.5. – Алматы, 1989. – 384 бет.
9. Батырлар жыры /Жауапты шығарушы Ж.Әбішев/.Т.ІІІ. – Алматы.:Жазушы, 1987. – 304 бет.
10. Қазақтың жоқтау жырлары. Құрастырған Т.Арынов – Алматы. Жазушы, 1990. – 304-бет.
11. Қазақтың мақал-мәтелдері. (Алғы сөзін жазған Ш.Ыбыраев, құрастырған Б.Абдульдина) – Алматы: Өлке, 200. – 160 бет.
12. Керім Ш. Қазақ жұмбағы. – Алматы: Санат, 1999. – 248 бет.
Кіріспе
Бөрілі байрақты көтеріп, Көк тәңірге табынған көк түріктің ұрпақтары бүгінгі таңда да өздерінің рухани өмірдегі жеңістері-мен әлемді сүйсіндіріп, жасампаз рухтың өлмегендігін паш етуде. Кең даланы ат тұяғымен дүбірлеткен түркілердің көкірек сарайы тек ерлік пен қайсарлыққа ғана емес, ғылым-білімге де толы екендігін шежіре-жылнамалардан, ел қазынасы - фольклорлық мұрағаттарымыздан да көреміз.
Жануарлар эпосының ішінде ең көп таралған, кез-келген елдің фольклорлық туындыларында мол ұшырысатын бейне - қасқыр болып табылуы тегін емес. Шығармалардың басым көпшілігінде ол қоғам өмірінің сан қырлы аспектілерін ашатын, халықтың дүниетанымын өрнектейтін символ түрінде беріледі. Мәселен, түркі халықтарының нанымында қасқыр - рудың тотемі немесе нагуал, қасқыр - тәңірі мен пенделердің арасын байланыстырушы күш немесе шаманның ие-қыласы, қасқыр - адам не сиқыршы ретінде сомдалады. Қазақ ертегілер мен мақал-мәтелдерінде, аңыз-әңгімелерінде, қасқырдың тағылық сипаты, табиғи қылауасы асқан біліктілікпен суреттеледі. Алайда, оның табиғаттағы қайсарлығы мен сақтығына қарамастан бірде ашкөздіктің, бірде ақымақтықтың, бірде қорқаулықтың символы ретінде өріліп, тыңдаушысының танымында жағымсыз ұғым тудыратын тұстары да аз емес. Осы жайттар қасқыр символикасының құрылымын аса күрделендіре түседі.
Көк байрағымызда бейнеленген қыран, барыс тәрізді бөрі симфоликасының да ұлттық санадағы орны ерекше. Символикалардың мәнін түсіндіру халқымыздың сан ғасырлар бойы дәстүрге айналдырған ғұрыптық жоралғылары мен ырымдарының, түрлі ем-домдарының түпкі себебін терең ұғынуға себебін тигізеді. Бұл - халықтың рухани мәдениетінің алғы шарттарын ұғуға, ұлттық санамыз бен үрдісімізді тарих қойнауынан аршып, далалықтар өркениетін мақтан тұтуға жетелейді.
Уақыт өте келе бөрі нагуалға, яғни жеке адамдардың жебеуші рухына айналады. Ел аузына атақты Қаз дауысты Қазыбектің жиені Абақ керей Жәнібектің, Есет батырдың жебеуші көк бөрілері болған деген аңыз бар. Керей Жәнібек ұйықтаған кезде үстінде екі бөлтірік ойнап жүрсе, Есет батырдың езуін арлан жалап тұрады екен. Бұл жерде ел үмітін ақтаған батырлардың аруағын үстем етіп көрсету үшін оларды ең киелі ұғым көк бөрімен байланыстырғанын айта кетпекпін. Бұл батырлардың бойындағы ерен күш пен қайсарлық жоғарыдан, Тәңірінің өзінен бастау алып тұр. Ал, бөрілер - сол Тәңірінің ерекше ілтипатын жеткізуші.
Қасқыр туралы наным-сенімдердің ел санасында терең бойлағаны сонша, ата-бабаларымыз бауыр еті - балаларына бұл киелі жануардың есімін беруді әлі күнге дейін үрдіс етіп келеді. Бұл ел арасында кең тараған Бөрібай, Бөріқұл, Бөлтірік, Қасқырбай, Бөрі тәрізді есімдер мысал бола алады. Түркі халықтарына ортақ мұра Алпамыс батыр жырындағы басты кейіпкердің әкесінің Байбөрі аталуы да осындай үрдістің бір көрінісі болып табылмақ.
1237-1238 жылы Алтын Орда әскербасыларының бірі болған Бөрінің, 1664 жылы дүниеге келіп, көрсеткен ерліктерінің арқасында Матай елінің ұранына айналған Бөрібай Жаубөрі ұлының, алашты аузына қаратқан Бөлтірік шешендердің есімдері, қайсар болсын деген ұғымнан туындаған. Ал, олардың атына заты сай болып өсуі сөздің магиялық күшіне иланып, баланың болашақ тағдырына азан шақырып қойған есімі тікелей ықпал етеді деген сенімінің растығын дәлелдегендей еді.
Негізгі бөлім
Түркі халықтарының фольклорында қасқыр бейнесі түрлі жанрларда: ғұрыптық поэзияда, эпостық жырларда, паремеологияда, халықтық прозада алуан қалыпта кездеседі. Осы жанрлардың барлығында қасқыр негізінен үш түрлі түспен, атап айтсақ, көк бөрі, ақ бөрі және қара қасқырдың кездес-пейтіні белгілі. Ғалымдардың мәліметі бойынша олар қара-қоңыр (меланисті), сұр (хромисті) және ақ (альбинос) түсті болады екен 4:10,11.
Ал, фольклорлық шығармалардағы ақ, қара және көк түстер қасқырдың символикалық мазмұнын ашатын маңызды бөлшектердің бірі болып табылады.
Ал, қара - көк сөзіне қайшы болып табылады. Көк бөрі, көкжал қасқыр деп адамға дос, қамқоршы бейнені суреттесе, қара қасқыр арқылы қаскөй, зұлым күшті бейнелейді.
Шындығында, қара түс тек рақымсыздықты білдіреді деу сыңаржақ пікір болар еді. Өйткені қара шаңырақ, қара бала, қара өзен тәрізді киелі ұғымдар халқымыздың рухани әлемін танытады. Әйтсе де, мифтер мен ертегілердің басым бөлігінде, әсіресе, қасқыр бейнесіне қатысты үлгілерде қара түс қайғы-қасіретпен, қаскөй кесірлермен байланыстырылады.
Қара мен ақты, күн мен түнді, жақсылық пен жамандықты салыстыра көрсету, әсіресе, дуалистік мифтер мен аңыздарда жиі кездеседі. Көк бөрі адамдар қысылған шақта ғайыптан пайда болып көмекке келсе, ақ қасқырдың адамдармен достығы келісім шарттың негізінде жасалады. Адам мен қасқырдың арасындағы туыстық қатынастан гөрі достық қатынас басым сипатталады. Мұның өзі көк бөрі бейнесінің алдымен, ал ақ қасқыр туралы түсініктер кейіннен туындағаны көрсетеді. Қазақ ұғымында ақ түс тазалық пен пәктіктің символы болып саналады. Адам баласына дос және қас күштердің синонимі түрінде негізін қалыптастырған бұл түстердің идея-көркемдік функциясы мынада:
1. Көк бөрі бейнесі - көк Тәңірмен астасып жатыр. Ол ғайыптан пайда болған құтқарушы Ие, адамзаттың арғы тегі.
Ақ қасқырлар - магиялық қасиеті мол, адамға дос күштер. Олар жер бетін мекендейді. Қалаған уақытында қасқырдан адам кейпіне ауысып, құбыла алады.
Қара қасқырлар - төменгі дүниенің жыртқыштары. Олар жер астын, түнек әлемін мекендеп, адамға зұлымдық жасайды.
Мұның өзі ертедегі ата-бабаларымыздың дүниені:
Бірінші бөлік - аспан - Тәңірі тұрағы;
Екінші бөлік - жер - өзекті пенделер мен адамға дос, сиқырлы киелердің мекені.
Үшінші бөлік - жер асты - зұлым күштер мен қаскөй кесірлердің қонысы деп үш бөлікке бөліп, қоршаған орта туралы алғашқы балаң ойлар қалыптастырғанына куә бола алады. Қасқырдың осылайша әр түсте берілуінің символикалық астар халқымыздың әлемінің құрылысы туралы түсінігінде жатыр деп есептейміз.
Қасқырдың адам түсіне кіруі және оны жору туралы мәліметтерді қорыта келіп, көршілес халықтар бөріні түркі тайпаларының символы ретінде қабылданғанын да байқадық 5:23.
Генеологиялық мивтерге, ел арасында кең таралған ырымдар мен ғұрыптарға, халықтық ем-домдарға, арбау өлеңдері мен эпос, шежірелерге талдау жасау барысында көк бөрінің түркі халықтарының фольклорында киелі жануардың қатарына жоғарғы Тәңірлік құдіреттің деңгейіне дейін көтерілгенін көреміз. Қасқырдың әр түрлі мүшелерін тұмар ретінде тағу Еуропа елдерінде де кең таралғандығын төмендегі мысалдар дәлелдей алады: Германия мен Францияда қасқырдың жағын тіл мен сұқтан сақтайтын қорғаныш ретінде есікке тақса, Сицилияда жылқыны тіл - көзден қорғау үшін қораға қасқырдың құйрығы мен өлі сауысқанды, жарқанатты ілетін болған. Ресейде де қасқырдың құйрығы көп аурудың алдын алады деп есептеген. Қасқырдың тісін, құйрығын зұлым күштерден қорғану үшін тағып, өті мен терісін емге жаратса, қасқырдың бас сүйегін, негізінен, малды қасқырдың жарып кетуінен сақтану үшін пайдаланады. 6:246,247.
Бұл ырым арбау өлеңдерінен де кең өріс алады. Мәселен, тәжіктер малға қасқыр шаппас үшін мынандай арбауды орындаған: Мал иесі қасқыр жоламас үшін бір уыс топырақ алып,
Қасқыр жағын байладым,
Мен байлаған жоқпын
Әли байлады , -
деп үш қайтара арбау оқып, әлгі топырақты қораны айналдыра шашады. Бұдан соң қасқыр қораға кіре алмайды, кірсе де жағын аша алмайды деп сенеді 7:181,187. Ал қазақтар бұл ретте қасқырдың бас сүйегін пайдаланған: Қасқырдың бас сүйегі мен жыланның бас сүйегін алып, жағын мықтап таңған соң, сандыққа сақтап қояды. Сонда қасқыр малды жемейді, адамды және малды жылан шақпайды 8:72, - деп иланды.
Көріп отырғанымыздай, бөрі символикасының астары тереңде жатыр. Жұмысты жазу барысында қасқыр бейнесінің төмендегідей басты функциялары анықталады:
Түркі халықтарының ілкі ата-бабасы болып табылады.
Тұтастай бір халыққа қысылған шақта көмекке келеді. (қол бастайды, жол көрсетеді т.б.)
Дәрменсіз сәбилерді асырап өсіреді.
Жеке адамдардың нагуалына (жеке тотем) айналады.
Осы функцияларына сәйкес, ол батырлық пен қайсарлықтың, қайрат-тылық пен тапқырлықтың символы ретінде бейнеленеді.
Әлем халықтарының фольклорлық мұраларындағы қасқыр бейнесінің кең таралған 5 қыры бар:
Тотем
1. Ілкі баба
2. Жолбасшы
3. Жас балаларды асыраушысы
Рух
Дос рух
а) Бақсылардың ие - қыласы.
ә) Тумысынан керемет жан.
Қаскөй рух
а) Сиқыршының жаны.
ә) зорлықпен өлтірілгендердің жаны.
Хтоникалық хайуан
1.Адамдарды жейді.
2.Аспан денелерін жұтады.
3.Антын бұзғандарды талайды.
4.Моланы, көмбені күзетеді
Магиялық күш иесі
Пайдасы
1.Бас сүйегі малды қорғайды.
2.Тісі тіл-көзден сақтайды.
3.Өті емге қолданылады.
4.Еті батырлық қасиет береді.
Зияны
1.Көз жанрымен арбайды.
2.Ізін басса, жылқыға зиян келеді.
3.Терісін киген адам ауру болады, не аңға айналады.
Көркем бейне
1.Жабайы жыртқыш.
2.Аллегорялық бейне
Бұл кестеден мынаны көреміз: Тотемдік наным кең етек алған кезде туындаған шығармаларда ілкі ата аң болып табылды. Ол көктен нұр кейпінде түсіп, керемет қайсар, өжет ұрпақтың ата-бабасына айналды. Ал жарық сәуле - нұрдан аң емес, адамның сомдалуы кейінгі жануарлар культімен ығыстырылған кезіне тән. Қасқырдың жол таба алмай қысылған шақта көмекке келуі де оның тотемдік кейпімен астасады. Ал жас нәрестені емізу мотиві бертіндегі патриархат дәуірінің жемісі. Мұнда қасқырдың ілкі - бабалық ролі толық жойылады. Баланың әке-шешесі көп жағдайда (Рим аңызында ғана балалардың әкесі - Марс құдай) қарапайым адамдар. Алайда, бала Құдіреттің қалауымен тірі қалып, әміршіге айналады. Мұнда қасқыр Құдіреттің жарлығын орындаушы. Қасқырды Тәңірі иті деп қабылдайтын қазақ, тува, якут, грек жұртының мифтері де осы кезеңнің жемісі.
Жыртқыш аңдар алдында табынып, оларды кие тұтса, зиянын тигізбейді деген балаң ұғымның жойылуына табиғи заңдылық, адамзат қоғамының ілгері жылжуы себепші болды. Өйткені адамдар хайуандарды туыс санап, өлтіруден қашқанымен, олардың адамдарға тигізетін залалы бәсеңдеген жоқ. Осыдан келіп, қасқырлар туралы тотемдік наным кері ысырылып, фольклор сахнасына хтоникалық хайуанның кейпі енеді.
Осындай нанымдар қасқыр - адамға дос рух және қасқыр адамға қас рух деген екі көзқарастың өрбуіне септігін тигізді. Адамға дос рух ретінде қасқыр мынадай қызметтер атқарады:
а) Бақсыларға ие-қыла болып, бақсылық ойын кезінде жәрдемдеседі. Адам жанына араша түсіп, аурудан айықтырар жолды көрсетеді 9:144,145.
ә) Ертегілерге бас қаһарманға жолығып, оны барша мұратына жеткізеді. Жеткізу мақсатында адал досына айналады.
Ал қас рух ретінде ол мынадай қаскөйлік жасайды:
а) Ликантроптар (көне гректерде), агызмалдар (абхаздықтарда) адамдарға ауру жібереді. Ел ішінде індет таратады 10:36.
ә) Жапандағы жолаушыларды өлтіріп, малды жарады. Тұрғындарды шығынға батырады. 11:225.
Фольклорлық жанрлардың өзге түрлеріндегідей қазақ мифологиясының да жан-жақты сомдалған бейнелерінің бірегейі - көк бөрі. Көк бөрі төңірегіндегі мифтерді мазмұнына қарай басты екі топқа бөлуге болады.
Космогониялық мифтер.
Генеологиялық мифтер.
Бұл мифтерде қайрат, жүйріктік, сезімталдық тәрізді қасиеттердің қасқыр бойына жинақталу бойына жинақталу сыры - оның Тәңірінің шапағатына ие болуында деп түсіндіріледі.
Халқымыздың мифтерінің барлығында дерлік бөрі ілкі баба, жорықтардың сәттілігін реттеуші, көктен келген көмекші ретінде беріледі. Мифологиялық сарындағы ертегілердің де негізгі арқауы - бөрінің адамдарға тылсым сиқыр әлемімен байланысы төңірегінде өрбиді. Алайда, ертегілердің басым көпшілігінде қасқыр ақымақ, қаскөй, қомағай хайуан ретінде суреттелетінін айта кеткеніміз жөн. Біз мұның себебін миф пен ертегінің жанрлық ерекшелігінен жөн көрдік. Бір кездегі тотемдік бабалар туралы мифтердің орнын кей жан-жануарлардың пайда болуы туралы сыртқы түр-кейпіне не қимыл-әрекетіне байланысты туындаған этиологиялық ертегілер басады. Тотемдік сенімнің жойылып, табиғи құбылыстар, жан-жануарлар дүниесі туралы жаңаша танымның қалыптаса бастауы соны ертегілердің дүниеге келуінің алғы шарты болып табылады.
Миф пен ертегілердегі қасқыр бейнесінің берілу барысындағы мынадай сюжеттік ұқсастықтарды атап өткім келеді:
Қасқыр мен адам некелеседі.
Мифте мұндай некенің нәтижиесінде бүтіндей бір халық дүниеге келіп, қуатты, іргелі елге айналады. Қасқыр жоғарғы сананың иесі ретінде бейнеленеді. Ал, ертегіде қасқыр мен адамның некелесуі шытырман оқиғалардың өрбуіне себепші болады. Мұндағы басты мәселе олардың ұрпақ таратып, өсіп-өнгенін баяндау емес, ертегінің бас кейіпкерінің мақсат-мұратына жету жолындағы кездескен қиыншылықтар мен тосқауылдарды жеңу ретін әңгімелеу болып табылады.
Қасқыр мен адам баласының одағы.
Мифологиялық аңыздарда қасқыр қысылған халыққа көктен нұр кейпінде түсіп, ажалдан арашалайды. Жорықтарда қолды бастап, көшкенде жол көрсетеді.
Адам санасының тотемдік түсініктен ада болуы хайуанаттар туралы ертегілердің мазмұнына да түбегейлі өзгерістерді енгізді. Табиғи құбылыстардың алдындағы қорқыныш бұлтын аздап серпе бастаған ата-бабаларымыз бірінші орынға адамды, оның қайсарлығы мен амал-айласын шығарды. Халық санасындағы осындай өзгерістерге сәйкес қасқырлар жайындағы ертегілердің де төмендегідей топтары пайда болды.
Халық тұрмысынан мәлімет беретін архаикалық ертегілер.
Ата-бабаларымыздың жаратылыс пен оның құпия сырлары туралы ой-қорытындыларының түйіні - этиологиялық ертегілер.
Сатиралық ертегілері
Архаикалық ертегілердегі қасқырды анық хайуан етіп суреттейді. Оның өзіне тән мінез-құлқы, іс-әрекеті, адам баласына тигізетін зияны көрсетіледі.
Ертегінің екінші тобы - этиологиялық ертегілердегі қасқыр табиғатына ғана тән ерекшеліктер сөз болады. Қасқырдың ел көңілін аударатын ең басты ерекшелігінің бірі - оның ұлуы. Дала төсін тітіркендіріп, түн қараңғысын жаңғырта ұлыған қасқырдың даусы адамның төбе құйқасын шымырлатып, үрей ұялататыны сөзсіз. Қасқырдың ұлуы жөніндегі мамандардың пікірі сан алуан. Оны ағылшын жаратылыстанушысы О.Тэннердің:
Специалисты точно не знают, что именно побуждает волков выть. Вожможно так они подают сигнал отбившимся членам стаи, или предупреждают соседние стаи, что здесь их территория, или передают какие-то другие, не столь очевидные сообщения. Некоторые же пологают, что волки как и люди, просто поют, когда им хочется 12:58 - деген ойынан көреміз. Ал, қазақ халқының Қасқыр неге ұлиды деген ертегісінде қасқырдың ұлу себебі былайша түсіндіріледі:
Халық деген кедейдің жалғыз ұлы бірнеше шөп тамырын қайнатып, қасқырды өлтіретін дәрі жасайды да оны жемтікке сеуіп, қайнатып, қораға жақын жерге тастайды. Қомағайлау біреуі келген бетінде арс етіп, жемтікті қуып өтеді де: У-у-у,- деп мұрнынан шашыла құлайды. Содан бері қасқырлар: У-у-у,- деп ұлиды екен. 13:110. Қасқырлар бір-бірімен ұлып сөйлеседі деген ұғым қазақ халқында да бар. Мәселен, сұрмерген деген ертегіде қасқыр ұлу арқылы мергенді жейтінін ескертсе, Ақымақ қасқыр атты ертегіде Бағлан қозымды ертіп келемін деген қойға алданған қасқырдың әлі күнге дейін кеш болса ұлып, оны шақыратындығын баяндайды.
Ертегілердің бас кейіпкерлері болып табылатын жануарлар - типтік бейнелер. Онда бүкіл хайуан атаулыға тән мінез-құлықтар өріледі. Сондай-ақ, ертегілердің кей түрлерінде олардың бойына қулық, қомағайлық, аңғалдық тәрізді адами қасиеттерді де жинақтап, жан-жануарлардың әрекеттерін адамзаттың іс-әрекеттерімен байланыстыра бейнелейді. Жануарлардың қоғамдық өмірлері, моральдік қағидалары қалыптасқан құқықтық заңдылықтары адамның әлеуметтік қағидаларына сәйкес келеді деген ойды өрбітеді. Осыдан келіп жануарлар туралы ертегілердің танымдық қана емес адамдардың әлеуметтік тәжірбиесін қалыптастырушылық, тәрбиелік қызметі де туындайды. Ертегілердің бұл қызметі, әсіресе, сатиралық сарындағы үлгілерге тән. Бұл топтағы ертегілерде қасқыр негізінен ұнамсыз кейіпкер ретінде алынады. Ертегілерде оның ақымақтығы мен қомағайлығы көзге ұрады. Ғалым Е.А.Костюхин мұндай мінездеулерді жануарлар туралы ертегілердің тәрбиелік қызметін байланыстырады 14:117.
Қасқырдың мінез-құлқы, шаруа адамына тигізетін залалы мысал жанрында айтыс түрінде жан-жақты өрілген. Мұнда ол қорқаулықтың, ашкөздіктің символы ретінде алынып, кісі ақысын жеген қақырша ұлып өтеді деген ғибратты тұспалдайды.
Ал мысалдардың келесі тобына қасқыр тек жанама бейне ретінде алынады. Мұндай шығармаларда көбіне ел арасындағы жоралғыларды, молда, билерді сынау көзделеді.
Қазақ ертегілерін жан-жақты талдаулардың нәтижесінде қасқыр бейнесін мазмұнына қарай мынадай топтарға бөлдік:
1) Қасқыр - тотемдік ілкі ата-баба;
2) Қасқыр - хтоникалық хайуан;
3) Қасқыр - қарапайым жыртқыш аң;
4) Қасқыр - сатиралық кейіпкер.
Екінші тарау Қасқыр бейнесінің поэтикасы деп аталады. Бұл тарауда қасқыр бейнесін сомдаудағы көркемдік айшықтар жүйелі зерттеліп, қасқыр бейнесін ашудағы стильдік әдістер мен тәсілдерге баса назар аударылады.
Батырлық жанрлардағы көркем өрнектердің қатарында ұлттық санамызға терең орнаған бөрі бейнесінің кездесу заңды құбылыс болып табылмақ.
Қасқыр, бөрі атаулары бұл жанрда батырдың сұлбасын беруде, жауды қойша қырған сәтін бейнелеуде, туған жердің пейзажын суреттейтін тұстарда кең қолданылады. Әсіресе, көріктеу құралдарының бірі - ауыстырулар түрінде жиі кездеседі.
Тама батыр атты жырдағы:
Мен Ноғайлы деген ер едім,
Асыл туған төре едім,
Азулы туған бөрі едім, 15:284 - деген шумақта батыр өзін асыл төреге, азулы бөріге балайды. Бөрі бейнесінің Тәңірінің құдіретімен астасқан-дығын, нұр кейпінде ұрпақтарына көмекке келгендігін еске түсірсек, жоғарыдағы төре едім, бөрі едім деген метафоралардың жай ұйқас үшін алынбағандығы айқындала түседі. Батырлар жырында бөрі едім, бөрі еді, бөрі екен, үш бөрі, нағыз бөрі т.б. түріндегі метафоралар жиі кездеседі. Бөрі метафорасы көбіне I, II, III жақта жекеше түрде едім, едің, еді етістіктерінің тіркесуі арқылы жасалады. Мәселен:
Сен қасымда қой болсаң,
Мен бір арлан бөрі едім,- 15:55 деп батыр өзін арлан бөріге балайды. Қазіргі ауызекі қолданыста қасқыр, көкжал, арлан, бөрі, ит-құс, ұлыма деген сөздер бір-бірінің синонимі ретінде жүреді.
Батырлардың жырда көп суреттелетін мінездерінің бірі - аңқаулығы. Мыстанның сөзіне еріп Байшұбарын шауып тастай жаздаған Алпамыс, ұйықтап жатып Көбіктінің қолына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бөрілі байрақты көтеріп, Көк тәңірге табынған көк түріктің ұрпақтары бүгінгі таңда да өздерінің рухани өмірдегі жеңістері-мен әлемді сүйсіндіріп, жасампаз рухтың өлмегендігін паш етуде. Кең даланы ат тұяғымен дүбірлеткен түркілердің көкірек сарайы тек ерлік пен қайсарлыққа ғана емес, ғылым-білімге де толы екендігін шежіре-жылнамалардан, ел қазынасы - фольклорлық мұрағаттарымыздан да көреміз.
Жануарлар эпосының ішінде ең көп таралған, кез-келген елдің фольклорлық туындыларында мол ұшырысатын бейне - қасқыр болып табылуы тегін емес. Шығармалардың басым көпшілігінде ол қоғам өмірінің сан қырлы аспектілерін ашатын, халықтың дүниетанымын өрнектейтін символ түрінде беріледі. Мәселен, түркі халықтарының нанымында қасқыр - рудың тотемі немесе нагуал, қасқыр - тәңірі мен пенделердің арасын байланыстырушы күш немесе шаманның ие-қыласы, қасқыр - адам не сиқыршы ретінде сомдалады. Қазақ ертегілер мен мақал-мәтелдерінде, аңыз-әңгімелерінде, қасқырдың тағылық сипаты, табиғи қылауасы асқан біліктілікпен суреттеледі. Алайда, оның табиғаттағы қайсарлығы мен сақтығына қарамастан бірде ашкөздіктің, бірде ақымақтықтың, бірде қорқаулықтың символы ретінде өріліп, тыңдаушысының танымында жағымсыз ұғым тудыратын тұстары да аз емес. Осы жайттар қасқыр символикасының құрылымын аса күрделендіре түседі.
Көк байрағымызда бейнеленген қыран, барыс тәрізді бөрі симфоликасының да ұлттық санадағы орны ерекше. Символикалардың мәнін түсіндіру халқымыздың сан ғасырлар бойы дәстүрге айналдырған ғұрыптық жоралғылары мен ырымдарының, түрлі ем-домдарының түпкі себебін терең ұғынуға себебін тигізеді. Бұл - халықтың рухани мәдениетінің алғы шарттарын ұғуға, ұлттық санамыз бен үрдісімізді тарих қойнауынан аршып, далалықтар өркениетін мақтан тұтуға жетелейді.
Уақыт өте келе бөрі нагуалға, яғни жеке адамдардың жебеуші рухына айналады. Ел аузына атақты Қаз дауысты Қазыбектің жиені Абақ керей Жәнібектің, Есет батырдың жебеуші көк бөрілері болған деген аңыз бар. Керей Жәнібек ұйықтаған кезде үстінде екі бөлтірік ойнап жүрсе, Есет батырдың езуін арлан жалап тұрады екен. Бұл жерде ел үмітін ақтаған батырлардың аруағын үстем етіп көрсету үшін оларды ең киелі ұғым көк бөрімен байланыстырғанын айта кетпекпін. Бұл батырлардың бойындағы ерен күш пен қайсарлық жоғарыдан, Тәңірінің өзінен бастау алып тұр. Ал, бөрілер - сол Тәңірінің ерекше ілтипатын жеткізуші.
Қасқыр туралы наным-сенімдердің ел санасында терең бойлағаны сонша, ата-бабаларымыз бауыр еті - балаларына бұл киелі жануардың есімін беруді әлі күнге дейін үрдіс етіп келеді. Бұл ел арасында кең тараған Бөрібай, Бөріқұл, Бөлтірік, Қасқырбай, Бөрі тәрізді есімдер мысал бола алады. Түркі халықтарына ортақ мұра Алпамыс батыр жырындағы басты кейіпкердің әкесінің Байбөрі аталуы да осындай үрдістің бір көрінісі болып табылмақ.
1237-1238 жылы Алтын Орда әскербасыларының бірі болған Бөрінің, 1664 жылы дүниеге келіп, көрсеткен ерліктерінің арқасында Матай елінің ұранына айналған Бөрібай Жаубөрі ұлының, алашты аузына қаратқан Бөлтірік шешендердің есімдері, қайсар болсын деген ұғымнан туындаған. Ал, олардың атына заты сай болып өсуі сөздің магиялық күшіне иланып, баланың болашақ тағдырына азан шақырып қойған есімі тікелей ықпал етеді деген сенімінің растығын дәлелдегендей еді.
Негізгі бөлім
Түркі халықтарының фольклорында қасқыр бейнесі түрлі жанрларда: ғұрыптық поэзияда, эпостық жырларда, паремеологияда, халықтық прозада алуан қалыпта кездеседі. Осы жанрлардың барлығында қасқыр негізінен үш түрлі түспен, атап айтсақ, көк бөрі, ақ бөрі және қара қасқырдың кездес-пейтіні белгілі. Ғалымдардың мәліметі бойынша олар қара-қоңыр (меланисті), сұр (хромисті) және ақ (альбинос) түсті болады екен 4:10,11.
Ал, фольклорлық шығармалардағы ақ, қара және көк түстер қасқырдың символикалық мазмұнын ашатын маңызды бөлшектердің бірі болып табылады.
Ал, қара - көк сөзіне қайшы болып табылады. Көк бөрі, көкжал қасқыр деп адамға дос, қамқоршы бейнені суреттесе, қара қасқыр арқылы қаскөй, зұлым күшті бейнелейді.
Шындығында, қара түс тек рақымсыздықты білдіреді деу сыңаржақ пікір болар еді. Өйткені қара шаңырақ, қара бала, қара өзен тәрізді киелі ұғымдар халқымыздың рухани әлемін танытады. Әйтсе де, мифтер мен ертегілердің басым бөлігінде, әсіресе, қасқыр бейнесіне қатысты үлгілерде қара түс қайғы-қасіретпен, қаскөй кесірлермен байланыстырылады.
Қара мен ақты, күн мен түнді, жақсылық пен жамандықты салыстыра көрсету, әсіресе, дуалистік мифтер мен аңыздарда жиі кездеседі. Көк бөрі адамдар қысылған шақта ғайыптан пайда болып көмекке келсе, ақ қасқырдың адамдармен достығы келісім шарттың негізінде жасалады. Адам мен қасқырдың арасындағы туыстық қатынастан гөрі достық қатынас басым сипатталады. Мұның өзі көк бөрі бейнесінің алдымен, ал ақ қасқыр туралы түсініктер кейіннен туындағаны көрсетеді. Қазақ ұғымында ақ түс тазалық пен пәктіктің символы болып саналады. Адам баласына дос және қас күштердің синонимі түрінде негізін қалыптастырған бұл түстердің идея-көркемдік функциясы мынада:
1. Көк бөрі бейнесі - көк Тәңірмен астасып жатыр. Ол ғайыптан пайда болған құтқарушы Ие, адамзаттың арғы тегі.
Ақ қасқырлар - магиялық қасиеті мол, адамға дос күштер. Олар жер бетін мекендейді. Қалаған уақытында қасқырдан адам кейпіне ауысып, құбыла алады.
Қара қасқырлар - төменгі дүниенің жыртқыштары. Олар жер астын, түнек әлемін мекендеп, адамға зұлымдық жасайды.
Мұның өзі ертедегі ата-бабаларымыздың дүниені:
Бірінші бөлік - аспан - Тәңірі тұрағы;
Екінші бөлік - жер - өзекті пенделер мен адамға дос, сиқырлы киелердің мекені.
Үшінші бөлік - жер асты - зұлым күштер мен қаскөй кесірлердің қонысы деп үш бөлікке бөліп, қоршаған орта туралы алғашқы балаң ойлар қалыптастырғанына куә бола алады. Қасқырдың осылайша әр түсте берілуінің символикалық астар халқымыздың әлемінің құрылысы туралы түсінігінде жатыр деп есептейміз.
Қасқырдың адам түсіне кіруі және оны жору туралы мәліметтерді қорыта келіп, көршілес халықтар бөріні түркі тайпаларының символы ретінде қабылданғанын да байқадық 5:23.
Генеологиялық мивтерге, ел арасында кең таралған ырымдар мен ғұрыптарға, халықтық ем-домдарға, арбау өлеңдері мен эпос, шежірелерге талдау жасау барысында көк бөрінің түркі халықтарының фольклорында киелі жануардың қатарына жоғарғы Тәңірлік құдіреттің деңгейіне дейін көтерілгенін көреміз. Қасқырдың әр түрлі мүшелерін тұмар ретінде тағу Еуропа елдерінде де кең таралғандығын төмендегі мысалдар дәлелдей алады: Германия мен Францияда қасқырдың жағын тіл мен сұқтан сақтайтын қорғаныш ретінде есікке тақса, Сицилияда жылқыны тіл - көзден қорғау үшін қораға қасқырдың құйрығы мен өлі сауысқанды, жарқанатты ілетін болған. Ресейде де қасқырдың құйрығы көп аурудың алдын алады деп есептеген. Қасқырдың тісін, құйрығын зұлым күштерден қорғану үшін тағып, өті мен терісін емге жаратса, қасқырдың бас сүйегін, негізінен, малды қасқырдың жарып кетуінен сақтану үшін пайдаланады. 6:246,247.
Бұл ырым арбау өлеңдерінен де кең өріс алады. Мәселен, тәжіктер малға қасқыр шаппас үшін мынандай арбауды орындаған: Мал иесі қасқыр жоламас үшін бір уыс топырақ алып,
Қасқыр жағын байладым,
Мен байлаған жоқпын
Әли байлады , -
деп үш қайтара арбау оқып, әлгі топырақты қораны айналдыра шашады. Бұдан соң қасқыр қораға кіре алмайды, кірсе де жағын аша алмайды деп сенеді 7:181,187. Ал қазақтар бұл ретте қасқырдың бас сүйегін пайдаланған: Қасқырдың бас сүйегі мен жыланның бас сүйегін алып, жағын мықтап таңған соң, сандыққа сақтап қояды. Сонда қасқыр малды жемейді, адамды және малды жылан шақпайды 8:72, - деп иланды.
Көріп отырғанымыздай, бөрі символикасының астары тереңде жатыр. Жұмысты жазу барысында қасқыр бейнесінің төмендегідей басты функциялары анықталады:
Түркі халықтарының ілкі ата-бабасы болып табылады.
Тұтастай бір халыққа қысылған шақта көмекке келеді. (қол бастайды, жол көрсетеді т.б.)
Дәрменсіз сәбилерді асырап өсіреді.
Жеке адамдардың нагуалына (жеке тотем) айналады.
Осы функцияларына сәйкес, ол батырлық пен қайсарлықтың, қайрат-тылық пен тапқырлықтың символы ретінде бейнеленеді.
Әлем халықтарының фольклорлық мұраларындағы қасқыр бейнесінің кең таралған 5 қыры бар:
Тотем
1. Ілкі баба
2. Жолбасшы
3. Жас балаларды асыраушысы
Рух
Дос рух
а) Бақсылардың ие - қыласы.
ә) Тумысынан керемет жан.
Қаскөй рух
а) Сиқыршының жаны.
ә) зорлықпен өлтірілгендердің жаны.
Хтоникалық хайуан
1.Адамдарды жейді.
2.Аспан денелерін жұтады.
3.Антын бұзғандарды талайды.
4.Моланы, көмбені күзетеді
Магиялық күш иесі
Пайдасы
1.Бас сүйегі малды қорғайды.
2.Тісі тіл-көзден сақтайды.
3.Өті емге қолданылады.
4.Еті батырлық қасиет береді.
Зияны
1.Көз жанрымен арбайды.
2.Ізін басса, жылқыға зиян келеді.
3.Терісін киген адам ауру болады, не аңға айналады.
Көркем бейне
1.Жабайы жыртқыш.
2.Аллегорялық бейне
Бұл кестеден мынаны көреміз: Тотемдік наным кең етек алған кезде туындаған шығармаларда ілкі ата аң болып табылды. Ол көктен нұр кейпінде түсіп, керемет қайсар, өжет ұрпақтың ата-бабасына айналды. Ал жарық сәуле - нұрдан аң емес, адамның сомдалуы кейінгі жануарлар культімен ығыстырылған кезіне тән. Қасқырдың жол таба алмай қысылған шақта көмекке келуі де оның тотемдік кейпімен астасады. Ал жас нәрестені емізу мотиві бертіндегі патриархат дәуірінің жемісі. Мұнда қасқырдың ілкі - бабалық ролі толық жойылады. Баланың әке-шешесі көп жағдайда (Рим аңызында ғана балалардың әкесі - Марс құдай) қарапайым адамдар. Алайда, бала Құдіреттің қалауымен тірі қалып, әміршіге айналады. Мұнда қасқыр Құдіреттің жарлығын орындаушы. Қасқырды Тәңірі иті деп қабылдайтын қазақ, тува, якут, грек жұртының мифтері де осы кезеңнің жемісі.
Жыртқыш аңдар алдында табынып, оларды кие тұтса, зиянын тигізбейді деген балаң ұғымның жойылуына табиғи заңдылық, адамзат қоғамының ілгері жылжуы себепші болды. Өйткені адамдар хайуандарды туыс санап, өлтіруден қашқанымен, олардың адамдарға тигізетін залалы бәсеңдеген жоқ. Осыдан келіп, қасқырлар туралы тотемдік наным кері ысырылып, фольклор сахнасына хтоникалық хайуанның кейпі енеді.
Осындай нанымдар қасқыр - адамға дос рух және қасқыр адамға қас рух деген екі көзқарастың өрбуіне септігін тигізді. Адамға дос рух ретінде қасқыр мынадай қызметтер атқарады:
а) Бақсыларға ие-қыла болып, бақсылық ойын кезінде жәрдемдеседі. Адам жанына араша түсіп, аурудан айықтырар жолды көрсетеді 9:144,145.
ә) Ертегілерге бас қаһарманға жолығып, оны барша мұратына жеткізеді. Жеткізу мақсатында адал досына айналады.
Ал қас рух ретінде ол мынадай қаскөйлік жасайды:
а) Ликантроптар (көне гректерде), агызмалдар (абхаздықтарда) адамдарға ауру жібереді. Ел ішінде індет таратады 10:36.
ә) Жапандағы жолаушыларды өлтіріп, малды жарады. Тұрғындарды шығынға батырады. 11:225.
Фольклорлық жанрлардың өзге түрлеріндегідей қазақ мифологиясының да жан-жақты сомдалған бейнелерінің бірегейі - көк бөрі. Көк бөрі төңірегіндегі мифтерді мазмұнына қарай басты екі топқа бөлуге болады.
Космогониялық мифтер.
Генеологиялық мифтер.
Бұл мифтерде қайрат, жүйріктік, сезімталдық тәрізді қасиеттердің қасқыр бойына жинақталу бойына жинақталу сыры - оның Тәңірінің шапағатына ие болуында деп түсіндіріледі.
Халқымыздың мифтерінің барлығында дерлік бөрі ілкі баба, жорықтардың сәттілігін реттеуші, көктен келген көмекші ретінде беріледі. Мифологиялық сарындағы ертегілердің де негізгі арқауы - бөрінің адамдарға тылсым сиқыр әлемімен байланысы төңірегінде өрбиді. Алайда, ертегілердің басым көпшілігінде қасқыр ақымақ, қаскөй, қомағай хайуан ретінде суреттелетінін айта кеткеніміз жөн. Біз мұның себебін миф пен ертегінің жанрлық ерекшелігінен жөн көрдік. Бір кездегі тотемдік бабалар туралы мифтердің орнын кей жан-жануарлардың пайда болуы туралы сыртқы түр-кейпіне не қимыл-әрекетіне байланысты туындаған этиологиялық ертегілер басады. Тотемдік сенімнің жойылып, табиғи құбылыстар, жан-жануарлар дүниесі туралы жаңаша танымның қалыптаса бастауы соны ертегілердің дүниеге келуінің алғы шарты болып табылады.
Миф пен ертегілердегі қасқыр бейнесінің берілу барысындағы мынадай сюжеттік ұқсастықтарды атап өткім келеді:
Қасқыр мен адам некелеседі.
Мифте мұндай некенің нәтижиесінде бүтіндей бір халық дүниеге келіп, қуатты, іргелі елге айналады. Қасқыр жоғарғы сананың иесі ретінде бейнеленеді. Ал, ертегіде қасқыр мен адамның некелесуі шытырман оқиғалардың өрбуіне себепші болады. Мұндағы басты мәселе олардың ұрпақ таратып, өсіп-өнгенін баяндау емес, ертегінің бас кейіпкерінің мақсат-мұратына жету жолындағы кездескен қиыншылықтар мен тосқауылдарды жеңу ретін әңгімелеу болып табылады.
Қасқыр мен адам баласының одағы.
Мифологиялық аңыздарда қасқыр қысылған халыққа көктен нұр кейпінде түсіп, ажалдан арашалайды. Жорықтарда қолды бастап, көшкенде жол көрсетеді.
Адам санасының тотемдік түсініктен ада болуы хайуанаттар туралы ертегілердің мазмұнына да түбегейлі өзгерістерді енгізді. Табиғи құбылыстардың алдындағы қорқыныш бұлтын аздап серпе бастаған ата-бабаларымыз бірінші орынға адамды, оның қайсарлығы мен амал-айласын шығарды. Халық санасындағы осындай өзгерістерге сәйкес қасқырлар жайындағы ертегілердің де төмендегідей топтары пайда болды.
Халық тұрмысынан мәлімет беретін архаикалық ертегілер.
Ата-бабаларымыздың жаратылыс пен оның құпия сырлары туралы ой-қорытындыларының түйіні - этиологиялық ертегілер.
Сатиралық ертегілері
Архаикалық ертегілердегі қасқырды анық хайуан етіп суреттейді. Оның өзіне тән мінез-құлқы, іс-әрекеті, адам баласына тигізетін зияны көрсетіледі.
Ертегінің екінші тобы - этиологиялық ертегілердегі қасқыр табиғатына ғана тән ерекшеліктер сөз болады. Қасқырдың ел көңілін аударатын ең басты ерекшелігінің бірі - оның ұлуы. Дала төсін тітіркендіріп, түн қараңғысын жаңғырта ұлыған қасқырдың даусы адамның төбе құйқасын шымырлатып, үрей ұялататыны сөзсіз. Қасқырдың ұлуы жөніндегі мамандардың пікірі сан алуан. Оны ағылшын жаратылыстанушысы О.Тэннердің:
Специалисты точно не знают, что именно побуждает волков выть. Вожможно так они подают сигнал отбившимся членам стаи, или предупреждают соседние стаи, что здесь их территория, или передают какие-то другие, не столь очевидные сообщения. Некоторые же пологают, что волки как и люди, просто поют, когда им хочется 12:58 - деген ойынан көреміз. Ал, қазақ халқының Қасқыр неге ұлиды деген ертегісінде қасқырдың ұлу себебі былайша түсіндіріледі:
Халық деген кедейдің жалғыз ұлы бірнеше шөп тамырын қайнатып, қасқырды өлтіретін дәрі жасайды да оны жемтікке сеуіп, қайнатып, қораға жақын жерге тастайды. Қомағайлау біреуі келген бетінде арс етіп, жемтікті қуып өтеді де: У-у-у,- деп мұрнынан шашыла құлайды. Содан бері қасқырлар: У-у-у,- деп ұлиды екен. 13:110. Қасқырлар бір-бірімен ұлып сөйлеседі деген ұғым қазақ халқында да бар. Мәселен, сұрмерген деген ертегіде қасқыр ұлу арқылы мергенді жейтінін ескертсе, Ақымақ қасқыр атты ертегіде Бағлан қозымды ертіп келемін деген қойға алданған қасқырдың әлі күнге дейін кеш болса ұлып, оны шақыратындығын баяндайды.
Ертегілердің бас кейіпкерлері болып табылатын жануарлар - типтік бейнелер. Онда бүкіл хайуан атаулыға тән мінез-құлықтар өріледі. Сондай-ақ, ертегілердің кей түрлерінде олардың бойына қулық, қомағайлық, аңғалдық тәрізді адами қасиеттерді де жинақтап, жан-жануарлардың әрекеттерін адамзаттың іс-әрекеттерімен байланыстыра бейнелейді. Жануарлардың қоғамдық өмірлері, моральдік қағидалары қалыптасқан құқықтық заңдылықтары адамның әлеуметтік қағидаларына сәйкес келеді деген ойды өрбітеді. Осыдан келіп жануарлар туралы ертегілердің танымдық қана емес адамдардың әлеуметтік тәжірбиесін қалыптастырушылық, тәрбиелік қызметі де туындайды. Ертегілердің бұл қызметі, әсіресе, сатиралық сарындағы үлгілерге тән. Бұл топтағы ертегілерде қасқыр негізінен ұнамсыз кейіпкер ретінде алынады. Ертегілерде оның ақымақтығы мен қомағайлығы көзге ұрады. Ғалым Е.А.Костюхин мұндай мінездеулерді жануарлар туралы ертегілердің тәрбиелік қызметін байланыстырады 14:117.
Қасқырдың мінез-құлқы, шаруа адамына тигізетін залалы мысал жанрында айтыс түрінде жан-жақты өрілген. Мұнда ол қорқаулықтың, ашкөздіктің символы ретінде алынып, кісі ақысын жеген қақырша ұлып өтеді деген ғибратты тұспалдайды.
Ал мысалдардың келесі тобына қасқыр тек жанама бейне ретінде алынады. Мұндай шығармаларда көбіне ел арасындағы жоралғыларды, молда, билерді сынау көзделеді.
Қазақ ертегілерін жан-жақты талдаулардың нәтижесінде қасқыр бейнесін мазмұнына қарай мынадай топтарға бөлдік:
1) Қасқыр - тотемдік ілкі ата-баба;
2) Қасқыр - хтоникалық хайуан;
3) Қасқыр - қарапайым жыртқыш аң;
4) Қасқыр - сатиралық кейіпкер.
Екінші тарау Қасқыр бейнесінің поэтикасы деп аталады. Бұл тарауда қасқыр бейнесін сомдаудағы көркемдік айшықтар жүйелі зерттеліп, қасқыр бейнесін ашудағы стильдік әдістер мен тәсілдерге баса назар аударылады.
Батырлық жанрлардағы көркем өрнектердің қатарында ұлттық санамызға терең орнаған бөрі бейнесінің кездесу заңды құбылыс болып табылмақ.
Қасқыр, бөрі атаулары бұл жанрда батырдың сұлбасын беруде, жауды қойша қырған сәтін бейнелеуде, туған жердің пейзажын суреттейтін тұстарда кең қолданылады. Әсіресе, көріктеу құралдарының бірі - ауыстырулар түрінде жиі кездеседі.
Тама батыр атты жырдағы:
Мен Ноғайлы деген ер едім,
Асыл туған төре едім,
Азулы туған бөрі едім, 15:284 - деген шумақта батыр өзін асыл төреге, азулы бөріге балайды. Бөрі бейнесінің Тәңірінің құдіретімен астасқан-дығын, нұр кейпінде ұрпақтарына көмекке келгендігін еске түсірсек, жоғарыдағы төре едім, бөрі едім деген метафоралардың жай ұйқас үшін алынбағандығы айқындала түседі. Батырлар жырында бөрі едім, бөрі еді, бөрі екен, үш бөрі, нағыз бөрі т.б. түріндегі метафоралар жиі кездеседі. Бөрі метафорасы көбіне I, II, III жақта жекеше түрде едім, едің, еді етістіктерінің тіркесуі арқылы жасалады. Мәселен:
Сен қасымда қой болсаң,
Мен бір арлан бөрі едім,- 15:55 деп батыр өзін арлан бөріге балайды. Қазіргі ауызекі қолданыста қасқыр, көкжал, арлан, бөрі, ит-құс, ұлыма деген сөздер бір-бірінің синонимі ретінде жүреді.
Батырлардың жырда көп суреттелетін мінездерінің бірі - аңқаулығы. Мыстанның сөзіне еріп Байшұбарын шауып тастай жаздаған Алпамыс, ұйықтап жатып Көбіктінің қолына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz