Жамбыл облысының су көздерінің экологиялық жағдайын бағалауда гидромакрофиттік өсімдіктерді индикатор ретінде пайдалану және кешенді ластанған су ортасын биологиялық жолмен тазарту
Кіріспе.
Әдебиеттерге шолу.
І тарау Жамбыл облысы су көздерінің экологиялық мониторингі.
1.1 Жамбыл облысында су ресурстарын пайдалану көрсеткіштері.
1.2 Жамбыл облысындағы су ресурстарының гидробиологиялық, биоэкологиялық және биохимиялық көрсеткіштері
ІІ тарау Зерттеу нысандары мен әдістемелері
2.1 Зерттеу нысандары
2.2 Зерттеу әдістемелері
2.3 Су ресуртарының ластануын анықтаудың биоиндикациялық әдістері
ІІІ тарау Жамбыл облысындағы су көздерінің экологиялық жағдайын зерттеу нәтижелері
3.1 Талас өзнінің ластану интенсивтілігін фотоколориметр КФК.3 құрылғысы арқылы анықтау нәтижелері
3.2 Талас өзені суының ластануын биоиндикациялық әдістермен зерттеу нәтижелері
3.3 Талас өзені суының ластануының мониторингтік нәтижелері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Әдебиеттерге шолу.
І тарау Жамбыл облысы су көздерінің экологиялық мониторингі.
1.1 Жамбыл облысында су ресурстарын пайдалану көрсеткіштері.
1.2 Жамбыл облысындағы су ресурстарының гидробиологиялық, биоэкологиялық және биохимиялық көрсеткіштері
ІІ тарау Зерттеу нысандары мен әдістемелері
2.1 Зерттеу нысандары
2.2 Зерттеу әдістемелері
2.3 Су ресуртарының ластануын анықтаудың биоиндикациялық әдістері
ІІІ тарау Жамбыл облысындағы су көздерінің экологиялық жағдайын зерттеу нәтижелері
3.1 Талас өзнінің ластану интенсивтілігін фотоколориметр КФК.3 құрылғысы арқылы анықтау нәтижелері
3.2 Талас өзені суының ластануын биоиндикациялық әдістермен зерттеу нәтижелері
3.3 Талас өзені суының ластануының мониторингтік нәтижелері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Жамбыл облысының тұрғындарына тығыз орналасқан өндіріс орындары, урбанизациялық үрдіс пен антропогендік әсердің нәтижесінде техногендік аймақтың қалыптасуына себеп болып, шаруашылық және өнеркәсіптік қалдық заттармен ластанған Талас, Аса, Шу өзендері аса маңызды экологиялық мәселелер тудыруда. Сонымен қатар елді мекендердің көлемінің артуы, құрылыс жұмыстарының қарқындауы және автокөлік санының шектен тыс көбеюі ауадағы, судағы және топырақтағы зиянды қоспалардың үлесін арттыруда. Осы тұрғыда, Жамбыл облысының су көздерінің экологиялық жағдайын бағалау, су ресурстарын тиімді пайдалану және су обьектілерінің экологиялық тұрақтылығын қамтамасыз ететін су қорын қорғау, басты ластаушы өндірістік кәсіпорындарды анықтап, су сапасына сараптама жүргізу, су ортасын биоиндикациялау мен биоремедиациалау, ластанған суларды тазалау үшін биологиялық тәсілдерді қолдану соның ішінде гидромакрофиттік өсімдіктер қауымдастығының түрлік құрамы мен олардың су ортасындағы экологиялық маңызын зерттеу қәзіргі таңда өзекті мәселелер болып табылады. [1-4,7-10,12-14].
Жер шарындағы суға деген қажеттілік күн санап өсіп келеді. Бір тәулікте пайдаланылатын су көлемі, қазіргі кезде 3300 - 3500 км3 құрайды. Бұл қажеттіліктің 70% ауыл шаруашылығы пайдаланады, қалған 30% халықтың ауыз суына және тұрмыстық қажеттілігіне, химия, қағаз өндіру, қара және түрлі-түсті металл өндірістерінде, энергетика өндіруде пайдаланады. Осындай өндіріс орындарынан шыққан техногенді ластанған сулар, өзендер мен көлдерге тоқтам су ретінде келіп құйылады. Сырттан түсетін ластаушы заттардың жоғарылауынан ғана емес, сонымен қатар су көздерінің өздігінен табиғи түрде тазару қабілетінің кемуінен оларға нұқсан келуде.[6,15]
Ауаның ластануы, су қорларының сапасына әсер ететіндігі әрдайым ескеріле бермейді. Топырақтың әртүрлі токсинді ингредиенттермен ластануы жерасты суларының екіншілей ластануын тудырады. Су ортасын биотестілеу нәтижелері бұл дәлелді растайды. Биотестілеудің қазіргі заманғы әдістері индикатор-ағзалардың морфогенетикалық өзгерістері бойынша, қоршаған ортаның ластану дәрежесіне тұтас экологиялық индикациялау жүйесін жасауға мүмкіндік береді. Ауыр металдардың, пестицидтердің артық мөлшері фитопланктон немесе бентос жасушаларында сондай-ақ, суда тіршілік ететін омыртқалы жануарлардың мүшелеріне артық мөлшерде жиналып, улық қасиет көрсетеді
Жер шарындағы суға деген қажеттілік күн санап өсіп келеді. Бір тәулікте пайдаланылатын су көлемі, қазіргі кезде 3300 - 3500 км3 құрайды. Бұл қажеттіліктің 70% ауыл шаруашылығы пайдаланады, қалған 30% халықтың ауыз суына және тұрмыстық қажеттілігіне, химия, қағаз өндіру, қара және түрлі-түсті металл өндірістерінде, энергетика өндіруде пайдаланады. Осындай өндіріс орындарынан шыққан техногенді ластанған сулар, өзендер мен көлдерге тоқтам су ретінде келіп құйылады. Сырттан түсетін ластаушы заттардың жоғарылауынан ғана емес, сонымен қатар су көздерінің өздігінен табиғи түрде тазару қабілетінің кемуінен оларға нұқсан келуде.[6,15]
Ауаның ластануы, су қорларының сапасына әсер ететіндігі әрдайым ескеріле бермейді. Топырақтың әртүрлі токсинді ингредиенттермен ластануы жерасты суларының екіншілей ластануын тудырады. Су ортасын биотестілеу нәтижелері бұл дәлелді растайды. Биотестілеудің қазіргі заманғы әдістері индикатор-ағзалардың морфогенетикалық өзгерістері бойынша, қоршаған ортаның ластану дәрежесіне тұтас экологиялық индикациялау жүйесін жасауға мүмкіндік береді. Ауыр металдардың, пестицидтердің артық мөлшері фитопланктон немесе бентос жасушаларында сондай-ақ, суда тіршілік ететін омыртқалы жануарлардың мүшелеріне артық мөлшерде жиналып, улық қасиет көрсетеді
1. Бейсенова Ә.С., Самақова А.Б., Есполов Т.И., Шілдебаев Ж.Б. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. – Алматы., 2004. – 328 б.
2. Бейсенова Ә.С., Бейсеева Г.А., Қазыханова Б.Т., Шілдебаева Ж.Б. Экология (Бағдарламалар). – Аламаты., 1988. – 422 б.
3. Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б. Экология. – Алматы., 1999. – 325 б.
4. Одум Ю. О. Экология. В 2-х томах – М., 1986.- 376 б.
5. Лозановская И. Н., Орлов Д. С., Садовникова Л. К. Экология и охрана биосферы при химическом загрязнении. М., 1998. – 287 б.
6. Розенберг В.Г. Теория биоиндикации. – М., 1994. – 141 б.
7. Мамаев А.Д., Ворбъев Ю.Д. Методическое руководство по биотестированию воды. – М., 1991. – 160 б.
8. Шуберта Р.С. Биоиндикация загрязнений наземных экосистем – М., 1988.-350 б.
9. Зарубин С. Л. Принципы выбора тест – объекта и тест – показателя при биоиндикации и биотестировании сточных и природных вод. – М., 1997.- 241 б
10. Батурин А.К. Биологические методы оценки природной среды. – М., 1999.- 280 б.
11. Викторов С. В., Ремезова Г. Л. Индикационная геоботаника. – М., 1988.- 168 б.
12. Виноградов Б. В. Растительные индикаторы и их использование при изучении природных ресурсов. – М., 2007. – 328 б.
13. Котова Л. И., Рыжков Л. П., Полина А. В. Биологический контроль качества вод. – М., 1999.- 144 б.
14. Кузнецов Н. В. Использование растений в качестве биомониторов. // Природа, 2007. № 10. 12 – 14 б.
15. Криволуцкий Д. А. Индикационная зоология. // Природа, 2005. № 7. 25 – 26 б.
16. Жұматаева Ұ.Т., Мамешова А.А., Бозшатаева Г.Т. Су көздерінің жағдайын биотестер көмегімен зерттеу // Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Жас Ғалым 2008. – 222 – 224 б.
17. Рябов И.Н. Методы биоиндикации среды в районах города.- Энергия, 2005. № 3. 28-31 б.
18. Столбова В.В., Мамихин С.В. Способы идентификации состояния импактных экосистем по данным биоиндикации. // Почвоведение, 2008. №1. 40 – 47 б.
19. Дисембаев Р.С. Индикаторы как важнейший инструмент оценки прогресса устойчивого развития. // Экология, 2005. № 3. 26 – 29 б.
20. Санай Г.А., Сейдахметова Г.А., Рахимова Б.К. Жамбыл облысының су экологиясы. // - Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Жас ғалым 2008. – 149 - 152 б.
21. Леонтьева О. А. Земноводные как биоиндикаторы загрязнения окружающей среды. // Экология, 2009. № 5. 46 – 52 б.
22. Арымбаев Е.К. Талас өзенінің макрозообентосы. // Дүние, 2008. № 7. 25-28 б.
23. Скаков А.А., Байгельдиев У.Б., Елеуова К.Т., Елеушев Б.С., Максимова Н.А., Оценка окружающей среды Жамбылской области. – Алматы., 1994. -422 б.
24. Сейтасанов Д.С., Отчет о результатах детальной разведки подземных вод Талас – Ассинского месторождения. Алматы., 1999 – 122 б.
25. Скаков А.А., Елеуова К.Т., Максимова Н.А., Комплексная оценка антропогенного воздейстаия на окружаующую природную среду Жамбылской области. – Алматы. 1993. – 314 б.
26. Тұрысбектегі Н.Ә. Жамбыл облысы аймағындағы Талас өзенінің экологиясы. // - Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Жас ғалым 2009. – 186 - 193 б.
27. Боголюбов А.С. Методы гирологических исследований: проведение и описание рек. – М., 1996. – 21 б.
28. Боголюбов А.С. Методы исследований зообентоса и оценка экологического состояния водоемов. – М., 1997. – 17 б.
29. Магазов О.А., Магазова Л.Н. Правила оформления результатов исследовательской работы по экологии. – М., 1996. – 17б.
30. Боголюбов А.С. Простейшие методы статистической обработки результатов экологических исследований. – М., 1998. – 17 б.
31. Дәуітбаева К.Ә. Омыртқасыздар зоологиясы. – Алматы., 2004. – 376 б
32. Түсіпова К.С. Омыртқасыздар зоологиясы. – Алматы., 1999. – 336 б.
33. Сапарбекова Г.Н. Талас өзенінің экологиялық жағдайы. // Экология, 2008. № 4. 72 – 74 б.
34. Бүкіләлемдік желі Iternet http: // www.ecos.ru - Биоиндикация состояние малых рек.
35. Бүкіләлемдік желі Iternet http: // www.ecos.ru - Методика организации мониторинговых наблюдений.
36. Шигаева М.Х.,Мукашева Т.Д., Сыдықбекова Р.К. Поверхностно-активные свойства углеводородокисляющих бактерий выделенных из нефтезагрязненных почв Казахстана. //Биотехнология. Теория и практика. 2006.- №3.- с. 68-74
37. Заядан Б.К., Өнерхан Г. Бурабай және Қопа көлдері суларына микробалдыр Chlorella sp-1 штамы көмегімен биотест жүргізу.//әл-Фраби атындағы ҚазҰУ. Хабаршы. Биология сериясы.-А, 2009.-№17 -35-40б,
38. Ешибаев А.А. Судың ауыр металл иондарымен ластану дәрежесін өімдіктер арқылы тестілеу //Әл-Фараби атындағы ҚҰУ. Хабаршы. Экология сериясы. №1 (24). 2009. -68-71 б.
39. Бишимбаев В.К., Исаева А.У., Ешибаев А.А. Влияние промышленных зон юга Казахстана на экологичесое состояние водных обьектов бассейна рек Арысь//Экологические и гидрометеорологические проблемы больших городов и промышленных зон. МНПК.-Санкт-Петербург. 2009.-с.57-58.
40. Исаева А.У., Ешибаев А.А., Исаева А.Е. Изучение влияния растений-интодуцентов на качество городских сточных вод //Материалы Y11 Межд.конф.;Сотрудничество для решения проблемы отходов.-Харьков. 2010.с.156-158.
41. Иманова Д.Н. Қаратау өңірі су жүйелерінің зоопланктонды ағзалары //Әл-Фараби атындағы ҚҰУ. Хабаршы. Экология сериясы. №1 (20). 20079. -62-65 б.
42. Иманова Д. Бөген су қоймасының биоценозы //Ізденіс, Ғылыми журнал БҒМ ҚР, Алматы,-2007, №26-136-138 б.
43. Канаев А.Т, Канаева З.К Экология воды. Алматы, 2006-233с
44. Турсунов.А.А Гидроэкологические проблемы Республики Казахстан. //Из2. Бишимбаев В.К., Саданов А.К., Исаева А.У., Акынова Л.А., Асамбаева Л.К. Морфологические и физико-химические исследования степени загрязненности техногенными факторами почв и вод юга казахстана //Известия НАН РК. Сер. биол. и мед.Алматы, 2008. - С. 56-63.вестия НАН РК. Сер. биол. и мед. Алматы. 2006, - С. 47-49
45. Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан- 2030 жылға арналған стратегиялық дамуы».
46. Ешибаев А. А. Экологические проблемы основных притоков реки Сырдарья. //Мат. межд. научн.-практ. конф.: «Экологические проблемы бассейнов крупных рек-4». –Тольятти, 2008. - С.54-55.
47. Исаева А.У. Микробиология и биотехнология очистки нефтезагряз ненных почв и вод в аридных условиях юга Казахстана: Автореф. Док. дис. Алматы, 2006. С.38 - 45.
48. Тлеубердин Ч.А. Утилизация и обеспечение экологической безопасности сточных вод г. Алматы: автореф. …канд.техн.наук.- Алматы, КазНТУ, 2002.- 25с.
49. Израэль Ю.А. Экология и контроль состояния природной среды.- М.: Гидрометеоиздат – С.1984.- 560.
50. Потапов Д.С., Стом Д.И., Алещенко Т.В. Комплексная технология утилизации отходов, получение ценного пищевого и кормового белка и биогумуса. - Иркутск: Иркутс. гос. ун-т., 1998. - Деп. - в ВИНИТИ 16.10.98. - N 3017 - В98. - 15 с.
51. Алферова А.А., Нечаев А.П. «Замкнутые системы водного хозяйства промышленных предприятий, комплексов и районов» Москва: Стройиздат, 1987.
52. Патин С.А. Биотестирование как метод изучения и предотвращения загрязнения водоемов. Ленинград. 1987г.
53. Гиль Т.А., Казаринова Т.Ф., Стом Д.И. Действие азотсодержащих соединений в смеси с некоторыми загрязнителями водоемов на гидробионтов
54. Тимофеева С.С., Стом Д.И., Гаврилова Е.Ф., Иванов В.А., Курочкин Н.И. Перспективы использования грибов и иммобилизованных ферментов для очистки сточных вод //Самоочищение воды и миграция загрязнений по трофической цепи.- М.: Наука, 1984. - С. 118-122.
55. Куракбаева С.Д. Методика расчета распространения загрязнений в водном объекте. Пенза //Материалы ХVI Межд.научно-практ. конф.: «Экология и жизнь». – Пенза, 2008.- С.168-170.
56. Dunbabin J.S.,Bowner K.H. Potential use of constructen wetlands for
treatment of industrial waster waters containing metals.— Sci.Total. Environ. — 1992. — 111,№2/3.
57. Григорьева И. Л. Комиссаров А.Б. Изменение качество воды верхней волги под воздействием антропогеных факторов. //Мат. межд. научн.-практ. конф.: «Экологические проблемы бассейнов крупных рек-4». –Тольятти, 2008.-С.43-44
58. Храмцова Т.Г., Стом Д.И. Токсичность солей азота и фосфора для гидробионтов//Биоразнообразие Байкальского региона.:сб.науч.тр. Биолого-почвенного факультета ИГУ – Иркутск, 2000. - Вып.2 - С. 18-24.
59. Минеев В.Г. Экологические проблемы агрохимии: Учебное пособие-М.: Издательство Московского университета, 1987 - 285с.
60. Майстренко В.Н., Хамитов Р.З., Будников Г.К. Экологический мониторинг суперэкотоксикантов. М.: Химия, 1996. 320 с.
61. Доливо-Добровольский Л.Б. и другие. Химия и микробиология воды. – Изд. «Вища школа». Киев, 1971.
62. Пат. 95119517/25 РФ. Установка для биохимической очистки концентрированных сточных вод от орагнических и азотсодержащих загрязнений/Колесников В.П., Климухин В.Д., Гордеев – Гавриков В.К.; опубл. 15.11.95, Бюл. № 19. –2 с: ил.
63. Павлечко В.Н., Курлович Т.А. Анализ степени опасности сбросов загрязняющих веществ в поверхностные воды //Сб. научн. обеспеч. республ. компл. программы охраны окруж. среды на 1991-1995гг. Сб. статей по РНТП 75.02 р.: «Охрана природы». –Мн., 1995.- С. 6–9.
64. Двинских С.А., Орлянская Н.А. Экологические исследования в зоне действия комплекса выбросов предприятий химической промышленности //Тезисы докл. и сообщ на 14 Менделеев. съезд по общ. и прикл. химии. – Москва, 1989. - Т.2. - С.493.
65. Мережко А.И. Эколого-физиологические исследования водных растений в связи с их ролью в самоочищении водоемов. //Тезисы докл. 1 Всесоюзн. конф. по высшим водным и прибрежно-водн. растениям, Борок, 1977.-125с.
66. Дробот В.И., Пономарев С.В. Экологическая оценка водоемов урбанизированных территорий по гидробиологическим показателям //Актуальные проблемы биологии, медицины и экологии. - 2004.- 3 №1-3.-С.374
67. Гигиенические требования к использованию сточных вод их осадков для орошения и удобрения:-М Информационно издательский центр Минздрава России, 1997 - 54с.
68. Обребко Л.А., Фролова В.А., Даршиева А.М. Экологические проблемы и утилизация отходов нефтяной промышленности: Аналитический обзор. Алматы, 2002. - 120 с.
69. www.kaz.stat.kz сайты
2. Бейсенова Ә.С., Бейсеева Г.А., Қазыханова Б.Т., Шілдебаева Ж.Б. Экология (Бағдарламалар). – Аламаты., 1988. – 422 б.
3. Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б. Экология. – Алматы., 1999. – 325 б.
4. Одум Ю. О. Экология. В 2-х томах – М., 1986.- 376 б.
5. Лозановская И. Н., Орлов Д. С., Садовникова Л. К. Экология и охрана биосферы при химическом загрязнении. М., 1998. – 287 б.
6. Розенберг В.Г. Теория биоиндикации. – М., 1994. – 141 б.
7. Мамаев А.Д., Ворбъев Ю.Д. Методическое руководство по биотестированию воды. – М., 1991. – 160 б.
8. Шуберта Р.С. Биоиндикация загрязнений наземных экосистем – М., 1988.-350 б.
9. Зарубин С. Л. Принципы выбора тест – объекта и тест – показателя при биоиндикации и биотестировании сточных и природных вод. – М., 1997.- 241 б
10. Батурин А.К. Биологические методы оценки природной среды. – М., 1999.- 280 б.
11. Викторов С. В., Ремезова Г. Л. Индикационная геоботаника. – М., 1988.- 168 б.
12. Виноградов Б. В. Растительные индикаторы и их использование при изучении природных ресурсов. – М., 2007. – 328 б.
13. Котова Л. И., Рыжков Л. П., Полина А. В. Биологический контроль качества вод. – М., 1999.- 144 б.
14. Кузнецов Н. В. Использование растений в качестве биомониторов. // Природа, 2007. № 10. 12 – 14 б.
15. Криволуцкий Д. А. Индикационная зоология. // Природа, 2005. № 7. 25 – 26 б.
16. Жұматаева Ұ.Т., Мамешова А.А., Бозшатаева Г.Т. Су көздерінің жағдайын биотестер көмегімен зерттеу // Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Жас Ғалым 2008. – 222 – 224 б.
17. Рябов И.Н. Методы биоиндикации среды в районах города.- Энергия, 2005. № 3. 28-31 б.
18. Столбова В.В., Мамихин С.В. Способы идентификации состояния импактных экосистем по данным биоиндикации. // Почвоведение, 2008. №1. 40 – 47 б.
19. Дисембаев Р.С. Индикаторы как важнейший инструмент оценки прогресса устойчивого развития. // Экология, 2005. № 3. 26 – 29 б.
20. Санай Г.А., Сейдахметова Г.А., Рахимова Б.К. Жамбыл облысының су экологиясы. // - Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Жас ғалым 2008. – 149 - 152 б.
21. Леонтьева О. А. Земноводные как биоиндикаторы загрязнения окружающей среды. // Экология, 2009. № 5. 46 – 52 б.
22. Арымбаев Е.К. Талас өзенінің макрозообентосы. // Дүние, 2008. № 7. 25-28 б.
23. Скаков А.А., Байгельдиев У.Б., Елеуова К.Т., Елеушев Б.С., Максимова Н.А., Оценка окружающей среды Жамбылской области. – Алматы., 1994. -422 б.
24. Сейтасанов Д.С., Отчет о результатах детальной разведки подземных вод Талас – Ассинского месторождения. Алматы., 1999 – 122 б.
25. Скаков А.А., Елеуова К.Т., Максимова Н.А., Комплексная оценка антропогенного воздейстаия на окружаующую природную среду Жамбылской области. – Алматы. 1993. – 314 б.
26. Тұрысбектегі Н.Ә. Жамбыл облысы аймағындағы Талас өзенінің экологиясы. // - Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Жас ғалым 2009. – 186 - 193 б.
27. Боголюбов А.С. Методы гирологических исследований: проведение и описание рек. – М., 1996. – 21 б.
28. Боголюбов А.С. Методы исследований зообентоса и оценка экологического состояния водоемов. – М., 1997. – 17 б.
29. Магазов О.А., Магазова Л.Н. Правила оформления результатов исследовательской работы по экологии. – М., 1996. – 17б.
30. Боголюбов А.С. Простейшие методы статистической обработки результатов экологических исследований. – М., 1998. – 17 б.
31. Дәуітбаева К.Ә. Омыртқасыздар зоологиясы. – Алматы., 2004. – 376 б
32. Түсіпова К.С. Омыртқасыздар зоологиясы. – Алматы., 1999. – 336 б.
33. Сапарбекова Г.Н. Талас өзенінің экологиялық жағдайы. // Экология, 2008. № 4. 72 – 74 б.
34. Бүкіләлемдік желі Iternet http: // www.ecos.ru - Биоиндикация состояние малых рек.
35. Бүкіләлемдік желі Iternet http: // www.ecos.ru - Методика организации мониторинговых наблюдений.
36. Шигаева М.Х.,Мукашева Т.Д., Сыдықбекова Р.К. Поверхностно-активные свойства углеводородокисляющих бактерий выделенных из нефтезагрязненных почв Казахстана. //Биотехнология. Теория и практика. 2006.- №3.- с. 68-74
37. Заядан Б.К., Өнерхан Г. Бурабай және Қопа көлдері суларына микробалдыр Chlorella sp-1 штамы көмегімен биотест жүргізу.//әл-Фраби атындағы ҚазҰУ. Хабаршы. Биология сериясы.-А, 2009.-№17 -35-40б,
38. Ешибаев А.А. Судың ауыр металл иондарымен ластану дәрежесін өімдіктер арқылы тестілеу //Әл-Фараби атындағы ҚҰУ. Хабаршы. Экология сериясы. №1 (24). 2009. -68-71 б.
39. Бишимбаев В.К., Исаева А.У., Ешибаев А.А. Влияние промышленных зон юга Казахстана на экологичесое состояние водных обьектов бассейна рек Арысь//Экологические и гидрометеорологические проблемы больших городов и промышленных зон. МНПК.-Санкт-Петербург. 2009.-с.57-58.
40. Исаева А.У., Ешибаев А.А., Исаева А.Е. Изучение влияния растений-интодуцентов на качество городских сточных вод //Материалы Y11 Межд.конф.;Сотрудничество для решения проблемы отходов.-Харьков. 2010.с.156-158.
41. Иманова Д.Н. Қаратау өңірі су жүйелерінің зоопланктонды ағзалары //Әл-Фараби атындағы ҚҰУ. Хабаршы. Экология сериясы. №1 (20). 20079. -62-65 б.
42. Иманова Д. Бөген су қоймасының биоценозы //Ізденіс, Ғылыми журнал БҒМ ҚР, Алматы,-2007, №26-136-138 б.
43. Канаев А.Т, Канаева З.К Экология воды. Алматы, 2006-233с
44. Турсунов.А.А Гидроэкологические проблемы Республики Казахстан. //Из2. Бишимбаев В.К., Саданов А.К., Исаева А.У., Акынова Л.А., Асамбаева Л.К. Морфологические и физико-химические исследования степени загрязненности техногенными факторами почв и вод юга казахстана //Известия НАН РК. Сер. биол. и мед.Алматы, 2008. - С. 56-63.вестия НАН РК. Сер. биол. и мед. Алматы. 2006, - С. 47-49
45. Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан- 2030 жылға арналған стратегиялық дамуы».
46. Ешибаев А. А. Экологические проблемы основных притоков реки Сырдарья. //Мат. межд. научн.-практ. конф.: «Экологические проблемы бассейнов крупных рек-4». –Тольятти, 2008. - С.54-55.
47. Исаева А.У. Микробиология и биотехнология очистки нефтезагряз ненных почв и вод в аридных условиях юга Казахстана: Автореф. Док. дис. Алматы, 2006. С.38 - 45.
48. Тлеубердин Ч.А. Утилизация и обеспечение экологической безопасности сточных вод г. Алматы: автореф. …канд.техн.наук.- Алматы, КазНТУ, 2002.- 25с.
49. Израэль Ю.А. Экология и контроль состояния природной среды.- М.: Гидрометеоиздат – С.1984.- 560.
50. Потапов Д.С., Стом Д.И., Алещенко Т.В. Комплексная технология утилизации отходов, получение ценного пищевого и кормового белка и биогумуса. - Иркутск: Иркутс. гос. ун-т., 1998. - Деп. - в ВИНИТИ 16.10.98. - N 3017 - В98. - 15 с.
51. Алферова А.А., Нечаев А.П. «Замкнутые системы водного хозяйства промышленных предприятий, комплексов и районов» Москва: Стройиздат, 1987.
52. Патин С.А. Биотестирование как метод изучения и предотвращения загрязнения водоемов. Ленинград. 1987г.
53. Гиль Т.А., Казаринова Т.Ф., Стом Д.И. Действие азотсодержащих соединений в смеси с некоторыми загрязнителями водоемов на гидробионтов
54. Тимофеева С.С., Стом Д.И., Гаврилова Е.Ф., Иванов В.А., Курочкин Н.И. Перспективы использования грибов и иммобилизованных ферментов для очистки сточных вод //Самоочищение воды и миграция загрязнений по трофической цепи.- М.: Наука, 1984. - С. 118-122.
55. Куракбаева С.Д. Методика расчета распространения загрязнений в водном объекте. Пенза //Материалы ХVI Межд.научно-практ. конф.: «Экология и жизнь». – Пенза, 2008.- С.168-170.
56. Dunbabin J.S.,Bowner K.H. Potential use of constructen wetlands for
treatment of industrial waster waters containing metals.— Sci.Total. Environ. — 1992. — 111,№2/3.
57. Григорьева И. Л. Комиссаров А.Б. Изменение качество воды верхней волги под воздействием антропогеных факторов. //Мат. межд. научн.-практ. конф.: «Экологические проблемы бассейнов крупных рек-4». –Тольятти, 2008.-С.43-44
58. Храмцова Т.Г., Стом Д.И. Токсичность солей азота и фосфора для гидробионтов//Биоразнообразие Байкальского региона.:сб.науч.тр. Биолого-почвенного факультета ИГУ – Иркутск, 2000. - Вып.2 - С. 18-24.
59. Минеев В.Г. Экологические проблемы агрохимии: Учебное пособие-М.: Издательство Московского университета, 1987 - 285с.
60. Майстренко В.Н., Хамитов Р.З., Будников Г.К. Экологический мониторинг суперэкотоксикантов. М.: Химия, 1996. 320 с.
61. Доливо-Добровольский Л.Б. и другие. Химия и микробиология воды. – Изд. «Вища школа». Киев, 1971.
62. Пат. 95119517/25 РФ. Установка для биохимической очистки концентрированных сточных вод от орагнических и азотсодержащих загрязнений/Колесников В.П., Климухин В.Д., Гордеев – Гавриков В.К.; опубл. 15.11.95, Бюл. № 19. –2 с: ил.
63. Павлечко В.Н., Курлович Т.А. Анализ степени опасности сбросов загрязняющих веществ в поверхностные воды //Сб. научн. обеспеч. республ. компл. программы охраны окруж. среды на 1991-1995гг. Сб. статей по РНТП 75.02 р.: «Охрана природы». –Мн., 1995.- С. 6–9.
64. Двинских С.А., Орлянская Н.А. Экологические исследования в зоне действия комплекса выбросов предприятий химической промышленности //Тезисы докл. и сообщ на 14 Менделеев. съезд по общ. и прикл. химии. – Москва, 1989. - Т.2. - С.493.
65. Мережко А.И. Эколого-физиологические исследования водных растений в связи с их ролью в самоочищении водоемов. //Тезисы докл. 1 Всесоюзн. конф. по высшим водным и прибрежно-водн. растениям, Борок, 1977.-125с.
66. Дробот В.И., Пономарев С.В. Экологическая оценка водоемов урбанизированных территорий по гидробиологическим показателям //Актуальные проблемы биологии, медицины и экологии. - 2004.- 3 №1-3.-С.374
67. Гигиенические требования к использованию сточных вод их осадков для орошения и удобрения:-М Информационно издательский центр Минздрава России, 1997 - 54с.
68. Обребко Л.А., Фролова В.А., Даршиева А.М. Экологические проблемы и утилизация отходов нефтяной промышленности: Аналитический обзор. Алматы, 2002. - 120 с.
69. www.kaz.stat.kz сайты
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 102 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 102 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Әдебиеттерге
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
І тарау Жамбыл облысы су көздерінің экологиялық мониторингі.
1. Жамбыл облысында су ресурстарын пайдалану
көрсеткіштері ... ... ... ... ... ..
2. Жамбыл облысындағы су ресурстарының гидробиологиялық, биоэкологиялық
және биохимиялық көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ тарау Зерттеу нысандары мен әдістемелері
1. Зерттеу нысандары
2. Зерттеу әдістемелері
3. Су ресуртарының ластануын анықтаудың биоиндикациялық әдістері
ІІІ тарау Жамбыл облысындағы су көздерінің экологиялық жағдайын зерттеу
нәтижелері
3.1 Талас өзнінің ластану интенсивтілігін фотоколориметр КФК-3 құрылғысы
арқылы анықтау нәтижелері
3.2 Талас өзені суының ластануын биоиндикациялық әдістермен зерттеу
нәтижелері
3. Талас өзені суының ластануының мониторингтік
нәтижелері ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..
Кіріспе
Жамбыл облысының тұрғындарына тығыз орналасқан өндіріс орындары,
урбанизациялық үрдіс пен антропогендік әсердің нәтижесінде техногендік
аймақтың қалыптасуына себеп болып, шаруашылық және өнеркәсіптік қалдық
заттармен ластанған Талас, Аса, Шу өзендері аса маңызды экологиялық
мәселелер тудыруда. Сонымен қатар елді мекендердің көлемінің артуы,
құрылыс жұмыстарының қарқындауы және автокөлік санының шектен тыс көбеюі
ауадағы, судағы және топырақтағы зиянды қоспалардың үлесін арттыруда. Осы
тұрғыда, Жамбыл облысының су көздерінің экологиялық жағдайын бағалау, су
ресурстарын тиімді пайдалану және су обьектілерінің экологиялық
тұрақтылығын қамтамасыз ететін су қорын қорғау, басты ластаушы өндірістік
кәсіпорындарды анықтап, су сапасына сараптама жүргізу, су ортасын
биоиндикациялау мен биоремедиациалау, ластанған суларды тазалау үшін
биологиялық тәсілдерді қолдану соның ішінде гидромакрофиттік өсімдіктер
қауымдастығының түрлік құрамы мен олардың су ортасындағы экологиялық
маңызын зерттеу қәзіргі таңда өзекті мәселелер болып табылады. [1-4,7-
10,12-14].
Жер шарындағы суға деген қажеттілік күн санап өсіп келеді.
Бір тәулікте пайдаланылатын су көлемі, қазіргі кезде 3300 - 3500 км3
құрайды. Бұл қажеттіліктің 70% ауыл шаруашылығы пайдаланады, қалған 30%
халықтың ауыз суына және тұрмыстық қажеттілігіне, химия, қағаз өндіру, қара
және түрлі-түсті металл өндірістерінде, энергетика өндіруде пайдаланады.
Осындай өндіріс орындарынан шыққан техногенді ластанған сулар, өзендер
мен көлдерге тоқтам су ретінде келіп құйылады. Сырттан түсетін ластаушы
заттардың жоғарылауынан ғана емес, сонымен қатар су көздерінің өздігінен
табиғи түрде тазару қабілетінің кемуінен оларға нұқсан келуде.[6,15]
Ауаның ластануы, су қорларының сапасына әсер ететіндігі
әрдайым ескеріле бермейді. Топырақтың әртүрлі токсинді ингредиенттермен
ластануы жерасты суларының екіншілей ластануын тудырады. Су ортасын
биотестілеу нәтижелері бұл дәлелді растайды. Биотестілеудің қазіргі заманғы
әдістері индикатор-ағзалардың морфогенетикалық өзгерістері бойынша,
қоршаған ортаның ластану дәрежесіне тұтас экологиялық индикациялау жүйесін
жасауға мүмкіндік береді. Ауыр металдардың, пестицидтердің артық мөлшері
фитопланктон немесе бентос жасушаларында сондай-ақ, суда тіршілік ететін
омыртқалы жануарлардың мүшелеріне артық мөлшерде жиналып, улық қасиет
көрсетеді
Жұмыстың өзектілігі: Жамбыл облысындағы негізгі өзендер мен көлдер,
тоғандар және су қоймаларының су ресурстарының экологиялық жағдайы мен
оларды қорғау және тиімді пайдалану жолдары негізгі өзекті мәселе болып
отыр. Жамбыл облысының қоршаған ортасын ластайтын және өндіріс аймағындағы
экожүйелерін бұзатын басты ластаушы заттар мұнай, мұнай өнімдері,
нитраттар мен ауыр металл иондары болып саналады. Сондықтан техногенді
бұзылған экожүйелерді бақылау мен қайта қалпына келтірудің ең тиімді
жолдары болып гидромакрофитті өсімдіктердің тіршілігін пайдалануға
негізделген биоиндикация мен биоремедиация әдістері саналады.
Өндіріс аймақтарында орналасқан, ластану дәрежесі әртүрлі Шу, Талас,
Аса өзендерінің гидрофитоценозына жүргізілген зерттеулер нәтижесінде,
тіршілік ортасының көрсеткіштерін сипаттайтын су өсімдіктерінің доминантты
түрлері арқылы, су ортасын фитоиндикациялау және ағын суларды көп сатылы
биотоғандарда тазалауға болатындығы, өсімдіктер қауымдастығының реакциялық
белгілерін индикаторлық көрсеткіш ретінде пайдалануға болатындығы
анықталды.
Жамбыл облыстық экологиялық комитет мекемесінің деректері бойынша,
барлық зерттелген өзендер мен тоғандарда ластаушы заттар ретінде нитраттар,
нитриттер, түрлі органикалық қосылыстар мен ауыр металдардың тұздары
тіркелген. Олардың концентрациялық мөлшері ШМК деңгейінен 1,7-37,1 есеге
дейін артып отыр. Аталған химиялық талдаулардың нәтижелері қомақты қаржы
жұмсау арқылы алынады және жергілікті экожүйенің су көздеріне тәуелділігін
сипаттамайды. Сондықтан Жамбыл облысының негізгі су көздерінің бастаулары
болып саналатын өзендердің, көлдер мен су қоймаларының экологиялық жағдайын
бағалау және кешенді ластанған су ортасын биологиялық жолмен тазарту өзекті
мәселе болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық зерттеу
жұмыстың негізгі мақсаты: Жамбыл облысының су көздерінің экологиялық
жағдайын бағалауда гидромакрофиттік өсімдіктерді индикатор ретінде
пайдалану және кешенді ластанған су ортасын биологиялық жолмен тазарту
әдістемелерін ғылыми негіздеу.
Көзделген мақсатқа жету үшін алдымызға келесі міндеттер қойылды:
1. Жамбыл облысындағы Талас өзенінің бастаулары болып саналатын
өзендердің сонымен қатар, суқоймалардың экологиялық жағдайын бағалау;
2. Экологиялық жағдайы әртүрлі су көздеріндегі гидромакрофиттік
өсімдіктер қауымдастығына флористикалық сараптамалар жүргізу негізінде
доминантты түрлердің орнығу ерекшіліктерін зерттеу;
3. Ластаушы заттардың әсеріне гидромакрофиттік өсімдіктердің
доминантты түрлерінің реакциялық іс-әрекеттерін зерттеу;
4. Су ортасының минералды заттармен ластану дәрежесін анықтауға фито-
тест әдісін қолдану;
1. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
Су ортасының органикалық ластануы, патогенді және сапротрофты
микроағзалардың шектен тыс көбеюі арқылы, су көздерінің өздігінен ластану
дәрежесін арттыруға ықпалын тигізеді. Мұндай жағдайда, ластанған су ортасы,
адам ағзасына өте қауіпті болып саналатын, холера, дизентерея және тағы
басқа ауру тудыратын микроағзалардың ошағына айналып, жергілікті көлемдегі
эпидемиялық мәслелердің тууына негізгі себеп болады [25,26].
Қорғасын адамның қызметі арқылы тарайды, олар: өндірістік түтін,
металл өңдеу үрдістерінен шығатын металлургиялық шаңдар, химиялық және
тағы басқа да өндіріс орындарынан шығатын қалдықтар, жылу электр
станциясынан шығатын газдар құрамында болады.
Жамбыл облысында химия және металлургия зауыттары мен фосфор кен
орны және оларды балқытатын өндірістер орналасқан мекен болғандықтан,
кадмий мен қорғасынның зиянды әсері басқа заттарға қарағанда ең қауіпті
техногендік факторлар болып табылады. Кадмий ионы көбінесе зауыт және
автокөліктер бөліп шағаратын түтін арқылы, өндіріс қалдықтары мен шламдар
арқылы қоршаған ортаны ластайды.
Қазақстан республикасының экология комитетінің мәліметі бойынша
оңтүстік-шығыс өңірлерінің экологиялық жағдайы төмендегі кестелерде
келтірілген (кесте 1 – 5) [69]
Кесте – 1. Ластайтын заттардың ұсталғаны және залалсыздандырылғаны
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Жамбыл облысы 98,7 98,3 192,2 199,9 137,3 91,7 143,9
Алматы облысы 794,5 763,9 722,2 679,0 682,9 967,8 1051,4
Қызылорда 1,3 0,6 0,6 0,4 0,5 0,3 0,3
облысы
Оңтүстік 131,5 174,3 160,8 143,1 66,0 37,3 57,0
Қазақстан
облысы
Кесте – 2. Ластайтын заттардың кәдеге жаратылуы
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Жамбыл облысы 11,1 9,0 30,7 9,3 7,1 76,6 126,7
Алматы облысы 10,7 13,4 19,4 26,6 25,5 26,1 28,8
Қызылорда 0,3 0,2 0,5 0,4 0,5 0,3 0,3
облысы
Оңтүстік 127,5 166,3 155,0 138,8 59,5 32,5 53,3
Қазақстан
облысы
Кесте – 3. Тұрақты ластаушы көздерінің саны
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Жамбыл облысы 6521 6639 6913 7545 8272 8377 8417
Алматы облысы 3940 4241 5293 5777 6775 6283 5974
Қызылорда 2182 4277 5348 4629 5436 5557 6014
облысы
Оңтүстік 7930 8367 8528 8874 11953 18207 12663
Қазақстан
облысы
Сурет – 1. Тұрақты ластаушы көздерінің саны
Кесте – 4. Тұрақты көздерден шығатын ластайтын заттардың атмосфераға
шығарындылары
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Жамбыл облысы 17,6 18,9 20,0 21,2 28,9 16,7 19,3
Алматы облысы 69,8 68,4 71,8 62,4 68,3 71,3 74,7
Қызылорда 22,4 40,0 35,9 36,3 34,7 33,9 29,0
облысы
Оңтүстік 31,0 36,8 38,9 39,9 40,4 39,9 40,7
Қазақстан
облысы
Сурет – 2. Тұрақты көздерден шығатын ластайтын заттардың атмосфераға
шығарындылары
Кесте – 5. Сұйық және газ тәрісдес ластайтын заттардың шығарындылары
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Жамбыл облысы 8,2 9,7 11,5 11,7 18,9 10,4 10,3
Алматы облысы 44,2 44,8 48,6 40,5 45,7 48,1 51,4
Қызылорда 18,4 34,8 30,6 30,7 29,1 29,7 25,6
облысы
Оңтүстік 26,5 29,7 32,3 33,5 32,0 31,1 31,5
Қазақстан
облысы
Сурет – 3. Сұйық және газ тәрісдес ластайтын заттардың шығарындылары
Ауыр металдардың қосылыстары су көздеріне көбінесе атмосфера
арқылы түседі. Ластаушы көздерінің ішінде қазіргі кезде гидробиоценоз
үшін ең қауіптісі биосфераның ауыр металдармен ластануы. Ауыр металдар
(қорғасын, кадмий, мырыш, мышьяк, сынап) улы зиянды зат ретінде топырақты,
ауаны және су ортасын ластайды. Олардың өздігінен тазару мерзімі өте ұзақ
жылдарды қамтиды, сондықтан су ортасына түскен ауыр металл иондары ұзақ
уақыт сақталып, әртүрлі жолдармен адам ағзасына енеді. Ауыр металдардың
улық әсері оның концентрациялық мөлшері мен химиялық табиғатына тікелей
байланысты. Улық қасиеттері бойынша сынап, қорғасын мен кадмий ең улы
металдар болып саналады [32-34] Ауыр металдардың ішінде қорғасын
қосылыстары аккумулятивті улы заттарға жатып политропты болып табылады,
олар сүйектерде, бауырда, бүйректе, асқазан бездерінде жинақталады [35-
37].
Әртүрлі су экожүйелерінде көмірсутек тотықтырушы бактериялар
кең таралғанымен олардың саны мен активтілігі әртүрлі болуы мүмкін.
Көмірсутектер биодеградациясының ең жылдам жүретін жері мұнаймен созылмалы
түрде ластанған акваторияларда байқалды, яғни көмірсутекпен тұрақты
ластанатын ақаба су мен өндірістік мұнаймен ластанған сулардың төгілетін
жерлерінде кең таралған. Мұндай жерлерде әдетте көмірсутек тотықтырушы
микроорганизмдердің арасында генетикалық ақпарат алмасу селекциясы жүреді,
нәтижесінде жаңа төгілген мұнай деградациясы жылдам болады.
Мұнай көмірсутектерімен ластанған және таза су аймақтарындағы
көмірсутек тотықтырушы микроорганизмдердің активтілігі ондағы
биодеградацияға төзімді көмірсутектерге де байланысты. Мәселен,
көмірсутектермен ластанған теңіз суындағы флуорен мен антраценнің
минерализациясы 0,04 мен 0,07 мкг●л-1●сағ-1 құрады, ал ластанбаған аймақта
микробты тотығуға мүлде ұшырамаған.
Сондай ақ су микроорганизмдері кейбір көмірсутектердің
биодеградациясына қабілеттілігін сақтайды деген де мәліметтер бар, мысалы
толуол ортада ұзақ уақыт жоғалып кетсе де ондағы микроорганизмдер бұл
поллютантты ыдырату қабілеттілігін жоғалтпайды
Мұнай және мұнай өнімдері су көздері мен суаттарды ластайтын көп
тараған ластаушы заттардың бірі. Олар су көздеріне мұнай өңдейтін зауыттар
мен жанар – жағармай станцияларының қалдық суларымен келіп құйылады.
Сонымен қатар теңіздерге мұнай тасымалдау кезінде болатын транспорттық
ахуалдардан орын алады. Мұнай өнімдеріне: аммиак, альдегидтер, смолалар,
фенолдар және т.б. затттар жатады. Бұл өнімдер суға төгілген жағдайда,
судағы тотығу үрдістері бәсеңдейді, оттегінің бөлінуі азаяды да, суда
биохимиялық үрдістердің жүруі жоғарылайды. Мұнай өнімдері суға түскенде су
бетінде 30-40 мкм. мұнай шикізатының жұқа қабықшасын түзеп, суға түсетін
күннің инфрақызыл сәулесін өзіне сіңіріп алады. Мұнай сумен араласып екі
типті эмульсия түзеді: мұнай суда және су мұнайда. Осындай
құбылыстардан кейін судың түтқырлығы артады, жағымсыз иіс пайда болады,
түсі мен дәмі өзгереді, оттегінің мөлшері азайып, зиянды органикалық
қосылыстар пайда болады да судың улық қасиеті артып, барлық тірі ағзаларға
зиян келеді. 12г мұнай 1-тонна суды пайдаланудан шектейді.[ ]
Мұнай химиялық өндірістерден шыққан қалдық сулардың құрамындағы
негізгі ластаушы зат-фенол. Фенол және оның қосылыстарымен ластанған суда
биологиялық жолмен табиғи түрде тазару үрдістері бәсеңдейді [27-29]
Шығаева М.Х., Мұқашева Т.Д., Сыдықбекова Р.Қ. мұнай, мұнай өнімдерін
ыдырату қабілеті жоғары көмірсутегін тотықтырушы бактериалардың жаңа
түрлерін Rhodococcus equi 51KC, Pseudomonas cepacia 122AC және Bacillus
lentus 109KC іріктеп алып, әртүрлі жеке мұнай көмірсутектерінде, теңіз
мұнайының 7%, мұнайдың жеңіл фракциялы өнімдерінде 5% және ауыр өнімдерінің
3% дейінгі мөлшерінде пайдаланған, нәтижесінде 150000 мгкг м-лшердегі
мұнайды 51,8+2,2% дейін ыдырататындығын анықтаған. [ ] Бұл бөлініп
алынған бактериалардың мұнай жинау қабілеті су экожүйесін тазалауға
арналған биорепараттар жасау үшін ұсынылған.
Бродский А.К.,2002; Пиментел Ф.Х.,2004; Ленова Л.И.,Ступина В.В.,1990-
зерттеулері бойынша судағы микроорганизмдердің өсіп-өнуіне қарап, оның
тазалық дәрежесін және су экожүйесінің біршама нақты жағдайын бағалауға
болады. Бағалаудың отандық және шетелдік жүйелерінде балықтан
балдырларларға дейінгі топтардың дамуына байланысты индекстер мен
көрсеткіштер қолданылады.
Балдырлар автотрофты организмдер болуымен қатар трофикалық
пирамиданың негізін құрайды, органикалық заттарды түзуде азот пен фосфордың
биогендік қосылыстарын пайдаланып, экожүйенің трофикалық деңгейін пайдаға
асыруға қатысады. Биогендік күштің қарқындылығы балдырлардың көптігі мен
оның түрлік құрамына да байланысты. Балдырлардың осындай трофтық деңгей
өзгерген кезде түрлік құрамы мен санының өзгеру сипатын биоиндикациялық
тәсілде пайдаланады. Балдырлар флорасының түрлік құрамына негізделген
биоиндикациялық тәсілдер су нысандарында жүрілетін табиғи және
антропогендік процестер нәтижелеріне интегралды баға береді. Балдырлармен
биоиндикация жүргізу химиялық тәсілге қарағанда арзан, жылдам және нәтижелі
тәсіл болып есептелінеді. Сондықтан табиғи суларды индикатор-сапробты
микроорганизмдер көмегімен биоиндикациялау және тест организмдер көмегімен
биотестілеуөзекті мәселе болып табылады.
Заядан Б.Қ., Өнерхан Г.еңбектерінде Көкшетау өңірі табиғи көлдерінің
(Қопа, Бурабай,Зеренді) альгофлораының түрлік құрамы мен индикатор-сапробты
түрлердің биоиндикациялық рөлін зерттеп, бөлініп алған микробалдырлар
штамдары арқылы биотестілеу жүргізіп көл суларына экологиялық баға берген.[
З]
Салхожаева Г.М.,Шорабаев Е.Ж., Саданов А.К. сынаппен ластанған су
қоймасында тіршілік ететін альгофлора түрлік құрамын индентификациялау
нәтижесінде алғаш рет 4-бөлімге жататын Суanophyta, Chlorophyta,
Euglenopyta, Bacillariophyta микробалдырлардың түрлік құрамын анықтап,
сынаптың микробалдырлардың клетка қабырғасында жоғары мөлшерде
шоғырланатындығын анықтаған.[ С]
Ешибаев А.А.Исаева А.У. өз зерттеулерінде Оңтүстік Қазақстанның
аридтік климаты жағдайында бұзылған экожүйелерді суректі өсімдіктердің
тіршілігін пайдалану арқылы биоиндикациялау мен биоремедиациалау әдістерін
ұсынып, өндіріс аймақтарында орналасқан, ластану дәрежесі әртүрлі су
көздерінің гидрофитоценозына жүргізген зерттеулер нәтижесінде тіршілік
ортасының көрсеткіштерін сипаттайтын су өсімдіктері қауымдастығы
қалыптасатындығын анықтаған.[ Е]
Өсімдік ауруларымен күресу мақсатында пайдаланатын заттардың бір түрі
- пестицидтер. Пестицидтер - зиянкес тірі ағзаларға қарсы қолданылатын
химиялық препараттар. Пестицидтерді қолдану аясына қарай мынадай топтарға
бөлінеді: зиянды жәндіктерге қарсы - инсектицидтер, арам шөптерге қарсы-
гербицидтер, өсімдіктердің бактериалды ауруларына қарсы пайдаланатын
-фунгицидтер мен бактерицидтер. Пестицидтер көптеген зиянкестерді жоя
отырып, басқа да тірі ағзаларға зиянын тигізеді, биоценоздың қалпын
бұзады. Қазіргі кезде ауылшаруашылығындағы алға қойған негізгі мәселелердің
бірі, зиянкестерді жою үшін - химиялық әдістен, биологиялық әдіске көшу.
Пестицицидтер өндіретін өнеркәсіптерден шыққан қалдық сулар - су
экожүйесін ластаушы көздердің бірі. Инсектицидтер суда суспензия түрінде
кездесіп, мұнайөнімдерімен ластанған суда еритіні анықталған. Синтезделген
инсектицидтер мынадай топтарға бөлінеді: хлороорганикалық,
фосфороорганикалық және карбонаттар. Хлороорганикалық инсектицидтерді,
ароматикалық және гетероциклді сұйық көмірсуларды хлорлау жолымен алады.
Бұл заттар бірнеше жыл бойы тұнба ретінде сақталады және биодеградация
үрдісіне төзімді болады [30,31].
Суды залалсыздандыру дегеніміз, ондағы микроорганизмдерді жою.
Бактериялардың 98%-ға жуығы суды тазалау үрдісінде жойылады. Бірақ, қалған
бактериялар арасында, сондай-ақ вирустар арасында патогенді, ауру тудырғыш
микробтар болуы мүмкін, оларды жою үшін суды арнайы өңдеу қажет. Ол үшін
суды күшті тотықтырғыштармен өңдейді және суға ультракүлгін сәулесімен әсер
етеді. [44-48
Бактерицидті қондырғылардағы суларды залалсыздандыруда қолданылатын
ультракүлгін сәулелердің толқын ұзындығы 220-280 нм әсерін максимум
бактерицидтік әсер толқынның ұзындығы 260 нм-ге сәйкес келеді [68].
Суды дезодорациялау үшін қолданылатын сорбенттер мен
тотықтырғыштар судың жалпы сапасын жақсартып, оның құрамындағы токсинді
заттар мен дәмдерді жойады[69-74].
Қазіргі кезде, сорбенттер мен тотықтырғыштарды бірге қолдану -
яғни тотықтыру - сорбциялық әдіс жақсы нәтиже беруде. Тотықтырғыштардың
ішінде хлор мен құрамында хлоры бар реагенттер және озон, калий
перманганаты кеңінен қолданылады .
Ең арзан және кең тараған тотықтырғыш бұл - хлор, бірақ онда керек емес
қосылыстардың (хлорфенолдар), иістің, дәмнің пайда болатынын ескеру қажет.
Озон мен КМnО4 - күшті тотықтырғыш, олар суға қосымша иіс, дәм бермейді,
бірақ КМnO4 тапшы, әрі қымбат, бағалы реагент. Сондықтан судағы еріген
органикалық заттар мен токсиндерді жою үшін сорбенттер пайдаланылады.
Себебі олар заттарды бұзбайды, онда иіс, дәм және басқада қажет емес
деструкция өнімдері болмайды.
Жамбыл облысының халқына тығыз орналасқан өндіріс орындары,
урбанизациялық үрдіс пен антропогендік әсердің нәтижесінде техногендік
аймақтың қалыптасуына себеп болып, шаруашылық және өнеркәсіптік қалдық
заттармен ластанған Талас, Аса, Шу өзендері аса маңызды экологиялық
мәселелер тудыруда. Сонымен қатар елді мекендердің көлемінің артуы,
құрылыс жұмыстарының қарқындауы және автокөлік санының шектен тыс көбеюі
ауадағы, судағы және топырақтағы зиянды қоспалардың үлесінің артуын
үдетуде. Осы тұрғыда, Жамбыл облысының су көздерінің экологиялық жағдайын
бағалау, басты ластаушы көздерді анықтап, ластанған суларды тазалау үшін
биологиялық тәсілдерді, соның ішінде гидромакрофиттік өсімдіктер
қауымдастығының түрлік құрамы мен олардың су ортасындағы экологиялық
маңызын зерттеу өзекті мәселелер болып табылады.
Судағы макрофиттік өсімдіктер, су ортасын мекендейтін тіршілік
иелерінің ішіндегі, экологиялық және техногендік факторлардың әсерін ең
айқын анықтайтын биотест-нысан болып саналады. Табиғи экологиялық
факторлардың әсерінен әртүрлі климаттық белдеулердегі су көздерінде әртүрлі
үйлесімдегі өсімдіктер қауымдастығы қалыптасады. Олар өзара түрлік
қатынасы мен морфометрикалық көрсеткіштері арқылы ерекшеленеді. Белгілі
экологиялық жағдайда, сол ортаның жағдайына бейімделген түрлерден
доминантты топтар түзіледі. Олар морфометрикалық және биомассалық
көрсеткіштері бойынша басымдылық көрсетеді [86,87].
Су айдынында өсіп тұрған өсімдік жамылғысы, су ортасын оттегімен
байытады, суда еріген минералды және органикалық қосылыстарды сіңіреді,
басқа тіршілік иелеріне қолайлы тіршілік орта түзу арқылы, экожүйеде
маңызды қызмет атқарады.
Сондықтан су ортасындағы зиянды факторлардың әсері ұзақ және
бірқалыпты болған жағдайда, ол ортаға төзімді әрі бейімді түрлерден тұратын
өсімдік қауымдастығы орнығады [88,89]. Осыған орай ластанған ортадағы
зиянды заттарды сіңіру және оларды ыдырату процесіне қатысатын
микроағзаларға қолайлы жағдай туғызу арқылы, оларға пайда келтіретін
өсімдік түрлерін қолдан өсіру қажет [90-92].
Гидромакрофиттер судағы биогенді элементтерді, минералды және
органикалық заттарды, ауыр металл иондарын бойына сіңіру арқылы
минерализатор және детоксикант қызметін, сонымен қатар пестицидтер мен
мұнай өнімдерін сүзу арқылы биосүзгіш қызметін атқарады [116-119].
Су өсімдіктерінің сүзгіштік қызметін тиімді пайдалану - су
көздеріне түсетін техногенді ластағыш заттарды азайтудың бірден-бір тиімді
жолы. Соңғы кездерде көптеген елдерде су көздерін тазартуда кәдімгі қамыс
(Ph. australis Train), қара өлеңшөп (Scircus Lacustris L.)
малшаруашылығынан шыққан суларды тазалауда және биоинженерлік құрылысында
қолданады. [120,121].
Өсімдіктер судағы ластағыш заттарды вегетативті мүшелері арқылы
сіңіреді. Гидрофиттердің химиялық элеметтердің әртүрлі концентрациясын,
сіңіру қабілеті әртүрлі жыл мезгілдеріне, өсімдіктердің даму фазаларына,
вегетациялық кезеңінің жалғасуына байланысты әртүрлі болады. Су бетінде
жүзіп жүретін балықот (Lemna spp.) түрлері, көптамырлар (Spirodela
Schleid.) және сукөріктері (Hudrocharis L.), өсімдіктері өзіне қажетті
минералды заттарды тек судан сіңіреді. Олардың сіңіру қабілеті элементтің
концентрациялық мөлшері мен су ортасының рН көрсеткішіне байланысты. Барлық
вегетациялық кезеңінде су өсімдіктерінің химиялық элементтерді өзіне көп
сіңіру қасиеті, су көзінің антропогенді және химиялық ластануын анықтайтын
нағыз тест-нысана бола алатынын көрсетеді.
Тамыр жүйесі жақсы дамыған өсімдіктер, қажетті заттарды тамыр
жүйесі арқылы өзіне суға қарағанда су шөгіндісінен көп сіңіреді. Ал, су
шөгіндісіне бекінбейтін, байланысы жоқ өсімдіктер өздеріне қажетті
химиялық элементтерді жапырақ ұлпалары арқылы сіңіреді [122-127].
Ресей және шет ел ғалымдарының зерттеулерінде су құрамындағы ауыр
металл иондарының жоғары дәрежесін кіші балықоты (Lemna minor L.) арқылы
тестілеуге болатыны анықталған. Кіші балықотты (L. minor L.) өсіру кезінде,
токсиканттардың әсерінен өсімдіктердің жапырақшаларындағы жасушалардың
құрылысының бұзылуы мен жапырақтардың бірте-бірте жойылуы тесттік белгі
болып табылған. Су ортасын ластаушы заттардың кешенді әсерінен өсімдіктің
тамырлары қысқарған және жапырақтарының түсі мен сандық мөлшері өзгерген
[130-134].
Сонымен қатар, техногендік факторлардың әсеріне сезімтал немесе
төзімді су өсімдіктері, арнайы биологиялық тоғандарда су ортасын ластаушы
заттардан тиімді және арзан нарықта тазартатын бірден-бір құрал болып
табылады.
Барлық ауыр металдар Cd, Pb, As, Zn өсімдік ағзасында
микроэлементтер ретінде маңызды физиологиялық қызмет атқарады. Ал, олардың
шектен тыс ШМК-дан артық мөлшері кері әсерін тигізеді. Яғни физиологиялық
үрдіске қажетті органикалық қосылыстардың қызметін бәсеңдетеді, ағзаның
өсуі мен дамуын тежейді, метоболизм үрдісінің жүруін төмендетеді. Жеміс-
жидектер мен басқа да азық арқылы адам ағзасына түскен ауыр металдардың
кері әсері жасырынды түрде жүреді. Олар, трофикалық тізбектер арқылы, адам
және жануарлар ағзасына топырақтан көп түсетіні анықталған [139,140].
Элементтердің геохимиялық айналымында өсімдіктердің қызметі ерекше.
Zn (мырыш), Mo (молибден), Cu (мыс) және Co (кобальт) сияқты ауыр
металдар өсімдіктердің ағзасына микроэлементтер ретінде жиналуы, ағзаның
улануына бірден бір себеп болады. Бірнеше авторлардың [141-143]
тұжырымдамасы бойынша, ауыр металдардың көбеюі ауыл шаруашылығындағы мәдени
өсімдіктердің өнімділігін төмендетеді. Олар өсімдіктің мүшелеріне
келесідей тәртіппен таралады: тамыры сабағы жапырағы жемісі.
Өсімдіктің жер үсті мүшелерінде жинақталған ауыр металдар, өсімдік
қалдықтары арқылы қоршаған ортаның ластануына себеп болады [144-146].
Ауыр металдарды токсиканттық қасиеті бойынша мынадай қатармен орналастыруға
болады: Cd Ni Cu Zn Cr Pb.
Өсімдіктерді ауыр металдардың концентрациясына сезімталдығы бойынша
келесідей топтастырады:
1) фитотест - нысандар - ауыр металл иондарының шамадан тыс
концентрациясына, тез реакциялық жауап беретін өсімдіктер;
2) концентратор-өсімдіктер - ауыр металдарды бойына көп сіңіретін,
бірақ ешқандай өзгеріс танытпайтын өсімдік түрлері [147,148].
Су өсімдіктерінің су ортасының химиялық және физикалық
қасиеттеріне әсер етуі, биоремедиациялық қасиеттеріне байланысты. Олар су
айдындарының табиғи жағдайда өздігінен тазару үрдісінде биологиялық сүзгі
қызметін атқарады. Макрофиттік өсімдіктер судан ластаушы заттарды –
биогендік элементтерді, ауыр металдарды, фенолдарды, сульфаттарды, мұнай
өнімдерін, синтетикалық беттік-белсенді заттарды сіңіреді. Бұл оттегінің
биологиялық (ОБС) және химиялық (ОХС) жолдармен сіңірілу көрсеткіштерімен
бақыланады [166-168].
Осы зерттеулердің нәтижесінде суды биологиялық әдістермен тазарту,
дәстүрлі жүйелерге жұмсалатын қаражатқа қарағанда бағасы 10 есе кем
екендігі дәлелденген.
Ирландияның Вильямстоун қаласында шаруашылық-тұрмыстық суларды
тазартуда кәдімгі қамыс (Ph. australis Train), май қоға (Thypha latifolia
L.) өсімдіктері пайдаланылып, су ортасының тазару дәрежесі 72% құраған.
Тазалау үрдісіндесінде су келесі көрсеткіштерге дейін тазаланған ; ОБС2
үшін 48%, жүзгін заттар үшін 83%, жалпы азот үшін 51%, жалпы фосфор үшін
13%, патогендік организмдерді жою 99,8% [169-171].
Ресейде, су гиацинтін (E. crassipes Solms.) пайдалану арқылы ағын
суларды тазарту технологиясы түзілген. Шошқа өсіру кешенінінің маңында
арнайы орнатылған биотоғандарда жүргізілген тәжірибеде аммоний азотының
концентрациясы 30-50 мгл-ден 4-5 мгл дейін, ОБС5 – 150 мгл-ден 20-30
мгл дейін, ОХС – 300-ден 25-30 мгл дейін төмендеп, су құрамындағы еріген
оттегінің концентрациясы 0,5-тен 2-5-ке дейін өскен [175,176].
Осындай биотоғандар Норвегия, Украина елдерінде де ауылшаруашылық ағын
суларды тазартуда пайдаланылып жүр. Су сапасына салыстырмалы түрде
жүргізілген сараптамаларда жүзгін заттардың - 45-75%, фосфордың – 21-44%,
азоттың – 15% төмендейтіні анықталған. Аталған биотоғандарда су
өсімдіктерінің ішінде кәдімгі қамыс (Ph. australis Train.), қара өлеңшөп
(S. Lacustris L.), аил қоға (Thypha angustifolia L.) және май
қоға (T. latifolia L.), бұйра шылаң (Potamogeton crispus L.), жіңішке
шылаң (Potamogeton filiformis Pers.), көп тамырлы спироделла, канада
элодеясы (E. сanadensis Michx.),.), кәдімгі жебе жапырақ (Sagittaria
sagittifolia L.), т.б түрлер жиі пайдаланылған [177-180].
Бұл өсімдіктер су ортасындағы лас, токсинді заттарды бойына сіңіру
барысы бойынша ерекшеленеді. Мысалы, май қоға (T. latifolia L.) ауыр
металл иондарын тамыр және тамырсабақтарында жинақтайтыны анықталған;
Кәдімгі қамыс (Ph. australis Train.) су ортасындағы мұнай өнімдерін, яғни
фенолдарды, нафтолдарды, анилиндерді және басқа да органикалық заттарды
сіңіруге қабілетті [177-180].
Кәдімгі қамыс (Ph. australis Train.) пен қара өлеңшөп (S. lacustris
L.) өсімдіктерінің мұндай биоремедиациялық қасиеттері Украиналық
зерттеушілердің ізденістерінде де дәлелденген. Ондағы ластанған судың ОБС5
төмендету тиімділігі кәдімгі қамыста (Ph. australis Train.) жоғарырақ, ал
қара өлеңшөп (S. lacustris L.) пен май қоға (T. latifolia L.) төменірек
болды. Биогенді элементтердің өсімдіктермен тазалануы олардың
концентрацияларына, өсімдіктердің биомассалық мөлшеріне және судың басты
физико-химиялық параметрлеріне тәуелді болады [181,182].
Биологиялық әдістер ластаушы заттардың төмен концентрациясында қоршаған
ортада жүріп жатқан негатив өзгерулерді диагностикалауға көмектеседі.
Өсімдік және жануарлар организміне техногендік ластаушылардың әсерін
биоиндикациялық әдістермен зерттеу оңай әрі қолайлы. Биоиндикация тірі
организмдердің қоршаған ортамен, абиотикалық және биотикалық факторлардың
тығыз қарым қатынасына негізделген. Қоршаған ортаның өзгеруі, мысалы судың
рН немесе тұздылығының өзгеруі кейбір организм түрлерінің жойылуына алып
келеді. [6, 8, 10].
Биоиндикаторлар – қоршаған ортаның антропогендік өзгерістерін
көрсететін организмдер. Биоиндикация – қоршаған ортаның жағдайын
биоиндикатор – организмдер арқылы анықтайтын әдіс. Биоиндикация – табиғи
обьекттердің типтері (топырақ, су, ауа) мен сол обьекттердің әртүрлі
қасиеттері (механикалық, химиялық құрам және т.б) және қоршаған ортада
жүретін арнайы процесстер (эрозия, дефляция, батпақтану), соның ішінде адам
әрекетімен жүретін антропогендік процестер болуы мүмкін [12, 21].
Жануарлар арасында қоршаған ортаның әртүрлі анторпогендік
трансформацияларына жағымды және жағымсыз әсер ететін организмдер топтарын
бөліп алуға болады. Олар: шаянтәрізділер, хирономидалар, моллюскалар,
біркүндіктер, көктем безгегі және т.б.
Табиғатта әртүрлі биологиялық индикаторлар кездеседі. Кейбір ластаушы
заттардың бар немесе жоқ екендігін өсімдіктер мен жануарлардың сыртқы
белгілеріне қарап айқындауға болады. Суда өсетін кейбір өсімдіктердің
биіктігіне қарап судағы тұздың концентрациясын анықтауға болады. Мысалы,
қамыстың биіктігі қалыпты жағдайда 4 метр болуы тиіс, ал егер суда тұз
концентрациясы жоғары болса, бұл өсімдіктің биіктігі 0,5 метрден аспайды.
Атмосфера ластануын көрсететін индикаторлар мүктер мен қыналар болып
табылады.
Биосфера параметрлерінің талаптарын негіздеу үшін әртүрлі факторлардың
бағалауын және қоршаған ортаның элементтерінің жағымсыз әсерлерге дейін
және ол әсерден кейін жағдайын білу қажет. Мұнда арнайы әдістер және
биоэкологиялық тексеруді (мониторинг) өткізу формалары үлкен маңызға ие.
Биомониторинг – биотада жүріп жатқан әртүрлі өзгерістердің болжамы және
бағалануы және оның басты міндеті биотаның ластану дәрежесін бақылау болып
табылады. Биомониторинг ортаның сапалық бағасын беруге мүмкіндік береді
және экосистеманы зерттеуге көмектеседі [13,35].
Талас өзені көршілес Қырғыз Республикасы жерінен басталып, орта және
төменгі ағысында Жамбыл облысы жеріне кіреді. Жамбыл облысының суармалы
егістік жерлері суғаруға қажетті су қорының 80% Қырғыз Республикасындағы
қалыптасқан ағыстардан алады. Талас, Аса, Шу өзендерін экологиялық зиянды
заттарды тасмалдайтын каналдар ретінде қарастыруға болады. Мысалы, Талас
өзені суларымен біздің облысқа Қырғыз Республикасынан жылына, органикалық
заттардың 1,6 ШМК – дан, мұнай өнімдерінен 1,4 ШМК - дан артық зиянды
заттар ағып келеді. Үлкен бір экологиялық мәселе осы өзен суларын Қазақстан
мен Қырғыз Республикасы арасындағы бөлу мәселесі, ол осы күнге дейін өз
шешімін таппай отыр. Талас өзенінің сапасы Қырғызстанмен шекарадан бастап
төмендейді. Мұнда ешқандай да тазарту жұмыстары жүргізілмейді. Талас
өзенінің суын көбірек пайдалану үшін мемлекеттік деңгейде өзеннің
Қырғызстан Республикасынан ластанбауын шешу керек. [24, 26, 33].
І тарау Жамбыл облысы су көздерінің экологиялық мониторингі.
1.1. Жамбыл облысында су ресурстарын пайдалану көрсеткіштері
Шу – Талас су бассейніне қарасты су көздерінің жалпы ауданы
186,79 мың км2, бұл Респулика көлемінің 6,8%, осының 145,3 мың км2 Жамбыл
облысында, 41,49 мың км 2 Оңтүстік Қазақстан облысының Созақ ауданында
орналасқан.
Шу – Талас бассейнінде Жамбыл облысының үш ірі өзендері Шу, Талас, Аса
және майда көлдер саны 242, соның ішінде Шу өзені саласында 158, Талас
өзені саласында 20, Аса өзені саласында 64 майда көлдер бар.
Шу өзенінде жобалық су сиымдылығы 620млн.м3 болатын Тасөткөл су
қоймасы, Аса өзенінің Теріс және Шабақты көлінің саласында су сиымдылығы
158млн.м3- Теріс Ащыбұлақ және су сиымдылығы 30 млн.м3 -Ынталы су
қоймалары орналасқан. Сонымен қатар су сиымдылығы 1 ден 10млн.м3 дейін 38
майда су қоймалары бар. Оның жалпы су сиымдылығы -130,6 млн.м3 және жалпы
су сиымдылығы -72,2млн.м3 болатын 107- су тоғандары бар. Бұл су қоймалары
мен тоғандары Шу, Талас, Аса өзендерінің салаларындағы майда көлдермен,
таудағы еріген қар, мұз суларымен толады.
Жамбыл облысының жер үсті сулары негізінен Шу, Талас, Аса су
бассейндеріне жинақталып, олар Қырғыз Республикасының территориясынан
басталады. Жамбыл облысына Қырғыз Республикасынан келетін орташа жылдық су
мөлшері 3139 млн.м3 және облыс аумағындағы қосылатын су көлемі 967 млн.м3
, сонда барлығы 4106 млн.м3 су келеді. Осы су мөлшерлерінің өзен
бассейндері бойынша бөлінуі мынадай:
- Шу бассейні бойынша - 2790 млн.м3 , Қырғыз Республикасынан келетін судың
көлемі 2490 млн.м3, облыс көлемінен 381 млн.м3 су қосылады.
- Талас бассейні бойынша – 808 млн.м3, оның 716 млн.м3 Қырғыз
республикасынан келеді. Облыс көлемінен 92 млн.м3 су қосылады.
- Аса бассейні бойынша - 508 млн.м3, оның 14 млн.м3 су Қырғыз
Республикасынан келеді, облыс көлемінен 494 млн.м3 қосылады.
Жамбыл облысы аумағына келетін барлық сулардың 76,5% Қырғыз
Республикасы аймағынан келеді.
2010. жылы облыстағы су ресурстарының бөлінуі төмендегідей:
-Шу өзенінің табиғи жер үсті ағындарының көлемі - 2971,5 млн.м3 , майда
өзендердің суы - 70,3 млн.м3, сонда 2010 жылы барлығы - 3042,4 млн.м3 су Шу
өзені бойынша ағуда.
- Аса өзенінің табиғи жер үсті сулары – 224,8 млн.м3 . Оның Қырғыстаннан
Күркүресу өзенінен келетіні - 187,5 млн.м3 су. Жергілікті майда көлдерден
келетін су көлемі 57,5 млн.м3. Сонда 2010 жылы Аса өзенінен ағатын судың
көлемі 469,8 млн.м3.
- Талас өзені бойынша ағынды сулардың 1206,1 млн.м3 Қырғыз
Республикасынан, ал облыс көлемінен қосылатын судың мөлшері 92,0 млн.м3,
сонда барлығы 2010 жылы 1298,1 млн.м3 су ағуда.
Шу өзені Ыстық көлінің батысында орналасқан Қырғыз Алатауынан басталып,
Бишкек қаласының солтүстігінде орналасқан Үлкен Шу каналына Қазақстан
шекарасын жағалай құйяды. Шу өзені сонымен қатар Қазақстан мен Қырғыстан
елдерінің шекарасын қалыптастырады және жалпы шекараның ұзындығының, яғни
336 километрінің 221 километрі Қырғыстан мемлекетінде орналасқан.
Шу өзені Қырғыстан Республикасынан бастау алатын Кочкор және Жуан-Арық
өзендерінің бірігуінен пайда болады. Осы өзеннің жалпы ұзындығы 1186 км
және оның 850 километрі Қазақстан аумағында орналасқан. Сонымен қатар Шу
өзенінің су жинау көлемі 38400 км2, ал оның 16400 км2 Қазақстан
Республикасына тиесілі. Тасоткөл су қоймасы (620 млн3) Шу өзенінде
орналасқан және осы су қоймасына 140-тен аса шағын өзендер құяды. Ал Шу
өзенінің жоғарғы ағысы Орто-Тоқай (420 млн3) су қоймасымен реттеледі. Шу
өзенінің Қазақстанға құйятын орташа жылдық су мөлшері 2409 млн3. Ал ағылып
келген судың 381 млн3 мөлшері Шу өзеніне құйылады.
Аса өзені Теріс және Күркереу-су өзендерінің бірлесуінен қалыптасады. Аса
өзенінің ұзындығы 552 км. Аса өзені бассейнінің жалпы ауданы 9900км2
құрайды. Аса өзеніне 64-тен аса өзен салалары құйылады. Теріс өзенінде
орналасқан Теріс-Ащыбұлақ су қоймасы (158 млн. м3) Аса өзеніне құйылатын
негізгі салалардың бірі, ал Шабакты көлінің саласында орналасқан Ынталы су
қоймасы (30 млн. м3) ол да Аса өзеніне жатады.
Жамбыл облысы бойынша 12 трансшекаралық өзендер ағып өтеді. Ірі – Шу,
Талас және Асса өзендердің бастауы толығымен Қырғыз Республикасының
аумағынан басталып, құмдарда аяқталады.
Шу-Талас өзен бассейніндегі жыл сайынғы ең көп су көлемі қар мен мұздың
еруі нәтижесінде маусым мен шілде айларына келеді. Шу-Талас өзені
бассейнінің аумағында 3 үлкен және 29 кіші су қоймалары бар, олардың жалпы
көлемі 824,4 млн.м3. Бұл 29 кіші су қоймаларының сиымдылығы 1 млн м3-тен
10 млн. м3-ге дейін, олардың жалпы су сиымдылығы 116,4 млн.м3 және 164
тоғандардың жалпы су сиымдылығы 72,2 млн.м3. Ал Жамбыл облысындағы үш су
қоймасының (Тасөткел, Теріс Ашыбұлақ, Ынталы) жалпы су сиымдылығы 808
млн.м3.
(Кесте – 6 )
Кесте -6. Шу –Талас өзені бассейніндегі су қоймалары
Су қоймалары Өзендер Жұмыс деңгейіндегі көлем
(млн. м3)
Тасөткөл Шу 620
Теріс-Ащыбұлақ Теріс 158
Ынталы Шабакты (Аса) 30
Барлығы 808
Фурманов, Камкалы және Уланбел шалшықты көлдері Шу өзені тасыған кезде
толып пайда болады..
Билікөл көлі – Жуалы ауданында Аса өзенінің саласында орналасқан. Су
массасының көлемі 180 млн.м3, су айдынының беткі ауданы 86 км2, жағалауының
ұзындығы-53 км., жалпы су жинайтын ауданы 5,170км2.
Аккөл көлі –Талас ауданына қарасты Ақкөл аулының оңтүстік-батыс жағында 1
км. қашықтықта Аса өзенінің саласында орналасқан. Көлдің көлемі 264
млн.м3,су айдынының ауданы 56 км2, жағалауының ұзындығы 40км. жалпы су
жинайтын ауданы- 5,170км2. Осы екі көлдің жалпы су сиымдылығы 444
млн.м3(кесте-7).
Кесте – 7. Шу-Талас өзені бассейніндегі көлдер
Көлдер Өзен Көлем (млн. м3)
Билікөл Аса 180
Аккөл Аса Акколь 264
Барлығы 444
Шу, Талас, Аса өзендеріндегі судың әр жылдардағы ағу көлемі 8-кестеде ал
Шу-Талас бассейніндегі өндірістің әр түрлі салаларында пайдаланылған судың
көлемі 9-кестеде, ал суармалы жерлерге берілген су шығынының мөлшері 10-шы
кестеде келтірілді.
Кесте – 8. Аса, Талас, Шу өзендеріндегі судың экономикалық бағыттары
бойынша шығыны. млн.м³
№ Өзендер 2005 2006 2007 2008 2009 2010
пп
1 Аса 281,8 214,91 220,6 383,394 236,1 469,82
2 Талас 360,1 341,46 448,23 360,985 349,3 1332,1
3 Шу 1697,20 1704,33 2007,77 1524,079 1661,6 3076,4
Облыс 2339,1 22260,70 2776,6 2268,458 2246,9 4878,32
Кесте-9. Шу – Талас су бассейні бойынша әр түрлі салаларда пайдаланылған
судың көлемі. Млн.м3
№ Өндіріс 2005 2006 2007 2008 2009 2010
саласының атауы
1 Ауыл-шаруашылық2266,30 2188,32 2564,12 2039,422 2182,4 2114,494
2 Коммуналды 43,00 40,22 42,09 43,391 38,577 24,924
шаруашылық
3 Өнеркәсіпке 29,20 31,35 18,26 18,983 23,076 103,151
4 Балық 0,650 0,662 0,662 0,662 0,662 0,662
шаруашылығы
Облыс б-ша 2339,15 2260,55 2788,13 2268,458 2244,415 2242,569
Кесте-10. Шу-Талас су бассейні бойынша тұрақты суармалы жерге жұмсалған су
шығыны.млн.м³
№ Бассейн аты 2006 г 2007 г 2008 г 2009 г 2010 г
пп
1 басс..Аса 197,98 149,55 210,982 178,443 199,262
2 басс. Талас 250,24 310,77 307,992 335,909 331,175
3 басс..Шу 597,95 618,7 581,951 563,13 652,763
Барлығы 1046,17 1079,02 1100,925 1087,423 1183,2
Жамбыл облысында ауыз су және тұрмыстық-шаруашылық сумен қамтамасыз
етілуіне байланысты 111 су пайдаланушылары тіркелген. Осы су
пайдаланушылардың 82 пайызын ауылшаруашылығы, 11 пайызын өндіріс саласы, 7
пайызын тұрмыстық-коммуналдық шаруашылықтар құрайды. Ауыл шаруашылық
сулардың есебі арнайы су өлшегіш құралдармен өлшенеді.
2010 жылғы ауылшаруашылығына жұмсалған су көлемін қарастыратын болсақ
Аса өзені бойынша барлық пайдаланылған су көлемінің 7,5-пайызы, Талас өзені
суының 17,5 пайызы, Шу өзені суының 74-пайызы жұмсалған. Ал олардың егін
салуға кеткен су шығыны Аса өзені бойынша-15,4%, Талас өзені суының 35,6%,
Шу өзені суының -74% (кесте-11). Осы бассейіндегі тұрақты түрде суарылатын
суармалы жер көлемі 12-ші кестеде берілген.
Кесте-11. Ауылшаруашылық саласына 2010 жылы жұмсалған су көлемі. млн.м3
Экономика саласы Барлық Оның ішінде өзендер мен
пайдаланылған субассейіндер бойынша
көлемі млн.м3
Аса Талас Шу
Ауыл шаруашылығы 2642,02 199,46-7,5%461,43-17,51981,12-74
% %
Егін суға 1294,36 199,62-15,4460,73-35,6634,36-49%
% %
Ауыл-шаруашылығы 0,6 0,1 0,2 0,3
Суландыруға 0,6 0,1 0,5
Шабындыққа 1346,46 1346,46
Балық шаруашылығына 0,662 0,662
Барлығы 2642,7 199,5 462,1 1981,1
Кесте-12. Талас-Шу су аймағындағы тұрақты суармалы жерлер (мың. га)
№ Өзеннің аты 2006ж2007 ж 2008 ж 2009 ж 2010 ж
1 Аса 29,03 35,55 18,36 25,078 23,446
2 Талас 44,07 34,25 35,81 40,401 47,075
3 Шу 74,94 90,21 75,723 88,673 92,707
Барлығы 148,04 160,01 129,893 153,153 163,228
Жамбыл облысының әр ауданы бойынша қәзіргі таңда ауылшаруашылық
саласындағы дақылдарды суаруға пайдаланған су мөлшері 13-кестеде берілген.
Кесте-13 Жамбыл облысының аудандары бойынша ауылшаруашылығына жұмсалған су
көлемі.млн.м³
№ Аудандар 2006 ж 2007 ж 2008 ж 2009 ж 2010 ж
пп
1 Байзақ 157,1 198,46 219,617 221,941 259,763
2 Жамбыл 197,14 179,73 212,223 211,969 317,750
3 Жуалы 24,8 20,87 30,862 21,145 23,594
4 Кордай 272,2 280,25 204,613 231,610 252,986
5 Мерке 26,3 25,43 31,853 16,444 26,552
6 Мойынкум 570,33 736,53 673,221 729,027 531,900
7 Т.Рыскулов 12,57 12,22 18,748 18,178 19,718
8 Сарысу 606,5 808,21 323,890 429,340 459,205
9 Талас 42,18 37,37 25,379 30,228 27,470
10 Шу 279,01 265,05 298,941 272,434 321,775
11 Тараз қ. 028 0,075 0,119 80,5
Обылыс бойынша 2188,41 2564,12 2039,422 2182,435 2321,213
Аса өзенінің саласында тұрақты түрде суарылатын 93,99 мың га., Талас
өзенінің саласында 49,56 мың га., ал Шу өзенінің саласында 88,9 мың га.,
яғни облыста барлығы 232,45 мың га. суармалы жайлымдар бар.(сурет-4)
Сурет-4. Талас,Аса, Шу су аймағындағы суармалы жайылымдар (мың. га)
Су қоймалары – экологиялық жағдайы, жіберілген су көлемдері.
2010 жылдың басында ірі су қоймалары – Тасаткөл, Терс-Ащыбұлақ,
Ынталы және мемлекет аралық Киров су қоймаларының жұмыс істеу режимдерінің
графигі жасалынып, бекітілді. Таразводхоз мекемесімен бірлесе отырып
Тасаткөл су қоймасының 2010-2012 жылдардағы күздік-қыстық кезеңіндегі жұмыс
істеу режимі бойынша 2010 жылдың 25 қыркүйегінен бастап Шу өзенінің төменгі
салаларына және Оңтүстік Қазақстанның Созақ аудандарына экологиялық
мақсатта белгілі бір көлемде сулар жіберілуде.
Тасөткөл су қоймасы Жамбыл облысының Шу ауданындағы Шу өзенінің
төменгі саласында орналасқан. Аталған су қоймасының жобалық су сақтау
көлемі - 620 млн.м3. Су қоймасы мемлекттің балансында, РММ Таразводхоз
мекемесінің қарауында. 2010 жылдың 1-ші қаңтарында су қоймасындағы су
көлемі 202,8 млн.м3 құрады, ал 2010 жылдың 31 желтоқсанында – 213,1 млн.м3
құрады. Аталған кезеңде су қоймасына келген судың көлемі – 2711,85 млн.м3,
ал жіберілген судың көлемі – 2545,35 млн.м3, соның ішінде суару жұмыстарына
– 353,65 млн.м3 құрады.
2008 және 2009 жылдар аралығында су қоймасына 031 – прграммасы бойынша
республикандық бюджеттен бөлінген 666,0 млн. теңгеге күрделі жөндеу
жұмыстары жүргізілді.
Терс-Ащыбұлақ су қоймасы, жобалық су сақтау көлемі 158 млн.м3 болатын,
Жамбыл облысы Жуалы ауданы Теріс өзенінде орналасқан, мемлекеттің
меншігіндегі, РММ Таразводхоз мекемесінің балансындағы су қоймасы. 2010
жылдың 1 қаңтарында су қоймасындағы су көлемі 43,58 млн. м3 құрады, ал 2010
жылдың 31 желтоқсанында – 60,01 млн.м3 құрады. Аталған кезеңде су қоймасына
келген судың көлемі – 224,82 млн.м3, ал соның ішінде суару жұмыстарына –
138,29 млн.м3 құрады.
Су қоймасының техникалық жағдайы қанағаттанарлық, 2006-2007 жылдары
реконструкциялық жұмыстары жүргізілді және су қоймасының платиналарының
сейсмотұрақтылығын жақсарту жұмыстары жүргізілді.
Ынталы су қоймасы, жобалық су сақтау көлемі 30 млн.м3 болатын, Жамбыл
облысы Cарысу ауданы Шабакты өзенінде орналасқан, мемлекеттің меншігіндегі,
РММ Таразводхоз мекемесінің балансындағы су қоймасы. 2010 жылдың 1
қаңтарында су қоймасындағы су көлемі 3,7 млн. м3 құрады, ал 2010 жылдың 31
желтоқсанында – 3,7 млн.м3 құрады. Аталған кезеңде су қоймасына келген
судың көлемі – 19,5 млн.м3, ал соның ішінде буланып кеткен және сүзгілеу
кезінде жоғалған судың көлемі – 16,001 млн.м3 құрады.
2009 жылы су қоймасына 054 –бағдарламасы бойынша республикандық
бюджеттен бөлінген 56,15 млн. теңгеге күрделі жөндеу жұмыстары жүргізілді.
Шу өзенімен 2009 жылдың 21 қазанынан 2010 жылдың 11 мамыр айлары
аралығында Тасаткөл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Әдебиеттерге
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
І тарау Жамбыл облысы су көздерінің экологиялық мониторингі.
1. Жамбыл облысында су ресурстарын пайдалану
көрсеткіштері ... ... ... ... ... ..
2. Жамбыл облысындағы су ресурстарының гидробиологиялық, биоэкологиялық
және биохимиялық көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ тарау Зерттеу нысандары мен әдістемелері
1. Зерттеу нысандары
2. Зерттеу әдістемелері
3. Су ресуртарының ластануын анықтаудың биоиндикациялық әдістері
ІІІ тарау Жамбыл облысындағы су көздерінің экологиялық жағдайын зерттеу
нәтижелері
3.1 Талас өзнінің ластану интенсивтілігін фотоколориметр КФК-3 құрылғысы
арқылы анықтау нәтижелері
3.2 Талас өзені суының ластануын биоиндикациялық әдістермен зерттеу
нәтижелері
3. Талас өзені суының ластануының мониторингтік
нәтижелері ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..
Кіріспе
Жамбыл облысының тұрғындарына тығыз орналасқан өндіріс орындары,
урбанизациялық үрдіс пен антропогендік әсердің нәтижесінде техногендік
аймақтың қалыптасуына себеп болып, шаруашылық және өнеркәсіптік қалдық
заттармен ластанған Талас, Аса, Шу өзендері аса маңызды экологиялық
мәселелер тудыруда. Сонымен қатар елді мекендердің көлемінің артуы,
құрылыс жұмыстарының қарқындауы және автокөлік санының шектен тыс көбеюі
ауадағы, судағы және топырақтағы зиянды қоспалардың үлесін арттыруда. Осы
тұрғыда, Жамбыл облысының су көздерінің экологиялық жағдайын бағалау, су
ресурстарын тиімді пайдалану және су обьектілерінің экологиялық
тұрақтылығын қамтамасыз ететін су қорын қорғау, басты ластаушы өндірістік
кәсіпорындарды анықтап, су сапасына сараптама жүргізу, су ортасын
биоиндикациялау мен биоремедиациалау, ластанған суларды тазалау үшін
биологиялық тәсілдерді қолдану соның ішінде гидромакрофиттік өсімдіктер
қауымдастығының түрлік құрамы мен олардың су ортасындағы экологиялық
маңызын зерттеу қәзіргі таңда өзекті мәселелер болып табылады. [1-4,7-
10,12-14].
Жер шарындағы суға деген қажеттілік күн санап өсіп келеді.
Бір тәулікте пайдаланылатын су көлемі, қазіргі кезде 3300 - 3500 км3
құрайды. Бұл қажеттіліктің 70% ауыл шаруашылығы пайдаланады, қалған 30%
халықтың ауыз суына және тұрмыстық қажеттілігіне, химия, қағаз өндіру, қара
және түрлі-түсті металл өндірістерінде, энергетика өндіруде пайдаланады.
Осындай өндіріс орындарынан шыққан техногенді ластанған сулар, өзендер
мен көлдерге тоқтам су ретінде келіп құйылады. Сырттан түсетін ластаушы
заттардың жоғарылауынан ғана емес, сонымен қатар су көздерінің өздігінен
табиғи түрде тазару қабілетінің кемуінен оларға нұқсан келуде.[6,15]
Ауаның ластануы, су қорларының сапасына әсер ететіндігі
әрдайым ескеріле бермейді. Топырақтың әртүрлі токсинді ингредиенттермен
ластануы жерасты суларының екіншілей ластануын тудырады. Су ортасын
биотестілеу нәтижелері бұл дәлелді растайды. Биотестілеудің қазіргі заманғы
әдістері индикатор-ағзалардың морфогенетикалық өзгерістері бойынша,
қоршаған ортаның ластану дәрежесіне тұтас экологиялық индикациялау жүйесін
жасауға мүмкіндік береді. Ауыр металдардың, пестицидтердің артық мөлшері
фитопланктон немесе бентос жасушаларында сондай-ақ, суда тіршілік ететін
омыртқалы жануарлардың мүшелеріне артық мөлшерде жиналып, улық қасиет
көрсетеді
Жұмыстың өзектілігі: Жамбыл облысындағы негізгі өзендер мен көлдер,
тоғандар және су қоймаларының су ресурстарының экологиялық жағдайы мен
оларды қорғау және тиімді пайдалану жолдары негізгі өзекті мәселе болып
отыр. Жамбыл облысының қоршаған ортасын ластайтын және өндіріс аймағындағы
экожүйелерін бұзатын басты ластаушы заттар мұнай, мұнай өнімдері,
нитраттар мен ауыр металл иондары болып саналады. Сондықтан техногенді
бұзылған экожүйелерді бақылау мен қайта қалпына келтірудің ең тиімді
жолдары болып гидромакрофитті өсімдіктердің тіршілігін пайдалануға
негізделген биоиндикация мен биоремедиация әдістері саналады.
Өндіріс аймақтарында орналасқан, ластану дәрежесі әртүрлі Шу, Талас,
Аса өзендерінің гидрофитоценозына жүргізілген зерттеулер нәтижесінде,
тіршілік ортасының көрсеткіштерін сипаттайтын су өсімдіктерінің доминантты
түрлері арқылы, су ортасын фитоиндикациялау және ағын суларды көп сатылы
биотоғандарда тазалауға болатындығы, өсімдіктер қауымдастығының реакциялық
белгілерін индикаторлық көрсеткіш ретінде пайдалануға болатындығы
анықталды.
Жамбыл облыстық экологиялық комитет мекемесінің деректері бойынша,
барлық зерттелген өзендер мен тоғандарда ластаушы заттар ретінде нитраттар,
нитриттер, түрлі органикалық қосылыстар мен ауыр металдардың тұздары
тіркелген. Олардың концентрациялық мөлшері ШМК деңгейінен 1,7-37,1 есеге
дейін артып отыр. Аталған химиялық талдаулардың нәтижелері қомақты қаржы
жұмсау арқылы алынады және жергілікті экожүйенің су көздеріне тәуелділігін
сипаттамайды. Сондықтан Жамбыл облысының негізгі су көздерінің бастаулары
болып саналатын өзендердің, көлдер мен су қоймаларының экологиялық жағдайын
бағалау және кешенді ластанған су ортасын биологиялық жолмен тазарту өзекті
мәселе болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық зерттеу
жұмыстың негізгі мақсаты: Жамбыл облысының су көздерінің экологиялық
жағдайын бағалауда гидромакрофиттік өсімдіктерді индикатор ретінде
пайдалану және кешенді ластанған су ортасын биологиялық жолмен тазарту
әдістемелерін ғылыми негіздеу.
Көзделген мақсатқа жету үшін алдымызға келесі міндеттер қойылды:
1. Жамбыл облысындағы Талас өзенінің бастаулары болып саналатын
өзендердің сонымен қатар, суқоймалардың экологиялық жағдайын бағалау;
2. Экологиялық жағдайы әртүрлі су көздеріндегі гидромакрофиттік
өсімдіктер қауымдастығына флористикалық сараптамалар жүргізу негізінде
доминантты түрлердің орнығу ерекшіліктерін зерттеу;
3. Ластаушы заттардың әсеріне гидромакрофиттік өсімдіктердің
доминантты түрлерінің реакциялық іс-әрекеттерін зерттеу;
4. Су ортасының минералды заттармен ластану дәрежесін анықтауға фито-
тест әдісін қолдану;
1. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
Су ортасының органикалық ластануы, патогенді және сапротрофты
микроағзалардың шектен тыс көбеюі арқылы, су көздерінің өздігінен ластану
дәрежесін арттыруға ықпалын тигізеді. Мұндай жағдайда, ластанған су ортасы,
адам ағзасына өте қауіпті болып саналатын, холера, дизентерея және тағы
басқа ауру тудыратын микроағзалардың ошағына айналып, жергілікті көлемдегі
эпидемиялық мәслелердің тууына негізгі себеп болады [25,26].
Қорғасын адамның қызметі арқылы тарайды, олар: өндірістік түтін,
металл өңдеу үрдістерінен шығатын металлургиялық шаңдар, химиялық және
тағы басқа да өндіріс орындарынан шығатын қалдықтар, жылу электр
станциясынан шығатын газдар құрамында болады.
Жамбыл облысында химия және металлургия зауыттары мен фосфор кен
орны және оларды балқытатын өндірістер орналасқан мекен болғандықтан,
кадмий мен қорғасынның зиянды әсері басқа заттарға қарағанда ең қауіпті
техногендік факторлар болып табылады. Кадмий ионы көбінесе зауыт және
автокөліктер бөліп шағаратын түтін арқылы, өндіріс қалдықтары мен шламдар
арқылы қоршаған ортаны ластайды.
Қазақстан республикасының экология комитетінің мәліметі бойынша
оңтүстік-шығыс өңірлерінің экологиялық жағдайы төмендегі кестелерде
келтірілген (кесте 1 – 5) [69]
Кесте – 1. Ластайтын заттардың ұсталғаны және залалсыздандырылғаны
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Жамбыл облысы 98,7 98,3 192,2 199,9 137,3 91,7 143,9
Алматы облысы 794,5 763,9 722,2 679,0 682,9 967,8 1051,4
Қызылорда 1,3 0,6 0,6 0,4 0,5 0,3 0,3
облысы
Оңтүстік 131,5 174,3 160,8 143,1 66,0 37,3 57,0
Қазақстан
облысы
Кесте – 2. Ластайтын заттардың кәдеге жаратылуы
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Жамбыл облысы 11,1 9,0 30,7 9,3 7,1 76,6 126,7
Алматы облысы 10,7 13,4 19,4 26,6 25,5 26,1 28,8
Қызылорда 0,3 0,2 0,5 0,4 0,5 0,3 0,3
облысы
Оңтүстік 127,5 166,3 155,0 138,8 59,5 32,5 53,3
Қазақстан
облысы
Кесте – 3. Тұрақты ластаушы көздерінің саны
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Жамбыл облысы 6521 6639 6913 7545 8272 8377 8417
Алматы облысы 3940 4241 5293 5777 6775 6283 5974
Қызылорда 2182 4277 5348 4629 5436 5557 6014
облысы
Оңтүстік 7930 8367 8528 8874 11953 18207 12663
Қазақстан
облысы
Сурет – 1. Тұрақты ластаушы көздерінің саны
Кесте – 4. Тұрақты көздерден шығатын ластайтын заттардың атмосфераға
шығарындылары
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Жамбыл облысы 17,6 18,9 20,0 21,2 28,9 16,7 19,3
Алматы облысы 69,8 68,4 71,8 62,4 68,3 71,3 74,7
Қызылорда 22,4 40,0 35,9 36,3 34,7 33,9 29,0
облысы
Оңтүстік 31,0 36,8 38,9 39,9 40,4 39,9 40,7
Қазақстан
облысы
Сурет – 2. Тұрақты көздерден шығатын ластайтын заттардың атмосфераға
шығарындылары
Кесте – 5. Сұйық және газ тәрісдес ластайтын заттардың шығарындылары
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Жамбыл облысы 8,2 9,7 11,5 11,7 18,9 10,4 10,3
Алматы облысы 44,2 44,8 48,6 40,5 45,7 48,1 51,4
Қызылорда 18,4 34,8 30,6 30,7 29,1 29,7 25,6
облысы
Оңтүстік 26,5 29,7 32,3 33,5 32,0 31,1 31,5
Қазақстан
облысы
Сурет – 3. Сұйық және газ тәрісдес ластайтын заттардың шығарындылары
Ауыр металдардың қосылыстары су көздеріне көбінесе атмосфера
арқылы түседі. Ластаушы көздерінің ішінде қазіргі кезде гидробиоценоз
үшін ең қауіптісі биосфераның ауыр металдармен ластануы. Ауыр металдар
(қорғасын, кадмий, мырыш, мышьяк, сынап) улы зиянды зат ретінде топырақты,
ауаны және су ортасын ластайды. Олардың өздігінен тазару мерзімі өте ұзақ
жылдарды қамтиды, сондықтан су ортасына түскен ауыр металл иондары ұзақ
уақыт сақталып, әртүрлі жолдармен адам ағзасына енеді. Ауыр металдардың
улық әсері оның концентрациялық мөлшері мен химиялық табиғатына тікелей
байланысты. Улық қасиеттері бойынша сынап, қорғасын мен кадмий ең улы
металдар болып саналады [32-34] Ауыр металдардың ішінде қорғасын
қосылыстары аккумулятивті улы заттарға жатып политропты болып табылады,
олар сүйектерде, бауырда, бүйректе, асқазан бездерінде жинақталады [35-
37].
Әртүрлі су экожүйелерінде көмірсутек тотықтырушы бактериялар
кең таралғанымен олардың саны мен активтілігі әртүрлі болуы мүмкін.
Көмірсутектер биодеградациясының ең жылдам жүретін жері мұнаймен созылмалы
түрде ластанған акваторияларда байқалды, яғни көмірсутекпен тұрақты
ластанатын ақаба су мен өндірістік мұнаймен ластанған сулардың төгілетін
жерлерінде кең таралған. Мұндай жерлерде әдетте көмірсутек тотықтырушы
микроорганизмдердің арасында генетикалық ақпарат алмасу селекциясы жүреді,
нәтижесінде жаңа төгілген мұнай деградациясы жылдам болады.
Мұнай көмірсутектерімен ластанған және таза су аймақтарындағы
көмірсутек тотықтырушы микроорганизмдердің активтілігі ондағы
биодеградацияға төзімді көмірсутектерге де байланысты. Мәселен,
көмірсутектермен ластанған теңіз суындағы флуорен мен антраценнің
минерализациясы 0,04 мен 0,07 мкг●л-1●сағ-1 құрады, ал ластанбаған аймақта
микробты тотығуға мүлде ұшырамаған.
Сондай ақ су микроорганизмдері кейбір көмірсутектердің
биодеградациясына қабілеттілігін сақтайды деген де мәліметтер бар, мысалы
толуол ортада ұзақ уақыт жоғалып кетсе де ондағы микроорганизмдер бұл
поллютантты ыдырату қабілеттілігін жоғалтпайды
Мұнай және мұнай өнімдері су көздері мен суаттарды ластайтын көп
тараған ластаушы заттардың бірі. Олар су көздеріне мұнай өңдейтін зауыттар
мен жанар – жағармай станцияларының қалдық суларымен келіп құйылады.
Сонымен қатар теңіздерге мұнай тасымалдау кезінде болатын транспорттық
ахуалдардан орын алады. Мұнай өнімдеріне: аммиак, альдегидтер, смолалар,
фенолдар және т.б. затттар жатады. Бұл өнімдер суға төгілген жағдайда,
судағы тотығу үрдістері бәсеңдейді, оттегінің бөлінуі азаяды да, суда
биохимиялық үрдістердің жүруі жоғарылайды. Мұнай өнімдері суға түскенде су
бетінде 30-40 мкм. мұнай шикізатының жұқа қабықшасын түзеп, суға түсетін
күннің инфрақызыл сәулесін өзіне сіңіріп алады. Мұнай сумен араласып екі
типті эмульсия түзеді: мұнай суда және су мұнайда. Осындай
құбылыстардан кейін судың түтқырлығы артады, жағымсыз иіс пайда болады,
түсі мен дәмі өзгереді, оттегінің мөлшері азайып, зиянды органикалық
қосылыстар пайда болады да судың улық қасиеті артып, барлық тірі ағзаларға
зиян келеді. 12г мұнай 1-тонна суды пайдаланудан шектейді.[ ]
Мұнай химиялық өндірістерден шыққан қалдық сулардың құрамындағы
негізгі ластаушы зат-фенол. Фенол және оның қосылыстарымен ластанған суда
биологиялық жолмен табиғи түрде тазару үрдістері бәсеңдейді [27-29]
Шығаева М.Х., Мұқашева Т.Д., Сыдықбекова Р.Қ. мұнай, мұнай өнімдерін
ыдырату қабілеті жоғары көмірсутегін тотықтырушы бактериалардың жаңа
түрлерін Rhodococcus equi 51KC, Pseudomonas cepacia 122AC және Bacillus
lentus 109KC іріктеп алып, әртүрлі жеке мұнай көмірсутектерінде, теңіз
мұнайының 7%, мұнайдың жеңіл фракциялы өнімдерінде 5% және ауыр өнімдерінің
3% дейінгі мөлшерінде пайдаланған, нәтижесінде 150000 мгкг м-лшердегі
мұнайды 51,8+2,2% дейін ыдырататындығын анықтаған. [ ] Бұл бөлініп
алынған бактериалардың мұнай жинау қабілеті су экожүйесін тазалауға
арналған биорепараттар жасау үшін ұсынылған.
Бродский А.К.,2002; Пиментел Ф.Х.,2004; Ленова Л.И.,Ступина В.В.,1990-
зерттеулері бойынша судағы микроорганизмдердің өсіп-өнуіне қарап, оның
тазалық дәрежесін және су экожүйесінің біршама нақты жағдайын бағалауға
болады. Бағалаудың отандық және шетелдік жүйелерінде балықтан
балдырларларға дейінгі топтардың дамуына байланысты индекстер мен
көрсеткіштер қолданылады.
Балдырлар автотрофты организмдер болуымен қатар трофикалық
пирамиданың негізін құрайды, органикалық заттарды түзуде азот пен фосфордың
биогендік қосылыстарын пайдаланып, экожүйенің трофикалық деңгейін пайдаға
асыруға қатысады. Биогендік күштің қарқындылығы балдырлардың көптігі мен
оның түрлік құрамына да байланысты. Балдырлардың осындай трофтық деңгей
өзгерген кезде түрлік құрамы мен санының өзгеру сипатын биоиндикациялық
тәсілде пайдаланады. Балдырлар флорасының түрлік құрамына негізделген
биоиндикациялық тәсілдер су нысандарында жүрілетін табиғи және
антропогендік процестер нәтижелеріне интегралды баға береді. Балдырлармен
биоиндикация жүргізу химиялық тәсілге қарағанда арзан, жылдам және нәтижелі
тәсіл болып есептелінеді. Сондықтан табиғи суларды индикатор-сапробты
микроорганизмдер көмегімен биоиндикациялау және тест организмдер көмегімен
биотестілеуөзекті мәселе болып табылады.
Заядан Б.Қ., Өнерхан Г.еңбектерінде Көкшетау өңірі табиғи көлдерінің
(Қопа, Бурабай,Зеренді) альгофлораының түрлік құрамы мен индикатор-сапробты
түрлердің биоиндикациялық рөлін зерттеп, бөлініп алған микробалдырлар
штамдары арқылы биотестілеу жүргізіп көл суларына экологиялық баға берген.[
З]
Салхожаева Г.М.,Шорабаев Е.Ж., Саданов А.К. сынаппен ластанған су
қоймасында тіршілік ететін альгофлора түрлік құрамын индентификациялау
нәтижесінде алғаш рет 4-бөлімге жататын Суanophyta, Chlorophyta,
Euglenopyta, Bacillariophyta микробалдырлардың түрлік құрамын анықтап,
сынаптың микробалдырлардың клетка қабырғасында жоғары мөлшерде
шоғырланатындығын анықтаған.[ С]
Ешибаев А.А.Исаева А.У. өз зерттеулерінде Оңтүстік Қазақстанның
аридтік климаты жағдайында бұзылған экожүйелерді суректі өсімдіктердің
тіршілігін пайдалану арқылы биоиндикациялау мен биоремедиациалау әдістерін
ұсынып, өндіріс аймақтарында орналасқан, ластану дәрежесі әртүрлі су
көздерінің гидрофитоценозына жүргізген зерттеулер нәтижесінде тіршілік
ортасының көрсеткіштерін сипаттайтын су өсімдіктері қауымдастығы
қалыптасатындығын анықтаған.[ Е]
Өсімдік ауруларымен күресу мақсатында пайдаланатын заттардың бір түрі
- пестицидтер. Пестицидтер - зиянкес тірі ағзаларға қарсы қолданылатын
химиялық препараттар. Пестицидтерді қолдану аясына қарай мынадай топтарға
бөлінеді: зиянды жәндіктерге қарсы - инсектицидтер, арам шөптерге қарсы-
гербицидтер, өсімдіктердің бактериалды ауруларына қарсы пайдаланатын
-фунгицидтер мен бактерицидтер. Пестицидтер көптеген зиянкестерді жоя
отырып, басқа да тірі ағзаларға зиянын тигізеді, биоценоздың қалпын
бұзады. Қазіргі кезде ауылшаруашылығындағы алға қойған негізгі мәселелердің
бірі, зиянкестерді жою үшін - химиялық әдістен, биологиялық әдіске көшу.
Пестицицидтер өндіретін өнеркәсіптерден шыққан қалдық сулар - су
экожүйесін ластаушы көздердің бірі. Инсектицидтер суда суспензия түрінде
кездесіп, мұнайөнімдерімен ластанған суда еритіні анықталған. Синтезделген
инсектицидтер мынадай топтарға бөлінеді: хлороорганикалық,
фосфороорганикалық және карбонаттар. Хлороорганикалық инсектицидтерді,
ароматикалық және гетероциклді сұйық көмірсуларды хлорлау жолымен алады.
Бұл заттар бірнеше жыл бойы тұнба ретінде сақталады және биодеградация
үрдісіне төзімді болады [30,31].
Суды залалсыздандыру дегеніміз, ондағы микроорганизмдерді жою.
Бактериялардың 98%-ға жуығы суды тазалау үрдісінде жойылады. Бірақ, қалған
бактериялар арасында, сондай-ақ вирустар арасында патогенді, ауру тудырғыш
микробтар болуы мүмкін, оларды жою үшін суды арнайы өңдеу қажет. Ол үшін
суды күшті тотықтырғыштармен өңдейді және суға ультракүлгін сәулесімен әсер
етеді. [44-48
Бактерицидті қондырғылардағы суларды залалсыздандыруда қолданылатын
ультракүлгін сәулелердің толқын ұзындығы 220-280 нм әсерін максимум
бактерицидтік әсер толқынның ұзындығы 260 нм-ге сәйкес келеді [68].
Суды дезодорациялау үшін қолданылатын сорбенттер мен
тотықтырғыштар судың жалпы сапасын жақсартып, оның құрамындағы токсинді
заттар мен дәмдерді жойады[69-74].
Қазіргі кезде, сорбенттер мен тотықтырғыштарды бірге қолдану -
яғни тотықтыру - сорбциялық әдіс жақсы нәтиже беруде. Тотықтырғыштардың
ішінде хлор мен құрамында хлоры бар реагенттер және озон, калий
перманганаты кеңінен қолданылады .
Ең арзан және кең тараған тотықтырғыш бұл - хлор, бірақ онда керек емес
қосылыстардың (хлорфенолдар), иістің, дәмнің пайда болатынын ескеру қажет.
Озон мен КМnО4 - күшті тотықтырғыш, олар суға қосымша иіс, дәм бермейді,
бірақ КМnO4 тапшы, әрі қымбат, бағалы реагент. Сондықтан судағы еріген
органикалық заттар мен токсиндерді жою үшін сорбенттер пайдаланылады.
Себебі олар заттарды бұзбайды, онда иіс, дәм және басқада қажет емес
деструкция өнімдері болмайды.
Жамбыл облысының халқына тығыз орналасқан өндіріс орындары,
урбанизациялық үрдіс пен антропогендік әсердің нәтижесінде техногендік
аймақтың қалыптасуына себеп болып, шаруашылық және өнеркәсіптік қалдық
заттармен ластанған Талас, Аса, Шу өзендері аса маңызды экологиялық
мәселелер тудыруда. Сонымен қатар елді мекендердің көлемінің артуы,
құрылыс жұмыстарының қарқындауы және автокөлік санының шектен тыс көбеюі
ауадағы, судағы және топырақтағы зиянды қоспалардың үлесінің артуын
үдетуде. Осы тұрғыда, Жамбыл облысының су көздерінің экологиялық жағдайын
бағалау, басты ластаушы көздерді анықтап, ластанған суларды тазалау үшін
биологиялық тәсілдерді, соның ішінде гидромакрофиттік өсімдіктер
қауымдастығының түрлік құрамы мен олардың су ортасындағы экологиялық
маңызын зерттеу өзекті мәселелер болып табылады.
Судағы макрофиттік өсімдіктер, су ортасын мекендейтін тіршілік
иелерінің ішіндегі, экологиялық және техногендік факторлардың әсерін ең
айқын анықтайтын биотест-нысан болып саналады. Табиғи экологиялық
факторлардың әсерінен әртүрлі климаттық белдеулердегі су көздерінде әртүрлі
үйлесімдегі өсімдіктер қауымдастығы қалыптасады. Олар өзара түрлік
қатынасы мен морфометрикалық көрсеткіштері арқылы ерекшеленеді. Белгілі
экологиялық жағдайда, сол ортаның жағдайына бейімделген түрлерден
доминантты топтар түзіледі. Олар морфометрикалық және биомассалық
көрсеткіштері бойынша басымдылық көрсетеді [86,87].
Су айдынында өсіп тұрған өсімдік жамылғысы, су ортасын оттегімен
байытады, суда еріген минералды және органикалық қосылыстарды сіңіреді,
басқа тіршілік иелеріне қолайлы тіршілік орта түзу арқылы, экожүйеде
маңызды қызмет атқарады.
Сондықтан су ортасындағы зиянды факторлардың әсері ұзақ және
бірқалыпты болған жағдайда, ол ортаға төзімді әрі бейімді түрлерден тұратын
өсімдік қауымдастығы орнығады [88,89]. Осыған орай ластанған ортадағы
зиянды заттарды сіңіру және оларды ыдырату процесіне қатысатын
микроағзаларға қолайлы жағдай туғызу арқылы, оларға пайда келтіретін
өсімдік түрлерін қолдан өсіру қажет [90-92].
Гидромакрофиттер судағы биогенді элементтерді, минералды және
органикалық заттарды, ауыр металл иондарын бойына сіңіру арқылы
минерализатор және детоксикант қызметін, сонымен қатар пестицидтер мен
мұнай өнімдерін сүзу арқылы биосүзгіш қызметін атқарады [116-119].
Су өсімдіктерінің сүзгіштік қызметін тиімді пайдалану - су
көздеріне түсетін техногенді ластағыш заттарды азайтудың бірден-бір тиімді
жолы. Соңғы кездерде көптеген елдерде су көздерін тазартуда кәдімгі қамыс
(Ph. australis Train), қара өлеңшөп (Scircus Lacustris L.)
малшаруашылығынан шыққан суларды тазалауда және биоинженерлік құрылысында
қолданады. [120,121].
Өсімдіктер судағы ластағыш заттарды вегетативті мүшелері арқылы
сіңіреді. Гидрофиттердің химиялық элеметтердің әртүрлі концентрациясын,
сіңіру қабілеті әртүрлі жыл мезгілдеріне, өсімдіктердің даму фазаларына,
вегетациялық кезеңінің жалғасуына байланысты әртүрлі болады. Су бетінде
жүзіп жүретін балықот (Lemna spp.) түрлері, көптамырлар (Spirodela
Schleid.) және сукөріктері (Hudrocharis L.), өсімдіктері өзіне қажетті
минералды заттарды тек судан сіңіреді. Олардың сіңіру қабілеті элементтің
концентрациялық мөлшері мен су ортасының рН көрсеткішіне байланысты. Барлық
вегетациялық кезеңінде су өсімдіктерінің химиялық элементтерді өзіне көп
сіңіру қасиеті, су көзінің антропогенді және химиялық ластануын анықтайтын
нағыз тест-нысана бола алатынын көрсетеді.
Тамыр жүйесі жақсы дамыған өсімдіктер, қажетті заттарды тамыр
жүйесі арқылы өзіне суға қарағанда су шөгіндісінен көп сіңіреді. Ал, су
шөгіндісіне бекінбейтін, байланысы жоқ өсімдіктер өздеріне қажетті
химиялық элементтерді жапырақ ұлпалары арқылы сіңіреді [122-127].
Ресей және шет ел ғалымдарының зерттеулерінде су құрамындағы ауыр
металл иондарының жоғары дәрежесін кіші балықоты (Lemna minor L.) арқылы
тестілеуге болатыны анықталған. Кіші балықотты (L. minor L.) өсіру кезінде,
токсиканттардың әсерінен өсімдіктердің жапырақшаларындағы жасушалардың
құрылысының бұзылуы мен жапырақтардың бірте-бірте жойылуы тесттік белгі
болып табылған. Су ортасын ластаушы заттардың кешенді әсерінен өсімдіктің
тамырлары қысқарған және жапырақтарының түсі мен сандық мөлшері өзгерген
[130-134].
Сонымен қатар, техногендік факторлардың әсеріне сезімтал немесе
төзімді су өсімдіктері, арнайы биологиялық тоғандарда су ортасын ластаушы
заттардан тиімді және арзан нарықта тазартатын бірден-бір құрал болып
табылады.
Барлық ауыр металдар Cd, Pb, As, Zn өсімдік ағзасында
микроэлементтер ретінде маңызды физиологиялық қызмет атқарады. Ал, олардың
шектен тыс ШМК-дан артық мөлшері кері әсерін тигізеді. Яғни физиологиялық
үрдіске қажетті органикалық қосылыстардың қызметін бәсеңдетеді, ағзаның
өсуі мен дамуын тежейді, метоболизм үрдісінің жүруін төмендетеді. Жеміс-
жидектер мен басқа да азық арқылы адам ағзасына түскен ауыр металдардың
кері әсері жасырынды түрде жүреді. Олар, трофикалық тізбектер арқылы, адам
және жануарлар ағзасына топырақтан көп түсетіні анықталған [139,140].
Элементтердің геохимиялық айналымында өсімдіктердің қызметі ерекше.
Zn (мырыш), Mo (молибден), Cu (мыс) және Co (кобальт) сияқты ауыр
металдар өсімдіктердің ағзасына микроэлементтер ретінде жиналуы, ағзаның
улануына бірден бір себеп болады. Бірнеше авторлардың [141-143]
тұжырымдамасы бойынша, ауыр металдардың көбеюі ауыл шаруашылығындағы мәдени
өсімдіктердің өнімділігін төмендетеді. Олар өсімдіктің мүшелеріне
келесідей тәртіппен таралады: тамыры сабағы жапырағы жемісі.
Өсімдіктің жер үсті мүшелерінде жинақталған ауыр металдар, өсімдік
қалдықтары арқылы қоршаған ортаның ластануына себеп болады [144-146].
Ауыр металдарды токсиканттық қасиеті бойынша мынадай қатармен орналастыруға
болады: Cd Ni Cu Zn Cr Pb.
Өсімдіктерді ауыр металдардың концентрациясына сезімталдығы бойынша
келесідей топтастырады:
1) фитотест - нысандар - ауыр металл иондарының шамадан тыс
концентрациясына, тез реакциялық жауап беретін өсімдіктер;
2) концентратор-өсімдіктер - ауыр металдарды бойына көп сіңіретін,
бірақ ешқандай өзгеріс танытпайтын өсімдік түрлері [147,148].
Су өсімдіктерінің су ортасының химиялық және физикалық
қасиеттеріне әсер етуі, биоремедиациялық қасиеттеріне байланысты. Олар су
айдындарының табиғи жағдайда өздігінен тазару үрдісінде биологиялық сүзгі
қызметін атқарады. Макрофиттік өсімдіктер судан ластаушы заттарды –
биогендік элементтерді, ауыр металдарды, фенолдарды, сульфаттарды, мұнай
өнімдерін, синтетикалық беттік-белсенді заттарды сіңіреді. Бұл оттегінің
биологиялық (ОБС) және химиялық (ОХС) жолдармен сіңірілу көрсеткіштерімен
бақыланады [166-168].
Осы зерттеулердің нәтижесінде суды биологиялық әдістермен тазарту,
дәстүрлі жүйелерге жұмсалатын қаражатқа қарағанда бағасы 10 есе кем
екендігі дәлелденген.
Ирландияның Вильямстоун қаласында шаруашылық-тұрмыстық суларды
тазартуда кәдімгі қамыс (Ph. australis Train), май қоға (Thypha latifolia
L.) өсімдіктері пайдаланылып, су ортасының тазару дәрежесі 72% құраған.
Тазалау үрдісіндесінде су келесі көрсеткіштерге дейін тазаланған ; ОБС2
үшін 48%, жүзгін заттар үшін 83%, жалпы азот үшін 51%, жалпы фосфор үшін
13%, патогендік организмдерді жою 99,8% [169-171].
Ресейде, су гиацинтін (E. crassipes Solms.) пайдалану арқылы ағын
суларды тазарту технологиясы түзілген. Шошқа өсіру кешенінінің маңында
арнайы орнатылған биотоғандарда жүргізілген тәжірибеде аммоний азотының
концентрациясы 30-50 мгл-ден 4-5 мгл дейін, ОБС5 – 150 мгл-ден 20-30
мгл дейін, ОХС – 300-ден 25-30 мгл дейін төмендеп, су құрамындағы еріген
оттегінің концентрациясы 0,5-тен 2-5-ке дейін өскен [175,176].
Осындай биотоғандар Норвегия, Украина елдерінде де ауылшаруашылық ағын
суларды тазартуда пайдаланылып жүр. Су сапасына салыстырмалы түрде
жүргізілген сараптамаларда жүзгін заттардың - 45-75%, фосфордың – 21-44%,
азоттың – 15% төмендейтіні анықталған. Аталған биотоғандарда су
өсімдіктерінің ішінде кәдімгі қамыс (Ph. australis Train.), қара өлеңшөп
(S. Lacustris L.), аил қоға (Thypha angustifolia L.) және май
қоға (T. latifolia L.), бұйра шылаң (Potamogeton crispus L.), жіңішке
шылаң (Potamogeton filiformis Pers.), көп тамырлы спироделла, канада
элодеясы (E. сanadensis Michx.),.), кәдімгі жебе жапырақ (Sagittaria
sagittifolia L.), т.б түрлер жиі пайдаланылған [177-180].
Бұл өсімдіктер су ортасындағы лас, токсинді заттарды бойына сіңіру
барысы бойынша ерекшеленеді. Мысалы, май қоға (T. latifolia L.) ауыр
металл иондарын тамыр және тамырсабақтарында жинақтайтыны анықталған;
Кәдімгі қамыс (Ph. australis Train.) су ортасындағы мұнай өнімдерін, яғни
фенолдарды, нафтолдарды, анилиндерді және басқа да органикалық заттарды
сіңіруге қабілетті [177-180].
Кәдімгі қамыс (Ph. australis Train.) пен қара өлеңшөп (S. lacustris
L.) өсімдіктерінің мұндай биоремедиациялық қасиеттері Украиналық
зерттеушілердің ізденістерінде де дәлелденген. Ондағы ластанған судың ОБС5
төмендету тиімділігі кәдімгі қамыста (Ph. australis Train.) жоғарырақ, ал
қара өлеңшөп (S. lacustris L.) пен май қоға (T. latifolia L.) төменірек
болды. Биогенді элементтердің өсімдіктермен тазалануы олардың
концентрацияларына, өсімдіктердің биомассалық мөлшеріне және судың басты
физико-химиялық параметрлеріне тәуелді болады [181,182].
Биологиялық әдістер ластаушы заттардың төмен концентрациясында қоршаған
ортада жүріп жатқан негатив өзгерулерді диагностикалауға көмектеседі.
Өсімдік және жануарлар организміне техногендік ластаушылардың әсерін
биоиндикациялық әдістермен зерттеу оңай әрі қолайлы. Биоиндикация тірі
организмдердің қоршаған ортамен, абиотикалық және биотикалық факторлардың
тығыз қарым қатынасына негізделген. Қоршаған ортаның өзгеруі, мысалы судың
рН немесе тұздылығының өзгеруі кейбір организм түрлерінің жойылуына алып
келеді. [6, 8, 10].
Биоиндикаторлар – қоршаған ортаның антропогендік өзгерістерін
көрсететін организмдер. Биоиндикация – қоршаған ортаның жағдайын
биоиндикатор – организмдер арқылы анықтайтын әдіс. Биоиндикация – табиғи
обьекттердің типтері (топырақ, су, ауа) мен сол обьекттердің әртүрлі
қасиеттері (механикалық, химиялық құрам және т.б) және қоршаған ортада
жүретін арнайы процесстер (эрозия, дефляция, батпақтану), соның ішінде адам
әрекетімен жүретін антропогендік процестер болуы мүмкін [12, 21].
Жануарлар арасында қоршаған ортаның әртүрлі анторпогендік
трансформацияларына жағымды және жағымсыз әсер ететін организмдер топтарын
бөліп алуға болады. Олар: шаянтәрізділер, хирономидалар, моллюскалар,
біркүндіктер, көктем безгегі және т.б.
Табиғатта әртүрлі биологиялық индикаторлар кездеседі. Кейбір ластаушы
заттардың бар немесе жоқ екендігін өсімдіктер мен жануарлардың сыртқы
белгілеріне қарап айқындауға болады. Суда өсетін кейбір өсімдіктердің
биіктігіне қарап судағы тұздың концентрациясын анықтауға болады. Мысалы,
қамыстың биіктігі қалыпты жағдайда 4 метр болуы тиіс, ал егер суда тұз
концентрациясы жоғары болса, бұл өсімдіктің биіктігі 0,5 метрден аспайды.
Атмосфера ластануын көрсететін индикаторлар мүктер мен қыналар болып
табылады.
Биосфера параметрлерінің талаптарын негіздеу үшін әртүрлі факторлардың
бағалауын және қоршаған ортаның элементтерінің жағымсыз әсерлерге дейін
және ол әсерден кейін жағдайын білу қажет. Мұнда арнайы әдістер және
биоэкологиялық тексеруді (мониторинг) өткізу формалары үлкен маңызға ие.
Биомониторинг – биотада жүріп жатқан әртүрлі өзгерістердің болжамы және
бағалануы және оның басты міндеті биотаның ластану дәрежесін бақылау болып
табылады. Биомониторинг ортаның сапалық бағасын беруге мүмкіндік береді
және экосистеманы зерттеуге көмектеседі [13,35].
Талас өзені көршілес Қырғыз Республикасы жерінен басталып, орта және
төменгі ағысында Жамбыл облысы жеріне кіреді. Жамбыл облысының суармалы
егістік жерлері суғаруға қажетті су қорының 80% Қырғыз Республикасындағы
қалыптасқан ағыстардан алады. Талас, Аса, Шу өзендерін экологиялық зиянды
заттарды тасмалдайтын каналдар ретінде қарастыруға болады. Мысалы, Талас
өзені суларымен біздің облысқа Қырғыз Республикасынан жылына, органикалық
заттардың 1,6 ШМК – дан, мұнай өнімдерінен 1,4 ШМК - дан артық зиянды
заттар ағып келеді. Үлкен бір экологиялық мәселе осы өзен суларын Қазақстан
мен Қырғыз Республикасы арасындағы бөлу мәселесі, ол осы күнге дейін өз
шешімін таппай отыр. Талас өзенінің сапасы Қырғызстанмен шекарадан бастап
төмендейді. Мұнда ешқандай да тазарту жұмыстары жүргізілмейді. Талас
өзенінің суын көбірек пайдалану үшін мемлекеттік деңгейде өзеннің
Қырғызстан Республикасынан ластанбауын шешу керек. [24, 26, 33].
І тарау Жамбыл облысы су көздерінің экологиялық мониторингі.
1.1. Жамбыл облысында су ресурстарын пайдалану көрсеткіштері
Шу – Талас су бассейніне қарасты су көздерінің жалпы ауданы
186,79 мың км2, бұл Респулика көлемінің 6,8%, осының 145,3 мың км2 Жамбыл
облысында, 41,49 мың км 2 Оңтүстік Қазақстан облысының Созақ ауданында
орналасқан.
Шу – Талас бассейнінде Жамбыл облысының үш ірі өзендері Шу, Талас, Аса
және майда көлдер саны 242, соның ішінде Шу өзені саласында 158, Талас
өзені саласында 20, Аса өзені саласында 64 майда көлдер бар.
Шу өзенінде жобалық су сиымдылығы 620млн.м3 болатын Тасөткөл су
қоймасы, Аса өзенінің Теріс және Шабақты көлінің саласында су сиымдылығы
158млн.м3- Теріс Ащыбұлақ және су сиымдылығы 30 млн.м3 -Ынталы су
қоймалары орналасқан. Сонымен қатар су сиымдылығы 1 ден 10млн.м3 дейін 38
майда су қоймалары бар. Оның жалпы су сиымдылығы -130,6 млн.м3 және жалпы
су сиымдылығы -72,2млн.м3 болатын 107- су тоғандары бар. Бұл су қоймалары
мен тоғандары Шу, Талас, Аса өзендерінің салаларындағы майда көлдермен,
таудағы еріген қар, мұз суларымен толады.
Жамбыл облысының жер үсті сулары негізінен Шу, Талас, Аса су
бассейндеріне жинақталып, олар Қырғыз Республикасының территориясынан
басталады. Жамбыл облысына Қырғыз Республикасынан келетін орташа жылдық су
мөлшері 3139 млн.м3 және облыс аумағындағы қосылатын су көлемі 967 млн.м3
, сонда барлығы 4106 млн.м3 су келеді. Осы су мөлшерлерінің өзен
бассейндері бойынша бөлінуі мынадай:
- Шу бассейні бойынша - 2790 млн.м3 , Қырғыз Республикасынан келетін судың
көлемі 2490 млн.м3, облыс көлемінен 381 млн.м3 су қосылады.
- Талас бассейні бойынша – 808 млн.м3, оның 716 млн.м3 Қырғыз
республикасынан келеді. Облыс көлемінен 92 млн.м3 су қосылады.
- Аса бассейні бойынша - 508 млн.м3, оның 14 млн.м3 су Қырғыз
Республикасынан келеді, облыс көлемінен 494 млн.м3 қосылады.
Жамбыл облысы аумағына келетін барлық сулардың 76,5% Қырғыз
Республикасы аймағынан келеді.
2010. жылы облыстағы су ресурстарының бөлінуі төмендегідей:
-Шу өзенінің табиғи жер үсті ағындарының көлемі - 2971,5 млн.м3 , майда
өзендердің суы - 70,3 млн.м3, сонда 2010 жылы барлығы - 3042,4 млн.м3 су Шу
өзені бойынша ағуда.
- Аса өзенінің табиғи жер үсті сулары – 224,8 млн.м3 . Оның Қырғыстаннан
Күркүресу өзенінен келетіні - 187,5 млн.м3 су. Жергілікті майда көлдерден
келетін су көлемі 57,5 млн.м3. Сонда 2010 жылы Аса өзенінен ағатын судың
көлемі 469,8 млн.м3.
- Талас өзені бойынша ағынды сулардың 1206,1 млн.м3 Қырғыз
Республикасынан, ал облыс көлемінен қосылатын судың мөлшері 92,0 млн.м3,
сонда барлығы 2010 жылы 1298,1 млн.м3 су ағуда.
Шу өзені Ыстық көлінің батысында орналасқан Қырғыз Алатауынан басталып,
Бишкек қаласының солтүстігінде орналасқан Үлкен Шу каналына Қазақстан
шекарасын жағалай құйяды. Шу өзені сонымен қатар Қазақстан мен Қырғыстан
елдерінің шекарасын қалыптастырады және жалпы шекараның ұзындығының, яғни
336 километрінің 221 километрі Қырғыстан мемлекетінде орналасқан.
Шу өзені Қырғыстан Республикасынан бастау алатын Кочкор және Жуан-Арық
өзендерінің бірігуінен пайда болады. Осы өзеннің жалпы ұзындығы 1186 км
және оның 850 километрі Қазақстан аумағында орналасқан. Сонымен қатар Шу
өзенінің су жинау көлемі 38400 км2, ал оның 16400 км2 Қазақстан
Республикасына тиесілі. Тасоткөл су қоймасы (620 млн3) Шу өзенінде
орналасқан және осы су қоймасына 140-тен аса шағын өзендер құяды. Ал Шу
өзенінің жоғарғы ағысы Орто-Тоқай (420 млн3) су қоймасымен реттеледі. Шу
өзенінің Қазақстанға құйятын орташа жылдық су мөлшері 2409 млн3. Ал ағылып
келген судың 381 млн3 мөлшері Шу өзеніне құйылады.
Аса өзені Теріс және Күркереу-су өзендерінің бірлесуінен қалыптасады. Аса
өзенінің ұзындығы 552 км. Аса өзені бассейнінің жалпы ауданы 9900км2
құрайды. Аса өзеніне 64-тен аса өзен салалары құйылады. Теріс өзенінде
орналасқан Теріс-Ащыбұлақ су қоймасы (158 млн. м3) Аса өзеніне құйылатын
негізгі салалардың бірі, ал Шабакты көлінің саласында орналасқан Ынталы су
қоймасы (30 млн. м3) ол да Аса өзеніне жатады.
Жамбыл облысы бойынша 12 трансшекаралық өзендер ағып өтеді. Ірі – Шу,
Талас және Асса өзендердің бастауы толығымен Қырғыз Республикасының
аумағынан басталып, құмдарда аяқталады.
Шу-Талас өзен бассейніндегі жыл сайынғы ең көп су көлемі қар мен мұздың
еруі нәтижесінде маусым мен шілде айларына келеді. Шу-Талас өзені
бассейнінің аумағында 3 үлкен және 29 кіші су қоймалары бар, олардың жалпы
көлемі 824,4 млн.м3. Бұл 29 кіші су қоймаларының сиымдылығы 1 млн м3-тен
10 млн. м3-ге дейін, олардың жалпы су сиымдылығы 116,4 млн.м3 және 164
тоғандардың жалпы су сиымдылығы 72,2 млн.м3. Ал Жамбыл облысындағы үш су
қоймасының (Тасөткел, Теріс Ашыбұлақ, Ынталы) жалпы су сиымдылығы 808
млн.м3.
(Кесте – 6 )
Кесте -6. Шу –Талас өзені бассейніндегі су қоймалары
Су қоймалары Өзендер Жұмыс деңгейіндегі көлем
(млн. м3)
Тасөткөл Шу 620
Теріс-Ащыбұлақ Теріс 158
Ынталы Шабакты (Аса) 30
Барлығы 808
Фурманов, Камкалы және Уланбел шалшықты көлдері Шу өзені тасыған кезде
толып пайда болады..
Билікөл көлі – Жуалы ауданында Аса өзенінің саласында орналасқан. Су
массасының көлемі 180 млн.м3, су айдынының беткі ауданы 86 км2, жағалауының
ұзындығы-53 км., жалпы су жинайтын ауданы 5,170км2.
Аккөл көлі –Талас ауданына қарасты Ақкөл аулының оңтүстік-батыс жағында 1
км. қашықтықта Аса өзенінің саласында орналасқан. Көлдің көлемі 264
млн.м3,су айдынының ауданы 56 км2, жағалауының ұзындығы 40км. жалпы су
жинайтын ауданы- 5,170км2. Осы екі көлдің жалпы су сиымдылығы 444
млн.м3(кесте-7).
Кесте – 7. Шу-Талас өзені бассейніндегі көлдер
Көлдер Өзен Көлем (млн. м3)
Билікөл Аса 180
Аккөл Аса Акколь 264
Барлығы 444
Шу, Талас, Аса өзендеріндегі судың әр жылдардағы ағу көлемі 8-кестеде ал
Шу-Талас бассейніндегі өндірістің әр түрлі салаларында пайдаланылған судың
көлемі 9-кестеде, ал суармалы жерлерге берілген су шығынының мөлшері 10-шы
кестеде келтірілді.
Кесте – 8. Аса, Талас, Шу өзендеріндегі судың экономикалық бағыттары
бойынша шығыны. млн.м³
№ Өзендер 2005 2006 2007 2008 2009 2010
пп
1 Аса 281,8 214,91 220,6 383,394 236,1 469,82
2 Талас 360,1 341,46 448,23 360,985 349,3 1332,1
3 Шу 1697,20 1704,33 2007,77 1524,079 1661,6 3076,4
Облыс 2339,1 22260,70 2776,6 2268,458 2246,9 4878,32
Кесте-9. Шу – Талас су бассейні бойынша әр түрлі салаларда пайдаланылған
судың көлемі. Млн.м3
№ Өндіріс 2005 2006 2007 2008 2009 2010
саласының атауы
1 Ауыл-шаруашылық2266,30 2188,32 2564,12 2039,422 2182,4 2114,494
2 Коммуналды 43,00 40,22 42,09 43,391 38,577 24,924
шаруашылық
3 Өнеркәсіпке 29,20 31,35 18,26 18,983 23,076 103,151
4 Балық 0,650 0,662 0,662 0,662 0,662 0,662
шаруашылығы
Облыс б-ша 2339,15 2260,55 2788,13 2268,458 2244,415 2242,569
Кесте-10. Шу-Талас су бассейні бойынша тұрақты суармалы жерге жұмсалған су
шығыны.млн.м³
№ Бассейн аты 2006 г 2007 г 2008 г 2009 г 2010 г
пп
1 басс..Аса 197,98 149,55 210,982 178,443 199,262
2 басс. Талас 250,24 310,77 307,992 335,909 331,175
3 басс..Шу 597,95 618,7 581,951 563,13 652,763
Барлығы 1046,17 1079,02 1100,925 1087,423 1183,2
Жамбыл облысында ауыз су және тұрмыстық-шаруашылық сумен қамтамасыз
етілуіне байланысты 111 су пайдаланушылары тіркелген. Осы су
пайдаланушылардың 82 пайызын ауылшаруашылығы, 11 пайызын өндіріс саласы, 7
пайызын тұрмыстық-коммуналдық шаруашылықтар құрайды. Ауыл шаруашылық
сулардың есебі арнайы су өлшегіш құралдармен өлшенеді.
2010 жылғы ауылшаруашылығына жұмсалған су көлемін қарастыратын болсақ
Аса өзені бойынша барлық пайдаланылған су көлемінің 7,5-пайызы, Талас өзені
суының 17,5 пайызы, Шу өзені суының 74-пайызы жұмсалған. Ал олардың егін
салуға кеткен су шығыны Аса өзені бойынша-15,4%, Талас өзені суының 35,6%,
Шу өзені суының -74% (кесте-11). Осы бассейіндегі тұрақты түрде суарылатын
суармалы жер көлемі 12-ші кестеде берілген.
Кесте-11. Ауылшаруашылық саласына 2010 жылы жұмсалған су көлемі. млн.м3
Экономика саласы Барлық Оның ішінде өзендер мен
пайдаланылған субассейіндер бойынша
көлемі млн.м3
Аса Талас Шу
Ауыл шаруашылығы 2642,02 199,46-7,5%461,43-17,51981,12-74
% %
Егін суға 1294,36 199,62-15,4460,73-35,6634,36-49%
% %
Ауыл-шаруашылығы 0,6 0,1 0,2 0,3
Суландыруға 0,6 0,1 0,5
Шабындыққа 1346,46 1346,46
Балық шаруашылығына 0,662 0,662
Барлығы 2642,7 199,5 462,1 1981,1
Кесте-12. Талас-Шу су аймағындағы тұрақты суармалы жерлер (мың. га)
№ Өзеннің аты 2006ж2007 ж 2008 ж 2009 ж 2010 ж
1 Аса 29,03 35,55 18,36 25,078 23,446
2 Талас 44,07 34,25 35,81 40,401 47,075
3 Шу 74,94 90,21 75,723 88,673 92,707
Барлығы 148,04 160,01 129,893 153,153 163,228
Жамбыл облысының әр ауданы бойынша қәзіргі таңда ауылшаруашылық
саласындағы дақылдарды суаруға пайдаланған су мөлшері 13-кестеде берілген.
Кесте-13 Жамбыл облысының аудандары бойынша ауылшаруашылығына жұмсалған су
көлемі.млн.м³
№ Аудандар 2006 ж 2007 ж 2008 ж 2009 ж 2010 ж
пп
1 Байзақ 157,1 198,46 219,617 221,941 259,763
2 Жамбыл 197,14 179,73 212,223 211,969 317,750
3 Жуалы 24,8 20,87 30,862 21,145 23,594
4 Кордай 272,2 280,25 204,613 231,610 252,986
5 Мерке 26,3 25,43 31,853 16,444 26,552
6 Мойынкум 570,33 736,53 673,221 729,027 531,900
7 Т.Рыскулов 12,57 12,22 18,748 18,178 19,718
8 Сарысу 606,5 808,21 323,890 429,340 459,205
9 Талас 42,18 37,37 25,379 30,228 27,470
10 Шу 279,01 265,05 298,941 272,434 321,775
11 Тараз қ. 028 0,075 0,119 80,5
Обылыс бойынша 2188,41 2564,12 2039,422 2182,435 2321,213
Аса өзенінің саласында тұрақты түрде суарылатын 93,99 мың га., Талас
өзенінің саласында 49,56 мың га., ал Шу өзенінің саласында 88,9 мың га.,
яғни облыста барлығы 232,45 мың га. суармалы жайлымдар бар.(сурет-4)
Сурет-4. Талас,Аса, Шу су аймағындағы суармалы жайылымдар (мың. га)
Су қоймалары – экологиялық жағдайы, жіберілген су көлемдері.
2010 жылдың басында ірі су қоймалары – Тасаткөл, Терс-Ащыбұлақ,
Ынталы және мемлекет аралық Киров су қоймаларының жұмыс істеу режимдерінің
графигі жасалынып, бекітілді. Таразводхоз мекемесімен бірлесе отырып
Тасаткөл су қоймасының 2010-2012 жылдардағы күздік-қыстық кезеңіндегі жұмыс
істеу режимі бойынша 2010 жылдың 25 қыркүйегінен бастап Шу өзенінің төменгі
салаларына және Оңтүстік Қазақстанның Созақ аудандарына экологиялық
мақсатта белгілі бір көлемде сулар жіберілуде.
Тасөткөл су қоймасы Жамбыл облысының Шу ауданындағы Шу өзенінің
төменгі саласында орналасқан. Аталған су қоймасының жобалық су сақтау
көлемі - 620 млн.м3. Су қоймасы мемлекттің балансында, РММ Таразводхоз
мекемесінің қарауында. 2010 жылдың 1-ші қаңтарында су қоймасындағы су
көлемі 202,8 млн.м3 құрады, ал 2010 жылдың 31 желтоқсанында – 213,1 млн.м3
құрады. Аталған кезеңде су қоймасына келген судың көлемі – 2711,85 млн.м3,
ал жіберілген судың көлемі – 2545,35 млн.м3, соның ішінде суару жұмыстарына
– 353,65 млн.м3 құрады.
2008 және 2009 жылдар аралығында су қоймасына 031 – прграммасы бойынша
республикандық бюджеттен бөлінген 666,0 млн. теңгеге күрделі жөндеу
жұмыстары жүргізілді.
Терс-Ащыбұлақ су қоймасы, жобалық су сақтау көлемі 158 млн.м3 болатын,
Жамбыл облысы Жуалы ауданы Теріс өзенінде орналасқан, мемлекеттің
меншігіндегі, РММ Таразводхоз мекемесінің балансындағы су қоймасы. 2010
жылдың 1 қаңтарында су қоймасындағы су көлемі 43,58 млн. м3 құрады, ал 2010
жылдың 31 желтоқсанында – 60,01 млн.м3 құрады. Аталған кезеңде су қоймасына
келген судың көлемі – 224,82 млн.м3, ал соның ішінде суару жұмыстарына –
138,29 млн.м3 құрады.
Су қоймасының техникалық жағдайы қанағаттанарлық, 2006-2007 жылдары
реконструкциялық жұмыстары жүргізілді және су қоймасының платиналарының
сейсмотұрақтылығын жақсарту жұмыстары жүргізілді.
Ынталы су қоймасы, жобалық су сақтау көлемі 30 млн.м3 болатын, Жамбыл
облысы Cарысу ауданы Шабакты өзенінде орналасқан, мемлекеттің меншігіндегі,
РММ Таразводхоз мекемесінің балансындағы су қоймасы. 2010 жылдың 1
қаңтарында су қоймасындағы су көлемі 3,7 млн. м3 құрады, ал 2010 жылдың 31
желтоқсанында – 3,7 млн.м3 құрады. Аталған кезеңде су қоймасына келген
судың көлемі – 19,5 млн.м3, ал соның ішінде буланып кеткен және сүзгілеу
кезінде жоғалған судың көлемі – 16,001 млн.м3 құрады.
2009 жылы су қоймасына 054 –бағдарламасы бойынша республикандық
бюджеттен бөлінген 56,15 млн. теңгеге күрделі жөндеу жұмыстары жүргізілді.
Шу өзенімен 2009 жылдың 21 қазанынан 2010 жылдың 11 мамыр айлары
аралығында Тасаткөл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz