Кәсіпорын табысының жалпы шығындар бойынша максималды деген көлемін анықтап, жоспарлаудың барынша тиімді әдістерін белгілеу
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... . 2
1 КӘСІПОРЫН ТАБЫСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ЭКОНОМИ¬КАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТІ ... ... 4
1.1 Кәсіпорын табыстылығының көрсеткіштері және оларды талдаудың міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
1.2 Табыстылықтың абсолютті көрсеткіштерін талдау ... ... 6
1.3 Маржиналды табысты талдау ... .. 15
1.4 Табыстылықтың салыстырмалы көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... 27
2 КӘСІПОРЫН ТАБЫСЫН ТАЛДАУ («МАРКАБАЕВ Н.А.» ЖШС).. 45
2.1 «Маркабаев Н.А.» ЖШС экономикалық сипаттамасы ... ... 44
2.2 Кәсіпорын табысының құрамы мен құрылымының динамикасын талдау ... 49
2.3 Маржиналды табысты басқарудағы өндірістік левериджді бағалау ... ... 57
2.4 Кәсіпорын табысын бөлуді талдау. 65
3 КӘСІПОРЫН ТАБЫСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ БӨЛУДІ ЖЕТІЛДІРУ ТЕТІКТЕРІ ... ... ... ... ... 70
3.1 Кәсіпорын табысын қалыптастыруды жақсарту ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 70
3.2 Табысты бөлуді жетілдіру ... ... ... 80
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. 84
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... 86
ҚОСЫМШАЛАР
1 КӘСІПОРЫН ТАБЫСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ЭКОНОМИ¬КАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТІ ... ... 4
1.1 Кәсіпорын табыстылығының көрсеткіштері және оларды талдаудың міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
1.2 Табыстылықтың абсолютті көрсеткіштерін талдау ... ... 6
1.3 Маржиналды табысты талдау ... .. 15
1.4 Табыстылықтың салыстырмалы көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... 27
2 КӘСІПОРЫН ТАБЫСЫН ТАЛДАУ («МАРКАБАЕВ Н.А.» ЖШС).. 45
2.1 «Маркабаев Н.А.» ЖШС экономикалық сипаттамасы ... ... 44
2.2 Кәсіпорын табысының құрамы мен құрылымының динамикасын талдау ... 49
2.3 Маржиналды табысты басқарудағы өндірістік левериджді бағалау ... ... 57
2.4 Кәсіпорын табысын бөлуді талдау. 65
3 КӘСІПОРЫН ТАБЫСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ БӨЛУДІ ЖЕТІЛДІРУ ТЕТІКТЕРІ ... ... ... ... ... 70
3.1 Кәсіпорын табысын қалыптастыруды жақсарту ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 70
3.2 Табысты бөлуді жетілдіру ... ... ... 80
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. 84
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... 86
ҚОСЫМШАЛАР
Бұл диссертациялық жұмыста кәсіпорын табысының экономикалық мәні мен қызметі, кәсіпорын табысын қалыптастыру мен бөлудің құрылымы мен оның таратылуы жайлы мәселелер, сондай-ақ кәсіпорын шығынының негізі бойынша табыстың максималды көлемін анықтап, табысын жоспарлаудың әдістері қарастырылған. Сонымен қатар жеке кәсіпкердің тәжірибесі негізінде кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жүргізілген.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі экономикалық жағдайға көшу процесі казақстандық кәсіпорындардың шаруашылық ету жағдайына көптеген өзгерістер әкелді. Бұл біздің республикамыздағы болып жатқан белгілі бір процестермен байланысты, яғни кәсіпкерлікті дамыту, жекешелендіру және т.б. процестер. Қазақстанда кәсіпорындар үшін шаруашылық жүргізу жағдайы қазіргі экономикалық жағдайға өткеннен кейін үлкен өзгерістерге әкеле отырып, кәсіпкерлікті қалыптастыру, жекешелендіру, баға өзгерісі және кәсіпорынның сыртқы экономикалық байланыстары және т.б. республикадағы болып жатқан процестерге үйрену барысында кәсіпорындардың алдына белгілі бір талап қойды. Кәсіпкерліктің қызметінің негізгі мақсаты – бұл табыс алу, өйткені табыс кеңейтілген өндірістің, кәсіпорынның табысының және қызметінің негізгі қайнар көзі болып табылады. «Табыс алу оңды, шығынмен жұмыс істеу теріс» - бұл көптеген қазақстандық кәсіпкерлердің айтқаны.
Қазіргі экономика жағдайында табыстың мәні өте кең. Кәсіпкерлік үшін табыс шаруашылық жүргізуші қызметінің маңызды көрсеткіштердің бірі [1, 8-б.], табыс - қай жерде құнның өскендігін көрсететін сигнал, сонымен қоса табыс осы ортаны инвестициялау үшін ынталандыруды қалыптастырады. Табысты жоспарлау – қаржылық жоспарлаудың бөлігі және кәсіпорындағы қаржылық-экономикалық жұмыстың маңызды бөлігі, сондықтан кәсіпорындағы табысты дұрыс есептеу мен жоспарлауға қаржы шаруашылық қызметтің табысы тәуелді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зерттеу кезінде В.М. Радионова,
М.А. Федотова, А.И. Ковалев, Э.А. Маркаян, В.А. Андреев, И.М. Лоханина,
З.К. Золкина, О.В. Ефимова, В.Г. Артеменко, М.В. Белладир және тағы басқа Ресей ғалымдарының еңбектері пайдаланылды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі экономикалық жағдайға көшу процесі казақстандық кәсіпорындардың шаруашылық ету жағдайына көптеген өзгерістер әкелді. Бұл біздің республикамыздағы болып жатқан белгілі бір процестермен байланысты, яғни кәсіпкерлікті дамыту, жекешелендіру және т.б. процестер. Қазақстанда кәсіпорындар үшін шаруашылық жүргізу жағдайы қазіргі экономикалық жағдайға өткеннен кейін үлкен өзгерістерге әкеле отырып, кәсіпкерлікті қалыптастыру, жекешелендіру, баға өзгерісі және кәсіпорынның сыртқы экономикалық байланыстары және т.б. республикадағы болып жатқан процестерге үйрену барысында кәсіпорындардың алдына белгілі бір талап қойды. Кәсіпкерліктің қызметінің негізгі мақсаты – бұл табыс алу, өйткені табыс кеңейтілген өндірістің, кәсіпорынның табысының және қызметінің негізгі қайнар көзі болып табылады. «Табыс алу оңды, шығынмен жұмыс істеу теріс» - бұл көптеген қазақстандық кәсіпкерлердің айтқаны.
Қазіргі экономика жағдайында табыстың мәні өте кең. Кәсіпкерлік үшін табыс шаруашылық жүргізуші қызметінің маңызды көрсеткіштердің бірі [1, 8-б.], табыс - қай жерде құнның өскендігін көрсететін сигнал, сонымен қоса табыс осы ортаны инвестициялау үшін ынталандыруды қалыптастырады. Табысты жоспарлау – қаржылық жоспарлаудың бөлігі және кәсіпорындағы қаржылық-экономикалық жұмыстың маңызды бөлігі, сондықтан кәсіпорындағы табысты дұрыс есептеу мен жоспарлауға қаржы шаруашылық қызметтің табысы тәуелді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зерттеу кезінде В.М. Радионова,
М.А. Федотова, А.И. Ковалев, Э.А. Маркаян, В.А. Андреев, И.М. Лоханина,
З.К. Золкина, О.В. Ефимова, В.Г. Артеменко, М.В. Белладир және тағы басқа Ресей ғалымдарының еңбектері пайдаланылды.
1 Назарбаев Н.А. Казахстан-2030. Процветание, безопастность и улучшение благосостояния всех казахстанцев: Послание Президента страны народу Казахстана. – Астана, 2010. – 68 с.
2 Шеремет А.Д., Сайфуллин Р.С. Методика финансового анализа. - М.: ИНФРАМ, 1995. – 312 с.
3 Русак Н.А. Анализ финансового положения предприятия // В учебнике: Анализ хозяйственной деятельности в промышленности / под общ. ред В.И. Стражева. - Минск: Высшая школа, 1995. – 345 с.
4 Радионова В.М., Федотова М.А. Финансовая устойчивость предпрятия в условиях инфляции. - М.: Перспектива, 1995. – 289 с.
5 Креинина М.Н. Анализ финансового состояния и инвестиционной привлекательности акционерных обществ в промышленности, строительстве и торговле. - М.: АО «ДИС», « МВ-Центр», 1994. – 362 с.
6 Ковалев А.И., Привалов В.П. Анализ финансового состояния предприятия. - М.: Центр экономики и маркетинга, 1995. – 335 с.
7 Балабанов И.Т. Анализ и планирование финансов хозяйствующего субъекта: учебное пособие. - М.: Финансы и статистика, 1994. – 277 с.
8 Бухгалтерско-аудиторский портфель. (Книга предпринимателя. Книга бухгалтера. Книга аудитора) / отв. ред. Ю.Б. Рубин, В.И. Солдаткин. - М.: Финансы и статистика, 1994. – 289 с.
9 Артеменко В.Г., Белладир М.В. Финансовый анализ: учебное пособие. - Издательство «ДИС», НГАЕ и У, 1997. – 290 с.
10 Маркаян Э.А., Герасименко Г.П. Финансовый анализ. - М.: ПРИОР, 1996. – 266 с.
11 О бухгалтерском учете. Указ Президента Республики Казахстан, имеющий силу Закона, от 26 декабря 1995 г. №2732.
12 Стандарты бухгалтерского учета. Национальная комиссия Республики Казахстан. - Алматы, 1996. – C. 12.
13 Бухгалтерский анализ (пер. с англ.). - К.: Торгово-издательское бюро, 1993. – 390 с.
14 Введение в бухгалтерское дело (Пер. с англ.). - К.: Торгово-издательское бюро, 1994. – 356 с.
15 Руководство по финансовому учету, отчетности и аудиту. Первая редакция Центральный и операционный отдел учета и отчетности // Всемирный банк. – 1995, январь. – С. 8.
16 Методические рекомендации по составлению финансовой отчетности. Утверждены директором Департамента методологии бухгалтерского учета и аудита // Министерсва финансов Республики Казахстан. - 21.05.97 г. - № 7. – С. 13.
17 Анализ хозяйственной деятельности в промышленности: учебник / под ред. И.А. Богдановской. - Минск: Высшая школа, 1995. – 344 с.
18 Ефимова О.В. Как анализировать финансовое положение предприятия. – М.: Интел-Синтез, 1994. – 286 с.
19 Лоханина И.М., Золкина З.К. Основы анализа финансового состояния предприятия: учебное пособие. - Ярославль, 1993. – 298 с.
20 Андреев В.А. Практический аудит. - М.: Экономика, 1994. – 366 с.
21 Масалимова С.Ж., Зиядин С.Т. Қаржылық менеджмент. - Семей, 2006. – 256 б.
22 Тасмағанбетов Т. Басқарушы есеп, стратегиялық жоспарлау және талдау. – Алматы: Дәуір, 2002. – 350 б.
23 Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.Ж. Шет мемлекеттердің салықтары. - Алматы, 2004. – 245 б.
24 Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н. Қаржылық есеп. - Алматы: Экономика, 2001. – 263 б.
25 Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы. - Алматы, 2005. – 287 б.
26 Әкімбеков С., Баймұхаметова А.С., Жанайдаров У.А. Экономикалық теория: Оқу құралы / жалпы редакция С. Өкімбековтікі. – Астана, 2002. – 291 б.
27 Базылев Н.И., Гурко С.П., Базылев М.Н. Экономическая теория: учебник. - М.: РШФРА-М, 2003. – 266 с.
28 Бартенев С.А. Экономические теории и школы (история и современность): курс лекций. - М.: БЕК, 1996. – 255 с.
29 Булатов А.С. Экономика: учебник. - М.: БЕК, 2001. – 263 с.
30 Зубко Н.М., Зубко А.Н. Экономическая теория. - Ростов н/Д: Феникс, 2002. – 271 с.
31 Макконнелл К., Брю С. Экономикс: Принципы, проблемы и политика. - М.: ИНФРА-М, 1999. – 268 с.
32 Носова С.С. Экономическая теория: учебник. - М.: Дашков и К, 2003. – 244 с.
33 Самуэльсон П, Нордхаус Э. Экономика. – М.: Вильяме, 2001. – 296 с.
34 Сидорович А.М. Курс экономической теории. – М.: Изд-во МГУ им. М.В. Ломоносов, 2001. – 301 с.
35 Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономика. - М.: Дело, 1997. – 410 с.
36 Xарвей Дж. Современная экономическая теория. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2001. – 390 с.
37 Русак Н.А. Анализ финансового положения предприятия. В учебнике «Анализ хозяйственной деятельности в промышленности» / Под общ. ред.
В.И. Стражева. - Минск: Высшая школа, 1995. – 356 с.
38 Радионова В.М., Федотова М.А. Финансовая устойчивость предприятия в условиях инфляции. — М.: Изд-во «Перспектива», 1995. – 255 с.
39 Крейнина М.Н. Анализ финансового состояния и инвестиционной привлекательности акционерных обществ в промышленности, строительстве и торговле. - М.: АО «ДИС», «МВ-Центр», 1994. – 360 с.
40 Ковалев А.И., Привалов В.П. Анализ финансового состояния предприятия. - М.: Центр экономики и маркетинга, 1995. – 289 с.
41 Балабанов И.Т. Анализ и планирование финансов хозяйствующего субъекта: учебное пособие. - М.: Финансы и статистика, 1994. – 296 с.
42 Бухгалтерско-аудиторский портфель (Книга предпринимателя. Книга бухгалтера. Книга аудитора ) / Отв.ред. Ю.Б. Рубин, В.И. Солдаткин. - М.: ОМИНТЭК, 1994. – 300 с.
43 Артеменко В.Г., Беллендир М.В. Финансовый анализ: учебное пособие. – М.: Издательство «ДИС», НГАЭ и У, 1997. – 263 с.
44 Маркарьян Э.А., Герасименко Г.П. Финансовый анализ. – М.: ПРИОР, 1996. – 287 с.
45 Экономическая теория: учебник / под ред. В.Д. Камаева. – М.: ЛАДОС, 2003. – 347 с.
46 Экономическая теория: учебник / под общ. ред. В.И. Видяпина, А.И. Добрынина, Г.П. Журавлевой, Л.С. Тарасевича. - М.: ИНФРА-М, 2005. – 387 с.
47 Экономическая теория: учебник / под ред. А.Г. Грязновой, Т.В. Чечелевой. - М.: Экзамен, 2004. – 369 с.
48 Экономическая теория: учебник / под ред. А.И. Добрынина, Л.С. Тарасевича. - СПб.: Питер, 2001. – 296 с.
49 Мельников В.Д., Ли В.Д. Қаржының жалпы курсы: оқу құралы. - Алматы: Қазақ университеті, 2005. – 212 б.
50 Блеутаева К.Б. Қаржы: оқу құралы. - Алматы: Қазақ университеті, 2006. – 300 б.
51 Кулагин П. Рынок в социалистической экономике. – Алматы: Қаржы экономика. 2005. – 456 б.
52 Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: учебник. – М., 2010. – 536 с.
2 Шеремет А.Д., Сайфуллин Р.С. Методика финансового анализа. - М.: ИНФРАМ, 1995. – 312 с.
3 Русак Н.А. Анализ финансового положения предприятия // В учебнике: Анализ хозяйственной деятельности в промышленности / под общ. ред В.И. Стражева. - Минск: Высшая школа, 1995. – 345 с.
4 Радионова В.М., Федотова М.А. Финансовая устойчивость предпрятия в условиях инфляции. - М.: Перспектива, 1995. – 289 с.
5 Креинина М.Н. Анализ финансового состояния и инвестиционной привлекательности акционерных обществ в промышленности, строительстве и торговле. - М.: АО «ДИС», « МВ-Центр», 1994. – 362 с.
6 Ковалев А.И., Привалов В.П. Анализ финансового состояния предприятия. - М.: Центр экономики и маркетинга, 1995. – 335 с.
7 Балабанов И.Т. Анализ и планирование финансов хозяйствующего субъекта: учебное пособие. - М.: Финансы и статистика, 1994. – 277 с.
8 Бухгалтерско-аудиторский портфель. (Книга предпринимателя. Книга бухгалтера. Книга аудитора) / отв. ред. Ю.Б. Рубин, В.И. Солдаткин. - М.: Финансы и статистика, 1994. – 289 с.
9 Артеменко В.Г., Белладир М.В. Финансовый анализ: учебное пособие. - Издательство «ДИС», НГАЕ и У, 1997. – 290 с.
10 Маркаян Э.А., Герасименко Г.П. Финансовый анализ. - М.: ПРИОР, 1996. – 266 с.
11 О бухгалтерском учете. Указ Президента Республики Казахстан, имеющий силу Закона, от 26 декабря 1995 г. №2732.
12 Стандарты бухгалтерского учета. Национальная комиссия Республики Казахстан. - Алматы, 1996. – C. 12.
13 Бухгалтерский анализ (пер. с англ.). - К.: Торгово-издательское бюро, 1993. – 390 с.
14 Введение в бухгалтерское дело (Пер. с англ.). - К.: Торгово-издательское бюро, 1994. – 356 с.
15 Руководство по финансовому учету, отчетности и аудиту. Первая редакция Центральный и операционный отдел учета и отчетности // Всемирный банк. – 1995, январь. – С. 8.
16 Методические рекомендации по составлению финансовой отчетности. Утверждены директором Департамента методологии бухгалтерского учета и аудита // Министерсва финансов Республики Казахстан. - 21.05.97 г. - № 7. – С. 13.
17 Анализ хозяйственной деятельности в промышленности: учебник / под ред. И.А. Богдановской. - Минск: Высшая школа, 1995. – 344 с.
18 Ефимова О.В. Как анализировать финансовое положение предприятия. – М.: Интел-Синтез, 1994. – 286 с.
19 Лоханина И.М., Золкина З.К. Основы анализа финансового состояния предприятия: учебное пособие. - Ярославль, 1993. – 298 с.
20 Андреев В.А. Практический аудит. - М.: Экономика, 1994. – 366 с.
21 Масалимова С.Ж., Зиядин С.Т. Қаржылық менеджмент. - Семей, 2006. – 256 б.
22 Тасмағанбетов Т. Басқарушы есеп, стратегиялық жоспарлау және талдау. – Алматы: Дәуір, 2002. – 350 б.
23 Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.Ж. Шет мемлекеттердің салықтары. - Алматы, 2004. – 245 б.
24 Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н. Қаржылық есеп. - Алматы: Экономика, 2001. – 263 б.
25 Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы. - Алматы, 2005. – 287 б.
26 Әкімбеков С., Баймұхаметова А.С., Жанайдаров У.А. Экономикалық теория: Оқу құралы / жалпы редакция С. Өкімбековтікі. – Астана, 2002. – 291 б.
27 Базылев Н.И., Гурко С.П., Базылев М.Н. Экономическая теория: учебник. - М.: РШФРА-М, 2003. – 266 с.
28 Бартенев С.А. Экономические теории и школы (история и современность): курс лекций. - М.: БЕК, 1996. – 255 с.
29 Булатов А.С. Экономика: учебник. - М.: БЕК, 2001. – 263 с.
30 Зубко Н.М., Зубко А.Н. Экономическая теория. - Ростов н/Д: Феникс, 2002. – 271 с.
31 Макконнелл К., Брю С. Экономикс: Принципы, проблемы и политика. - М.: ИНФРА-М, 1999. – 268 с.
32 Носова С.С. Экономическая теория: учебник. - М.: Дашков и К, 2003. – 244 с.
33 Самуэльсон П, Нордхаус Э. Экономика. – М.: Вильяме, 2001. – 296 с.
34 Сидорович А.М. Курс экономической теории. – М.: Изд-во МГУ им. М.В. Ломоносов, 2001. – 301 с.
35 Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономика. - М.: Дело, 1997. – 410 с.
36 Xарвей Дж. Современная экономическая теория. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2001. – 390 с.
37 Русак Н.А. Анализ финансового положения предприятия. В учебнике «Анализ хозяйственной деятельности в промышленности» / Под общ. ред.
В.И. Стражева. - Минск: Высшая школа, 1995. – 356 с.
38 Радионова В.М., Федотова М.А. Финансовая устойчивость предприятия в условиях инфляции. — М.: Изд-во «Перспектива», 1995. – 255 с.
39 Крейнина М.Н. Анализ финансового состояния и инвестиционной привлекательности акционерных обществ в промышленности, строительстве и торговле. - М.: АО «ДИС», «МВ-Центр», 1994. – 360 с.
40 Ковалев А.И., Привалов В.П. Анализ финансового состояния предприятия. - М.: Центр экономики и маркетинга, 1995. – 289 с.
41 Балабанов И.Т. Анализ и планирование финансов хозяйствующего субъекта: учебное пособие. - М.: Финансы и статистика, 1994. – 296 с.
42 Бухгалтерско-аудиторский портфель (Книга предпринимателя. Книга бухгалтера. Книга аудитора ) / Отв.ред. Ю.Б. Рубин, В.И. Солдаткин. - М.: ОМИНТЭК, 1994. – 300 с.
43 Артеменко В.Г., Беллендир М.В. Финансовый анализ: учебное пособие. – М.: Издательство «ДИС», НГАЭ и У, 1997. – 263 с.
44 Маркарьян Э.А., Герасименко Г.П. Финансовый анализ. – М.: ПРИОР, 1996. – 287 с.
45 Экономическая теория: учебник / под ред. В.Д. Камаева. – М.: ЛАДОС, 2003. – 347 с.
46 Экономическая теория: учебник / под общ. ред. В.И. Видяпина, А.И. Добрынина, Г.П. Журавлевой, Л.С. Тарасевича. - М.: ИНФРА-М, 2005. – 387 с.
47 Экономическая теория: учебник / под ред. А.Г. Грязновой, Т.В. Чечелевой. - М.: Экзамен, 2004. – 369 с.
48 Экономическая теория: учебник / под ред. А.И. Добрынина, Л.С. Тарасевича. - СПб.: Питер, 2001. – 296 с.
49 Мельников В.Д., Ли В.Д. Қаржының жалпы курсы: оқу құралы. - Алматы: Қазақ университеті, 2005. – 212 б.
50 Блеутаева К.Б. Қаржы: оқу құралы. - Алматы: Қазақ университеті, 2006. – 300 б.
51 Кулагин П. Рынок в социалистической экономике. – Алматы: Қаржы экономика. 2005. – 456 б.
52 Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: учебник. – М., 2010. – 536 с.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 2
1 Кәсіпорын табысын қалыптастырудың ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ
ҚЫЗМЕТІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 4
1.1 Кәсіпорын табыстылығының көрсеткіштері және оларды талдаудың
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Табыстылықтың абсолютті көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... . 6
1.3 Маржиналды табысты
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
15
1.4 Табыстылықтың салыстырмалы көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... 27
2 Кәсіпорын ТАБЫСЫН ТАЛДАУ (маркабаев Н.А. ЖШС).. 45
2.1 Маркабаев Н.А. ЖШС экономикалық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... .. 44
2.2 Кәсіпорын табысының құрамы мен құрылымының динамикасын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
2.3 Маржиналды табысты басқарудағы өндірістік левериджді бағалау ... ...
57
2.4 Кәсіпорын табысын бөлуді
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... .. ... ... ... ... ... ... . 65
3 Кәсіпорын ТАБЫСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ БӨЛУДІ ЖЕТІЛДІРУ
ТЕТІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 70
3.1 Кәсіпорын табысын қалыптастыруды
жақсарту ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 70
3.2 Табысты бөлуді жетілдіру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
80
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 84
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 86
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... . 89
кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл диссертациялық жұмыста кәсіпорын
табысының экономикалық мәні мен қызметі, кәсіпорын табысын қалыптастыру мен
бөлудің құрылымы мен оның таратылуы жайлы мәселелер, сондай-ақ кәсіпорын
шығынының негізі бойынша табыстың максималды көлемін анықтап, табысын
жоспарлаудың әдістері қарастырылған. Сонымен қатар жеке кәсіпкердің
тәжірибесі негізінде кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жүргізілген.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі экономикалық жағдайға көшу
процесі казақстандық кәсіпорындардың шаруашылық ету жағдайына көптеген
өзгерістер әкелді. Бұл біздің республикамыздағы болып жатқан белгілі бір
процестермен байланысты, яғни кәсіпкерлікті дамыту, жекешелендіру және т.б.
процестер. Қазақстанда кәсіпорындар үшін шаруашылық жүргізу жағдайы қазіргі
экономикалық жағдайға өткеннен кейін үлкен өзгерістерге әкеле отырып,
кәсіпкерлікті қалыптастыру, жекешелендіру, баға өзгерісі және кәсіпорынның
сыртқы экономикалық байланыстары және т.б. республикадағы болып жатқан
процестерге үйрену барысында кәсіпорындардың алдына белгілі бір талап
қойды. Кәсіпкерліктің қызметінің негізгі мақсаты – бұл табыс алу, өйткені
табыс кеңейтілген өндірістің, кәсіпорынның табысының және қызметінің
негізгі қайнар көзі болып табылады. Табыс алу оңды, шығынмен жұмыс істеу
теріс - бұл көптеген қазақстандық кәсіпкерлердің айтқаны.
Қазіргі экономика жағдайында табыстың мәні өте кең. Кәсіпкерлік үшін
табыс шаруашылық жүргізуші қызметінің маңызды көрсеткіштердің бірі [1, 8-
б.], табыс - қай жерде құнның өскендігін көрсететін сигнал, сонымен қоса
табыс осы ортаны инвестициялау үшін ынталандыруды қалыптастырады. Табысты
жоспарлау – қаржылық жоспарлаудың бөлігі және кәсіпорындағы қаржылық-
экономикалық жұмыстың маңызды бөлігі, сондықтан кәсіпорындағы табысты дұрыс
есептеу мен жоспарлауға қаржы шаруашылық қызметтің табысы тәуелді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зерттеу кезінде В.М. Радионова,
М.А. Федотова, А.И. Ковалев, Э.А. Маркаян, В.А. Андреев, И.М. Лоханина,
З.К. Золкина, О.В. Ефимова, В.Г. Артеменко, М.В. Белладир және тағы басқа
Ресей ғалымдарының еңбектері пайдаланылды.
Қазақстанда мұндай тақырып Т. Тасмағанбетов, Б.Ж. Ермекбаева,
М.Ж. Арзаева, Қ.К. Кеулімжаев, З.Н. Әжібаева, Қ.Қ. Ілиясов, С. Құлпыбаев
және тағы басқа ғалымдардың еңбегінен көрініс тапқан.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Бұл зерттеуді жүргізудегі мақсат –
кәсіпорын табысының жалпы шығындар бойынша максималды деген көлемін
анықтап, жоспарлаудың барынша тиімді әдістерін белгілеу, ЖШС Маркабаев
Н.А. негізінде кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жүргізу.
Зерттеу жұмысының мақсатына жету үшін келесідей міндеттерді орындау
қажет:
- табысты қалыптастырудың құрылымы және оның таратылу жолдарын
қарастыру;
- табыстың максималды көлемін анықтау;
- табысты жоспарлаудың негізгі әдістерін белгілеудің жолдарын
нақтылау;
- табысты бөлуді жетілдіру тәсілдерін анықтау.
Зерттеу объектісі және пәні. Қазіргі экономикалық жағдайда кәсіпорынның
табысын бөлу мен кәсіпорындардың жалпы шығыс-кіріс есебі зерттеудің
объектісі болып табылады.
Кәсіпорын табысын өсірудің құрылымы мен оның таратылуы, кәсіпорын
табысының экономикалық мәні мен қызметі, табысты жоспарлаудың жолдары
зерттеудің пәні болады.
Зерттеудің әдістемелік негізін танымның қазіргі әдістері, оның ішінде
жалпы ғылыми да (диалектикалық, жүйелік-құрылымдық, институционалдық өлшеу,
құрылымдық-функционалдық, әлеуметтік және т.б.), арнайы да (тарихи,
формальды) әдістер құрады.
Автор жүйелік тәсілдің, сондай-ақ талдау мен синтездің, индукция мен
дедукция, статистикалық және салыстырмалы-құқықтық әдістердің мүмкіндігіне
сүйенді. Зерттеудің эмпирикалық негізін құраған материалдарды зерделеу үшін
автор талдау, сұрау және сараптық баға беру түріндегі нақты-әлеуметтік
әдістерді пайдаланды.
Зерттеудің нормативтік базасын Халықаралық-құқықтық актілер, Қазақстан
Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының қолданыстағы
заңдары, бухгалтерлік есептің қортындылары және бухгалтерлік стандарттар
құрады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеу барысында өздік жүйелі талдау
жүргізілді, ол негізгі ақпараттық көрсеткіштерді анықтап, ЖШС Маркабаев
Н.А. кәсіпорнының табысын жоспарлауын көрсетті. Кәсіпорынның табысын алу
жүйелі талдау, оның табыс алуының ең маңызды жақтарын көрсете отырып,
табысқа ең көп әсер еткен факторларды білу мүмкіндігі берілді.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, он бір
бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және
қосымшалардан тұрады.
1 Кәсіпорын табысын қалыптастырудың ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТІ
1.1 Кәсіпорын табыстылығының көрсеткіштері және оларды талдаудың
міндеттері
Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында қызмет етуінің экономикалық
пайдалылығы табыс табумен анықталады. Кәсіпорынның табыстылығы абсолюттік
және салыстырмалы көрсеткіштермен сипатталады. Табыстылықтың абсолютті
көрсеткіші - бұл табыстар немесе пайдалардың сомасы. Шетелдік арнаулы
әдебиеттерде "табыстар" ұғымы келесідей түрде анықталады:
"Табыстар дегеніміз - қаржының келуі немесе активтер құнының өсуі, не
болмаса пассивтердің азаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық пайданың
ұлғаюы болып табылады, бұл акционерлер салымдарының есебінен өсуден басқа
жағдайдағы капиталдың өсуіне әкеледі" [2]
Ықшамдалған түрде бұл түсінік 1995 жылы 26 желтоқсандағы "Бухгалтерлік
есеп туралы" заң күші бар ҚР Президентінің 2732 Жарлығында анықталған.
Жарлықтың 13-бабында былай делінген: "Табыстар - бұл есептік кезеңдегі
активтердің ұлғаюы немесе міндеттемелердің азаюы" [3]. Белгілі бір шығындар
шығармай әдетте қажетті табыстарды алу мүмкін емес. Өз кезегінде, табыс
алмай кәсіпорынның дамуын жүзеге асыру және әлеуметтік мәселелерді шешу
мүмкін емес.
Табыстылықтың көрсеткіштер жүйесі, ең алдымен, қаржылық нәтижелердің
абсолютті көрсеткіштерінен тұрады, олар: өнімді (жұмыс, қызметті) өткізуден
алынатын табыс; жалпы табыс; негізгі қызметтен алынатын табыс; салық
салынғанға дейінгі дағдылы қызметтен алынатын табыс; салық салынғаннан
кейінгі дағдылы қызметтен алынатын табыс; төтенше жағдайлардан алынған
табыс; кәсіпорын қызметінің соңғы қаржылық нәтижесі болып табылатын таза
табыс.
Табыс жинақталған түрде шаруашылық жүргізудің нәтижесін, жанды және
затқа айналған еңбектің өнімділігін көрсетеді. Оны кейбір экономистер
экономикалық тиімділік көрсеткіштері қатарына жатқызса, енді біреулері оны
кәсіпорын жұмысының тиімділігіне жатқызады. Біздің ойымызша, алғашқылардың
айтқаны дұрыс, өйткені табыстың абсолютті сомасы салынған қаржылардың
қайтарымдылығы туралы болжауға мүмкіндік бермейді.
Нарық жағдайында табыстың рөлі айтарлықтай артты. Өзіміз білетіндей,
жоспарлы-директивті экономика жағдайында оның рөлі төмендетілген болатын.
Табыс (пайда) табу кез келген кәсіпорынның мақсатты функциясы (қызметі)
ретінде төмендетілді. Нарықтық экономикаға көшумен табыс (пайда) оның, яғни
кәсіпорынның қозғаушы күшіне айналды. Тек табыс қана өзара байланысқан үш
мәселенің шешімін анықтайды: нені, қалай және кім үшін өндіру керек? Табыс
табу кез келген кәсіпорынның қызмет етуінің мақсаты болып қалыптасты, ал
нарықтық экономика кәсіпорынның негізгі өндірістік және әлеуметтік дамуының
көзі болып табылады. Бұл принцип өнімді өндірудегі шығындардың толық
ақталуын және кәсіпорынның өндірістік-техникалық базасының кеңеюіне
негізделеді. Бұл әр кәсіпорын өзінің ағымдағы және күрделі шығындарын
өзінің меншікті қаржы көздерінен жабатындығын білдіреді. Уақытша қаржы
тапшылығы кезінде, оларға деген қажеттілік, егер бұл ағымдағы шығындар
болса, олар банктің қысқа мерзімді ссудаларымен және коммерциялық
несиелерімен, сонымен қатар капитал салымдары банктің ұзақ мерзімдік
несиелерімен жабылуы мүмкін.
Табыс есебінен, сондай-ақ кәсіпорынның бюджет алдындағы, банктер мен
басқа да кәсіпорындар, ұйымдар алдындағы міндеттемелері орындалады.
Сонымен, табыс кәсіпорынның өндірістік және қаржьшық қызметін бағалаудағы
негізгі көрсеткіші болып табылады.
Ол оның іскерлік белсенділігі мен қаржылық тұрақтылығын сипаттайды.
Табыс бойынша авансталған қаржылардың қайтарымдылық деңгейі мен осы
кәсіпорынның активтеріне салынған салымдардың табыстылығы анықталады.
Нарықтық экономика жағдайында табыстың рөлі ол атқаратын қызметтермен
анықталады. ТМД елдеріндегі арнайы әдебиеттерде табыс қызметі туралы мәселе
жөнінде бірыңғай пікір жоқ. Оған 2-ден 6-ға дейін қызметті жатқызады.
Біздің ойымызша, ол тек екі қызмет атқарады:
мемлекеттік бюджет табысының көзі;
кәсіпорын мен бірлестіктердің өндірістік және әлеуметтік даму көзі.
Функциялардың және олардың өзара шарттылығындағы бірлігі, табысты
шаруашылықты жүргізуші қоғамның, кәсіпорын ұжымының және әр жұмысшының
экономикалық мүдделері байланысатын элементі ретінде көрсетеді. Осыдан
табысты құру және бөлу (тарату) мәселелерінің маңыздылығы көрінеді, оның
(тәжірибелік) шешілуі шаруашылықты жүргізуші субъектінің тиімділігінің
алынған және оның иелігінде қалатын табыс көлеміне қажетті тәуелділігін
қамтамасыз етеді.
Табыс өз қызметтерін тиімді орындай алуы үшін келесідей негізгі шарттар
қажет болады:
1. Жуықтаудың белгілі бір дәрежесінде, өнім бағасы еңбектің қоғамдық
қажетті шығындарын көрсетуі тиіс және ол сондай-ақ еңбек өнімділігінің
үздіксіз өсуі мен өзіндік құнның төмендеуін ескеруі қажет.
Бұйымдарды калькуляциялау және өнімнің өзіндік құнын анықтау жүйесі ғылыми
негізделген болуы керек.
Табысты бөлу (тарату) механизмі белсенді рөл атқаруы керек және өндірістің
дамуы мен оның тиімділігін арттыруда ынталандырушы фактор болуы тиіс.
4. Табысты тиімді пайдалану тек қалған барлық қаржы тұтқаларының
жүйесінде (амортизациялық аударымдар, қаржылық санкциялар, салық салу,
акциздер, жал төлемі, дивидендтер, пайыздық мөлшерлемелер, арнайы қорлар,
салымдар, пай (жарна) төлемдері, инвестициялар, есеп айырысу нысандары,
несие түрлері, валюта және бағалы қағаздар курсы және т.б.) ғана мүмкін.
Бірақ табыстың абсолютті мөлшері кәсіпорынның қаржы-шаруашылық
қызметінің тиімділігінің емес, экономикалық тиімділігінің көрсеткішіне
жатады. 500 мың теңгелік табыс кәсіпорынның салынған капиталының мөлшері
және қызметінің ауқымы бойынша әр түрлі көлемнің табысы болуы мүмкін.
Сәйкесінше бұл соманың салыстырмалы деңгейі айтарлықтай деңгейде бірдей
болмайды. Сондықтан да алынатын табысты нақты бағалау үшін кәсіпорын
қызметінің тиімділігін сипаттайтын және табыстылық деңгейін көрсететін
рентабельділіктің әр түрлі көрсеткіштері жататын табыстылықтың салыстырмалы
көрсеткіштері қолданылады.
Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштерінің өсуіне шаруашылықты жүргізуші
субъектінің өзі де, мемлекет те мүдделі. Сондықтан әр кәсіпорында
табыстылықтың абсолютті және салыстырмалы көрсеткіштеріне жүйелі түрде
талдау жасау қажет.
Табыстылық керсеткіштерін талдау міндеттеріне мыналар жатады:
табыстылықтың абсолютті көрсеткіштерінің жос-парының орындалуын бағалау;
таза табыстың қалыптасуының құрамдас элементтерін зерттеу;
табысқа әсер ететін факторлардың әсерін анықтау және сандық өлшеу;
табысты бөлу бағыттарын, пропорцияларын және тенденцияларын зерттеу;
табыстың өсу резервтерін анықтау;
кәсіпорынның даму перспективасын ескере отырып, табысты тиімді пайдалану
жөнінде ұсыныстар жасау;
табыстылықтың (рентабельділіктің) әр түрлі коэффициенттерін және олардың
деңгейлеріне әсер етуші факторларды зерттеу.
1.2 Табыстылықтың абсолютті көрсеткіштерін талдау
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның шаруашылық қызметінің
негізгі және түпкі мақсаты табыс алу болғандықтан, барлық назарды осы
көрсеткішті талдауға аудару керек.
Табыстылықтың біріиші абсолютті көрсеткіші өнімді (жұмыс, қызмет)
өткізудеи алынатын табыс болып табылады. Ол қаржы-шаруашылық қызметінің
нәтижесі туралы есепте қосымша құн салығы, акциздер және т.с.с. салықтар
мен міндетті төлемдер, сондай-ақ қайтарылған тауарлардың құны, сату
шегерімдері және баға шегерімдері алынып тасталып көрсетіледі.
Қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есептің осы бабы бойынша
негізгі қызметтен түсетін табыс көрсетіледі.
Табыс құрылымында ең үлкен үлес салмақты өнімдер мен тауарларды
өткізуден түсетін табыс алады, оның мөлшері өнім өндіру деңгейімен, оның
сапасымен және төменде қарастырылатын басқа да факторлармен анықталады.
Өнім өткізуден түсетін табыс сомасына қоймадағы өтпеген бұйымдар
қалдықтарының және сатып алушының жауапты сақталуындағы тиеліп жіберілген
тауарлардың өзгерістері белгілі бір әсер етеді. Тауарлы-материалдық
құндылықтардың азаюы немесе керісінше өсуі бірінші жағдайда өткізуден
түсетін табыс сомасының өсуіне, екіншіде - азаюына әсер етеді.
Кәсіпорында өнімді өткізуден түскен табыс жоспарланған тауар
өндірісінен және бұйымдардың (дайын өнімдер, сатып алушының жауапты
сақталуындағы тауарлар) өтпеген бөлігінің қалдықтарының өзгерісінен шығуы
керек. Бірақ өнімді өткізуден түсетін табыс көлемі жоспарының төмендеуі,
ауыспалы тауарлы-материалдық қорлардың тым артуы есебінен болатын жағдайлар
да кездеседі.
1-кестеде өнімді өткізуден түскен табысты алу жоспарының негізделуін
тексеру жөнінде мәліметтер келтірілген.
Кесте 1- Өнімді өткізуден түскен табыс жоспарының негізделуін тексеру
№ Көрсеткіштер Есептік бағасы бойынша мың
тг.
1. Өткізілмей қалған дайын өнімнің жыл 8360
басындағы нақты қалдығы
2. Тауарлы өнім шығару 29000
3. Өткізілген өнімнің жыл аяғындағы 15940
қалдығы
4. Өнімді еткізуден алынуы мүмкін табыс 21420
(1 қатар+2 қатар - 3 қатар)
5. Жоспар бойынша өнімді өткізуден 20850
алынатын табыс
6. Ауытқуы (4 қатар - 5 қатар) 570
Кестеден кәсіпорынның өнімді өткізуден түсетін табыс көлемін 570 мың
теңгеге төмендеткені көрінеді. Жоспар жасаған кезде жыл соңындағы өтпеген
өнімнің шамадан тыс қалдықтарын ескерген болуы керек. Өнімді өткізуден
түсетін табыс 20 850 мың теңгені емес, 570 мың теңгеге көп, яғни 21 420 мың
теңгені құрауы керек еді. Басқаша айтқанда, жоспарды артық орындау болмас
еді.
Өтпеген өнімнің қалдықтары келесі себептерге байланысты құралады. Дайын
өнімнің бір бөлігі оларды буып-түю, орау, тиеуге дайындау, көлік
партиясының көлеміне толтыру, есеп айырысу құжаттарын жазу үшін заңды түрде
қоймада жиналып қалады. Осы жерде дайын өнімнің қалдықтарының нормадан тыс
мөлшерде өсуіне кәсіпорынның қаржы қызметінің көңіл аударуы қажет. Өнім
шаруашылық байланыстарының үзілуіне байланысты өткізілмей қалуы немесе
басқа себептерге байланысты сұранысқа ие болмауы мүмкін. Бұндай жағдай
нақты-заттық нысандағы өнімдер өндіруші кәсіпорында орын алады. Орындалған
жұмыстар мен көрсетілген қызметтер тауар ретіндегі өзінің өзгеше нысанына
байланысты қоймадағы өнім қалдықтары бола алмайды. Бұл сондай-ақ кейбір
салалардың өнімдеріне, мысалы, электроэнергетика, көлік, байланыс
салаларына да қатысты.
Көп жағдайда тауарлар сатып алушының жауапты сақтауында болады, яғни
өнім тиеліп жіберіліп, сатып алушыға келіп түседі, бірақ сатып алушы заңды
негізде оны төлеуден бас тартады. Төлеуден бас тартуының себебі
жабдықтаушының жеткізу шарттарын сақтамағандығынан болуы мүмкін.
Есептеу әдісіне көшу өнімді өткізуден түсетін табыс оған келіп түскен
төлем сомасының мөлшері бойынша емес, оның тиеліп жіберілген көлемімен
анықталуына әкелді. Бұл талдаушылар тиелген тауарлар үшін ақшаның келіп
түсуіне көңіл бөлмеуі тиіс деген сөз емес. Тиелген тауарлардың бір бөлігін
сатып алушылардың уақытында төлемейтіні белгілі. Бұл жағдайда ақшалардың
түспеуі жабдықтаушыға байланысты емес. Өкінішке орай, бұл жағдай әдетке
айналған. Төлемеушілік көлемі азайған жоқ, алайда кәсіпорынға ақша алу
бағытында жұмыс жасау керек. Ол үшін сатып алушыға тауарды тиеп беруді
тоқтату, оны есеп айырысудың аккредитивті нысанына ауыстыру, төлемсіздікті
өндіріп алу бойынша банкке талап қою, коммерциялық несиені толтыру қажет.
Нарық жағдайында тиеліп жіберілген өнімдер үшін есеп айырысудың алдын
ала төлеу нысаны да қолданылады. Алдын ала төлем жүргізу төлем мерзімі
өткен тиелген тауарлардың қалдығын болдырмайды. Тиелген өнімдер үшін есеп
айырысудың бұл нысаны көптеген кәсіпорында қолданылады. Алайда оның
кемшіліктері де бар:
біріншіден, бұл нысан жабдықтаушылар үшін тиімді;
екіншіден, белгілі бір дәрежеде өндірілген өнім сапасын бақылау төмендейді,
әсіресе егер жабдықтаушы кәсіпорын тауарлар мен қызмет көрсетулер нарығында
монополиялық орын алатын болса;
үшіншіден, тұтынушы төлем жүргізгеннен кейін, тауарды қажетті санынан аз
алуы мүмкін (мысалы, тоннамен және басқамен өлшенетін шикізаттар мен
материалдар сатып алу жүргізілген уақытта).
Табыстылықтың екінші абсолютті көрсеткіші - жалпы табыс. Ол өнімді
өткізудің қаржылық нәтижесін білдіреді және негізгі қызмет нәтижесінде
өнімді өткізуден түскен табыс пен өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік
құны арасындағы айырма ретінде анықталады.
Жалпы табысқа әсер ететін маңызды фактор өндірістік өзіндік құн,
сондықтан оның төмендеуі оның көлеміне көп әсерін тигізеді.
Көптеген кәсіпорындарда өзіндік құнды баптар бойынша талдаумен
айналысатын, оны төмендету жолдарын іздестіретін экономикалық қызметтің
бөлімшелері болады. Бірақ белгілі бір мөлшерде бұл жұмыс, инфляциясының
әсері және шикізат пен отынэнергетика ресурстарында бағаның өсуімен өзінің
маңызын төмендетеді. Бағаның күрт өсуі және кәсіпорынның меншікті айналым
қаражаттарының жетіспеуі жағдайында өзіндік құнның төмендеуі нәтижесінде
табыстың өсімі мүмкін емес.
Шаруашылық жүргізудің тұрақты экономикалық жағдайында жалпы табыстың
өсуінің негізгі жолы - материалды шығындар бөлігінде өзіндік құнды
төмендету. Бұл, әсіресе, шикізат құнының үлес салмағы өнімнің өзіндік
құнында өте жоғары болып келетін өңдеу және қайта өңдеу салаларында (машина
жасау және металл өңдеу, металлургия, мұнай-химия, тігін, тамақ және т.б.)
қызмет жасайтын кәсіпорындар үшін өте маңызды.
Шығарушы салаларда табиғи себептерге байланысты табыс өсімін пайдалы
қазбаларды шығарудың өзіндік құнын төмендету нәтижесінде қамтамасыз ету өте
қиын. Бұл негізінде шығару келемін өсіру арқылы болуы мүмкін.
Соңғы тұтынушыға бағытталған салаларда сұраныс, өзіндік құн деңгейімен
анықталатын өндіріс және өнімді өткізу көлемі шешуші мәнге ие болады.
Заттай түрде өнімді өткізу көлемінің өсуі табыстың өсуіне әкеледі.
Сұранысқа ие өнімдерді өндірудің өспелі көлеміне күрделі салымдар көмегімен
қол жеткізуге болады, бұл табыстың әлдеқайда өнімді жабдықтарды сатып
алуға, жаңа технологияны игеруге, өндірісті кеңейтуге бағытталуын талап
етеді. Бұл жол, қазіргі кезде көптеген кәсіпорындардың инфляция, бағаның
өсуі және ұзақ мерзімді несиелерге қол жетіспеушілігіне байланысты қиын
немесе мүлде мүмкін емес. Күрделі капитал салымдарын жүргізуге қаржылары
мен мүмкіндіктері бар кәсіпорындар, егер инвестиция рентабельділігін
инфляция қарқынынан жоғары ұстаса, онда бұл кәсіпорын өз табысын нақты
өсіре алады.
Өндіріс және өнім өткізу көлемін өсіруге әкелетін айналым
қаражаттарының айналымдылығын жылдамдату күрделі шығындарды талап етпейді.
Инфляция айналым қаражаттарын өте тез құнсыздандырады. Кәсіпорындардың
шикізат пен отын-энергетика ресурстарын сатып алуына олардың көп бөлігі
бағытталады. Сатып алушылардың төлемеушілігі және де талап етілетін алдын
ала төлем жүргізу кәсіпорынның қаржысының көп бөлігін айналымнан тыс
әкетеді. Төлем жүргізбеудің себептері тек айналым қаражаттарының жетіспеуі
ғана емес, сонымен бірге төмен қаржылық есептік тәртіп, банк жүйесі
жұмысындағы кемшіліктер және де вексельдік айналымның дамымауы да болып
табылады.
Кәсіпорын табысы бағаның өсуі есебінен жоғары қарқынмен өседі. Бағаның
өсуі өзінше теріс фактор болып табылмайды. Егер өнімге деген сұраныстың
өсуі мен шығарылатын өнімнің техника-экономикалық параметрлердің және
тұтынушылық қасиетінің жақсаруымен байланысты болса, онда ол дәлелді
болады.
Жоғарыда аталған факторлардың жалпы табысқа әсерін анықтау үшін қаржы-
шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есептің мәліметтері бойынша келесі
талдау кестесін құруға болады (2-кесте).
Кесте 2 - 2009 жылғы "Атил" АҚ-ның жалпы табысы (мың теңге)
Көрсеткіштер Жоспар Нақты өткізіл-генНақты
бойынша өнімге жос-пар
бойынша
1. Өнімді (жұмыс, қызмет) 20850 19745 23179
өткізуден түсетін табыс
2. Өткізілген енімнің 16435 15741 16996
өнді-рістік өзіндік құны
3. Жалпы табыс (1 қатар - 2 4415 4004 6183
қатар)
Жалпы табыстың нақты көлемі жоспарланған көлемінен 1768 мың теңгеге
көп.
Бұл ауытқуға келесі факторлар әсер етті:
өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік құны;
өнім бірлігінің бағасы;
өткізілген өнім көлемі (саны);
өткізілген өнім құрамындағы құрылымдық өзгерістер.
Жоғарыда аталған факторлардың осы ауытқуға әсерін анықтау керек.
Олардың есебі келесі түрде жүргізіледі.
1. Өнімнің өндірістік өзіндік құнының озгерісінің әсері, откізілген
өнімнің нақты өзіндік құнынан өткізілген енімнің нақты көлемінің жоспарлы
озіндік құнын алып тастау жолымен мына формула арқылы табылады:
Πs = ΣQiH · SiH – ΣQiH SiЖ.
QiH - өткізілген өнімнің нақты көлемі; - өнім бірлігінің нақты өзіндік
құны;
SiH - өнім бірлігінің нақты өзіндік құны;
SiЖ - өнім бірлігінің жоспарлы өзіндік құны.
Осылайша табылған сомада шикізат, материалдар, отын, сатып алынған
жартылай фабрикаттар, энергия тарифі бағаларының жоспармен салыстырғандағы
өзгерістері бар. Бұл фактор кәсіпорыннан тәуелсіз болғандықтан, ішкі талдау
барысында оны дербес фактор ретінде көрсету дұрыс.
Өткізілген онімнің өндірістік өзіндік құнының жоспармен салыстырғанда
төмендеуі немесе өсуі кезінде жалпы табыс сәйкесінше өседі немесе азаяды.
Біздің мысалда артық шығындалу болған, бұл жалпы табыс көлемін 1255 мың
теңгеге төмендетті (16 966-15 741).
2. Жалпы табыстың нақты көлемінің жоспардан ауытқуына қолданыстағы
баға өзгерісінің әсері келесі формула бойынша есептеледі:
Πц = ΣQiH · PiH – ΣQiH PiЖ.
Мұндағы: PiH және PiЖ - өнім бірлігінің сәйкесінше нақты және жоспарлы
бағасы.
Басқаша айтқанда, бұл фактордың әсерінің мөлшері өнім өткізуден түскен
нақты түсімнен жоспарланған мөлшерді алып тастау жолымен анықталады.
Біздің мысалымызда жалпы табыс баға факторы есебінен 3434 мың теңгеге
(23179-19745) өсті.
3. Өткізу көлемінің өзгерісінің жалпы табыс ауытқуына әсерін анықтау
үшін алдымен өткізу көлемі бойынша жоспардың орындалу дәрежесін анықтау
керек. Табыс көлемі осы факторға тікелей үйлесімді тәуелді болғандықтан,
жоспарлы табысты өткізу көлемі бойынша орындалу пайызына көбейту керек.
Арнайы әдебиеттерді оқып-зерттеу, тауар өнімдерін өткізу көлемі және
оның құрамындағы құрылымдық өзгерістер сияқты факторлардың табысқа
тигізетін әсерін талдау тұрғысында, онда пікір таластары жүргізілетіндігін
көрсетті.
Есептеу үшін өткізілген өнімнің көлемін әр түрлі бағалау ұсынылады:
қолданыстағы өткізу бағасымен өндірістік өзіндік құны бойынша. Өткізілген
өнімнің көлемі бойынша жоспардың орындалу пайызын есептеу кезінде әр қалай
бағалау, пайдаға әсерін анықтау кезінде айтарлықтай ауытқуларға әкеледі.
Бірінші әдіс экономистермен теріске шығарылған, өнімді өткізуден түсетін
табыстың өзгеруі өткізудің физикалық көлеміне ғана емес, сондай-ақ
құрылымындағы өзгерістерге байланысты өткізілген өнімнің рентабельділігіне
де әсер етеді. Қазіргі кезде бағалар күнделікті күрделі өзгерістерді бастан
кешіруде, сондықтан біздің көзқарасымыз бойынша өткізу көлемін өндірістік
өзіндік құн бойынша бағалау әлдеқайда дәлелді болып табылады.
Жалпы табысқа тауарлы өнімдерді еткізу көлемінің өзгерісінің әсері
келесі есеп арқылы анықталады:
1. NЖС = SHSЖ · 100.
Мұндағы: NЖС - өндірістік өзіндік құны бойынша өткізу көлемі жоспарының
орындалу деңгейі;
SH, SЖ - өткізілген өнімнің сәйкесінше нақты және жоспарлы өндірістік
өзіндік құны.
2. ПП = ПЖ · NЖС100
Мұндағы: ПП - тауарлы өнімді өткізу көлемінің табысқа тигізетін әсері;
ПЖ - жоспарлы жалпы табыс.
Біз талдап отырған кәсіпорын тауарлы өнімді өткізу бойынша жоспарды
3,4%-ға асыра орындады (16996:16435·100)-100, нәтижесінде жоспарланған
жалпы табыстан 150 мың теңге артық алынған (4415·10,34:100) – 4415.
Талдау жұмысының теориясы мен тәжірибесінде, өткізілген өнім
құрамындағы құрылымдық өзгерістердің жалпы табысқа әсерін есептеудің екі
тәсілі бар:
"өткізілген өнімнің нақты көлеміне жоспар бойынша" есептелінген, алынуға
тиісті жалпы табыс сомасын өткізу көлемі бойынша жоспардың орындалу
коэффициентіне түзетілген жалпы табыстың жоспарлы мөлшерімен салыстыру
арқылы;
"өткізу көлемінің өзгеруі" факторының әсер ету соммасын "өткізілген өнімнің
нақты көлемінің жоспар бойынша" есептелінген және алынуға тиісті табысының
көрсеткіштері арасындағы айырмадан шегеру арқылы (қалдық тәсілі).
Тәжірибеде екінші тәсіл жиі қолданылады, өйткені бұл фактордың әсер ету
көлемін есептеуге дейін өткізу көлемінің өзгерісінің әсерін анықтайды.
"Өткізілген өнімнің нақты көлемінің жоспар бойынша" есептелінген, алынуға
тиісті жалпы табыс сомасы осы екі факторлардың жиынтық әсерін сипаттайтын
болғандықтан, бұл сомадан өткізу көлемін қолданудың әсерін шегеру арқылы
өткізілген өнім құрамындағы құрылымдық өзгерістерінің пайдаға тигізетін
әсерін анықтайды.
Біздің мысалымызда есептеулер келесіні көрсетеді:
4004-4415= - 411;
- 411+(-150)= - 561.
Құрылымдық өзгерістер нәтижесінде жоспармен с-лыстырғанда жалпы табыс
561 мың теңгеге кем алынған.
Біздің ойымызша, бұл фактордың әсерін нақты өткізілген өнімнен жоспар
бойынша алынуға тиісті табысты, есепті жылы өнімді өткізу көлемі бойынша
жоспардың орындалуын ескере отырып, жоспарлы құрылым жағдайында алынған
табыспен салыстыру арқылы анықтаған дұрыс болып табылады.
Есептің мұндай әдісі әлдеқайда ыңғайлы әрі дәл болып табылады.
Есептеулер келесідей түрде болады:
4004 - (4415а103,4:100) = 004 – 4565= -561.
Біздің мысалымызда құрылымның өзгеруі жалпы табыстың ауытқуына теріс
әсерін тигізді, яғни оның мөлшері 561 мың теңгеге азайды. Жалпы табысты
талдау нәтижелері 3-кестеде көрсетілген.
Кесте 3 - Жалпы табыстың ауытқуына негізгі факторлардың әсері
№ Көрсеткіштер Сомасы, мың тг Жоспарлы табысқа
%-бен
1. Өткізілген өнімнің өзіндік құнының-1255 +28,4
өсуі
Келісілген бағалар деңгейінің өсуі+3434 +77,7
3. Өнімді өткізу көлемінің артуы +150 +3,4
4. Өткізілген өнім құрамындағы -561 -12,7
құрылымдық өзгерістер
Жиыны: +1768 +40,0
Жоспардан тыс жалпы табыс келісім бағалары мен өнімді өткізу көлемінің
өсуі нәтижесінде алынып отыр. Егер кәсіпорын өнімнің өзіндік құнының өсуіне
жол бермеген болса және де бизнес жоспармен салыстырғанда өткізілген
өнімнің құрамындағы құрылымдық өзгерістер болмаған жағдайда жалпы табыс
1816 мың теңгеге (1255+561) өсетін еді. Жалпы табыстың өндірістік өзіндік
құнының өсуі нәтижесінде азаюын - кәсіпорын жұмысындағы жағымсыз құбылыс
ретінде сипаттауға болады. Елеулі кемшіліктерге 2009 жылы талданып отырған
кәсіпорынның өткізген өнімінің құрамында болған құрылымдық өзгерістер
жатады. Сондықтан талдаушы, шығарылатын өнім сұрыпталымы мен өндірілетін
және өткізілетін өнімдердің құрамында болатын құрылымдық өзгерістерін
талдауға басты назар аударуы қажет. Егер әрине нарықта оларға деген сұраныс
болса, кәсіпорынға өнімнің жоғары рентабельді түрлерін өндіру мен сату
тиімді болады. Өткен жылмен салыстырғандағы жалпы табыстың өзгеру
себептерін анықтау кезінде, В.А. Маличет [4, 77-б.] ұсынған талдау
әдістемесін қолдануға болады. Нарықтық экономика жағдайында, тауарларға
деген бағалар еркін болған кезде және де олардың деңгейі нарық жағдайымен
анықталатын кезде осы бағалардың өзгерісі туралы ақпараттар алу
қажеттігі пайда болады. Кәсіпорын өнім есебін екі түрлі бағамен, яғни
нарықтағы қазіргі және өткен жылдағы бағалар бойынша жүргізбейді. Осының
бәрі экономиканы басқару және бақылау мақсатында бағаның қозғалысы туралы,
олардың тек жылдық қана емес, сонымен қатар одан да қысқа мерзім
аралықтарына, яғни ай, тоқсан, жарты жылдағы индекстері туралы
мәліметтердің болу қажеттілігін тудырады. Мұндай мәліметтер ең алдымен
кәсіпкерлерге, салық инспекцияларына және әртүрлі деңгейлердегі экономиканы
басқару органдарына қажет болып табылады.
Біздің мысалымызда өткен жылмен салыстырғанда баға индексі 1,05-ті
құрайды. Бағаның өсуі жалпы табысқа әсер етуі тиіс.
Жалпы табыстың өзгеруіне әсер етуші негізгі факторларға келесі
өзгерістер жатады:
өткізілген өнімдердің бағасының өзгеруі;
өнімді өткізуден түскен табыстың өзгеруі;
3) өткізілген өнімнің 1 теңгеге шаққандағы шығындарының өзгерісі.
Олардың есепті жылы алынған жиынтық табыстың өткен жылмен
салыстырғандағы ауытқуына тигізетін әсерін анықтау үшін, келесі
аналитикалық 4-кестені құрайық.
Кесте 4 - Жалпы табыстьщ өткен жылдағыдан ауытқуына факторлардың тигізетін
әсерін анықтау үшін қажетті алғашқы мәліметтер
№ Көрсеткіштер Өткен жылғы Есепті жылғы
1. Өнімді (жұмыс, қызметті) 24392 23179
өткізуден түскен
2. Өткізілген өнімнің (жұмыс, 20689 16996
қызмет) өндірістік өзіндік құны
3. Жалпы табыс (1 қатар - 2 қатар) 3703 6283
4. Баға индексі 1,00 1,05
5. Өткізілген өнімнен (жұмыс, 24392 22075
қызмет) түскен табыс,
салыстырмалы бағамен
Осы мәліметтерге сүйене отырып, жоғарыда көрсетілген факторлардың жалпы
табыстың өзгеруіне тигізген әсерін анықтайық:
1. Бағаның өсуі табысқа қалай әсер еткенін анықтау үшін, есепті жылы
өнімді өткізуден түскен табысты өткен жылдың еркін сатылу бағасымен (ҚҚС
және акцизсіз) қайта есептеп, содан кейін оны есепті жылдың еркін сату
бағасымен (ҚҚС және акцизсіз) есептелген өнімді өткізуден түскен табыспен
салыстыру қажет. Алынған айырма бағалар қандай сомаға өзгергендігін
(өскенін немесе кемігендігін) және сәйкесінше табыстың да өзгерісін
көрсетеді.
Есепті жылдағы өнімді өткізуден түскен табыс өткен жылғы бағамен:
23179 : 1,05 = 22075.
Бағалардың өзгерісі және оның жалпы табысқа әсері:
23179-22075 = 1104 мың теңгені құрады.
Кәсіпорынның еркін сату бағасының өсуі есебінен түскен есепті жылдағы
қосымша табыс 1104 мың теңгені құрайды.
2. Өткізуден түскен табыстың әсерін келесі жолмен анықтаймыз.
Өткен жылғы өткізілген өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы табысының деңгейі
тұрғысынан алатын болсақ, онда оның абсолютті сомадағы өсімі немесе азаюы
өнімді өткізуден түскен табыстың өсуі немесе азаюына пропорционалды түрде
болуы тиіс.
Біздің мысалымызда өткен жылмен салыстырғанда өнімді өткізуден түскен
табыс 9,5%-ға (22 075:24392x100=90,5); 100-90,5=9,5 азайды. Нәтижесінде
өнімді өткізуден түскен табыстың кемуі есебінен жалпы табыстьщ азаюы 352
мың теңгені [3703·(-9,5):100] құрайды. Есептеуді, былтырғы өнімді сатудан
түскен табыстың 1 теңгесіне шаққандағы жалпы табысты, өнімді сатудан түскен
табыстың артуы немесе кемуіне көбейту арқылы жүргізуге болады:
[3703:24392·(22075-24392)]=0,1518·( -2317)= -352 мың теңге.
3. Өткізілген өнімнен алынған табыстың 1 теңгесіне шаққандағы
шығындар деңгейінің ықпалы, есепті жылы өткізілген өнімнен түскен табыстың
1 теңгесіне шаққандағы шығындардың нақты деңгейі мен өткен жылғы шығындар
деңгейі арасындағы айырмасы ретінде анықталады және бұл айырманы есепті
жылдағы салыстырмалы бағамен есептегендегі өнімді өткізуден алынатын нақты
табысқа көбейтеді. Нәтижесі шығынның кемуі немесе артуы кему есебінен жалпы
табыс көлемінің қаншалықты өзгергенін көрсетеді. Есептеу: [(16996:22075)-
20689:24392)]·22075=(0,7699-0,8482) ·22075= = -0,0783·22075= -1728 мың
теңге. Өткізілген өнімнен алынатын табыстың 1 теңгесіне шаққандағы
шығындардың азаюы нәтижесінде жалпы табыс 1728 мың теңгеге өсті. Жалпы
табысқа шығындардың тигізетін ықпалының дәл осы нәтижесін, есепті жылдағы
нақты шығындардың өнімді өткізуден алынған табыстың өсу (кему) индексіне
қайта есептелген, өткен жылдың нақты шығындарымен салыстыру арқылы алуға
болады:
1696 – (20689 – 20689·9,5100)=1696 – 16996 – (20689-1965)=16996–18724=
–1728 мың теңге.
Өнімнің өзіндік құны осы сомаға кеміген және сәйкесінше бұл жалпы
табыстың өсуіне әкеледі.
Үш фактордың ықпалы нәтижесінде жалпы табыс 2480 мың теңгеге (+1104-
352+1728)=2480 өсті.
Табыстылықтың келесі абсолютті көрсеткіші - негізгі қызметтен алынған
(түскен) табыс. Ол сальдоланған қаржылық нәтижені білдіреді және жалпы
табыс пен кезең шығындары арасындағы айырма ретінде мына формула бойынша
анықталады:
ДН = ДЖ – РК.
Мұндағы: ДН - негізгі қызметтен алынған табыс;
ДЖ - жалпы табыс;
РК - кезең шығындары.
Жалпы табыс көлемі қаншалықты көп және өткізілген өнімнің өндірістік
өзіндік құнына кірмейтін тұрақты шығындарды білдіретін кезең шығындары
қаншалықты аз болса, негізгі қызметтен алынатын табыс соншалықты жоғары
болады. Сондықтан да негізгі қызметтен алынатын табысқа жүргізілетін
талдауды жоғарыда аталған көрсеткіштермен, сондай-ақ маржиналды табыспен
үздіксіз байланыста жүргізу қажет.
Өндірістік өзіндік құнның калькуляция баптары бойынша мәліметтері
коммерциялық құпия болып саналатындықтан және де сыртқы пайдаланушылар
шығындарды тұрақты және айнымалы шығындарға дәл бөле алмайтынына
байланысты, жалпы табыс көлемін маржиналды табыс көлемімен теңестіруге және
оны талдаудың прогрессивті әдісін қолдануға болады.
Келесі тақырыпта біз бұл көрсеткіштің мәнін оның нарықтық экономикадағы
рөлін қарастырамыз және маржиналды (жалпы) табысты прогрессивті әдіс арқылы
талдай отырып, негізгі қызметтен алынатын табыстың өзгеруіне әр түрлі
факторлардың тигізетін әсерін анықтаймыз.
1.3 Маржиналды табысты талдау
Нарықтық экономикаға өту өндіріс шығындарын есепке алуды ұйымдастыруды
қайта қарауды және оның прогрессивті әдістерін ендіруді талап етеді. Осы
мақсатта ҚР бухгалтерлік есеп теориясы мен практикасы үшін нарықтық
экономикасы дамыған елдердегі шығындарды есепке алуда "директ-костинг"
жүйесі бойынша ұйымдастыру тәжірибесі көңіл аудартады. Бұл жүйе АҚШ-та
пайда болған. Оның негізгі идеялары "Өндірістік есептің Ұлттық
қауымдастығының бюллетенінде" 1996 жылдьщ қаңтарында жарияланған
американдық зерттеуші И.Н. Гарристің мақаласында айтылған. Директ-костингті
нақты енгізу АҚШ-та 1953 жылы іске асты, сол кезде бухгалтерлердің Ұлттық
қауымдастығы осы әдістің сипаттамасын жариялады. "Ұлыбританияда бұл әдіс
"маржиналь-кост", ал Францияда - "маржиналдық бухгалтерия" деп аталады", -
деп жазған В.И. Ткач және М.В. Ткач [5, 112-б.]. Директ-костинг жүйесінің
негізінде "Шығындарды тұрақты және айнымалы деп бөлу - директ-костинг
жүйесінің бірінші ерекше белгісі", - деп біздің ғалым, профессор С.С.
Сатыбалдин тұжырымдайды [6, 45-б.].
Айнымалы шығындарға өндіріс көлемінің өзгеруіне байланысты өзгеретін
тікелей шығындар жатады: шикізат және негізгі материалдар, технологиялық
мақсаттарға жұмсалатын отын және энергия, өндірістік персоналдың жалақысы,
тиісті төлемдерімен бірге жабдықтарды күту және пайдалану шығындары және
бірқатар басқа да үстеме шығындар.
Тұрақты шығындарға әкімшілік, басқарушылық, коммерциялық және жалпы
шаруашылық шығындары жатады. "Тұрақты шығындар кезеңдік шығындар болып
есептеледі және бұйымдар арасында бөлінбейді, олар тура нәтижелерге
жатқызылады" [5, 114-б.].
Айнымалы шығындар тұрақты шығындармен салыстырғанда күшейтілген
бақылауды талап етеді. Тұрақты шығындардың мөлшері тұрақты болып қалады
және өндіріс көлеміне пропорционалды өзгермейді, мысалы, жал төлемі,
несиені пайдаланғаны үшін пайыздар, негізгі құралдарға есептелген
амортизация, кәсіпорын басшысының жалақыларының кейбір түрлері және басқа
да шығындар.
Тұрақты шығындар бірдей уақыт аралығында бірдей сомамен есептеледі.
Оларға кәсіпорын және оның бөлімшелері бойынша смета есептеледі. Ескерілген
ауытқулар (үнемдеу немесе артық шығындалу) негізінде кәсіпорынның
шаруашылық нәтижесіне әр бөлімшенің салымын анықтауға болады. Айнымалы
шығындарға қарағанда, тұрақты шығындар, жоғарыда аталғандай, өндіріс
көлемінің өзгеруіне тәуелді емес. Сондықтан оларды азайтудың басты резерві
өндіріс көлемінің өсуінде жатыр. Шығарылған өнім көлемі қаншалықты көп
болса, өнім бірлігіне тұрақты шығындар соншалықты аз келеді.
Шығындарды тұрақты және өзгермелі деп жіктеу біршама шартты сипатта
екенін айта кеткен жөн, себебі шығындардың бір бабы әр түрлі жағдайда
өндіріс көлеміне тәуелді немесе тәуелсіз болуы мүмкін. Мысалы, кәсіпорын
қызметінің саласын кеңейту, тиісті қызмет бөлімшелерінің қызметкерлерінің
жұмыс көлемін ұлғайтады (бухгалтериялар, маркетинг бөлімі, жоспарлау-
өндірістік бөлімі және т.б.). Бұл жағдайда белгілі бір кезеңде басқару
аппаратын ұстау шығындарының өсуі пайда болады, ол шығындар белгілі бір
кезеңде тұрақты ретінде қарастырылады.
Сонымен қатар, тұрақты шығындар қатарына жатқызылған жеке баптар
бойынша өнім шығару көлемінің тұрақсыздығына тәуелсіз бір кезеңнен екіншіге
өзгеру байқалуы мүмкін (мысалы, жал төлемінің өсуі, материалдар мен
тауарларды сақтау бойынша шығындардың көбеюі және т.б.). Басқа бір жағынан
алғанда, айнымалы шығындар, өндірісті ұйымдастыру және технологияның
жаңаруы сияқты факторлардың салдарынан өндіріс көлемінің өзгеруі кезінде
өзгеріссіз қалмайды. Шығындарды тұрақты және айнымалы деп бөлу қысқартылған
(толық емес, шектеулі) өзіндік құнды есептеу мақсатында жүргізіледі. Оны
есепке алу және жоспарлауға тек айнымалы шығындар ғана қосылады, яғни
"директ-костинг" жүйесі кезінде өнімнің толық өзіндік құнын калькуляциялау
әдісі қолданылмайды. Біздің елімізде бухгалтерлік есептің қазақстандық
стандартына көшпес бұрын, толық өзіндік құнды есептеу және калькуляциялау
жүйесі кеңінен тарады, ал "директ-костинг" жүйесі іс жүзінде қолданылмады.
Бухгалтерлік есептің №3 "Қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы
есеп" стандартының мазмұны ҚР-да шығындарды есептеуді ұйымдастыру "директ-
костинг" жүйесі бойынша жүргізілуі керек екендігін куәландырады. Бұл есепте
тұрақты шығындар, өндірістік өзіндік құнға жатқызылмайтын және кәсіпорынның
жалпы табысынан алынып тасталатын кезең шығындарына жатқызылған. Жыл бойы
бұл шығындар субъектінің қаржы-шаруашылық қызметінің бухгалтерлік есебінің
шоттарының Бас жоспарындағы 821 "Жалпы және әкімшілік шығындары", 831
"Пайыздар бойынша шығындар" және 811 "Тауарларды өткізу бойынша шығындар"
шоттарында жинақталады.
Бұл жүйенің мәні туралы арнайы әдебиетте [7, 38-б.] біржақты көзқарас
жоқ екенін атап өту керек. Бұл авторлар "директ-костинг" - бұл өндіріс
шығындарының есебінің жүйесі деп есептейді. С.С. Стуков оны "өндірістік
шығындардың қысқартылған номенклатурасы бойынша тек айнымалы шығындар
бөлігінде есепті жүргізу деп атайды [8, 85-б.]. Басқа авторлар "директ-
костинг" жүйесін калькуляциялау әдісіне жатқызады. С.С. Сатыбалдин былай
деп жазады: "Біздің көзқарасымыз бойынша, осы жүйенің мазмұнын әлдеқайда
дұрысырақ сипаттайтын термин айнымалы шығындардың өзіндік құнын
калькуляциялау болып табылады" [5, 46-б.], дегенмен осы сілтеме алынған
оның монографиясының тарауы "Директ-костинг" жүйесі бойынша өндіріс
шығындарының есебі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау" деп аталады.
Осы жүйені калькуляциялаудың бір әдісі деп тани отырып, В.И. Ткач және М.В.
Ткач "директ-костинг" терминінің орыс тіліндегі дұрыс аудармасы "қиылған
өзіндік құн" емес, "пропорционалды өзіндік құн" деп есептейді [5, 114-б.].
В.Ф. Палий өз еңбегінде "директ-костинг" жүйесін "тікелей шығындар бойынша
калькуляциялау" деп [9, 52-б.], ал С.А. Стуков "шектелген өзіндік құнды
есепке алу әдісі " [10, 77-б.] деп атайды.
Соңғы сілтеменің тұжырымы мынадай, яғни автор "директ-костинг" жүйесі
өндіріс шығындарын есептеудің және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
біртекті әдісі деп санайды, ал Н.Г. Чумаченко бұл жүйе кезінде өндіріс
шығындарының есебі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау жеке
қолданылады деп есептейді [7, 39-б.].
Біз қарастырып отырған мәселе бойынша бірнеше авторлардың көзқарастарын
келтірдік. Біздің көзқарасымыз бойынша, "директ-костинг" жүйесі, өндіріс
шығындарының есебін және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауды бірге
байланыстырады.
"Директ-костинг" жүйесін қолдану белгілі бір қиындықтармен байланысты.
Шығындарды тұрақты және айнымалы деп жіктеу, тіпті нақты кәсіпорын бойынша
да мүлдем анықталуы мүмкін емес, ол қызметтің өзгермелі жағдайларына
байланысты қарастырылуы тиіс. "Директ-костинг" жүйесін қолдану барысында
калькуляциялау және баға белгілеу үшін өнімнің толық өзіндік кұнын жүйеден
тыс жолмен анықтауға тура келеді. Сонымен қатар, салық органдарымен де
өзара қатынастар қиындайды, себебі өндіріс шығындары мен салық салуға
жататын табыс есептік жолмен анықталады. "Сонымен қатар, - деп жазады проф.
В.К. Радостовец, - шығындарды тұрақты және езгермелі деп бөлу есептің
бақылау және талдау мүмкіндіктерін күшейтеді, ұтымды шешім қабылдауға ықпал
етеді" [11, 61-б.]. Басқаша айтқанда, шығындарды бөлу шарттылығының
кемшіліктері "директ-костинг" жүйесінің аналитикалық артықшылықтарымен
жабылады, олардың негізгілері:
шығарылған өнімдердің сұрыпталымы мен табысын үйлестіру;
жаңа өнім бағасын анықтау, кәсіпорынның өндірістік қуатының өзгеру
нұсқаларын есептеу;
өндіріс тиімділігін бағалау (жартылай фабрикаттарды алу);
қосымша тапсырыс қабылдау, жабдықтарды ауыстыру тиімділігін бағалау және
тағы басқалар болып табылады.
"Директ-костинг" жүйесі - бұл шығындарды олардың түрлері, пайда болу
орындары мен таратушылары бойынша шығындардың есебінен, өндірістік қызмет
нәтижелерінің есебінен, сонымен бірге шығындар мен нәтижелерін талдау және
басқару шешімдерін қабылдаудан тұратын басқарушылық (өндірістік) есеп
жүйесі. С.С. Сатыбалдиннің ойынша, бұл жүйе кезінде "өндірістік және
қаржылық есеп интеграциясы" орын алады, бұл "директ-костинг" жүйесінің
екінші ерекшелігі болып табылады [6, 65-б.]. Бұл көзқараспен С.А. Николаева
келіспейді, ол "бұл жүйе бойынша өндірістік есеп қаржылық есептен бөлек
және онымен бірлесе ұйымдастырылады", - деп санайды [12, 102-б.]. С.С.
Сатыбалдин бұл жүйе қаржы жүйесінен жеке ұйымдастырылуы мүмкін екенін
мойындаған және олардың интеграциясына негізделген "директ-костингтің"
харрисовтық жүйесін дұрыс көрсетеді. Американдық оқулықта оны "есеп
жүргізудің монистикалық жүйесі" деп те атайды. "Оның мәні, - деп жазады
С.С. Сатыбалдин, - өндірістік және қаржылық есептің жазулары жалпы жүйеге
келесі жолмен біріктіріледі, өндірістік есептің ішкі операциялары бас
кітапта көрсетіледі. Өндірістік шығындар және пайда мен шығындар туралы
есеп басшылыққа "құн-көлем-пайда" мәліметтерінің тәуелділігі түрінде
беріледі... Бірақ бұл жүйенің, американ ғалымының көзқарасы бойынша,
белгілі бір кемшіліктері бар. Олар мыналар: біріншіден, өндірістік және
қаржылық есептің сипаты мен мақсаты әртүрлі, сондықтан оларды біріктіру
дұрыс емес. Есепті өндірістік және қаржылық деп бөлу негізінде коммерциялық
құпияны сақтауда жатыр" [6, 96-б.].
Профессор С.С. Сатыбалдин АҚШ-та тәжірибе алмасуда болып, осы мәселені
терең және жан-жақты зерттеді. Ол, біздің көзқарасымызша, "директ-костинг"
жүйесінің ерекшеліктерін дұрыс көрсеткен. Ол оның үшінші белгісі деп
өнеркәсіптік фирманың табыстары туралы көп сатылы есеп процесін атайды,
оның негізгі моделі келесі түрде көрінеді:
Өнімді өткізуден түскен табыс - 14416.
Айнымалы шығындар - 7089.
Маржиналды табыс - 7327.
Тұрақты шығындар - 4925.
Негізгі қызметтен алынған табыс - 2402. Маржиналды табыс - бұл өнімді
өткізуден түскен табыс пен айнымалы шығындар арасындағы айырма (14416-
7089). Екінші жағынан, ол - тұрақты шығындар мен негізгі қызметтен түскен
табыс сомасы (4925+2402). Бұл жағдай көп сатылы есеп құруға мүмкіндік
береді, оның есепті жіктеу үшін маңызы зор.
Көп сатылы есептер кем дегенде екі бөлімнен тұрады: жоғарғысы
маржиналды табысты, ал төменгісі негізгі қызметтен түскен табысты
көрсетеді.
"Директ-костинг" жүйесі бойынша жасалған табыс туралы есепте айнымалы
шығындардың, өткізу бағасының және өткізілетін өнім санының өзгеруі
салдарынан негізгі қызметтен түскен табыстың өзгеріске ұшырағаны көрінеді.
Жүйеде алынатын ақпараттар баға мен көлемнің ең тиімді әдістерін табуға,
негізгі қызметтен түсетін табыс көлемін болжауға мүмкіндік береді. Бұл
"директ-костинг" жүйесінің төртінші ерекшелігі болып табылады.
Жалпы, айнымалы және тұрақты шығындардың өткізілген өнім көлемі,
маржиналды табыс және негізгі қызметтен түскен табыспен өзара байланысын
анық көрсету үшін графикалық әдісті пайдаланамыз. Декорт координатының
тігінен ("у" белгіленетін ордината осі) өзіндік құн және өткізілген өнімнен
түскен табыстың мәліметтерін, ал көлденеңінен ("х" белгіленетін абцисса
осі) - табиғи өндірілген өнім саны туралы мәліметтерді келтіреміз.
Кәсіпорын икемді сұранысқа ие болатын бір атаулы өнім өндіреді делік.
Келесі ақпараттар негізінде график құрамыз. Өнім бірлігіне келетін
өзгермелі шығындар - 9 теңге, іскерлік белсенділіктің мүмкін болатын
маңызды көлемі - 10-нан 70 мың данаға дейін бұйым, осы көлемдегі тұрақты
шығындар - 450 мың теңге, өзгермелі шығындар - 630 мың теңге, жалпы
шығындар - 1080 мың теңге, өткізілген өнім бірлігінің бағасы - 24 теңге.
Өнім өндірудің қандай көлемінде, өткізуден түскен табыс өнімнің толық
өзіндік құнына тең болатын және табыс та, шығын да болмайтын өткізудің
қауіпті көлеміне қалай қол жеткізеді деген сұрақ туады. Егер өнімді
өткізуден алынған нақты табыс, оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 2
1 Кәсіпорын табысын қалыптастырудың ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ
ҚЫЗМЕТІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 4
1.1 Кәсіпорын табыстылығының көрсеткіштері және оларды талдаудың
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Табыстылықтың абсолютті көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... . 6
1.3 Маржиналды табысты
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
15
1.4 Табыстылықтың салыстырмалы көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... 27
2 Кәсіпорын ТАБЫСЫН ТАЛДАУ (маркабаев Н.А. ЖШС).. 45
2.1 Маркабаев Н.А. ЖШС экономикалық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... .. 44
2.2 Кәсіпорын табысының құрамы мен құрылымының динамикасын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
2.3 Маржиналды табысты басқарудағы өндірістік левериджді бағалау ... ...
57
2.4 Кәсіпорын табысын бөлуді
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... .. ... ... ... ... ... ... . 65
3 Кәсіпорын ТАБЫСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ БӨЛУДІ ЖЕТІЛДІРУ
ТЕТІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 70
3.1 Кәсіпорын табысын қалыптастыруды
жақсарту ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 70
3.2 Табысты бөлуді жетілдіру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
80
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 84
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 86
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... . 89
кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл диссертациялық жұмыста кәсіпорын
табысының экономикалық мәні мен қызметі, кәсіпорын табысын қалыптастыру мен
бөлудің құрылымы мен оның таратылуы жайлы мәселелер, сондай-ақ кәсіпорын
шығынының негізі бойынша табыстың максималды көлемін анықтап, табысын
жоспарлаудың әдістері қарастырылған. Сонымен қатар жеке кәсіпкердің
тәжірибесі негізінде кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жүргізілген.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі экономикалық жағдайға көшу
процесі казақстандық кәсіпорындардың шаруашылық ету жағдайына көптеген
өзгерістер әкелді. Бұл біздің республикамыздағы болып жатқан белгілі бір
процестермен байланысты, яғни кәсіпкерлікті дамыту, жекешелендіру және т.б.
процестер. Қазақстанда кәсіпорындар үшін шаруашылық жүргізу жағдайы қазіргі
экономикалық жағдайға өткеннен кейін үлкен өзгерістерге әкеле отырып,
кәсіпкерлікті қалыптастыру, жекешелендіру, баға өзгерісі және кәсіпорынның
сыртқы экономикалық байланыстары және т.б. республикадағы болып жатқан
процестерге үйрену барысында кәсіпорындардың алдына белгілі бір талап
қойды. Кәсіпкерліктің қызметінің негізгі мақсаты – бұл табыс алу, өйткені
табыс кеңейтілген өндірістің, кәсіпорынның табысының және қызметінің
негізгі қайнар көзі болып табылады. Табыс алу оңды, шығынмен жұмыс істеу
теріс - бұл көптеген қазақстандық кәсіпкерлердің айтқаны.
Қазіргі экономика жағдайында табыстың мәні өте кең. Кәсіпкерлік үшін
табыс шаруашылық жүргізуші қызметінің маңызды көрсеткіштердің бірі [1, 8-
б.], табыс - қай жерде құнның өскендігін көрсететін сигнал, сонымен қоса
табыс осы ортаны инвестициялау үшін ынталандыруды қалыптастырады. Табысты
жоспарлау – қаржылық жоспарлаудың бөлігі және кәсіпорындағы қаржылық-
экономикалық жұмыстың маңызды бөлігі, сондықтан кәсіпорындағы табысты дұрыс
есептеу мен жоспарлауға қаржы шаруашылық қызметтің табысы тәуелді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зерттеу кезінде В.М. Радионова,
М.А. Федотова, А.И. Ковалев, Э.А. Маркаян, В.А. Андреев, И.М. Лоханина,
З.К. Золкина, О.В. Ефимова, В.Г. Артеменко, М.В. Белладир және тағы басқа
Ресей ғалымдарының еңбектері пайдаланылды.
Қазақстанда мұндай тақырып Т. Тасмағанбетов, Б.Ж. Ермекбаева,
М.Ж. Арзаева, Қ.К. Кеулімжаев, З.Н. Әжібаева, Қ.Қ. Ілиясов, С. Құлпыбаев
және тағы басқа ғалымдардың еңбегінен көрініс тапқан.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Бұл зерттеуді жүргізудегі мақсат –
кәсіпорын табысының жалпы шығындар бойынша максималды деген көлемін
анықтап, жоспарлаудың барынша тиімді әдістерін белгілеу, ЖШС Маркабаев
Н.А. негізінде кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жүргізу.
Зерттеу жұмысының мақсатына жету үшін келесідей міндеттерді орындау
қажет:
- табысты қалыптастырудың құрылымы және оның таратылу жолдарын
қарастыру;
- табыстың максималды көлемін анықтау;
- табысты жоспарлаудың негізгі әдістерін белгілеудің жолдарын
нақтылау;
- табысты бөлуді жетілдіру тәсілдерін анықтау.
Зерттеу объектісі және пәні. Қазіргі экономикалық жағдайда кәсіпорынның
табысын бөлу мен кәсіпорындардың жалпы шығыс-кіріс есебі зерттеудің
объектісі болып табылады.
Кәсіпорын табысын өсірудің құрылымы мен оның таратылуы, кәсіпорын
табысының экономикалық мәні мен қызметі, табысты жоспарлаудың жолдары
зерттеудің пәні болады.
Зерттеудің әдістемелік негізін танымның қазіргі әдістері, оның ішінде
жалпы ғылыми да (диалектикалық, жүйелік-құрылымдық, институционалдық өлшеу,
құрылымдық-функционалдық, әлеуметтік және т.б.), арнайы да (тарихи,
формальды) әдістер құрады.
Автор жүйелік тәсілдің, сондай-ақ талдау мен синтездің, индукция мен
дедукция, статистикалық және салыстырмалы-құқықтық әдістердің мүмкіндігіне
сүйенді. Зерттеудің эмпирикалық негізін құраған материалдарды зерделеу үшін
автор талдау, сұрау және сараптық баға беру түріндегі нақты-әлеуметтік
әдістерді пайдаланды.
Зерттеудің нормативтік базасын Халықаралық-құқықтық актілер, Қазақстан
Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының қолданыстағы
заңдары, бухгалтерлік есептің қортындылары және бухгалтерлік стандарттар
құрады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеу барысында өздік жүйелі талдау
жүргізілді, ол негізгі ақпараттық көрсеткіштерді анықтап, ЖШС Маркабаев
Н.А. кәсіпорнының табысын жоспарлауын көрсетті. Кәсіпорынның табысын алу
жүйелі талдау, оның табыс алуының ең маңызды жақтарын көрсете отырып,
табысқа ең көп әсер еткен факторларды білу мүмкіндігі берілді.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, он бір
бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және
қосымшалардан тұрады.
1 Кәсіпорын табысын қалыптастырудың ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТІ
1.1 Кәсіпорын табыстылығының көрсеткіштері және оларды талдаудың
міндеттері
Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында қызмет етуінің экономикалық
пайдалылығы табыс табумен анықталады. Кәсіпорынның табыстылығы абсолюттік
және салыстырмалы көрсеткіштермен сипатталады. Табыстылықтың абсолютті
көрсеткіші - бұл табыстар немесе пайдалардың сомасы. Шетелдік арнаулы
әдебиеттерде "табыстар" ұғымы келесідей түрде анықталады:
"Табыстар дегеніміз - қаржының келуі немесе активтер құнының өсуі, не
болмаса пассивтердің азаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық пайданың
ұлғаюы болып табылады, бұл акционерлер салымдарының есебінен өсуден басқа
жағдайдағы капиталдың өсуіне әкеледі" [2]
Ықшамдалған түрде бұл түсінік 1995 жылы 26 желтоқсандағы "Бухгалтерлік
есеп туралы" заң күші бар ҚР Президентінің 2732 Жарлығында анықталған.
Жарлықтың 13-бабында былай делінген: "Табыстар - бұл есептік кезеңдегі
активтердің ұлғаюы немесе міндеттемелердің азаюы" [3]. Белгілі бір шығындар
шығармай әдетте қажетті табыстарды алу мүмкін емес. Өз кезегінде, табыс
алмай кәсіпорынның дамуын жүзеге асыру және әлеуметтік мәселелерді шешу
мүмкін емес.
Табыстылықтың көрсеткіштер жүйесі, ең алдымен, қаржылық нәтижелердің
абсолютті көрсеткіштерінен тұрады, олар: өнімді (жұмыс, қызметті) өткізуден
алынатын табыс; жалпы табыс; негізгі қызметтен алынатын табыс; салық
салынғанға дейінгі дағдылы қызметтен алынатын табыс; салық салынғаннан
кейінгі дағдылы қызметтен алынатын табыс; төтенше жағдайлардан алынған
табыс; кәсіпорын қызметінің соңғы қаржылық нәтижесі болып табылатын таза
табыс.
Табыс жинақталған түрде шаруашылық жүргізудің нәтижесін, жанды және
затқа айналған еңбектің өнімділігін көрсетеді. Оны кейбір экономистер
экономикалық тиімділік көрсеткіштері қатарына жатқызса, енді біреулері оны
кәсіпорын жұмысының тиімділігіне жатқызады. Біздің ойымызша, алғашқылардың
айтқаны дұрыс, өйткені табыстың абсолютті сомасы салынған қаржылардың
қайтарымдылығы туралы болжауға мүмкіндік бермейді.
Нарық жағдайында табыстың рөлі айтарлықтай артты. Өзіміз білетіндей,
жоспарлы-директивті экономика жағдайында оның рөлі төмендетілген болатын.
Табыс (пайда) табу кез келген кәсіпорынның мақсатты функциясы (қызметі)
ретінде төмендетілді. Нарықтық экономикаға көшумен табыс (пайда) оның, яғни
кәсіпорынның қозғаушы күшіне айналды. Тек табыс қана өзара байланысқан үш
мәселенің шешімін анықтайды: нені, қалай және кім үшін өндіру керек? Табыс
табу кез келген кәсіпорынның қызмет етуінің мақсаты болып қалыптасты, ал
нарықтық экономика кәсіпорынның негізгі өндірістік және әлеуметтік дамуының
көзі болып табылады. Бұл принцип өнімді өндірудегі шығындардың толық
ақталуын және кәсіпорынның өндірістік-техникалық базасының кеңеюіне
негізделеді. Бұл әр кәсіпорын өзінің ағымдағы және күрделі шығындарын
өзінің меншікті қаржы көздерінен жабатындығын білдіреді. Уақытша қаржы
тапшылығы кезінде, оларға деген қажеттілік, егер бұл ағымдағы шығындар
болса, олар банктің қысқа мерзімді ссудаларымен және коммерциялық
несиелерімен, сонымен қатар капитал салымдары банктің ұзақ мерзімдік
несиелерімен жабылуы мүмкін.
Табыс есебінен, сондай-ақ кәсіпорынның бюджет алдындағы, банктер мен
басқа да кәсіпорындар, ұйымдар алдындағы міндеттемелері орындалады.
Сонымен, табыс кәсіпорынның өндірістік және қаржьшық қызметін бағалаудағы
негізгі көрсеткіші болып табылады.
Ол оның іскерлік белсенділігі мен қаржылық тұрақтылығын сипаттайды.
Табыс бойынша авансталған қаржылардың қайтарымдылық деңгейі мен осы
кәсіпорынның активтеріне салынған салымдардың табыстылығы анықталады.
Нарықтық экономика жағдайында табыстың рөлі ол атқаратын қызметтермен
анықталады. ТМД елдеріндегі арнайы әдебиеттерде табыс қызметі туралы мәселе
жөнінде бірыңғай пікір жоқ. Оған 2-ден 6-ға дейін қызметті жатқызады.
Біздің ойымызша, ол тек екі қызмет атқарады:
мемлекеттік бюджет табысының көзі;
кәсіпорын мен бірлестіктердің өндірістік және әлеуметтік даму көзі.
Функциялардың және олардың өзара шарттылығындағы бірлігі, табысты
шаруашылықты жүргізуші қоғамның, кәсіпорын ұжымының және әр жұмысшының
экономикалық мүдделері байланысатын элементі ретінде көрсетеді. Осыдан
табысты құру және бөлу (тарату) мәселелерінің маңыздылығы көрінеді, оның
(тәжірибелік) шешілуі шаруашылықты жүргізуші субъектінің тиімділігінің
алынған және оның иелігінде қалатын табыс көлеміне қажетті тәуелділігін
қамтамасыз етеді.
Табыс өз қызметтерін тиімді орындай алуы үшін келесідей негізгі шарттар
қажет болады:
1. Жуықтаудың белгілі бір дәрежесінде, өнім бағасы еңбектің қоғамдық
қажетті шығындарын көрсетуі тиіс және ол сондай-ақ еңбек өнімділігінің
үздіксіз өсуі мен өзіндік құнның төмендеуін ескеруі қажет.
Бұйымдарды калькуляциялау және өнімнің өзіндік құнын анықтау жүйесі ғылыми
негізделген болуы керек.
Табысты бөлу (тарату) механизмі белсенді рөл атқаруы керек және өндірістің
дамуы мен оның тиімділігін арттыруда ынталандырушы фактор болуы тиіс.
4. Табысты тиімді пайдалану тек қалған барлық қаржы тұтқаларының
жүйесінде (амортизациялық аударымдар, қаржылық санкциялар, салық салу,
акциздер, жал төлемі, дивидендтер, пайыздық мөлшерлемелер, арнайы қорлар,
салымдар, пай (жарна) төлемдері, инвестициялар, есеп айырысу нысандары,
несие түрлері, валюта және бағалы қағаздар курсы және т.б.) ғана мүмкін.
Бірақ табыстың абсолютті мөлшері кәсіпорынның қаржы-шаруашылық
қызметінің тиімділігінің емес, экономикалық тиімділігінің көрсеткішіне
жатады. 500 мың теңгелік табыс кәсіпорынның салынған капиталының мөлшері
және қызметінің ауқымы бойынша әр түрлі көлемнің табысы болуы мүмкін.
Сәйкесінше бұл соманың салыстырмалы деңгейі айтарлықтай деңгейде бірдей
болмайды. Сондықтан да алынатын табысты нақты бағалау үшін кәсіпорын
қызметінің тиімділігін сипаттайтын және табыстылық деңгейін көрсететін
рентабельділіктің әр түрлі көрсеткіштері жататын табыстылықтың салыстырмалы
көрсеткіштері қолданылады.
Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштерінің өсуіне шаруашылықты жүргізуші
субъектінің өзі де, мемлекет те мүдделі. Сондықтан әр кәсіпорында
табыстылықтың абсолютті және салыстырмалы көрсеткіштеріне жүйелі түрде
талдау жасау қажет.
Табыстылық керсеткіштерін талдау міндеттеріне мыналар жатады:
табыстылықтың абсолютті көрсеткіштерінің жос-парының орындалуын бағалау;
таза табыстың қалыптасуының құрамдас элементтерін зерттеу;
табысқа әсер ететін факторлардың әсерін анықтау және сандық өлшеу;
табысты бөлу бағыттарын, пропорцияларын және тенденцияларын зерттеу;
табыстың өсу резервтерін анықтау;
кәсіпорынның даму перспективасын ескере отырып, табысты тиімді пайдалану
жөнінде ұсыныстар жасау;
табыстылықтың (рентабельділіктің) әр түрлі коэффициенттерін және олардың
деңгейлеріне әсер етуші факторларды зерттеу.
1.2 Табыстылықтың абсолютті көрсеткіштерін талдау
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның шаруашылық қызметінің
негізгі және түпкі мақсаты табыс алу болғандықтан, барлық назарды осы
көрсеткішті талдауға аудару керек.
Табыстылықтың біріиші абсолютті көрсеткіші өнімді (жұмыс, қызмет)
өткізудеи алынатын табыс болып табылады. Ол қаржы-шаруашылық қызметінің
нәтижесі туралы есепте қосымша құн салығы, акциздер және т.с.с. салықтар
мен міндетті төлемдер, сондай-ақ қайтарылған тауарлардың құны, сату
шегерімдері және баға шегерімдері алынып тасталып көрсетіледі.
Қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есептің осы бабы бойынша
негізгі қызметтен түсетін табыс көрсетіледі.
Табыс құрылымында ең үлкен үлес салмақты өнімдер мен тауарларды
өткізуден түсетін табыс алады, оның мөлшері өнім өндіру деңгейімен, оның
сапасымен және төменде қарастырылатын басқа да факторлармен анықталады.
Өнім өткізуден түсетін табыс сомасына қоймадағы өтпеген бұйымдар
қалдықтарының және сатып алушының жауапты сақталуындағы тиеліп жіберілген
тауарлардың өзгерістері белгілі бір әсер етеді. Тауарлы-материалдық
құндылықтардың азаюы немесе керісінше өсуі бірінші жағдайда өткізуден
түсетін табыс сомасының өсуіне, екіншіде - азаюына әсер етеді.
Кәсіпорында өнімді өткізуден түскен табыс жоспарланған тауар
өндірісінен және бұйымдардың (дайын өнімдер, сатып алушының жауапты
сақталуындағы тауарлар) өтпеген бөлігінің қалдықтарының өзгерісінен шығуы
керек. Бірақ өнімді өткізуден түсетін табыс көлемі жоспарының төмендеуі,
ауыспалы тауарлы-материалдық қорлардың тым артуы есебінен болатын жағдайлар
да кездеседі.
1-кестеде өнімді өткізуден түскен табысты алу жоспарының негізделуін
тексеру жөнінде мәліметтер келтірілген.
Кесте 1- Өнімді өткізуден түскен табыс жоспарының негізделуін тексеру
№ Көрсеткіштер Есептік бағасы бойынша мың
тг.
1. Өткізілмей қалған дайын өнімнің жыл 8360
басындағы нақты қалдығы
2. Тауарлы өнім шығару 29000
3. Өткізілген өнімнің жыл аяғындағы 15940
қалдығы
4. Өнімді еткізуден алынуы мүмкін табыс 21420
(1 қатар+2 қатар - 3 қатар)
5. Жоспар бойынша өнімді өткізуден 20850
алынатын табыс
6. Ауытқуы (4 қатар - 5 қатар) 570
Кестеден кәсіпорынның өнімді өткізуден түсетін табыс көлемін 570 мың
теңгеге төмендеткені көрінеді. Жоспар жасаған кезде жыл соңындағы өтпеген
өнімнің шамадан тыс қалдықтарын ескерген болуы керек. Өнімді өткізуден
түсетін табыс 20 850 мың теңгені емес, 570 мың теңгеге көп, яғни 21 420 мың
теңгені құрауы керек еді. Басқаша айтқанда, жоспарды артық орындау болмас
еді.
Өтпеген өнімнің қалдықтары келесі себептерге байланысты құралады. Дайын
өнімнің бір бөлігі оларды буып-түю, орау, тиеуге дайындау, көлік
партиясының көлеміне толтыру, есеп айырысу құжаттарын жазу үшін заңды түрде
қоймада жиналып қалады. Осы жерде дайын өнімнің қалдықтарының нормадан тыс
мөлшерде өсуіне кәсіпорынның қаржы қызметінің көңіл аударуы қажет. Өнім
шаруашылық байланыстарының үзілуіне байланысты өткізілмей қалуы немесе
басқа себептерге байланысты сұранысқа ие болмауы мүмкін. Бұндай жағдай
нақты-заттық нысандағы өнімдер өндіруші кәсіпорында орын алады. Орындалған
жұмыстар мен көрсетілген қызметтер тауар ретіндегі өзінің өзгеше нысанына
байланысты қоймадағы өнім қалдықтары бола алмайды. Бұл сондай-ақ кейбір
салалардың өнімдеріне, мысалы, электроэнергетика, көлік, байланыс
салаларына да қатысты.
Көп жағдайда тауарлар сатып алушының жауапты сақтауында болады, яғни
өнім тиеліп жіберіліп, сатып алушыға келіп түседі, бірақ сатып алушы заңды
негізде оны төлеуден бас тартады. Төлеуден бас тартуының себебі
жабдықтаушының жеткізу шарттарын сақтамағандығынан болуы мүмкін.
Есептеу әдісіне көшу өнімді өткізуден түсетін табыс оған келіп түскен
төлем сомасының мөлшері бойынша емес, оның тиеліп жіберілген көлемімен
анықталуына әкелді. Бұл талдаушылар тиелген тауарлар үшін ақшаның келіп
түсуіне көңіл бөлмеуі тиіс деген сөз емес. Тиелген тауарлардың бір бөлігін
сатып алушылардың уақытында төлемейтіні белгілі. Бұл жағдайда ақшалардың
түспеуі жабдықтаушыға байланысты емес. Өкінішке орай, бұл жағдай әдетке
айналған. Төлемеушілік көлемі азайған жоқ, алайда кәсіпорынға ақша алу
бағытында жұмыс жасау керек. Ол үшін сатып алушыға тауарды тиеп беруді
тоқтату, оны есеп айырысудың аккредитивті нысанына ауыстыру, төлемсіздікті
өндіріп алу бойынша банкке талап қою, коммерциялық несиені толтыру қажет.
Нарық жағдайында тиеліп жіберілген өнімдер үшін есеп айырысудың алдын
ала төлеу нысаны да қолданылады. Алдын ала төлем жүргізу төлем мерзімі
өткен тиелген тауарлардың қалдығын болдырмайды. Тиелген өнімдер үшін есеп
айырысудың бұл нысаны көптеген кәсіпорында қолданылады. Алайда оның
кемшіліктері де бар:
біріншіден, бұл нысан жабдықтаушылар үшін тиімді;
екіншіден, белгілі бір дәрежеде өндірілген өнім сапасын бақылау төмендейді,
әсіресе егер жабдықтаушы кәсіпорын тауарлар мен қызмет көрсетулер нарығында
монополиялық орын алатын болса;
үшіншіден, тұтынушы төлем жүргізгеннен кейін, тауарды қажетті санынан аз
алуы мүмкін (мысалы, тоннамен және басқамен өлшенетін шикізаттар мен
материалдар сатып алу жүргізілген уақытта).
Табыстылықтың екінші абсолютті көрсеткіші - жалпы табыс. Ол өнімді
өткізудің қаржылық нәтижесін білдіреді және негізгі қызмет нәтижесінде
өнімді өткізуден түскен табыс пен өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік
құны арасындағы айырма ретінде анықталады.
Жалпы табысқа әсер ететін маңызды фактор өндірістік өзіндік құн,
сондықтан оның төмендеуі оның көлеміне көп әсерін тигізеді.
Көптеген кәсіпорындарда өзіндік құнды баптар бойынша талдаумен
айналысатын, оны төмендету жолдарын іздестіретін экономикалық қызметтің
бөлімшелері болады. Бірақ белгілі бір мөлшерде бұл жұмыс, инфляциясының
әсері және шикізат пен отынэнергетика ресурстарында бағаның өсуімен өзінің
маңызын төмендетеді. Бағаның күрт өсуі және кәсіпорынның меншікті айналым
қаражаттарының жетіспеуі жағдайында өзіндік құнның төмендеуі нәтижесінде
табыстың өсімі мүмкін емес.
Шаруашылық жүргізудің тұрақты экономикалық жағдайында жалпы табыстың
өсуінің негізгі жолы - материалды шығындар бөлігінде өзіндік құнды
төмендету. Бұл, әсіресе, шикізат құнының үлес салмағы өнімнің өзіндік
құнында өте жоғары болып келетін өңдеу және қайта өңдеу салаларында (машина
жасау және металл өңдеу, металлургия, мұнай-химия, тігін, тамақ және т.б.)
қызмет жасайтын кәсіпорындар үшін өте маңызды.
Шығарушы салаларда табиғи себептерге байланысты табыс өсімін пайдалы
қазбаларды шығарудың өзіндік құнын төмендету нәтижесінде қамтамасыз ету өте
қиын. Бұл негізінде шығару келемін өсіру арқылы болуы мүмкін.
Соңғы тұтынушыға бағытталған салаларда сұраныс, өзіндік құн деңгейімен
анықталатын өндіріс және өнімді өткізу көлемі шешуші мәнге ие болады.
Заттай түрде өнімді өткізу көлемінің өсуі табыстың өсуіне әкеледі.
Сұранысқа ие өнімдерді өндірудің өспелі көлеміне күрделі салымдар көмегімен
қол жеткізуге болады, бұл табыстың әлдеқайда өнімді жабдықтарды сатып
алуға, жаңа технологияны игеруге, өндірісті кеңейтуге бағытталуын талап
етеді. Бұл жол, қазіргі кезде көптеген кәсіпорындардың инфляция, бағаның
өсуі және ұзақ мерзімді несиелерге қол жетіспеушілігіне байланысты қиын
немесе мүлде мүмкін емес. Күрделі капитал салымдарын жүргізуге қаржылары
мен мүмкіндіктері бар кәсіпорындар, егер инвестиция рентабельділігін
инфляция қарқынынан жоғары ұстаса, онда бұл кәсіпорын өз табысын нақты
өсіре алады.
Өндіріс және өнім өткізу көлемін өсіруге әкелетін айналым
қаражаттарының айналымдылығын жылдамдату күрделі шығындарды талап етпейді.
Инфляция айналым қаражаттарын өте тез құнсыздандырады. Кәсіпорындардың
шикізат пен отын-энергетика ресурстарын сатып алуына олардың көп бөлігі
бағытталады. Сатып алушылардың төлемеушілігі және де талап етілетін алдын
ала төлем жүргізу кәсіпорынның қаржысының көп бөлігін айналымнан тыс
әкетеді. Төлем жүргізбеудің себептері тек айналым қаражаттарының жетіспеуі
ғана емес, сонымен бірге төмен қаржылық есептік тәртіп, банк жүйесі
жұмысындағы кемшіліктер және де вексельдік айналымның дамымауы да болып
табылады.
Кәсіпорын табысы бағаның өсуі есебінен жоғары қарқынмен өседі. Бағаның
өсуі өзінше теріс фактор болып табылмайды. Егер өнімге деген сұраныстың
өсуі мен шығарылатын өнімнің техника-экономикалық параметрлердің және
тұтынушылық қасиетінің жақсаруымен байланысты болса, онда ол дәлелді
болады.
Жоғарыда аталған факторлардың жалпы табысқа әсерін анықтау үшін қаржы-
шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есептің мәліметтері бойынша келесі
талдау кестесін құруға болады (2-кесте).
Кесте 2 - 2009 жылғы "Атил" АҚ-ның жалпы табысы (мың теңге)
Көрсеткіштер Жоспар Нақты өткізіл-генНақты
бойынша өнімге жос-пар
бойынша
1. Өнімді (жұмыс, қызмет) 20850 19745 23179
өткізуден түсетін табыс
2. Өткізілген енімнің 16435 15741 16996
өнді-рістік өзіндік құны
3. Жалпы табыс (1 қатар - 2 4415 4004 6183
қатар)
Жалпы табыстың нақты көлемі жоспарланған көлемінен 1768 мың теңгеге
көп.
Бұл ауытқуға келесі факторлар әсер етті:
өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік құны;
өнім бірлігінің бағасы;
өткізілген өнім көлемі (саны);
өткізілген өнім құрамындағы құрылымдық өзгерістер.
Жоғарыда аталған факторлардың осы ауытқуға әсерін анықтау керек.
Олардың есебі келесі түрде жүргізіледі.
1. Өнімнің өндірістік өзіндік құнының озгерісінің әсері, откізілген
өнімнің нақты өзіндік құнынан өткізілген енімнің нақты көлемінің жоспарлы
озіндік құнын алып тастау жолымен мына формула арқылы табылады:
Πs = ΣQiH · SiH – ΣQiH SiЖ.
QiH - өткізілген өнімнің нақты көлемі; - өнім бірлігінің нақты өзіндік
құны;
SiH - өнім бірлігінің нақты өзіндік құны;
SiЖ - өнім бірлігінің жоспарлы өзіндік құны.
Осылайша табылған сомада шикізат, материалдар, отын, сатып алынған
жартылай фабрикаттар, энергия тарифі бағаларының жоспармен салыстырғандағы
өзгерістері бар. Бұл фактор кәсіпорыннан тәуелсіз болғандықтан, ішкі талдау
барысында оны дербес фактор ретінде көрсету дұрыс.
Өткізілген онімнің өндірістік өзіндік құнының жоспармен салыстырғанда
төмендеуі немесе өсуі кезінде жалпы табыс сәйкесінше өседі немесе азаяды.
Біздің мысалда артық шығындалу болған, бұл жалпы табыс көлемін 1255 мың
теңгеге төмендетті (16 966-15 741).
2. Жалпы табыстың нақты көлемінің жоспардан ауытқуына қолданыстағы
баға өзгерісінің әсері келесі формула бойынша есептеледі:
Πц = ΣQiH · PiH – ΣQiH PiЖ.
Мұндағы: PiH және PiЖ - өнім бірлігінің сәйкесінше нақты және жоспарлы
бағасы.
Басқаша айтқанда, бұл фактордың әсерінің мөлшері өнім өткізуден түскен
нақты түсімнен жоспарланған мөлшерді алып тастау жолымен анықталады.
Біздің мысалымызда жалпы табыс баға факторы есебінен 3434 мың теңгеге
(23179-19745) өсті.
3. Өткізу көлемінің өзгерісінің жалпы табыс ауытқуына әсерін анықтау
үшін алдымен өткізу көлемі бойынша жоспардың орындалу дәрежесін анықтау
керек. Табыс көлемі осы факторға тікелей үйлесімді тәуелді болғандықтан,
жоспарлы табысты өткізу көлемі бойынша орындалу пайызына көбейту керек.
Арнайы әдебиеттерді оқып-зерттеу, тауар өнімдерін өткізу көлемі және
оның құрамындағы құрылымдық өзгерістер сияқты факторлардың табысқа
тигізетін әсерін талдау тұрғысында, онда пікір таластары жүргізілетіндігін
көрсетті.
Есептеу үшін өткізілген өнімнің көлемін әр түрлі бағалау ұсынылады:
қолданыстағы өткізу бағасымен өндірістік өзіндік құны бойынша. Өткізілген
өнімнің көлемі бойынша жоспардың орындалу пайызын есептеу кезінде әр қалай
бағалау, пайдаға әсерін анықтау кезінде айтарлықтай ауытқуларға әкеледі.
Бірінші әдіс экономистермен теріске шығарылған, өнімді өткізуден түсетін
табыстың өзгеруі өткізудің физикалық көлеміне ғана емес, сондай-ақ
құрылымындағы өзгерістерге байланысты өткізілген өнімнің рентабельділігіне
де әсер етеді. Қазіргі кезде бағалар күнделікті күрделі өзгерістерді бастан
кешіруде, сондықтан біздің көзқарасымыз бойынша өткізу көлемін өндірістік
өзіндік құн бойынша бағалау әлдеқайда дәлелді болып табылады.
Жалпы табысқа тауарлы өнімдерді еткізу көлемінің өзгерісінің әсері
келесі есеп арқылы анықталады:
1. NЖС = SHSЖ · 100.
Мұндағы: NЖС - өндірістік өзіндік құны бойынша өткізу көлемі жоспарының
орындалу деңгейі;
SH, SЖ - өткізілген өнімнің сәйкесінше нақты және жоспарлы өндірістік
өзіндік құны.
2. ПП = ПЖ · NЖС100
Мұндағы: ПП - тауарлы өнімді өткізу көлемінің табысқа тигізетін әсері;
ПЖ - жоспарлы жалпы табыс.
Біз талдап отырған кәсіпорын тауарлы өнімді өткізу бойынша жоспарды
3,4%-ға асыра орындады (16996:16435·100)-100, нәтижесінде жоспарланған
жалпы табыстан 150 мың теңге артық алынған (4415·10,34:100) – 4415.
Талдау жұмысының теориясы мен тәжірибесінде, өткізілген өнім
құрамындағы құрылымдық өзгерістердің жалпы табысқа әсерін есептеудің екі
тәсілі бар:
"өткізілген өнімнің нақты көлеміне жоспар бойынша" есептелінген, алынуға
тиісті жалпы табыс сомасын өткізу көлемі бойынша жоспардың орындалу
коэффициентіне түзетілген жалпы табыстың жоспарлы мөлшерімен салыстыру
арқылы;
"өткізу көлемінің өзгеруі" факторының әсер ету соммасын "өткізілген өнімнің
нақты көлемінің жоспар бойынша" есептелінген және алынуға тиісті табысының
көрсеткіштері арасындағы айырмадан шегеру арқылы (қалдық тәсілі).
Тәжірибеде екінші тәсіл жиі қолданылады, өйткені бұл фактордың әсер ету
көлемін есептеуге дейін өткізу көлемінің өзгерісінің әсерін анықтайды.
"Өткізілген өнімнің нақты көлемінің жоспар бойынша" есептелінген, алынуға
тиісті жалпы табыс сомасы осы екі факторлардың жиынтық әсерін сипаттайтын
болғандықтан, бұл сомадан өткізу көлемін қолданудың әсерін шегеру арқылы
өткізілген өнім құрамындағы құрылымдық өзгерістерінің пайдаға тигізетін
әсерін анықтайды.
Біздің мысалымызда есептеулер келесіні көрсетеді:
4004-4415= - 411;
- 411+(-150)= - 561.
Құрылымдық өзгерістер нәтижесінде жоспармен с-лыстырғанда жалпы табыс
561 мың теңгеге кем алынған.
Біздің ойымызша, бұл фактордың әсерін нақты өткізілген өнімнен жоспар
бойынша алынуға тиісті табысты, есепті жылы өнімді өткізу көлемі бойынша
жоспардың орындалуын ескере отырып, жоспарлы құрылым жағдайында алынған
табыспен салыстыру арқылы анықтаған дұрыс болып табылады.
Есептің мұндай әдісі әлдеқайда ыңғайлы әрі дәл болып табылады.
Есептеулер келесідей түрде болады:
4004 - (4415а103,4:100) = 004 – 4565= -561.
Біздің мысалымызда құрылымның өзгеруі жалпы табыстың ауытқуына теріс
әсерін тигізді, яғни оның мөлшері 561 мың теңгеге азайды. Жалпы табысты
талдау нәтижелері 3-кестеде көрсетілген.
Кесте 3 - Жалпы табыстың ауытқуына негізгі факторлардың әсері
№ Көрсеткіштер Сомасы, мың тг Жоспарлы табысқа
%-бен
1. Өткізілген өнімнің өзіндік құнының-1255 +28,4
өсуі
Келісілген бағалар деңгейінің өсуі+3434 +77,7
3. Өнімді өткізу көлемінің артуы +150 +3,4
4. Өткізілген өнім құрамындағы -561 -12,7
құрылымдық өзгерістер
Жиыны: +1768 +40,0
Жоспардан тыс жалпы табыс келісім бағалары мен өнімді өткізу көлемінің
өсуі нәтижесінде алынып отыр. Егер кәсіпорын өнімнің өзіндік құнының өсуіне
жол бермеген болса және де бизнес жоспармен салыстырғанда өткізілген
өнімнің құрамындағы құрылымдық өзгерістер болмаған жағдайда жалпы табыс
1816 мың теңгеге (1255+561) өсетін еді. Жалпы табыстың өндірістік өзіндік
құнының өсуі нәтижесінде азаюын - кәсіпорын жұмысындағы жағымсыз құбылыс
ретінде сипаттауға болады. Елеулі кемшіліктерге 2009 жылы талданып отырған
кәсіпорынның өткізген өнімінің құрамында болған құрылымдық өзгерістер
жатады. Сондықтан талдаушы, шығарылатын өнім сұрыпталымы мен өндірілетін
және өткізілетін өнімдердің құрамында болатын құрылымдық өзгерістерін
талдауға басты назар аударуы қажет. Егер әрине нарықта оларға деген сұраныс
болса, кәсіпорынға өнімнің жоғары рентабельді түрлерін өндіру мен сату
тиімді болады. Өткен жылмен салыстырғандағы жалпы табыстың өзгеру
себептерін анықтау кезінде, В.А. Маличет [4, 77-б.] ұсынған талдау
әдістемесін қолдануға болады. Нарықтық экономика жағдайында, тауарларға
деген бағалар еркін болған кезде және де олардың деңгейі нарық жағдайымен
анықталатын кезде осы бағалардың өзгерісі туралы ақпараттар алу
қажеттігі пайда болады. Кәсіпорын өнім есебін екі түрлі бағамен, яғни
нарықтағы қазіргі және өткен жылдағы бағалар бойынша жүргізбейді. Осының
бәрі экономиканы басқару және бақылау мақсатында бағаның қозғалысы туралы,
олардың тек жылдық қана емес, сонымен қатар одан да қысқа мерзім
аралықтарына, яғни ай, тоқсан, жарты жылдағы индекстері туралы
мәліметтердің болу қажеттілігін тудырады. Мұндай мәліметтер ең алдымен
кәсіпкерлерге, салық инспекцияларына және әртүрлі деңгейлердегі экономиканы
басқару органдарына қажет болып табылады.
Біздің мысалымызда өткен жылмен салыстырғанда баға индексі 1,05-ті
құрайды. Бағаның өсуі жалпы табысқа әсер етуі тиіс.
Жалпы табыстың өзгеруіне әсер етуші негізгі факторларға келесі
өзгерістер жатады:
өткізілген өнімдердің бағасының өзгеруі;
өнімді өткізуден түскен табыстың өзгеруі;
3) өткізілген өнімнің 1 теңгеге шаққандағы шығындарының өзгерісі.
Олардың есепті жылы алынған жиынтық табыстың өткен жылмен
салыстырғандағы ауытқуына тигізетін әсерін анықтау үшін, келесі
аналитикалық 4-кестені құрайық.
Кесте 4 - Жалпы табыстьщ өткен жылдағыдан ауытқуына факторлардың тигізетін
әсерін анықтау үшін қажетті алғашқы мәліметтер
№ Көрсеткіштер Өткен жылғы Есепті жылғы
1. Өнімді (жұмыс, қызметті) 24392 23179
өткізуден түскен
2. Өткізілген өнімнің (жұмыс, 20689 16996
қызмет) өндірістік өзіндік құны
3. Жалпы табыс (1 қатар - 2 қатар) 3703 6283
4. Баға индексі 1,00 1,05
5. Өткізілген өнімнен (жұмыс, 24392 22075
қызмет) түскен табыс,
салыстырмалы бағамен
Осы мәліметтерге сүйене отырып, жоғарыда көрсетілген факторлардың жалпы
табыстың өзгеруіне тигізген әсерін анықтайық:
1. Бағаның өсуі табысқа қалай әсер еткенін анықтау үшін, есепті жылы
өнімді өткізуден түскен табысты өткен жылдың еркін сатылу бағасымен (ҚҚС
және акцизсіз) қайта есептеп, содан кейін оны есепті жылдың еркін сату
бағасымен (ҚҚС және акцизсіз) есептелген өнімді өткізуден түскен табыспен
салыстыру қажет. Алынған айырма бағалар қандай сомаға өзгергендігін
(өскенін немесе кемігендігін) және сәйкесінше табыстың да өзгерісін
көрсетеді.
Есепті жылдағы өнімді өткізуден түскен табыс өткен жылғы бағамен:
23179 : 1,05 = 22075.
Бағалардың өзгерісі және оның жалпы табысқа әсері:
23179-22075 = 1104 мың теңгені құрады.
Кәсіпорынның еркін сату бағасының өсуі есебінен түскен есепті жылдағы
қосымша табыс 1104 мың теңгені құрайды.
2. Өткізуден түскен табыстың әсерін келесі жолмен анықтаймыз.
Өткен жылғы өткізілген өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы табысының деңгейі
тұрғысынан алатын болсақ, онда оның абсолютті сомадағы өсімі немесе азаюы
өнімді өткізуден түскен табыстың өсуі немесе азаюына пропорционалды түрде
болуы тиіс.
Біздің мысалымызда өткен жылмен салыстырғанда өнімді өткізуден түскен
табыс 9,5%-ға (22 075:24392x100=90,5); 100-90,5=9,5 азайды. Нәтижесінде
өнімді өткізуден түскен табыстың кемуі есебінен жалпы табыстьщ азаюы 352
мың теңгені [3703·(-9,5):100] құрайды. Есептеуді, былтырғы өнімді сатудан
түскен табыстың 1 теңгесіне шаққандағы жалпы табысты, өнімді сатудан түскен
табыстың артуы немесе кемуіне көбейту арқылы жүргізуге болады:
[3703:24392·(22075-24392)]=0,1518·( -2317)= -352 мың теңге.
3. Өткізілген өнімнен алынған табыстың 1 теңгесіне шаққандағы
шығындар деңгейінің ықпалы, есепті жылы өткізілген өнімнен түскен табыстың
1 теңгесіне шаққандағы шығындардың нақты деңгейі мен өткен жылғы шығындар
деңгейі арасындағы айырмасы ретінде анықталады және бұл айырманы есепті
жылдағы салыстырмалы бағамен есептегендегі өнімді өткізуден алынатын нақты
табысқа көбейтеді. Нәтижесі шығынның кемуі немесе артуы кему есебінен жалпы
табыс көлемінің қаншалықты өзгергенін көрсетеді. Есептеу: [(16996:22075)-
20689:24392)]·22075=(0,7699-0,8482) ·22075= = -0,0783·22075= -1728 мың
теңге. Өткізілген өнімнен алынатын табыстың 1 теңгесіне шаққандағы
шығындардың азаюы нәтижесінде жалпы табыс 1728 мың теңгеге өсті. Жалпы
табысқа шығындардың тигізетін ықпалының дәл осы нәтижесін, есепті жылдағы
нақты шығындардың өнімді өткізуден алынған табыстың өсу (кему) индексіне
қайта есептелген, өткен жылдың нақты шығындарымен салыстыру арқылы алуға
болады:
1696 – (20689 – 20689·9,5100)=1696 – 16996 – (20689-1965)=16996–18724=
–1728 мың теңге.
Өнімнің өзіндік құны осы сомаға кеміген және сәйкесінше бұл жалпы
табыстың өсуіне әкеледі.
Үш фактордың ықпалы нәтижесінде жалпы табыс 2480 мың теңгеге (+1104-
352+1728)=2480 өсті.
Табыстылықтың келесі абсолютті көрсеткіші - негізгі қызметтен алынған
(түскен) табыс. Ол сальдоланған қаржылық нәтижені білдіреді және жалпы
табыс пен кезең шығындары арасындағы айырма ретінде мына формула бойынша
анықталады:
ДН = ДЖ – РК.
Мұндағы: ДН - негізгі қызметтен алынған табыс;
ДЖ - жалпы табыс;
РК - кезең шығындары.
Жалпы табыс көлемі қаншалықты көп және өткізілген өнімнің өндірістік
өзіндік құнына кірмейтін тұрақты шығындарды білдіретін кезең шығындары
қаншалықты аз болса, негізгі қызметтен алынатын табыс соншалықты жоғары
болады. Сондықтан да негізгі қызметтен алынатын табысқа жүргізілетін
талдауды жоғарыда аталған көрсеткіштермен, сондай-ақ маржиналды табыспен
үздіксіз байланыста жүргізу қажет.
Өндірістік өзіндік құнның калькуляция баптары бойынша мәліметтері
коммерциялық құпия болып саналатындықтан және де сыртқы пайдаланушылар
шығындарды тұрақты және айнымалы шығындарға дәл бөле алмайтынына
байланысты, жалпы табыс көлемін маржиналды табыс көлемімен теңестіруге және
оны талдаудың прогрессивті әдісін қолдануға болады.
Келесі тақырыпта біз бұл көрсеткіштің мәнін оның нарықтық экономикадағы
рөлін қарастырамыз және маржиналды (жалпы) табысты прогрессивті әдіс арқылы
талдай отырып, негізгі қызметтен алынатын табыстың өзгеруіне әр түрлі
факторлардың тигізетін әсерін анықтаймыз.
1.3 Маржиналды табысты талдау
Нарықтық экономикаға өту өндіріс шығындарын есепке алуды ұйымдастыруды
қайта қарауды және оның прогрессивті әдістерін ендіруді талап етеді. Осы
мақсатта ҚР бухгалтерлік есеп теориясы мен практикасы үшін нарықтық
экономикасы дамыған елдердегі шығындарды есепке алуда "директ-костинг"
жүйесі бойынша ұйымдастыру тәжірибесі көңіл аудартады. Бұл жүйе АҚШ-та
пайда болған. Оның негізгі идеялары "Өндірістік есептің Ұлттық
қауымдастығының бюллетенінде" 1996 жылдьщ қаңтарында жарияланған
американдық зерттеуші И.Н. Гарристің мақаласында айтылған. Директ-костингті
нақты енгізу АҚШ-та 1953 жылы іске асты, сол кезде бухгалтерлердің Ұлттық
қауымдастығы осы әдістің сипаттамасын жариялады. "Ұлыбританияда бұл әдіс
"маржиналь-кост", ал Францияда - "маржиналдық бухгалтерия" деп аталады", -
деп жазған В.И. Ткач және М.В. Ткач [5, 112-б.]. Директ-костинг жүйесінің
негізінде "Шығындарды тұрақты және айнымалы деп бөлу - директ-костинг
жүйесінің бірінші ерекше белгісі", - деп біздің ғалым, профессор С.С.
Сатыбалдин тұжырымдайды [6, 45-б.].
Айнымалы шығындарға өндіріс көлемінің өзгеруіне байланысты өзгеретін
тікелей шығындар жатады: шикізат және негізгі материалдар, технологиялық
мақсаттарға жұмсалатын отын және энергия, өндірістік персоналдың жалақысы,
тиісті төлемдерімен бірге жабдықтарды күту және пайдалану шығындары және
бірқатар басқа да үстеме шығындар.
Тұрақты шығындарға әкімшілік, басқарушылық, коммерциялық және жалпы
шаруашылық шығындары жатады. "Тұрақты шығындар кезеңдік шығындар болып
есептеледі және бұйымдар арасында бөлінбейді, олар тура нәтижелерге
жатқызылады" [5, 114-б.].
Айнымалы шығындар тұрақты шығындармен салыстырғанда күшейтілген
бақылауды талап етеді. Тұрақты шығындардың мөлшері тұрақты болып қалады
және өндіріс көлеміне пропорционалды өзгермейді, мысалы, жал төлемі,
несиені пайдаланғаны үшін пайыздар, негізгі құралдарға есептелген
амортизация, кәсіпорын басшысының жалақыларының кейбір түрлері және басқа
да шығындар.
Тұрақты шығындар бірдей уақыт аралығында бірдей сомамен есептеледі.
Оларға кәсіпорын және оның бөлімшелері бойынша смета есептеледі. Ескерілген
ауытқулар (үнемдеу немесе артық шығындалу) негізінде кәсіпорынның
шаруашылық нәтижесіне әр бөлімшенің салымын анықтауға болады. Айнымалы
шығындарға қарағанда, тұрақты шығындар, жоғарыда аталғандай, өндіріс
көлемінің өзгеруіне тәуелді емес. Сондықтан оларды азайтудың басты резерві
өндіріс көлемінің өсуінде жатыр. Шығарылған өнім көлемі қаншалықты көп
болса, өнім бірлігіне тұрақты шығындар соншалықты аз келеді.
Шығындарды тұрақты және өзгермелі деп жіктеу біршама шартты сипатта
екенін айта кеткен жөн, себебі шығындардың бір бабы әр түрлі жағдайда
өндіріс көлеміне тәуелді немесе тәуелсіз болуы мүмкін. Мысалы, кәсіпорын
қызметінің саласын кеңейту, тиісті қызмет бөлімшелерінің қызметкерлерінің
жұмыс көлемін ұлғайтады (бухгалтериялар, маркетинг бөлімі, жоспарлау-
өндірістік бөлімі және т.б.). Бұл жағдайда белгілі бір кезеңде басқару
аппаратын ұстау шығындарының өсуі пайда болады, ол шығындар белгілі бір
кезеңде тұрақты ретінде қарастырылады.
Сонымен қатар, тұрақты шығындар қатарына жатқызылған жеке баптар
бойынша өнім шығару көлемінің тұрақсыздығына тәуелсіз бір кезеңнен екіншіге
өзгеру байқалуы мүмкін (мысалы, жал төлемінің өсуі, материалдар мен
тауарларды сақтау бойынша шығындардың көбеюі және т.б.). Басқа бір жағынан
алғанда, айнымалы шығындар, өндірісті ұйымдастыру және технологияның
жаңаруы сияқты факторлардың салдарынан өндіріс көлемінің өзгеруі кезінде
өзгеріссіз қалмайды. Шығындарды тұрақты және айнымалы деп бөлу қысқартылған
(толық емес, шектеулі) өзіндік құнды есептеу мақсатында жүргізіледі. Оны
есепке алу және жоспарлауға тек айнымалы шығындар ғана қосылады, яғни
"директ-костинг" жүйесі кезінде өнімнің толық өзіндік құнын калькуляциялау
әдісі қолданылмайды. Біздің елімізде бухгалтерлік есептің қазақстандық
стандартына көшпес бұрын, толық өзіндік құнды есептеу және калькуляциялау
жүйесі кеңінен тарады, ал "директ-костинг" жүйесі іс жүзінде қолданылмады.
Бухгалтерлік есептің №3 "Қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы
есеп" стандартының мазмұны ҚР-да шығындарды есептеуді ұйымдастыру "директ-
костинг" жүйесі бойынша жүргізілуі керек екендігін куәландырады. Бұл есепте
тұрақты шығындар, өндірістік өзіндік құнға жатқызылмайтын және кәсіпорынның
жалпы табысынан алынып тасталатын кезең шығындарына жатқызылған. Жыл бойы
бұл шығындар субъектінің қаржы-шаруашылық қызметінің бухгалтерлік есебінің
шоттарының Бас жоспарындағы 821 "Жалпы және әкімшілік шығындары", 831
"Пайыздар бойынша шығындар" және 811 "Тауарларды өткізу бойынша шығындар"
шоттарында жинақталады.
Бұл жүйенің мәні туралы арнайы әдебиетте [7, 38-б.] біржақты көзқарас
жоқ екенін атап өту керек. Бұл авторлар "директ-костинг" - бұл өндіріс
шығындарының есебінің жүйесі деп есептейді. С.С. Стуков оны "өндірістік
шығындардың қысқартылған номенклатурасы бойынша тек айнымалы шығындар
бөлігінде есепті жүргізу деп атайды [8, 85-б.]. Басқа авторлар "директ-
костинг" жүйесін калькуляциялау әдісіне жатқызады. С.С. Сатыбалдин былай
деп жазады: "Біздің көзқарасымыз бойынша, осы жүйенің мазмұнын әлдеқайда
дұрысырақ сипаттайтын термин айнымалы шығындардың өзіндік құнын
калькуляциялау болып табылады" [5, 46-б.], дегенмен осы сілтеме алынған
оның монографиясының тарауы "Директ-костинг" жүйесі бойынша өндіріс
шығындарының есебі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау" деп аталады.
Осы жүйені калькуляциялаудың бір әдісі деп тани отырып, В.И. Ткач және М.В.
Ткач "директ-костинг" терминінің орыс тіліндегі дұрыс аудармасы "қиылған
өзіндік құн" емес, "пропорционалды өзіндік құн" деп есептейді [5, 114-б.].
В.Ф. Палий өз еңбегінде "директ-костинг" жүйесін "тікелей шығындар бойынша
калькуляциялау" деп [9, 52-б.], ал С.А. Стуков "шектелген өзіндік құнды
есепке алу әдісі " [10, 77-б.] деп атайды.
Соңғы сілтеменің тұжырымы мынадай, яғни автор "директ-костинг" жүйесі
өндіріс шығындарын есептеудің және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
біртекті әдісі деп санайды, ал Н.Г. Чумаченко бұл жүйе кезінде өндіріс
шығындарының есебі және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау жеке
қолданылады деп есептейді [7, 39-б.].
Біз қарастырып отырған мәселе бойынша бірнеше авторлардың көзқарастарын
келтірдік. Біздің көзқарасымыз бойынша, "директ-костинг" жүйесі, өндіріс
шығындарының есебін және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауды бірге
байланыстырады.
"Директ-костинг" жүйесін қолдану белгілі бір қиындықтармен байланысты.
Шығындарды тұрақты және айнымалы деп жіктеу, тіпті нақты кәсіпорын бойынша
да мүлдем анықталуы мүмкін емес, ол қызметтің өзгермелі жағдайларына
байланысты қарастырылуы тиіс. "Директ-костинг" жүйесін қолдану барысында
калькуляциялау және баға белгілеу үшін өнімнің толық өзіндік кұнын жүйеден
тыс жолмен анықтауға тура келеді. Сонымен қатар, салық органдарымен де
өзара қатынастар қиындайды, себебі өндіріс шығындары мен салық салуға
жататын табыс есептік жолмен анықталады. "Сонымен қатар, - деп жазады проф.
В.К. Радостовец, - шығындарды тұрақты және езгермелі деп бөлу есептің
бақылау және талдау мүмкіндіктерін күшейтеді, ұтымды шешім қабылдауға ықпал
етеді" [11, 61-б.]. Басқаша айтқанда, шығындарды бөлу шарттылығының
кемшіліктері "директ-костинг" жүйесінің аналитикалық артықшылықтарымен
жабылады, олардың негізгілері:
шығарылған өнімдердің сұрыпталымы мен табысын үйлестіру;
жаңа өнім бағасын анықтау, кәсіпорынның өндірістік қуатының өзгеру
нұсқаларын есептеу;
өндіріс тиімділігін бағалау (жартылай фабрикаттарды алу);
қосымша тапсырыс қабылдау, жабдықтарды ауыстыру тиімділігін бағалау және
тағы басқалар болып табылады.
"Директ-костинг" жүйесі - бұл шығындарды олардың түрлері, пайда болу
орындары мен таратушылары бойынша шығындардың есебінен, өндірістік қызмет
нәтижелерінің есебінен, сонымен бірге шығындар мен нәтижелерін талдау және
басқару шешімдерін қабылдаудан тұратын басқарушылық (өндірістік) есеп
жүйесі. С.С. Сатыбалдиннің ойынша, бұл жүйе кезінде "өндірістік және
қаржылық есеп интеграциясы" орын алады, бұл "директ-костинг" жүйесінің
екінші ерекшелігі болып табылады [6, 65-б.]. Бұл көзқараспен С.А. Николаева
келіспейді, ол "бұл жүйе бойынша өндірістік есеп қаржылық есептен бөлек
және онымен бірлесе ұйымдастырылады", - деп санайды [12, 102-б.]. С.С.
Сатыбалдин бұл жүйе қаржы жүйесінен жеке ұйымдастырылуы мүмкін екенін
мойындаған және олардың интеграциясына негізделген "директ-костингтің"
харрисовтық жүйесін дұрыс көрсетеді. Американдық оқулықта оны "есеп
жүргізудің монистикалық жүйесі" деп те атайды. "Оның мәні, - деп жазады
С.С. Сатыбалдин, - өндірістік және қаржылық есептің жазулары жалпы жүйеге
келесі жолмен біріктіріледі, өндірістік есептің ішкі операциялары бас
кітапта көрсетіледі. Өндірістік шығындар және пайда мен шығындар туралы
есеп басшылыққа "құн-көлем-пайда" мәліметтерінің тәуелділігі түрінде
беріледі... Бірақ бұл жүйенің, американ ғалымының көзқарасы бойынша,
белгілі бір кемшіліктері бар. Олар мыналар: біріншіден, өндірістік және
қаржылық есептің сипаты мен мақсаты әртүрлі, сондықтан оларды біріктіру
дұрыс емес. Есепті өндірістік және қаржылық деп бөлу негізінде коммерциялық
құпияны сақтауда жатыр" [6, 96-б.].
Профессор С.С. Сатыбалдин АҚШ-та тәжірибе алмасуда болып, осы мәселені
терең және жан-жақты зерттеді. Ол, біздің көзқарасымызша, "директ-костинг"
жүйесінің ерекшеліктерін дұрыс көрсеткен. Ол оның үшінші белгісі деп
өнеркәсіптік фирманың табыстары туралы көп сатылы есеп процесін атайды,
оның негізгі моделі келесі түрде көрінеді:
Өнімді өткізуден түскен табыс - 14416.
Айнымалы шығындар - 7089.
Маржиналды табыс - 7327.
Тұрақты шығындар - 4925.
Негізгі қызметтен алынған табыс - 2402. Маржиналды табыс - бұл өнімді
өткізуден түскен табыс пен айнымалы шығындар арасындағы айырма (14416-
7089). Екінші жағынан, ол - тұрақты шығындар мен негізгі қызметтен түскен
табыс сомасы (4925+2402). Бұл жағдай көп сатылы есеп құруға мүмкіндік
береді, оның есепті жіктеу үшін маңызы зор.
Көп сатылы есептер кем дегенде екі бөлімнен тұрады: жоғарғысы
маржиналды табысты, ал төменгісі негізгі қызметтен түскен табысты
көрсетеді.
"Директ-костинг" жүйесі бойынша жасалған табыс туралы есепте айнымалы
шығындардың, өткізу бағасының және өткізілетін өнім санының өзгеруі
салдарынан негізгі қызметтен түскен табыстың өзгеріске ұшырағаны көрінеді.
Жүйеде алынатын ақпараттар баға мен көлемнің ең тиімді әдістерін табуға,
негізгі қызметтен түсетін табыс көлемін болжауға мүмкіндік береді. Бұл
"директ-костинг" жүйесінің төртінші ерекшелігі болып табылады.
Жалпы, айнымалы және тұрақты шығындардың өткізілген өнім көлемі,
маржиналды табыс және негізгі қызметтен түскен табыспен өзара байланысын
анық көрсету үшін графикалық әдісті пайдаланамыз. Декорт координатының
тігінен ("у" белгіленетін ордината осі) өзіндік құн және өткізілген өнімнен
түскен табыстың мәліметтерін, ал көлденеңінен ("х" белгіленетін абцисса
осі) - табиғи өндірілген өнім саны туралы мәліметтерді келтіреміз.
Кәсіпорын икемді сұранысқа ие болатын бір атаулы өнім өндіреді делік.
Келесі ақпараттар негізінде график құрамыз. Өнім бірлігіне келетін
өзгермелі шығындар - 9 теңге, іскерлік белсенділіктің мүмкін болатын
маңызды көлемі - 10-нан 70 мың данаға дейін бұйым, осы көлемдегі тұрақты
шығындар - 450 мың теңге, өзгермелі шығындар - 630 мың теңге, жалпы
шығындар - 1080 мың теңге, өткізілген өнім бірлігінің бағасы - 24 теңге.
Өнім өндірудің қандай көлемінде, өткізуден түскен табыс өнімнің толық
өзіндік құнына тең болатын және табыс та, шығын да болмайтын өткізудің
қауіпті көлеміне қалай қол жеткізеді деген сұрақ туады. Егер өнімді
өткізуден алынған нақты табыс, оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz