Нарық жағдайында несие ресурстарының қалыптасуын талдау және оның тиімділігін арттыру бағыттары
Кіріспе
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Белгілеулер мен қысқартулар
1 Нарықтық экономика жағдайында банкке несие ресурстарын қалыптастыру мәселелері
1.1 Несие ресурстарын қалыптастырудың экономикалық мәні мен маңызы
1.2 Несие ресурстарының жіктелуі және құрылу принциптері
1.3 Коммерциялық банктердің несие ресурстарының қалыптасуы мен несие саясаты
1.4 Шет мемлекеттерде несие ресурстарын бағалау жолдары
2 “БТА”АҚ.ның несие ресурстарының қалыптасуының құрамын талдау
2.1 Банктің пассивтік бөліміндегі несие ресурстарының құрамы мен құрылымын бағалау
2.2 «БТА» АҚ.ның өтімділігін, қаржылық тұрақтылығын және тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштерін талдау
2.3 Несие ресурстарының құрамы мен құрылымын талдау
3 Екінші деңгейлі банктердің несиелік портфелінің сапасын жетілдіру жолдары
3.1 Проблемалық несиелермен банктердің жұмысы
3.2 Несие портфелінің сапасын жоғарылату және тиімді банктік қадағалау жүргізу
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Белгілеулер мен қысқартулар
1 Нарықтық экономика жағдайында банкке несие ресурстарын қалыптастыру мәселелері
1.1 Несие ресурстарын қалыптастырудың экономикалық мәні мен маңызы
1.2 Несие ресурстарының жіктелуі және құрылу принциптері
1.3 Коммерциялық банктердің несие ресурстарының қалыптасуы мен несие саясаты
1.4 Шет мемлекеттерде несие ресурстарын бағалау жолдары
2 “БТА”АҚ.ның несие ресурстарының қалыптасуының құрамын талдау
2.1 Банктің пассивтік бөліміндегі несие ресурстарының құрамы мен құрылымын бағалау
2.2 «БТА» АҚ.ның өтімділігін, қаржылық тұрақтылығын және тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштерін талдау
2.3 Несие ресурстарының құрамы мен құрылымын талдау
3 Екінші деңгейлі банктердің несиелік портфелінің сапасын жетілдіру жолдары
3.1 Проблемалық несиелермен банктердің жұмысы
3.2 Несие портфелінің сапасын жоғарылату және тиімді банктік қадағалау жүргізу
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Коммерциялық банктің қызметін активті турде несие ресурстары құрайды. Оның қаншалықты құрайтынын мынадан көреміз:
-біріншіден, ойдағыдай жүзуге асырылуы негізгі табыс көзін алуға әкеледі және ол банктің тұрақтылығын және сенімділігін көтеруге әрекеттенеді, ал несиелендірудегі жол болмаушылық оның банкротқа ұшырауына алып келеді.
- екіншіден, ел экономикасын дамыту инвестициясын несиелендіру үшін банк мекемесі меншікті және жұмылдырылған ресурстарды шоғырландыру қажет.
- үшіншіден, бұл қызмет өзін ойдағыдай жүзеге асырғанда ғана өзінің барлық қатысушыларына, яғни несие мекелемелеріне, тапсырыс берушілергеде барлығына пайда әкеледі.
Банктің несие қызметі, дегеніміз негізгі ұсынылатын өлшемдерінің бірі болып, яғни оның банктен тыс мекемелерден ажыратылатын қызметі саналады. Әлемдік тәжірибеде дәл осы несиелендірумен байланысты банктің пайдасының едәуір басты бөлігі қурайды.
Осымен қатар, қәзіргі уақыттағы несиенендіру процессі тәуекелді активті операциялардың бірі болып саналады, және ол қисынсыз жағдайда банкротқа әкеліп соғуы мүмкін.
Несиелік ресурстары белгілі бір мерзімдегі коммерциялық банктің балансы бойынша несиелік қарыздардың қалдығы бар екенін көрсетеді. Банктің несиелік операциялары өзіне жеке және заңды тұлғаларға ұсынылған несиелерді және банкаралық несиелерді немесе клиенттердің несиелік портфелін қалыптастыруға әсер ететін факторлардың бірі болып банктік қызмет көрсетудегі нарық ерекшелігімен саналады. Бұл жерде, әрбір банк таңдап алған нарықтың секторындағы негізгі клиенттердің қарыздық қаржыларына тұтынушылығы ескеріледі.
Осымен қатар, несиелік ресурстар құрылымы банктің капитал мөлшеріне байланысты болып келеді. Нақ осыған байланысты бір қарыз алушығы ұсынылатын несиенің шектелген сомасы анықталады. Көбінесе өзінің корпорацияларына және басқа да кәсіпкерлік фирмаларға өзінің негізгі несие ресурстарының көлемін бағыттайтын, көтерме кредиторларға ірі банктер өзінің қызметін көрсетеді.
Осы мезгілде көптеген ірі банктер жеке тұлғаларға берілетін несиенің аз мөлшері бойынша ұсынылатын және соған бағыт алып отырады. Ірі банктердің құрамына немесе тобына жатпайтын банктер үлкен емес сауда-өнеркәсіп компанияларына сауда үшін үлкен емес ссудаларды ұсынумен маманданып отырады.
Несиелік ресурстарымен басқару несиелік тәуекелділік минимизациясына немесе болдырмауына /сақтап қалуына/ бағытталған несиелік процесті жүзуге асыру кезендегі банк қызметін ұйымдастыруды ұсынады.
-біріншіден, ойдағыдай жүзуге асырылуы негізгі табыс көзін алуға әкеледі және ол банктің тұрақтылығын және сенімділігін көтеруге әрекеттенеді, ал несиелендірудегі жол болмаушылық оның банкротқа ұшырауына алып келеді.
- екіншіден, ел экономикасын дамыту инвестициясын несиелендіру үшін банк мекемесі меншікті және жұмылдырылған ресурстарды шоғырландыру қажет.
- үшіншіден, бұл қызмет өзін ойдағыдай жүзеге асырғанда ғана өзінің барлық қатысушыларына, яғни несие мекелемелеріне, тапсырыс берушілергеде барлығына пайда әкеледі.
Банктің несие қызметі, дегеніміз негізгі ұсынылатын өлшемдерінің бірі болып, яғни оның банктен тыс мекемелерден ажыратылатын қызметі саналады. Әлемдік тәжірибеде дәл осы несиелендірумен байланысты банктің пайдасының едәуір басты бөлігі қурайды.
Осымен қатар, қәзіргі уақыттағы несиенендіру процессі тәуекелді активті операциялардың бірі болып саналады, және ол қисынсыз жағдайда банкротқа әкеліп соғуы мүмкін.
Несиелік ресурстары белгілі бір мерзімдегі коммерциялық банктің балансы бойынша несиелік қарыздардың қалдығы бар екенін көрсетеді. Банктің несиелік операциялары өзіне жеке және заңды тұлғаларға ұсынылған несиелерді және банкаралық несиелерді немесе клиенттердің несиелік портфелін қалыптастыруға әсер ететін факторлардың бірі болып банктік қызмет көрсетудегі нарық ерекшелігімен саналады. Бұл жерде, әрбір банк таңдап алған нарықтың секторындағы негізгі клиенттердің қарыздық қаржыларына тұтынушылығы ескеріледі.
Осымен қатар, несиелік ресурстар құрылымы банктің капитал мөлшеріне байланысты болып келеді. Нақ осыған байланысты бір қарыз алушығы ұсынылатын несиенің шектелген сомасы анықталады. Көбінесе өзінің корпорацияларына және басқа да кәсіпкерлік фирмаларға өзінің негізгі несие ресурстарының көлемін бағыттайтын, көтерме кредиторларға ірі банктер өзінің қызметін көрсетеді.
Осы мезгілде көптеген ірі банктер жеке тұлғаларға берілетін несиенің аз мөлшері бойынша ұсынылатын және соған бағыт алып отырады. Ірі банктердің құрамына немесе тобына жатпайтын банктер үлкен емес сауда-өнеркәсіп компанияларына сауда үшін үлкен емес ссудаларды ұсынумен маманданып отырады.
Несиелік ресурстарымен басқару несиелік тәуекелділік минимизациясына немесе болдырмауына /сақтап қалуына/ бағытталған несиелік процесті жүзуге асыру кезендегі банк қызметін ұйымдастыруды ұсынады.
1. “Қаржы лизингі” туралы ҚР заңы. 05.07.2000жыл
2. Коммерциялық банктер операциялары / С.Б.Мақыш. – Алматы: “ИздатМаркет”, 2004.
3. Ақша айналысы және несие / С.Б.Мақыш. – Алматы: “Қазақ Университеті”, 2000.
4. Управление рисками коммерческих банков / Под ред А.Б.Садвакасова, А.Б.Хаджиева. – Алматы: “Қазақ Университеті”, 2000.
5. Банковское дело / Под ред. О.И.Лаврушина. – Москва: “Финансы и статистика”, 1998.
6. “Ақша, несие, банктер” Г.С.Сейтқасымов. – Алматы, 2001.
7.“Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау” / К.Ш.Дүйсенбаев, Ж.Г.Жумагалиева. – Алматы: “Экономика”, 2001.
8. Банктік тәуекелдер / К.О.Шаяхметова. – Алматы: “Қазақ Университеті”, 2004.
9. «Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы»
Қазақстан Республикасының заңы. 30.08.1995
10. «Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы» Қазақстан
Республикасыньщ заңы. 30.03.1995
11. Мақыш С.Б. Коммерциялык банктер операциялары. Алматы:
ИздатМаркет, 2004ж.
12. Сейтқасымов Г.С. Ақша, несие, банктер. Алматы: Экономика, 1996ж.
13. Сейткасымов Г.С. Банковское дело. Алматы: Қаржы-Қаражат, 1998ж.
14. Орысша-қазақша қазіргі экономикалык терминдердің түсіндірме
сөздігі. /жауапты редактор: Досаев Қ.О./ Алматы: Экономика, 1999ж
15. Орысша-қазақша сөздік. Алматы, 1978ж. Айқын газеті №52
16. Жуков Е.Ф. Банки и банковские операции: Учеб. для ВУЗов. - М.: Банки и биржи: ЮНИТИ, 1997. -471 с.
17. Банки Казахстана. №12, 1. -2003
18. Банки Казахстана. №1, 11. -2004
19. Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі агенттігі.
2003г.
20. "Банковские технологии" 2003г.
21. Банки Казахстана №1 «О текущей ситуации на финансовом рынке»
2005 ж. стр. 2
22. Банки Казахстан №8, 2005ж. « Қаржы нарығы мен қаржы
ұйымдарының жай-күйі туралы» бет.2
23. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі
туралы» Заңы 1995 жыл
24. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы» Заңы 1995 жыл
25. «Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне банк қызметі мәселелері
бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. Егемен Қазақстан, 13 наурыз 2001 жыл, № 53.
26. Екінші деңгейдегі банктер үшін пруденциалдық нормативтер туралы ереже.
8 маусым 2002 жыл № 213. «Банки Казахстана» журналы, № 8 2002 жыл.
27. Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі банктердің арасында,
сонымен бірге Қазақстан Респубилкасының екінші деңгейдегі банктер мен банк операцияларының кейбір түрлерімен айналысатын ұйымдардың арасында корреспонденттік қатынастарды орнату ережесі. Ұлттық банк қаулысы, 25 қараша 2000 жыл, № 428. Журнал «Банки Казахстана», № 1, 2001 жыл.
28. Каржы-Каражат-Финансы Казахстана. Қазақстан Республикасы Қаржы
министрлігінің ай сайынғы журналы, индекс 75750.
30. Экономика негіздер мектебі. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің ай сайынғы журналы, № 4, 2009 жыл
31.С.Б.Мақыш «Банк ісі». Алматы.»Жеті жарғы» , 2008 жыл
32. С.Өсербайұлы, Ж.Қалымбекова,»Қаржы менеджменті» Алматы, 2008 жыл
33. Ғ.А.Көшенова «Ақша,несие, банктер. Валюта қатынастары» Алматы.
«Экономика», 2000 жыл
34. Ғ.С.Сейітқасысов «Ақша,несие,банктер» Алматы: Экономика, 2001жыл
35. Р.О.Смағұлова, Қ.Ә.Мәдіханова,Ә.Қ. Тусаева, Ж.Ш. Сатыбалдиева «Қаржы,
Ақша айналысы және несие» Алматы.Экономика, 2007жыл
36. Ғ.С..Сейітқасымов, Ж.Бекболатұлы, С. Кәрімжанов «Қазақстанның банк
жүйесі» Алматы, 2008 жыл
37. Банки и банковские операции в России / Под ред. Лапидуса М.Х. - М., 1996.
38. Маркова О.М. и др. Коммерческие банки и их операции. — М.: Банки и биржи, 1995.
39. Брокеры и регистраторы на рынке ценных бумаг. Учебное пособие. — Алматы: Ирбис, 2000.
40. Гвоздев Б.З. Факторинг. — М.: Ассоциация авторов и изда¬телей, Тандем, Экмос,2000.
41. М.Есқалиев, Е. Жатқанбаев, Е. Байжұманов «Экономикалық теория негіздері». Алматы, 2004 жыл
42. М.С: Биханұлы «Коммерциялық банктер операциялары» Идат Маркет.
Алматы, 2004 жыл
43. Қ.Қ. Ілиясов, С. Құлпыбаев «Қаржы» .Алматы, 2005 жыл
44. М.С.Биханұлы «Ақша айналысы және несие» Издат Маркет. Алматы, 2004ж
45. Әбдіманапова Ш.Р. Халыққа қызмет көрсету нарығындағы банктік
маркетинг – Алматы, «Жібек жолы» баспасы, 2000 жыл.
46. О. Баймұратов «Қазақстандағы қаржы нарығы» Алматы.Экономика, 2007ж.
47. Р. Дуламбаева «Кәсіпорын экономикасы» Алматы «Қазақ университеті»,
2008 жыл
48. www.google.kz
49.http://www.bta.kz/ru/personal/credits/
2. Коммерциялық банктер операциялары / С.Б.Мақыш. – Алматы: “ИздатМаркет”, 2004.
3. Ақша айналысы және несие / С.Б.Мақыш. – Алматы: “Қазақ Университеті”, 2000.
4. Управление рисками коммерческих банков / Под ред А.Б.Садвакасова, А.Б.Хаджиева. – Алматы: “Қазақ Университеті”, 2000.
5. Банковское дело / Под ред. О.И.Лаврушина. – Москва: “Финансы и статистика”, 1998.
6. “Ақша, несие, банктер” Г.С.Сейтқасымов. – Алматы, 2001.
7.“Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау” / К.Ш.Дүйсенбаев, Ж.Г.Жумагалиева. – Алматы: “Экономика”, 2001.
8. Банктік тәуекелдер / К.О.Шаяхметова. – Алматы: “Қазақ Университеті”, 2004.
9. «Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы»
Қазақстан Республикасының заңы. 30.08.1995
10. «Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы» Қазақстан
Республикасыньщ заңы. 30.03.1995
11. Мақыш С.Б. Коммерциялык банктер операциялары. Алматы:
ИздатМаркет, 2004ж.
12. Сейтқасымов Г.С. Ақша, несие, банктер. Алматы: Экономика, 1996ж.
13. Сейткасымов Г.С. Банковское дело. Алматы: Қаржы-Қаражат, 1998ж.
14. Орысша-қазақша қазіргі экономикалык терминдердің түсіндірме
сөздігі. /жауапты редактор: Досаев Қ.О./ Алматы: Экономика, 1999ж
15. Орысша-қазақша сөздік. Алматы, 1978ж. Айқын газеті №52
16. Жуков Е.Ф. Банки и банковские операции: Учеб. для ВУЗов. - М.: Банки и биржи: ЮНИТИ, 1997. -471 с.
17. Банки Казахстана. №12, 1. -2003
18. Банки Казахстана. №1, 11. -2004
19. Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі агенттігі.
2003г.
20. "Банковские технологии" 2003г.
21. Банки Казахстана №1 «О текущей ситуации на финансовом рынке»
2005 ж. стр. 2
22. Банки Казахстан №8, 2005ж. « Қаржы нарығы мен қаржы
ұйымдарының жай-күйі туралы» бет.2
23. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі
туралы» Заңы 1995 жыл
24. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы» Заңы 1995 жыл
25. «Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне банк қызметі мәселелері
бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. Егемен Қазақстан, 13 наурыз 2001 жыл, № 53.
26. Екінші деңгейдегі банктер үшін пруденциалдық нормативтер туралы ереже.
8 маусым 2002 жыл № 213. «Банки Казахстана» журналы, № 8 2002 жыл.
27. Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі банктердің арасында,
сонымен бірге Қазақстан Респубилкасының екінші деңгейдегі банктер мен банк операцияларының кейбір түрлерімен айналысатын ұйымдардың арасында корреспонденттік қатынастарды орнату ережесі. Ұлттық банк қаулысы, 25 қараша 2000 жыл, № 428. Журнал «Банки Казахстана», № 1, 2001 жыл.
28. Каржы-Каражат-Финансы Казахстана. Қазақстан Республикасы Қаржы
министрлігінің ай сайынғы журналы, индекс 75750.
30. Экономика негіздер мектебі. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің ай сайынғы журналы, № 4, 2009 жыл
31.С.Б.Мақыш «Банк ісі». Алматы.»Жеті жарғы» , 2008 жыл
32. С.Өсербайұлы, Ж.Қалымбекова,»Қаржы менеджменті» Алматы, 2008 жыл
33. Ғ.А.Көшенова «Ақша,несие, банктер. Валюта қатынастары» Алматы.
«Экономика», 2000 жыл
34. Ғ.С.Сейітқасысов «Ақша,несие,банктер» Алматы: Экономика, 2001жыл
35. Р.О.Смағұлова, Қ.Ә.Мәдіханова,Ә.Қ. Тусаева, Ж.Ш. Сатыбалдиева «Қаржы,
Ақша айналысы және несие» Алматы.Экономика, 2007жыл
36. Ғ.С..Сейітқасымов, Ж.Бекболатұлы, С. Кәрімжанов «Қазақстанның банк
жүйесі» Алматы, 2008 жыл
37. Банки и банковские операции в России / Под ред. Лапидуса М.Х. - М., 1996.
38. Маркова О.М. и др. Коммерческие банки и их операции. — М.: Банки и биржи, 1995.
39. Брокеры и регистраторы на рынке ценных бумаг. Учебное пособие. — Алматы: Ирбис, 2000.
40. Гвоздев Б.З. Факторинг. — М.: Ассоциация авторов и изда¬телей, Тандем, Экмос,2000.
41. М.Есқалиев, Е. Жатқанбаев, Е. Байжұманов «Экономикалық теория негіздері». Алматы, 2004 жыл
42. М.С: Биханұлы «Коммерциялық банктер операциялары» Идат Маркет.
Алматы, 2004 жыл
43. Қ.Қ. Ілиясов, С. Құлпыбаев «Қаржы» .Алматы, 2005 жыл
44. М.С.Биханұлы «Ақша айналысы және несие» Издат Маркет. Алматы, 2004ж
45. Әбдіманапова Ш.Р. Халыққа қызмет көрсету нарығындағы банктік
маркетинг – Алматы, «Жібек жолы» баспасы, 2000 жыл.
46. О. Баймұратов «Қазақстандағы қаржы нарығы» Алматы.Экономика, 2007ж.
47. Р. Дуламбаева «Кәсіпорын экономикасы» Алматы «Қазақ университеті»,
2008 жыл
48. www.google.kz
49.http://www.bta.kz/ru/personal/credits/
Мазмұны
Кіріспе
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Белгілеулер мен қысқартулар
1 Нарықтық экономика жағдайында банкке несие ресурстарын
қалыптастыру мәселелері
1.1 Несие ресурстарын қалыптастырудың экономикалық мәні мен
маңызы
1.2 Несие ресурстарының жіктелуі және құрылу принциптері
1.3 Коммерциялық банктердің несие ресурстарының қалыптасуы мен
несие саясаты
1.4 Шет мемлекеттерде несие ресурстарын бағалау жолдары
2 “БТА”АҚ-ның несие ресурстарының қалыптасуының құрамын
талдау
2.1 Банктің пассивтік бөліміндегі несие ресурстарының құрамы
мен құрылымын бағалау
2.2 БТА АҚ-ның өтімділігін, қаржылық тұрақтылығын және
тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштерін талдау
2.3 Несие ресурстарының құрамы мен құрылымын талдау
3 Екінші деңгейлі банктердің несиелік портфелінің сапасын
жетілдіру жолдары
3.1 Проблемалық несиелермен банктердің жұмысы
3.2 Несие портфелінің сапасын жоғарылату және тиімді банктік
қадағалау жүргізу
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Нормативтік сілтемелер
Осы дипломдық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтемелер жасалды:
1 Қазақстан Республикасы білім беру жүйесі. Жоғарғы оқу орындарында
диплом жұмыстарын (жобаны) орындау ережесі. Негізгі ережелер. ҚР МЖМБС
5.04.020-2008. – Астана: 2008
2 Мемлекеттік стандарт 2.105-95 Конструкторлық құжаттардың бірыңғай
жүйесі (БЖКҚ). Текстік құжаттарға жалпы талаптар
3 ГОСТ 7.1-84 Система стандартов по информации, библиотечному и
издательскому делу. Библиографическое описание документа. Общие требования
и правила описания
4 ГОСТ 7.9-95 (ИСО 214-76) Система стандартов по информации,
библиотечному и издательскому делу. Библиографическое описание документа.
Реферат и аннотация. Общие требования
5 ГОСТ 8.417-81 Государственная система обеспечения единства измерений.
Единицы физических величин
Анықтамалар
Осы дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасы білім беру жүйесі.
Жоғарғы оқу орындарында диплом жұмыстарын (жобаны) орындау ережесі. Негізгі
ережелер. ҚР МЖМБС 5.04.020-2008-ға сәйкес келесі анықтамалар мен терминдар
қолданылады.
Банк – ақша айналымын және несие қатынастарын жоспарлы түрде
қамтитын және несие беру, есеп айырысу, касса операциялары арқылы
кәсіпорындардың шаруашылық қызметіне есеп және бақылау жүргізуді жүзеге
асыратын мекемелер.
Банктік несие – бұл банктердің, арнайы несие қаржылық мекемелерінің
қарыз алушыларға ақшалай қарыз түрінде беретін несиесі
Қысқа мерзімді несиелер – қарыз алушының уақытша қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін бір жылға дейін берілетін несиелер.
Несиелік портфель – бұл белгілі критерийлер бойынша жіктелінген
және берілген несиелердің сапасы мен құрылымының сипаттамасы.
Ұзақ мерзімді несиелер – бес жылдан жоғары мерзімге берілетін
несиелер болып табылады.
Өнеркәсіп саласына берілетін несиелер – бұл кәсіпорындар мен ұйымдарға
өндірісті дамыту үшін, материалдарды сатып алу үшін ұсынылады.
Ауыл шаруашылығына берілетін несиелер – бұл фермерлерге, шаруа
қожалықтарына жерді өндеу бойынша, егін жинау мақсатында берілетін несие.
Стандартты несие – қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ қайтуында
ешқандай күмән жоқ несиелер.
Күмәнді несиелер – қайтарылу уақыты кешіктірілген, мерзімі
ұзартылған және банк үшін тәуекел туғызатын несиелер.
Үмітсіз несиелер – қайтару уақыты кешіктірілген, мерзімі өткен
несиелер шотына жазылған несиелер.
Тұтыну несиесі – бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу
үшін және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несиені беріледі.
Белгілеулер мен қысқартулар
Осы дипломдық жұмыста келесі қысқартулар қолданылды
КБ – коммерциялық банк
БТА- Банк Тұран ӘЛЕМ
АҚ – Акционерлік қоғам
ДСЖ - депозиттерді сақтандыру жүйесі
НР – несие ресурстары
ЖТСКҚ - жеке тұлғаларының салымдарын кепілдендіру ( сақтандыру ) қорына
ҰБ- ұлттық банк
АҚ- акционерлік қоғам
СТН- салық төлеушінің куәлігінің көшірмесі
Нарық жағдайында несие ресурстарының қалыптасуын талдау және оның
тиімділігін арттыру бағыттары тақырыбына жазылған ОПЭ-29-1 тобының
білімгері Себепбаева Сандуғаш Расбекқызының
АННОТАЦИЯ
Бірінші бөлімде - нарықтық экономика жағдайында банкке несие
ресурстарын қалыптастыру мәселелері қарастырылды.
Екінші бөлімде “БТА”АҚ-ның несие ресурстарының қалыптасуының құрамын
талдау қарастырылды.
Үшінші бөлімде Екінші деңгейлі банктердің несиелік портфелінің сапасын
жетілдіру жолдары қарастырылады.
Диплом кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер
тізімі сонымен қатар тіркемелерден тұрады.
Кіріспе
Коммерциялық банктің қызметін активті турде несие ресурстары
құрайды. Оның қаншалықты құрайтынын мынадан көреміз:
-біріншіден, ойдағыдай жүзуге асырылуы негізгі табыс көзін алуға
әкеледі және ол банктің тұрақтылығын және сенімділігін көтеруге
әрекеттенеді, ал несиелендірудегі жол болмаушылық оның банкротқа ұшырауына
алып келеді.
- екіншіден, ел экономикасын дамыту инвестициясын несиелендіру үшін
банк мекемесі меншікті және жұмылдырылған ресурстарды шоғырландыру қажет.
- үшіншіден, бұл қызмет өзін ойдағыдай жүзеге асырғанда ғана өзінің
барлық қатысушыларына, яғни несие мекелемелеріне, тапсырыс берушілергеде
барлығына пайда әкеледі.
Банктің несие қызметі, дегеніміз негізгі ұсынылатын өлшемдерінің
бірі болып, яғни оның банктен тыс мекемелерден ажыратылатын қызметі
саналады. Әлемдік тәжірибеде дәл осы несиелендірумен байланысты банктің
пайдасының едәуір басты бөлігі қурайды.
Осымен қатар, қәзіргі уақыттағы несиенендіру процессі тәуекелді
активті операциялардың бірі болып саналады, және ол қисынсыз жағдайда
банкротқа әкеліп соғуы мүмкін.
Несиелік ресурстары белгілі бір мерзімдегі коммерциялық банктің
балансы бойынша несиелік қарыздардың қалдығы бар екенін көрсетеді. Банктің
несиелік операциялары өзіне жеке және заңды тұлғаларға ұсынылған несиелерді
және банкаралық несиелерді немесе клиенттердің несиелік портфелін
қалыптастыруға әсер ететін факторлардың бірі болып банктік қызмет
көрсетудегі нарық ерекшелігімен саналады. Бұл жерде, әрбір банк таңдап
алған нарықтың секторындағы негізгі клиенттердің қарыздық қаржыларына
тұтынушылығы ескеріледі.
Осымен қатар, несиелік ресурстар құрылымы банктің капитал мөлшеріне
байланысты болып келеді. Нақ осыған байланысты бір қарыз алушығы ұсынылатын
несиенің шектелген сомасы анықталады. Көбінесе өзінің корпорацияларына және
басқа да кәсіпкерлік фирмаларға өзінің негізгі несие ресурстарының көлемін
бағыттайтын, көтерме кредиторларға ірі банктер өзінің қызметін көрсетеді.
Осы мезгілде көптеген ірі банктер жеке тұлғаларға берілетін несиенің
аз мөлшері бойынша ұсынылатын және соған бағыт алып отырады. Ірі банктердің
құрамына немесе тобына жатпайтын банктер үлкен емес сауда-өнеркәсіп
компанияларына сауда үшін үлкен емес ссудаларды ұсынумен маманданып
отырады.
Несиелік ресурстарымен басқару несиелік тәуекелділік
минимизациясына немесе болдырмауына сақтап қалуына бағытталған несиелік
процесті жүзуге асыру кезендегі банк қызметін ұйымдастыруды ұсынады.
Несие ресурстарымен басқарудың құрылымын ұйымдастырудың негізінде
несиені ұсыну бойынша. Әр түрлі деңгейдегі жетекшілердің өкілдігін нақты
болумен бекітілетін компетенцияны шектеу принципі жатады. Осы ұсынылған
несие бойынша бекітілген несие келісімдерінің шартын несие мөлшеріне, оның
тәуекелділік дәрежесіне және басқа да мінездемелерге байланысты әзгертуге
болады.
Несие ресуртарымен басқарудың шаралар жүйесіндегі маңызды ролді несие
саясатын өңдеу және жургізу, сондай-ақ банктың клиенттермен несиелік қарым-
қатынасын ұйымдастыратын және реттейтін ішкі құжаттар алады.
Несие ресурстарымен басқарудың тиімділігі үшін ең алдымен толық банк
бойынша және оның құрылымдық бөлімшелерінің бір бөлігі ретіндегі әр түрлі
сандық және сапалық мінездемелерін талдау қажет.
Дипломдық жұмыстың объектісі. "Цесна Банкі" Ашық Акционерлік Қоғамы
болып табылады.
Осы дипломдық жұмысты жазудың мақсаты мен басты міндеттері. тек қана
теориялық аспектілер ғана емес, сонымен қатар банктің несие операцияларын
жүргізудің тәжірибелік жақтары, банктің несие операциялық жағдайы және
пайда болған проблемаларды шешудің перспективалық бағыты табылады. Бұл
мақсаттарға жету үшін келесі міндеттер қойылып
отыр:
1. Коммерциялық банктерде несиелік операциялардың алатын рөлін
анықтау, онда несие операциясының мәні мен маңызы, жіктелінуі құралу
2. "БТА" АҚ-ның несие операцияларының құрылымын талдау
3. Несие қайтарымсыздығы тәуекелдігін төмендету саласында жобалық
шешімдерді әзірлеу, "БТА" Акционерлік Қоғамының несие портфелінің көлемін
көбейтуге мүмкіншілік беретін жаңа несие өнімдерін енгізуді бағалау,
несиелеу кезінде пайда болған проблемаларды шешу жолдары.
Зерттеу пәніне. Коммерциялық банктердің несие опеацияларын
ұйымдастыруға байланысты қалыптасатын қаржылық қатынастар жиынтығы жатады.
Дипломдық жұмысты орындау кезінде заңдық, нормативтік актілер,
әдістемелік сілтемелер мен нұсқаулықтар, отандық және шетел экономистерінің
ғылыми еңбектері қолданылды. Құқықтық негізіне.
ҚР Президентінің заңдары мен заң күші бар жарлықтары, ҚР Ұлттық банктің
және ҚР қаржылық қадағалау агенттігінің нормативтік құжаттары мен актілері
және әр түрлі әдістемелік нұсқаулары жатады.
Зерттеу нәтижелерінің тәжірибелік маңызы.
Дипломдық жұмыста жасалған қорытындылар мен ұсыныстар екінші деңгейдегі
банктердің несие операцияларын болашақта пайдалануы мүмкін.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы. Дипломдық жұмыс құрылымы
кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
және қосымшалардан тұрады.
1 Нарықтық экономика жағдайында банкке несие ресурстарын
қалыптастыру мәселелері
1.1 Несие ресурстарын қалыптастырудың экономикалық мәні мен маңызы
Несиелік портфель белгілі күнге коммерциялық банктің балансы бойынша
несиелік берешектің қалдығын білдіреді. Қазақстандық экономикалық
әдебиеттерінде: несиелік портфель белгілі критерий негізінде жіктелінген
несиелер бойынша банктің талаптар жиынтығы негізінде анықталады. Отандық
және шетелдік тәжірибедегі критерийлердің бірі – несиелік тәуекел деңгейі
болып табылады. Осы критерий бойынша несиелік портфель сапасы анықталады.
Банк менеджерлері несиелік портфельдің сапасын бағалау және талдау
негізінде өздерінің несиелік операцияларын басқарады.
Отандық тәжірибеде несиелік портфельді несиелік сипаттаманың
мәмілесі бойынша жасалынған өзара шарт жиынтығымен анықтайды. Оған ссуда,
факторингтік операциялар, лизинг, берілген банктік кепілдеме және
кепілгерлік бойынша міндеттерді орындау жатады.
Несиелік портфель – бұл белгілі критерийлер бойынша
жіктелінген және берілген несиелердің сапасы мен құрылымының сипаттамасы.
Несиенің әлеуметтік – экономикалық негізі оның қоғамдық сипатқа
тән екендігінде. Несиеге толық анықтама берейік. Несие – кеңейтілген қайта
өндіру мақсатында жеделдік, төлемдік, қайтару талаптарына сай оларды ақшаны
бөлу және халықтың, экномиканың бос ақшалай қаражаттардың жұмылдырылуын
қамтитын несие капиталының қозғалысы себепті экномикалық қарым – қатынасты
көрсетеді.
Сонымен қатар несиелік портфель – бұл несиені ұсыну бойынша банк
қызметінің нәтижесі, яғни белгілі уақыт кезеңіндегі банктің берген барлық
несиелер жиынтығы.
Банктік несие – бұл банктік мекемелерден қарыз алушыларға
ақшалай түрде берілетін несиені білдіреді
Банктік несие – бұл экономикадағы кеңінен тараған несиелік
қатынастардың формасы болып табылады. Банктік несие бойынша несиелік
қатынастардың құралына несиелік шарт немесе несиелік келісім жатады.
Банктік несиеде несие беруші: банк және арнайы қаржы мекемелері болса, ал
қарыз алушылар ретінде кәсіпкерлікпен немесе бизнеспен шұғылданатын қаржы
ресурстарына деген сұранысы бар кез келген заңды ұйым болып табылады.
Мұндағы қарыз берушінің басты мақсаты – бұл пайыз түрінде табыс алу.
Банктік несие – бұл банктердің, арнайы несие қаржылық
мекемелерінің қарыз алушыларға ақшалай қарыз түрінде беретін несиесі.
Банктік несие коммерциялық несиелердің шектеулерін жояды. Бос ақшалай
капиталдар кез келген өндіріс саласына беріледі және банктік несие кез
келген бағытта қозғала алады.[6]
Банктік несие сферасы коммерциялық несие сферасына қарағанда
несиені қолдану өрісі кең. Коммерциялық несие тек тауар айналысына қызмет
етеді, ал банктік несие қоғамның барлық топтарының ақшалай табыстарынан
және жинақтарынан капиталға айналдыра отырып, капиталдың қорлануына қызмет
етеді.
Банктік несие әмбебап болып келеді, өйткені банк арқылы қайта
бөлінген қарыз капиталы экономиканың барлық секторларында қолданыс табады.
Бұл ерекшелік оның жедел даму себебі қызметін атқарады. Қарыз мәмілесінің
дербес сипаты бар, онда ақшалай капитал өнеркәсіптік капиталдан
бөлектенген.
Банктік несие өзінің маңызды ерекшеліктерін сақтай отырып,
сандық және сапалық өзгерістерге ұшырайды. Олардың біреуі қарыз мәмілесінің
қатысушыларымен байланысты. Бір жағынан, қарыз капиталын беруді банктерден
басқа әр түрлі мекемелер (қаржылық компаниялар, өзара несие банктері)
жүзеге асырады. Екінші жағынан, қарыз алушылардың құрамы өзгереді. Қарыз
алушылар – несиелік-қаржылық мекемелер, тұрғындар, үкімет, жергілікті
үкімет органдары болып табылады.
Несиенің мәнін анықтаған кезде бірқатар әдістемелік
принциптерді ұстану керек, несиелердің барша түрі формалардан тәуелсіз оның
мәнін көрсетуі керек: Несие мәселесі тұтасымен алғанда несенің мәнін ашуы
керек. Егер бір мәселеде несие қайтарылмаса, онда бұл өзінің қайтарылатын
қасиетін жоғалтатының білдіреді;
Несиенің мәнін талдауда несенің құрылымын, қозғалас
сатыларын, несиенің негізін қарастырған жөн. Несиеде өзгермейтін, тұрақты
болып қалатын жәйіт – құрылым. Өзге экномикалық категориялар сияқты несиеде
бір – бірімен өзара әрекетке түсетін бірнеше элементтен тұрады. Ондай
элементтерге ең алдымен несиелік қатанастың барлық субъектілері, сондай –
ақ жоғарыда анықтағанымыздай, бұл субъектілерге несие беруші мен қарызға
алушылар жатады. Оларды бөлуге және бөлек қарастыруға болмайды. Оларды
бірге қарастырған жағдайда ғана несиенің мәнін анықтауға болады.
Несие беруші – несиелік мәміленің қарыз ұсынатын жағы.
Мұны іске асыру үшін онда ақшалай қаражаттың белгілі бір қоры болуы керек.
Ол ақша өзінікі болуы немесе басқа біреуден қарызға алған болуы да мүмкін.
Қазіргі уақытта қарызға ақша ұсынатын негізгі несие беруші – банк болып
табылады. Ол кәсіпорындардың, ұйымдардың, кеңселер мен халықтын уақытша бос
қаражаттарын шоғырландырып, оларды қарызға алушыға уақытша пайдалану үшін
несие түрінде ұсынады. Бұл ретте банктен алған несиені тек қарызға алушы
ғана емес, сондай – ақ соңғысы да меншік иесіне тартылған ресурстарды
қайтаруға міндетті. Бұл арада банк бір жағдайға несие беруші болса, екінші
жағдайда – қарыз алушы болып көрінеді.
Қарызға алушы – несиелік қатынастар жағы, несие алып, алған
қарызды қайтаруға міндетті жағы. Қосымша ақшалай қаражатқа уақытша
мұқтаждығы туғандар қарызға ақша алушылар болып табылады. Қазіргі заман
талабына сай қарызға алушылар - кәсіпорындар, кәсіпкерлер, халық,
мемлекеттер мен банктер болуы мүмкін. Алайда, қарызға алушы қарызға алынған
қаражаттын меншік иесі болып табылмайды, өндіріс саласында, айналымда оны
ол өз қалауымен қолданады. Бұл жағдайда ол алынған ақшадан гөрі, яғни
шаруашылықта ауыспалы айналым қор таусылғаннан кейін оны іске асырып,
пайдаланғаны үшін өсімақы төлеп, қарызды артық көлемде төлейді.
Несиелік мәміледе қарызға алушы несие берушіге тәуелді, оған
несие беруші өз талаптарын қояды. Алайда, қарызға алушы мен несие беруші
несие қатынастарының толық құқықты жақтары болып табылады. Олар міндетті
түрде қатысуы керек. Және бұл жағдайда олар орындарын ауыстыруы мүмкін.
Несие беруші – қарызгер (кәсіпорындар мен халық бос қаражаттарын есеп және
дипозиттік шоттарға сақтай отырып) болуы мүмкін. Несие беруші мен қарызға
алушы өзара іс әрекеттерінде қарама – қайшылықтың бірлігі сипатын
көрсетеді. Несиелік мәміленің қатысушылары ретінде олар оның қарама – қарсы
жақтарында тұрады. Олардың мүдделері де бөлек, несие беруші неғұрлым жоғары
пайыздық несие бергісі келсе, қарыз алушыға мүмкіндігінше арзан несие алып,
қосымша қаржылар табу мүддесі болады.
Несие берушілер мен қарызға алушылардан басқа несие қатынасы
құрылымының элементі алыс – берістің объектісі – құнның негізгі бөлігі
сияқты өзіндік өтелмеген құн – несиеленген құн болып табылады.
Несиенің қайтарылуы – уақытша пайдаланған несиеленген құнды
несие берушіге қайтару процесі. Ол өзінен - өзі туындамайды. Ол құнның
ауыспалы айналымында аяқталатын материалдық процестерге негіделеді.
Алайда, бұл тек қайтарымның негізін жасайды. Уақытша пайдалануға алған
ақшалай қаражатты қайтаруға босаған қаражаттар қарыз алушыға мүмкіндік
берген кезде ғана несиені қайтару басталады. Несиенің қайтарылуы объективті
процесс болып табылады, яғни оны мәміленің табиғатын өзгертпей, кейінге
қалдыруға болмайды. Несие беруші мен қарыз алушы бекіткен келісімшартқа
сәйкес ол заңды бекітілген сипат алады. Халық шаруашылығы деңгейінде
несиенің қайтарылуы тұтас алғанда қайтарылудың жиынтығын көрсетеді. Бұл
жерде ол алынған несиенің бір ғана белгісін көрсетпейді, экономикалық
категория сияқты бар несиенің тұтастығын көрсетеді. [7]
Несие мәні қатынастардың несиенің – қайтару, төлемдік,
мерзімдік, қолма – қол ақша, мақсатты сипат сияқты маңызды принциптерімен
анықталады. Белгіленген мерзімді бұзу – несие беруші үшін қарыз алушыға
өндіріп алынатын пайызды көбейтілген түрде несиені пайызбен мерзімінен
бұрын өндіріп алуға саятын экномикалық санкция қолдануға жеткілікті негіз
болып табылады. Несиенің қамтамасыз етілу принципі несие келісімшартында
қарыз алушы өз мойнына алған міндеттемелерді бұзуы мүмкін жағдайда несие
берушінің мүліктік мүддесін қорғауды қамтамасыз етудің қажеттілігін
көрсетеді. Бұл принцип жалпы экномикалық тұрақсыздық кезеңінде өзекті
мәселе болып табылады.
Несиенің объективті қажеттілігі табиғи және ақшалы түрде
жүзеге асатын ерекшеліктерден кеңейтілген өндірістік шығарып тастайды. Ол
капитал түрлері үнемі ауысып тұратынын ұйғарады, меншіктің ақшалай түрі
тауарға, тауарлы меншік өндірістікке, өндірістік тауарлар және тауарлық
қайтадан ақша түріне ауысып тұрады, яғни A - T - Ө - T - A капиталдың
ауыспалы айналымы жүреді. Ауыспалы айналымның бірінші кезеңінде ақша
өндіріс қорына (машиналар, шикізат жабдықтары және т.б.) ауысып кетеді,
екінші кезеңде - өндірістік процестерді – дайын өнім (тауар) жасалады,
өндірістік тауарларға келеді. Үшінші кезеңде тауар сатылып, бастапқы ақша
түріне ауысады. Капиталдың осындай ауыспалы айналымы тұрақты түрде бөлек
жеке кәсіпорын және жалпы халық шаруашылығында үнемі жүріп жатады.
Капиталдың қозғалысы – оның тек ауыспалы айналымы емес, сондай ақ оның
айналымы да. Капиталдың айналымы дегенде оның үнемі қаталанатын ауыспалы
түсіндіріледі.
Капитал түрінің ауысуы бір шаруашылық субъектілерінде ақша
қаржысының уақытша босатылып және басқа шаруашылық жүргізуші субъектілерді
ақша деген қажеттіліктің қалыптасуымен қоса жүреді. Әрбір шаруашылық
субъектілерде (кәсіпорын) өзінің жеке ауыспалы айналымдағы капитал болады.
Ақшалай қаражаттың уақытша босатылуы және оларға деген
өажеттілік тек материалдық өндіріс саласы мен айналымда ғана туындамайды.
Ол мемлекетте, бюджеттік және қоғамдық ұйымдарда, сондай – ақ халықта да
болуы мүмкін.
Қаражатқа деген қажеттілік пен оның босатылуы арасында
туындаған қарама – қайшылық шаруашылық жүргізуші субъектілердің қалыпты
қызметі үшін қажет материалдық және қаржылық ресурстарды нақты
байланыстыратын несиенің жәрдемімен ғана рұқсат етіледі.
Жеткіліксіз шамада несиенің объективті қажеттілігі несие қатынастарын
жүзеге асыратын капитал айналымы мен ауыспалы айналымның бір қалыпты
еместігімен түсіндіріледі.
Несиелік қатынастар пайда болатын және дамитын нақты
экономикалық негізде қаражат айналымы мен ауыспалы айналым, яғни несиелік
қатынастың материалдық негізі болып құн қозғалысы саналатын болады.
Қарызға алушы несиені кедей болғаны үшін алмайды, ол өзінің меншікті
қорларының ауыспалы айналым мен капитал айналымының оюъективті күшіне толық
шамада жетпей тұрғандықтан өз ісін алға бастыру үшін алады.
Несиенiң экономикадағы орны мен рөлi, оның атқаратын
қызметтерiмен сипатталады. Жалпы несие экономикалық категория ретiнде
мынадай қызметтердi атқарады:
- қайта бөлу;
- айналыс шығындарын үнемдеу;
- айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру;
- капиталдың шоғырлануын жеделдету;
- ғылымы-техникалық прогрестi желелдету.
Несиенiң қайта бөлу қызметi кез келген елдiң ұлттың
экономикасының толық қанды жұмыс жасауына өз үлесi несиенiң бұл
қызметiнiң көмегiмен экономикалық жүйенiң бiр саласынан екiншi бiр саласына
капитал ағымы болады.
Несиенiң айналыс шығындарын үнемдеу қызметiнің iс жүзіне
асуы несиенiң экономикалық мәнінен туындайды. Шаруашлық субъектiлерiндегi
ақшалай қаражаттардың түсүсуі мен жұмсалуы арасындағы уақытша болатын
алшақтық кей жағдайларда қаржылай ресурстарга деген қажеттiлiктi
туындатады.
Ал келесі, қызметi, яғни несиенiң айналыстағы нақты
ақшалардың орнын уақытша алмастыруы. Қазiргi несиелік шаруашылықты мұндай
орнын алмастыруга толық мумкiндiк бар.
Капиталдық шоғырлану процесi қызметi экономиканың турақты
дамуына жағдай жасау үшiн маңызды болып табылады. Мұндай мiндеттердi шешуде
несиенiң бұл қызметi өндiрiстiң ауқымын ұлғайта отырып, пайда алуга
мумкiндiк бередi.
Несиенiң рөлiн несиелік қатынастардың жұмыс iстеуiне әкелiп
соқтыратын нәтижесiмен анықтауға болады. Несие өзiнiң қызметi арқылы ұдайы
өндiрiс процесiне әсер етедi. Жоғарыда аталып өткендей, несиенiң өз қызмет
саласы бар, ол қозғалыстың барлық құндылықтарымен емес, шаруашылық
айналымда пайдаланылмай тұраған, қайта айналып құйылудың бастапқы кезiнде
қайта бөлiнумүмкiнбөлгiменғанабайланысты. Несиенiң көмегiмен шешiлетiн
мiндеттер қоғамдық дамудың әртүрлi кезеңдерiнде өзгерiп отыруы мүмкiн.
Жаңа өндiрiс ашумен оларды кеңейту iсiнде де несиенiң
атқаратын рөлі зор. Несиенiң көмегiмен айтарлықтай қаржы ресурстарын
шоғырландыру мен орталықтандыру жаңа өндiрiстердiң iрi жобаларын iске
асыруга, жаңа техникалық ендiруге, жоғары қосымша құны бар өнімдердi
өндiрудi қайта жарақтауга байланысты салынатын мол салымдарды жүзеге
асыруға мүмкiндiк бередi.
Қазақстанда экокомиканың шикiзаттық бағытынан арылып, жоғары
дамыған өңдеу секторын құру мақсатын көздейтiн КР-ның 2003—2015 жылдарға
арналган индустриалдық-инновациялық даму стратегиясы жүзеге асуда. Бұл
ретте өзiнiң несиелiк қаржыларын осы багдарламаны жүзеге асыруга
багыттайтын несие жүйесiне үлкен умiттер артылуда. Несиенi капиталдық
салымдар есебiнде пайдаланудың бюджеттiк қайта айналмалы қаржыландырумен
айтарлықтай маңызды артықшылықтары бар. Ол капиталдық шығынның тиiмдiлiгiн
осы шаралардың пайда есебiнен қарызды өтеудiң мүмкiндiктерiн анықтаумен әрi
несие шараларының өтелу мерзiмi шегiнде қарызды өтеудiң мерзiмiн
белгiлеуменi жүйелi бақылауга мүмкiндiк бередi. [8]
Несиенiң ақша айналымы саласында да алатын орны айрықша. Ол
ақша айналымының үнемделуiнен көрiнедi. Несие өзiнiң қызметi — айналысының
құралын құруға байланысты:
- бiрiншiден, ақша белгiлерiн дайындау, шығару, есеп жүргiзу мен
сақтау шығындарын қысқартады;
- екiншiден, несие бос ақша қаржыларын сан рет пайдалана отырып,
қолма-қол ақшасыз есептесулердi қысқартып, айналым шығындарын азайтады;
- үшiншiден, айналымның шыгындары маусымдық қажеттiлiктерді
қосымша қаржылар есебiнен көбейткенде қорлардың кемуіне байланысты
қысқарады.
Экономиканың төмендеп, инфляцияның өрлеген кезiнде мемлекет
пайыздық ұтысты көтеру арқылы айналымдағы ақша көлемiн қысу үшiн
экономикадағы несиелiк салымның көлемiн қысқартады. Ал, экономикалық өрлеу
кезiнде экоюмиканы жандандырып, әрi өсiру үшiн несие экспансиясы саясаты
қолданылады, яғни пайыздық ұтыстарды кемiту арқылы несие тасқыны көбейiп,
ақша көлемi ұлғаяды. Осылайша ақша айналымы ретке келтiрiледi. Қазақстанда
1993—1997 жылдары несиелердiң шектелуi, ал 1998 жылдан бастап несие
экспансиясы саясаты жургiзiлдi.
Несиенiң көмегiмен басқа мемлекеттермен байланыстар ныгайып,
әлемдiк экономикага араласуга мүмкiндiктер туып келедi.
Сонымен, жекелеген шаруашылықпен айналысушы экономикалық
субъектiлердiң өмiр сүруi мен жалпы халықшаруашылыгының дамуына да,
микроденгейiне байланыстардың дамуында, сондай-ақ халықтың әл-ауқатын
көтеруде несиенің атқаратын рөлi өте зор екен. [24]
1.2 Несие ресурстарының жіктелуі және құрылу принциптері
Банктік несиенің шамасына ақшалай-чектік эмиссиямен
толтырылған нақтылы ресурстардың көлемі ғана емес, оған өнеркәсіптік
компаниялар, жеке тұлғалар және мемлекеттік мекемелер тарапынан қарыз
қаражаттарына деген сұраныс та әсер етеді.
Банктік несиелер әртүрлі белгілеріне байланысты жіктелінуі
мүмкін:
1. Несие беру мерзімі бойынша:
- қысқа мерзімді;
- орта мерзімді;
- ұзақ мерзімді.
Қысқа мерзімді несиелер – қарыз алушының уақытша қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін бір жылға дейін берілетін несиелер. Қазіргі жағдайда
мақсатты қысқа мерзімді несиелер кең тараған болып табылады. Қысқа мерзімді
несиелер нақты келісім шарттарға қызмет көрсетеді. Мақсатына қарай қысқа
мерзімді несиелерді өндірістік мақсаттарға, сауда-делдалдық операцияларға,
уақытша қажеттіліктерге бөлуге болады.
Өндірістік мақсаттағы несиелер шикізаттарды сатып алуды
қаржыландыру үшін берілетін несиелер.
Сауда-делдалдық операцияларға несиелер қысқа мерзімді сипатта
болады және клиенттің дебиторлық қарызының пайда болуымен байланысты. Қарыз
алушыны несиелеу өндірістік мақсаттарды несиелеумен көрінеді. Қарыз алушы
ретінде көтерме сауда және бөлшек сауда кәсіпорындары болып табылады.
Уақытша қажеттіліктерге несиелер клиенттің қажеттілігін ақшалай
қаражаттарда қысқа мерзімді қанағаттандыру үшін, яғни еңбекақы және
бюджетке төлемдерді төлеуді ұсынады.
Орта мерзімді несиелер – бір жылдан бес жылға дейінгі өтеу
мерзімімен сипатталады. Орта мерзімді несиелер жабдықтау, көліктерді сатып
алу, жаңа кәсіпорындарды, бағдарламаларды, жобаларды бастапқы қаржыландыру
үшін қолданылады. Ұзақ мерзімді несиелер елдің экономикасында маңызды рөл
атқарады. Ұзақ мерзімді несиелер экономиканың нақты секторына қаражаттарды
салумен байланысты және өндірістің техникалық деңгейін көтерудің негізгі
көзі болып табылады.
Ұзақ мерзімді несиелер – бес жылдан жоғары мерзімге берілетін
несиелер болып табылады. Ұзақ мерзімді несиелер жылжымайтын мүлікке несие
жұмсаумен байланысты. Бұл несиелік операциялар саласы негізінен өндірісті,
қоғамды, жеке құрылысты қаржыландыру үшін және кәсіпорынның негізгі
капиталын құру үшін қажет. Бұл несиенің ерекшелігіне: ұзақ мерзімді өтеу,
қарыз алушының қорланым қаражатының ең төменгі деңгейі, мүліктік кепілдікке
берілген несиелердің жоғарғы деңгейін қамтамасыз ету қажеттілігі, мүліктің
құнынан, яғни кепілдік құнынан (60-70%) несие мөлшерінің тәуелдігі, қысқа
мерзімді несиемен салыстырғанда несие пайызы мөлшерінің төмен болуы,
банктің ресурсын ұзақ мерзімге оқшауландыру, банк пен қарыз алушының
несиелік қатынастарының дамуына болжау жасау қиындығы жатады.
Несиелердің мерзімі несиелік тәуекелге және банктің өтімділігіне
әсер етеді. Егер несиенің мерзімі неғұрлым ұзақ болса, онда қысқа мерзімді
несиемен салыстырғанда соғұрлым өтімді болады. Несие мерзімінің ұзартылуы
тәуекелдің өсуіне әкеледі. Сондықтан да банктің маңызды міндеті –
несиелерді беру мерзімі бойынша оңтайлы жиынтық құру болып табылады.
Қазіргі кезде ұзақ мерзімді несиелер банктік тәжірибеде дамып
отырған жоқ. Оның негізгі себептері:
- несиелеу үшін сәйкес ресурстың жоқтығы;
- несиелік тәуекелдің жоғарылығы;
- несиелеу қағидаларының сақталмағандығы;
- несиені өтеу көздерінің дұрыс таңдалмауы;
- несиелеу механизмінің жетілмеуі.
2. Қарыз алушылардың түрлері бойынша:
- кәсіпорындар мен ұйымдарға несиелер;
- жеке және заңды тұлғаларға несиелер;
- банкаралық несиелер.
3. Экономика салалары бойынша:
- өнеркәсіп салаларына;
- ауыл шаруашылығына;
- құрылыс;
- көлік;
- байланыс.
Өнеркәсіп саласына берілетін несиелер – бұл кәсіпорындар мен
ұйымдарға өндірісті дамыту үшін, материалдарды сатып алу үшін ұсынылады.
Ауыл шаруашылығына берілетін несиелер – бұл фермерлерге, шаруа
қожалықтарына жерді өндеу бойынша, егін жинау мақсатында берілетін несие.
4. Тағайындалу және пайдалану сипатына қарай:
- негізгі қорларға жұмсалатын;
- айналым қаражатына жұмсалатын.
5. Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай:
1) Қамтамасыз етілген:
- кепілхатпен;
- кепілдемемен;
- кепілдікпен.
2) Сақтандырылған.
3) Қамтамасыз етілмеген:
- сенім несиесі.
6. Қайтарылу дәрежесіне қарай:
1) Стандартты несие – қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ қайтуында
ешқандай күмән жоқ несиелер.
2) Күмәнді несиелер – қайтарылу уақыты кешіктірілген, мерзімі
ұзартылған және банк үшін тәуекел туғызатын несиелер. Соңғы қабылданған
активтердің жіктеу ережесіне сәйкес күмәнді несиелер ішінара бөлінеді: 1-
санатты күмәнді, 2-санатты күмәнді, 3-санатты күмәнді, 4-санатты күмәнді, 4-
санатты күмәнді, 5-санатты күмәнді.
3) Үмітсіз несиелер – қайтару уақыты кешіктірілген, мерзімі өткен
несиелер шотына жазылған несиелер.
7. Валютамен берілуіне қарай:
- ұлттық валютамен;
- шетел валютасымен.
8. Берілу шартына қарай:
1) Тұтыну несиесі – бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу
үшін және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несиені беріледі.
Тұтыну несиесінің басты тағайындалуы халыққа тауарлар сатуды
ынталандыруға бағытталады. Тұтыну несиесі бөлшек саудамен тығыз байланысты:
бір жағынан тауар айналымының ұлғаюына сай несиенің көлемі өседі, сонымен
қатар, тауарды несиеге алу сұранысы туындайды; екінші жағынан, халықты
несиелеудің өсуі, сұраныстың төлем қабілеттігін ұлғайтады. Мұндай
тәуелділік, әсіресе бүгінгі тауарлар нарығын толтыру жағдайында пайда
болуда.
Экономикалық мазмұны жағынан тұтыну несиесі банктік несиенің бір
бөлігі ретінде, оның басты бағыты тек жеке тұлғалармен тікелей байланысты
болып келеді. Сондықтан да, несиенің бұл формасының экономикасы дамыған
елдерде кеңінен пайдалануының екі түрлі себебі бар: біріншісі, субъективті,
яғни бұл несие халыққа ең жоғарғы деңгейде материалдық игіліктерге қол
жеткізуге қолайлы жағдай жасаса; екіншісі, объективті, яғни кез келген
қоғамның дамуының басты бір экономикалық мәселесі – бұл дайын өнімді өткізу
десек, ендеше тұтыну несиесін қолдану аталған мәселені шешуге мүмкіндік
береді. Тұтыну несиесі көптеген елдердің экономикасында маңызды рөл
атқарады, сондықтан да, оны мемлекеттік ұйымдар тарапынан белсенді түрде
реттеп отыру отыру қажет. Мұндай реттеуді екі түрге бөледі: берілу және
пайдалану деңгейінде реттеу. Берілу деңгейінде мемлекет тұтынушыларды
ынталандыруға тиіс. [27]
2) Ипотекалық несие – бұл қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді,
өндіріс ғимараттарын, жерді және т.с.с.) кепілге ала отырып, ұзақ мерзімге
берілетін несиені білдіреді.
Ипотека несиені қамтамасыз етудің сенімді әдістерінің бірі болып
табылады. Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты біздің мемлекетімізде
ипотекалық несиенің дамуы өсе береді. Бірақ ипотеканың дамуы экономикаллық
шарттардың болмауынсыз мүмкін емес, яғни мүлік иелерсіз. Кепілдік құқықтың
әмбебап мөлшері бойынша мүлікті тек меншік иесі ғана кепілге сала алады.
Қазіргі кезде ипотеканың дамуын ұстап тұрған фактор – бұл жерге
жеке меншіктің болмауы. Ал кепілге салынған осы мүліктер меншік иесіне
тиісті емес ғимараттар мен жер телімдері (участок) ипотеканың дамуына не
способствует. Жердің өзі кепілдің ең сенімді объектісі болып табылады.
Ипотекалық несиелендірудің дамуының жақын келешегі Қазақстандағы
жылжымайтын мүлік нарығының құрылуына байланысты болады, оны негізгі
белгілері қарастырылуда.
Ипотеканың басты артықшылығы – бұл жерде адамдар тұрғын үйлерін
бірден алады. Құрылысжинақ жүйесіне қарағанда, олар пәтерлерін сатып
алғаннан кеін, бірден ішіне кіріп, банкке қарызын бірте-бірте пайызымен
бірге қайтарады. Ал құрылысжинақ – бұл жүйе бойынша қарыз алушы алдымен
несие алатын банкте қажетті соманың жартысын жинақтап алу керек, содан
кейін ғана барып банктен жетпеген қаражаттарды несиеге алып, пәтерді сатып
алып ішіне кіреді және қарызын қайтара бастайды. Сонымен қатар жинақтау
процесі қатаң анықталған уақытта болу керек, яғни 2-3 жылдан кем емес.
Ипотекалық несиелендірудің ұзақ мерзімді проблемаларын шешудің
негізгі жолдары – нарықтық механизмдердің дамуы үшін жағдайлар жасау және
қоғамның бюджеттен тыс ресурстарын жұмылдырып қаржы-несиелік салаға оларды
бағыттау болып табылады.
Қазақстандық Ипотекалық Компаниясының жұмысының барысында қызмет
етіп жатқан заңдардың ішінде кейбір проблемалр табылған. Ипотекалық
несиелендіру жүйесінің енгізілуі кезінде мәмілелерді мемлекттік тіркеу
жүйесінің дамымауы байқалған, яғни тіркеу үшін алынған төлемақының үлкен
болуы халыққа берілетін несие қымбат болуына әкеледі, сонымен қатар
азаматтарға салық жеңілдіктері болған жоқ. [12]
Ипотекалық несиенің негізгі проблемасы болып – ипотекалық
несиелендіруге қаражат тартуы табылады. Оның шешілуіне тұрғын үй
несиелендіру жүйесінің дамуы байланысты болады.
Осыған байланысты қаражаттарға ішкі нарықтан Қазақстандық
Ипотекалық компаниясымен қамтамасыз етілген ипотекалық облигацияларды
шығару арқылы тарту болып табылады. Ал негізгі отандық институционалдық
инвесторлары – жинақтаушы зейнетақы қорлары және сақтандыру компаниялары
болып табылады.
Қазақстандағы ипотекалық несиелендірудің дамуына әсер ететін,
шешілуге қажетті проблемалар:
- салық салу жүйесі, мысалы, ипотекалық бағалы қағаздар бойынша
инвесторлардың табысына салық салу, ал мұның өзі халыққа берілетін
несиелердің құнын анықтайтын негізгі элемент болып табылады;
- ипотекалық несие көмегімен тұрғын үйді сатып алу үшін
мәмілелерді мемлекттік тіркеу процедураларының қымбат және ұзақ болуы;
- бағалы қағаздар эмитентінің жойылу жағдайында ипотекалық
бағалы қағаздардың инвесторларын, талаптарды қанағаттандыру бойынша бесінші
топқа енгізу.
Бұл проблемалардың жиынтығын шешуі ипотекалық несиелендірудің
көлемін өсіруге мүмкіндігін береді. Сонымен қатар ипотекалық несиені
сақтандыру жүйесін құру арқылы да бұл несиені алатын халықтың санын өсіруге
себебін тигізеді. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкімен мұндай сақтандыру компаниясының қызметін нормативтік-құқықтық
базасымен қамтамасыз етілуі дайындалып, ипотекалық несиелерді сақтандыру
компаниясының құрылуы қарастырылуда.
Ипотекалық несие – бұл массалық өнім емес, ол тек қана орта
табыс алатын азаматтарға тиесілі болу қажет.
3) Овердрафт несиесі – клиенттің шотынан қаражатты шегеру, дебеттік
қалдық бойынша берілетін қысқа мерзімді несиенің формасы.
Бүгінгі күнге овердрафт – клиенттердің бөлек категориялары үшін
несиелендірудің перспективті формасы болып табылады.
Овердрафттың мақсаты – кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметі
кезінде пайда болған төлем қабілетсіздікті жою.
Овердрафт түріндегі несиелік шығындар көлемінің есеп айырысу шотына
түскен қаражаттарға қарағанда уақытша жоғарлауы кезінде есеп айырысуларды
уақытылы жүргізуге мүмкіндігін береді, сондай-ақ бұл несие клиенттердің
ақшалай қаражат түріндегі уақытша қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында
беріледі, оның ішінде айнымалы қаражаттарды толықтыруға (тауарлы-материалды
құндылықтарды алу, тауарлар запастарын құру), жалақы төлеуге, бюджетке
міндетті төлемдер, басқа да өндірістік шығындарға бағытталады.
Қазіргі кезде овердрафтты тәжірибеде қолданған кезде алдымен заңи
проблемаларды реттеу керек. Нәтижесінде коммерциалық банктер бақылау
органдарымен келіспеушілікке түспей, сондай-ақ айыппұлдарды төлемей
овердрафт несиесін клиенттеріне бере алады.
4) Овернайт несиесі – өтімділікті қолдау мақсатында бір түнге
берілетін банкаралық несиенің түрі. Овернайт несиесінің басты бір
ерекшелігі өзінің атына байланысты бір түнге ғана беріледі. Бұл несиенің
банктер көбіне аяқ асты қаржылық қиындықта туындай қалған жағдайларда
алады.
5) Онкольдық несие – кредитордың алғашқы талабы бойынша өтелетін
қысқа мерзімді несие. Онкольдық несие келесідей жолмен жүзеге асырылады.
Банк бағалы қағаздарды немесе тауарлы-материалдық құндылықтарды кепілдікке
ала отырып, қарыз алушыға арнайы ағымдық шот ашады. Қамтамасыз етілген
несие шегінде банк кәсіпорынның барлық шоттарын төлейді. Несиенің өтелуі
банктің алғашқы талабы бойынша қарыз алушының қаражаты есебінде төленеді.
Қарыз алушыны алдын-ала, яғни 2-7 күн ішінде ескерте отырып, онкольдық
несие өтеледі. Мерзімді несиеге қарағанда онкольдық несиенің пайыздық
мөлшерлемесі төмен. Онкольдық несие қайтару мерзімі және қамтамасыз ету
сапасына байланысты банктің актив бабындағы кассадағы қолма-қол ақшадан
кейінгі өтімді бап болып табылады.
6) Банкаралық несие – банктердің бір-біріне беретін несиесі.
Банкаралық несиенің ролі мен орны коммерциялық банктердің тарихи
қалыптасқан функцияларымен анықталады:
- ағымдық (есеп айырысу) шоттарына және мерзімді салымдарға
қаражат тарту;
- төлемділік, мерзімділік және қайтарымдылық қағидаларына сәйкес
қаражаттарды ссудаларға беру;
- есеп айырысуларды жүргізу.
Жалпы банкаралық несиенің несиелік қатынастар жүйесіндегі орны
ерекше, сондай-ақ банктік жүйенің дамуына үлкен әсерін тигізеді. Кәзіргі
банктік жүйеге сәйкес банкаралық несиенің екі деңгейі бар. Біріншісі,
Ұлттық Банк пен коммерциялық банктер арасындағы және екіншісі, коммерциялық
банктер арасындағы ақшалай қаражаттардың қозғалысын көрсетеді. Сондықтан да
банктік жүйенің тұрақты болуының міндетті шарты – банкаралық несиенің
бірқалыпты қызмет етуі болып табылады.Банкаралық несиенің несие
мультипликациясының жеделдету ерекшелігі, керісінше, банкаралық ссудалардың
берілу мерзімін қысқа және тым қысқа мерзімді етеді, ал бұл өз кезегінде
банктік жүйенің банкаралық несиен нарығының тұрақтылығына тәуелділігін
күшейтеді.
Қаржылық нарықтың сегменттері арасында банктік ресурстарды қайта бөлу
ерекшелігі – банкаралық несие балансталмаған өтімділік тәуекелін төмендету
және банк-қарыз алушының төлем қабілеттілігінің жоғарлауы арқылы көрінеді.
Сонымен банкаралық несие банктің ағымдағы төлемділік позициясын және
өтімділігін бір қалыпты ұстап тұрудағы қаражаттардың жедел қайнар көзі
болып табылады.Егер банк банкаралық несиелер нарығында кредитор ретінде
шықса, банк әдеттегідей қарыз алушыға баға береді және несиенің қамтамасыз
етілуін қарастырады. Несиелендіру үш бір-бірімен байланысқан бағыттары
бойынша қабылданған шешіммен байланысты болады:қарыз алушыға баға;
-несиелендіру объектісіне баға;-несиені қамтамасыз етуге баға. [29]
Банк-қарыз алушының бағасы келесі бағалардан құрылады:-банк-қарыз
алушының қаржылық нарықтағы жағдайы және мемлекеттік органдар мен кәсіби
бірлестіктердің ұсынған ақпараттары мен жарияланған сенімділік
рейтингтерінің нәтижиелері бойынша оның беделі; -берілген құжаттар бойынша,
қаржылық жағдайының талдауы бойынша банк-қарыз алушының қаржылық жағдайы;-
бұрын алынған несиелер мен олар бойынша есептелген пайыздарды өтеуінің
нәтижелері бойынша банк-қарыз алушының несиелік тарихы. Банкаралық
несиелендіру негізінен қысқа мерзімді болып келеді, сондай-ақ келісім
шартты жасау мерзіміне үлкен талаптарды қояды. Осыған байланысты банкаралық
несиелендіру келісім шарты өзара корреспонденттік қатынастары бар банктер
арасында жасалады.
7) Ломбардтық несие – екінші деңгейдегі банктерге қысқа мерзімді
өтімділігін қолдап отыру мақсатында, мемлекеттің бағалы қағаздарын кепілге
ала отырып, Ұлттық банктен берілетін банктік несиенің бір түрі болып
табылады. Ломбардтық несие Ұлттық банктің ақша-несие саясатын жүзеге
асырудағы бірден бір маңызды құралдардың біріне жатады. Ломбардтық несие
келісім шарт негізінде жүзеге асырылады. Ломбардтық несиенің валютасына
теңге жатады.
Ломбардтық несиелер Ұлттық банктен банктік операцияларды
жүргізуге алған рұқсат қағазы бар, активінде мемлекеттің бағалы қағаздары
болатын кез келген резидент банктерге беріледі.
Ломбардтық несиеге деген сұраныс Ұлттық банктің бір айлық
белгілеген шегі негізінде қанағаттандырылады. Ломбардтық несие екінші
деңгейлі банктерге 28 күнге жуық мерзімге ғана беріледі. Ломбардтық несиені
өтеу мерзімі мемлекеттік бағалы қағаздарды өтеу мерзімінен 10 күн бұрын
болуға тиіс. Сатып алынған ломбардтық несиені банктер өздерінің қалаулары
бойынша пайдалана алады.
8. Лизингтік несие – құрал-жабдықтарды жалға алумен байланысты
берілетін несие.
“Лизинг ” термині ағылшын “to lease ” сөзінен аударғанда – “жалға
беру” дегенді білдіреді. Ал лизингтің жалға беруден, яғни “арендадан”
айырмасшылығы:
1)Қатысушы субъектілеріне байланысты болады, яғни аренда екі
қатысушы (жалға алушы және жалға беруші ), ал лизингте кемінде 3 қатысушы
болады (лизинг беруші, лизинг алушы, жабдықтаушы, несие беруші ұйым (банк).
2) Жалға беру объектілеріне байланысты болады, яғни лизингте көбінесе
құрал жабдықтар болса, арендада – кез-келген меншіктегі мүліктер
(тұрған үйлер) болады.
Лизинг дегеніміз – лизингтік фирмалармен жүзеге асырылатын
машиналар мен құрал-жабдықтарды ұзақ мермезімге жалға алуды білдіріп,
тауарға меншік құқығын жалға берушіге қалдыратын инвестициялаудың ерекше
әдісі болып табылады.Біздің елімізде лизингтік қатынастар 2000 жылдың 5
шілдесінде қабылдаған “Қаржылық лизинг туралы” заңға сәйкес жүргізіліп
реттеледі.Лизингтік келісімге қатысушылар ретінде лизингке беруші, лизинг
алушы және лизингке берілетін мүлікті сатушы ретінде көрінетін жеке
кәсіпкерлікпен айналысатын жеке және заңды тұлғалар болып табылады.
Лизинг беруші – бұл өзіндік және сырттан тартылған қаражаттар
есебінен лизингке берілетін мүлікті өз меншігіне сатып алатын және оны
лизингтік келісім-шарт негізінде лизинг алушыға беретін лизингтік
келісімнің қатысушысы. Лизинг беруші бір мезгілде басқа лизингтік келісімге
қатысушы ретінде көрінуге құқығы жоқ.
Лизинг алушы – лизингтік келісім-шарт негізінде кәсіпкерлік мақсат
үшін лизингке берілетін мүлікті қабылдайтын лизингтік келісімге қатысушы
тұлға.
Лизинг беруші лизинг алушыға негізгі капитал элементтерін келісім-
шартта көрсетілген мерзімге және белгілі бір төлем ақымен бере отырып, шын
мәнінде несиелік келісімге тән мерзімділік, қайтарымдылық, төлемділік
қағидаларын іске асырады.Бірақ екінші жағынан лизинг беруші мен лизинг
алушы өндірістік формадағы капиталмен жұмыс жасайды. Мұндай жағдай лизингті
инвестиция түсінігімен жақындастырады және лизингтің халық шаруашылықтағы
мағынасын арттырады. [32]
Жалпы айтқанда, банктердің лизингтік операциялары несиелік
операциялармен ұқсас болып келеді. Әсіресе несие түрлерінен коммерциялық
несиеге жақын. Комерциялық несие тауар формасында беріледі және ақша
формасында өтеледі. Лизингтік келісім негізінде несие тауар формасында
беріледі. Келісім-шарт мерзімі аяқталғаннан кейін келісім объектісі лизинг
берушіге, қайтадан, лизинг берушіге заттай формада қайтарылады.
Сонымен, қаржылық лизинг банктік несиелеудің балама түрі болып табылатын
күрделі қаржыны қаржылаудың ерекше формасы. Ол өндірісті компанияларға көп
шығын жұмсай-ақ қажетті тауарларды алуға және өндірістік құрал-жабдықтардың
ескеруімен байланысты тәуекелдіктерден сақтауға мүмкіндік береді. Яғни,
лизинг – уақытша пайдалануға негізделген мүліктік қатынастар кшені болып
табылады.
Сонымен қатар, лизингтің жалпы қызметіне байланысты оның
артықшылықтары мен кемшіліктерін қарастыруға болады.
1) лизинг көмегімен кепілге беретін мүлкі жоқ ұсақ кәсіпорындарды
несиелеуге мүмкіндік береді;
2) лизинг 100%-ға дейін неселеуді ұсынады, яғни ірі қаржылық
ресурстары жинақтамай-ақ жаңа өндірісті ұйымдастыруға көмектеседі ;
3) Салықты лизинг беруші төлейтіндіктен, лизинг алушы салықтан
босатылады. Яғни ол тек қана амортизациялық аударымдарын жасайды (егер ол
қаржылық лизинг болса) және лизингтік келісім шартында көрсетілгендей
сәйкес төлемдерін жүргізеді ;
4) Маусымдық және күтпеген өндірістік мәселелері шешудің жеделдігі;
5) Банк мекемесі лизинг бойынша көрсеткен қызметі үшін белгіл бір
мөлшерде комессиондық төлемдерді алады.
Ал кемшіліктеріне :
1) лизинг алушы құрал – жабдықтан қалдық құнының жоғарлауынан (әсіресе
инфляциядан ) ештеңе ұтпайды;
2) ұйымдастырудың күрделілігі;
3) лизинг құны несиеге қарағанда жоғары, бірақта ескірген құрал-
жабдықтан туындайтын тәуекелдіңлизинг берушінің басында болатынын ұмытпау
қажет, сондықтан да ол осындай шығынның орнын толтыру үшін коммисияны
көбірек алуға тырысады.
Жалпы лизингтік компаниялардың басым көпшілігі лизингті қолданудың
тиімділігін арттыру үшін банктердің көмегімен дербес қаржы көздерін тарту
және өзара бірлестіктер мен одақтарға бірлесу арқылы ірілену саясатын
жүргізуде. Лизингтік қызметтерді көрсететін компаниялар мен банктердің
көбеюі бір жыл ішінде жасалатын лизингтік операциялар көлемінің артуына
себепші болып, соңғы жылдары лизингтік мәмілелер мен операциялар саны
қарқынды түрде арта түсті.
Тағы да осыған қоса айта кететіні – бұл лизингтің біздің елімізде
халықаралық стандарттарға сәйкес жүргізілуін қамтамасыз ету үшін
халықаралық тәжірибеде қолданылатын лизингтік мәмілелерінің келесі
формаларын қолдануын ұсыныс ретінде қарастыруға балады:
9. Рамбурстық несие – шикізаттарды ішке алып кіру және жартылай
фабрикат пен дайын өнімдерді сыртқа шығару тәжірибесінде пайдаланылатын
несие.
10. Сенім несиесі – банктің сеніміне кірген, төлем қабілеті жоғары
клиенттерге берілетін несие.
11. Маусымдық несие – жабдықтаушының қаржыландыру уақыты мен түсімді
алу мерзімі арасындағы уақыт бойынша алшақтықты жабуға арналған несие.
12. Консорциалдық несие – ірі жобаларды несиелеу мақсатында
банктердің өзара қосылып беретін несиелері.
Нарықтық қатынастарға өту кезінде несиелік қатынастар саласындағы
ерекшеліктер мен нарық секторының айырмашылығында банк қызметтерінің
бірлесу қажеттілігі пайда болды. Бірлесу мақсаттары ірі жобаларды
қаржыландырумен, банк операциялары бойынша тәуекелдерді қысқартумен, бір
баніктің күші келмейтін міндеттерді шешумен байланысты.[5]
1.3 Коммерциялық банктердің несие ресурстарының қалыптасуы мен несие
саясаты
Несие ресурстары белгілі күнге коммерциялық банктің балансы бойынша
несиелік берешектің қалдығын білдіреді. Қазақстандық экономикалық
әдебиеттерінде: несиелік портфель белгілі критерий негізінде жіктелінген
несиелер бойынша банктің талаптар жиынтығы негізінде анықталады. Отандық
және шетелдік тәжірибедегі критерийлердің бірі – несиелік тәуекел деңгейі
болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Белгілеулер мен қысқартулар
1 Нарықтық экономика жағдайында банкке несие ресурстарын
қалыптастыру мәселелері
1.1 Несие ресурстарын қалыптастырудың экономикалық мәні мен
маңызы
1.2 Несие ресурстарының жіктелуі және құрылу принциптері
1.3 Коммерциялық банктердің несие ресурстарының қалыптасуы мен
несие саясаты
1.4 Шет мемлекеттерде несие ресурстарын бағалау жолдары
2 “БТА”АҚ-ның несие ресурстарының қалыптасуының құрамын
талдау
2.1 Банктің пассивтік бөліміндегі несие ресурстарының құрамы
мен құрылымын бағалау
2.2 БТА АҚ-ның өтімділігін, қаржылық тұрақтылығын және
тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштерін талдау
2.3 Несие ресурстарының құрамы мен құрылымын талдау
3 Екінші деңгейлі банктердің несиелік портфелінің сапасын
жетілдіру жолдары
3.1 Проблемалық несиелермен банктердің жұмысы
3.2 Несие портфелінің сапасын жоғарылату және тиімді банктік
қадағалау жүргізу
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Нормативтік сілтемелер
Осы дипломдық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтемелер жасалды:
1 Қазақстан Республикасы білім беру жүйесі. Жоғарғы оқу орындарында
диплом жұмыстарын (жобаны) орындау ережесі. Негізгі ережелер. ҚР МЖМБС
5.04.020-2008. – Астана: 2008
2 Мемлекеттік стандарт 2.105-95 Конструкторлық құжаттардың бірыңғай
жүйесі (БЖКҚ). Текстік құжаттарға жалпы талаптар
3 ГОСТ 7.1-84 Система стандартов по информации, библиотечному и
издательскому делу. Библиографическое описание документа. Общие требования
и правила описания
4 ГОСТ 7.9-95 (ИСО 214-76) Система стандартов по информации,
библиотечному и издательскому делу. Библиографическое описание документа.
Реферат и аннотация. Общие требования
5 ГОСТ 8.417-81 Государственная система обеспечения единства измерений.
Единицы физических величин
Анықтамалар
Осы дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасы білім беру жүйесі.
Жоғарғы оқу орындарында диплом жұмыстарын (жобаны) орындау ережесі. Негізгі
ережелер. ҚР МЖМБС 5.04.020-2008-ға сәйкес келесі анықтамалар мен терминдар
қолданылады.
Банк – ақша айналымын және несие қатынастарын жоспарлы түрде
қамтитын және несие беру, есеп айырысу, касса операциялары арқылы
кәсіпорындардың шаруашылық қызметіне есеп және бақылау жүргізуді жүзеге
асыратын мекемелер.
Банктік несие – бұл банктердің, арнайы несие қаржылық мекемелерінің
қарыз алушыларға ақшалай қарыз түрінде беретін несиесі
Қысқа мерзімді несиелер – қарыз алушының уақытша қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін бір жылға дейін берілетін несиелер.
Несиелік портфель – бұл белгілі критерийлер бойынша жіктелінген
және берілген несиелердің сапасы мен құрылымының сипаттамасы.
Ұзақ мерзімді несиелер – бес жылдан жоғары мерзімге берілетін
несиелер болып табылады.
Өнеркәсіп саласына берілетін несиелер – бұл кәсіпорындар мен ұйымдарға
өндірісті дамыту үшін, материалдарды сатып алу үшін ұсынылады.
Ауыл шаруашылығына берілетін несиелер – бұл фермерлерге, шаруа
қожалықтарына жерді өндеу бойынша, егін жинау мақсатында берілетін несие.
Стандартты несие – қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ қайтуында
ешқандай күмән жоқ несиелер.
Күмәнді несиелер – қайтарылу уақыты кешіктірілген, мерзімі
ұзартылған және банк үшін тәуекел туғызатын несиелер.
Үмітсіз несиелер – қайтару уақыты кешіктірілген, мерзімі өткен
несиелер шотына жазылған несиелер.
Тұтыну несиесі – бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу
үшін және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несиені беріледі.
Белгілеулер мен қысқартулар
Осы дипломдық жұмыста келесі қысқартулар қолданылды
КБ – коммерциялық банк
БТА- Банк Тұран ӘЛЕМ
АҚ – Акционерлік қоғам
ДСЖ - депозиттерді сақтандыру жүйесі
НР – несие ресурстары
ЖТСКҚ - жеке тұлғаларының салымдарын кепілдендіру ( сақтандыру ) қорына
ҰБ- ұлттық банк
АҚ- акционерлік қоғам
СТН- салық төлеушінің куәлігінің көшірмесі
Нарық жағдайында несие ресурстарының қалыптасуын талдау және оның
тиімділігін арттыру бағыттары тақырыбына жазылған ОПЭ-29-1 тобының
білімгері Себепбаева Сандуғаш Расбекқызының
АННОТАЦИЯ
Бірінші бөлімде - нарықтық экономика жағдайында банкке несие
ресурстарын қалыптастыру мәселелері қарастырылды.
Екінші бөлімде “БТА”АҚ-ның несие ресурстарының қалыптасуының құрамын
талдау қарастырылды.
Үшінші бөлімде Екінші деңгейлі банктердің несиелік портфелінің сапасын
жетілдіру жолдары қарастырылады.
Диплом кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер
тізімі сонымен қатар тіркемелерден тұрады.
Кіріспе
Коммерциялық банктің қызметін активті турде несие ресурстары
құрайды. Оның қаншалықты құрайтынын мынадан көреміз:
-біріншіден, ойдағыдай жүзуге асырылуы негізгі табыс көзін алуға
әкеледі және ол банктің тұрақтылығын және сенімділігін көтеруге
әрекеттенеді, ал несиелендірудегі жол болмаушылық оның банкротқа ұшырауына
алып келеді.
- екіншіден, ел экономикасын дамыту инвестициясын несиелендіру үшін
банк мекемесі меншікті және жұмылдырылған ресурстарды шоғырландыру қажет.
- үшіншіден, бұл қызмет өзін ойдағыдай жүзеге асырғанда ғана өзінің
барлық қатысушыларына, яғни несие мекелемелеріне, тапсырыс берушілергеде
барлығына пайда әкеледі.
Банктің несие қызметі, дегеніміз негізгі ұсынылатын өлшемдерінің
бірі болып, яғни оның банктен тыс мекемелерден ажыратылатын қызметі
саналады. Әлемдік тәжірибеде дәл осы несиелендірумен байланысты банктің
пайдасының едәуір басты бөлігі қурайды.
Осымен қатар, қәзіргі уақыттағы несиенендіру процессі тәуекелді
активті операциялардың бірі болып саналады, және ол қисынсыз жағдайда
банкротқа әкеліп соғуы мүмкін.
Несиелік ресурстары белгілі бір мерзімдегі коммерциялық банктің
балансы бойынша несиелік қарыздардың қалдығы бар екенін көрсетеді. Банктің
несиелік операциялары өзіне жеке және заңды тұлғаларға ұсынылған несиелерді
және банкаралық несиелерді немесе клиенттердің несиелік портфелін
қалыптастыруға әсер ететін факторлардың бірі болып банктік қызмет
көрсетудегі нарық ерекшелігімен саналады. Бұл жерде, әрбір банк таңдап
алған нарықтың секторындағы негізгі клиенттердің қарыздық қаржыларына
тұтынушылығы ескеріледі.
Осымен қатар, несиелік ресурстар құрылымы банктің капитал мөлшеріне
байланысты болып келеді. Нақ осыған байланысты бір қарыз алушығы ұсынылатын
несиенің шектелген сомасы анықталады. Көбінесе өзінің корпорацияларына және
басқа да кәсіпкерлік фирмаларға өзінің негізгі несие ресурстарының көлемін
бағыттайтын, көтерме кредиторларға ірі банктер өзінің қызметін көрсетеді.
Осы мезгілде көптеген ірі банктер жеке тұлғаларға берілетін несиенің
аз мөлшері бойынша ұсынылатын және соған бағыт алып отырады. Ірі банктердің
құрамына немесе тобына жатпайтын банктер үлкен емес сауда-өнеркәсіп
компанияларына сауда үшін үлкен емес ссудаларды ұсынумен маманданып
отырады.
Несиелік ресурстарымен басқару несиелік тәуекелділік
минимизациясына немесе болдырмауына сақтап қалуына бағытталған несиелік
процесті жүзуге асыру кезендегі банк қызметін ұйымдастыруды ұсынады.
Несие ресурстарымен басқарудың құрылымын ұйымдастырудың негізінде
несиені ұсыну бойынша. Әр түрлі деңгейдегі жетекшілердің өкілдігін нақты
болумен бекітілетін компетенцияны шектеу принципі жатады. Осы ұсынылған
несие бойынша бекітілген несие келісімдерінің шартын несие мөлшеріне, оның
тәуекелділік дәрежесіне және басқа да мінездемелерге байланысты әзгертуге
болады.
Несие ресуртарымен басқарудың шаралар жүйесіндегі маңызды ролді несие
саясатын өңдеу және жургізу, сондай-ақ банктың клиенттермен несиелік қарым-
қатынасын ұйымдастыратын және реттейтін ішкі құжаттар алады.
Несие ресурстарымен басқарудың тиімділігі үшін ең алдымен толық банк
бойынша және оның құрылымдық бөлімшелерінің бір бөлігі ретіндегі әр түрлі
сандық және сапалық мінездемелерін талдау қажет.
Дипломдық жұмыстың объектісі. "Цесна Банкі" Ашық Акционерлік Қоғамы
болып табылады.
Осы дипломдық жұмысты жазудың мақсаты мен басты міндеттері. тек қана
теориялық аспектілер ғана емес, сонымен қатар банктің несие операцияларын
жүргізудің тәжірибелік жақтары, банктің несие операциялық жағдайы және
пайда болған проблемаларды шешудің перспективалық бағыты табылады. Бұл
мақсаттарға жету үшін келесі міндеттер қойылып
отыр:
1. Коммерциялық банктерде несиелік операциялардың алатын рөлін
анықтау, онда несие операциясының мәні мен маңызы, жіктелінуі құралу
2. "БТА" АҚ-ның несие операцияларының құрылымын талдау
3. Несие қайтарымсыздығы тәуекелдігін төмендету саласында жобалық
шешімдерді әзірлеу, "БТА" Акционерлік Қоғамының несие портфелінің көлемін
көбейтуге мүмкіншілік беретін жаңа несие өнімдерін енгізуді бағалау,
несиелеу кезінде пайда болған проблемаларды шешу жолдары.
Зерттеу пәніне. Коммерциялық банктердің несие опеацияларын
ұйымдастыруға байланысты қалыптасатын қаржылық қатынастар жиынтығы жатады.
Дипломдық жұмысты орындау кезінде заңдық, нормативтік актілер,
әдістемелік сілтемелер мен нұсқаулықтар, отандық және шетел экономистерінің
ғылыми еңбектері қолданылды. Құқықтық негізіне.
ҚР Президентінің заңдары мен заң күші бар жарлықтары, ҚР Ұлттық банктің
және ҚР қаржылық қадағалау агенттігінің нормативтік құжаттары мен актілері
және әр түрлі әдістемелік нұсқаулары жатады.
Зерттеу нәтижелерінің тәжірибелік маңызы.
Дипломдық жұмыста жасалған қорытындылар мен ұсыныстар екінші деңгейдегі
банктердің несие операцияларын болашақта пайдалануы мүмкін.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы. Дипломдық жұмыс құрылымы
кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
және қосымшалардан тұрады.
1 Нарықтық экономика жағдайында банкке несие ресурстарын
қалыптастыру мәселелері
1.1 Несие ресурстарын қалыптастырудың экономикалық мәні мен маңызы
Несиелік портфель белгілі күнге коммерциялық банктің балансы бойынша
несиелік берешектің қалдығын білдіреді. Қазақстандық экономикалық
әдебиеттерінде: несиелік портфель белгілі критерий негізінде жіктелінген
несиелер бойынша банктің талаптар жиынтығы негізінде анықталады. Отандық
және шетелдік тәжірибедегі критерийлердің бірі – несиелік тәуекел деңгейі
болып табылады. Осы критерий бойынша несиелік портфель сапасы анықталады.
Банк менеджерлері несиелік портфельдің сапасын бағалау және талдау
негізінде өздерінің несиелік операцияларын басқарады.
Отандық тәжірибеде несиелік портфельді несиелік сипаттаманың
мәмілесі бойынша жасалынған өзара шарт жиынтығымен анықтайды. Оған ссуда,
факторингтік операциялар, лизинг, берілген банктік кепілдеме және
кепілгерлік бойынша міндеттерді орындау жатады.
Несиелік портфель – бұл белгілі критерийлер бойынша
жіктелінген және берілген несиелердің сапасы мен құрылымының сипаттамасы.
Несиенің әлеуметтік – экономикалық негізі оның қоғамдық сипатқа
тән екендігінде. Несиеге толық анықтама берейік. Несие – кеңейтілген қайта
өндіру мақсатында жеделдік, төлемдік, қайтару талаптарына сай оларды ақшаны
бөлу және халықтың, экномиканың бос ақшалай қаражаттардың жұмылдырылуын
қамтитын несие капиталының қозғалысы себепті экномикалық қарым – қатынасты
көрсетеді.
Сонымен қатар несиелік портфель – бұл несиені ұсыну бойынша банк
қызметінің нәтижесі, яғни белгілі уақыт кезеңіндегі банктің берген барлық
несиелер жиынтығы.
Банктік несие – бұл банктік мекемелерден қарыз алушыларға
ақшалай түрде берілетін несиені білдіреді
Банктік несие – бұл экономикадағы кеңінен тараған несиелік
қатынастардың формасы болып табылады. Банктік несие бойынша несиелік
қатынастардың құралына несиелік шарт немесе несиелік келісім жатады.
Банктік несиеде несие беруші: банк және арнайы қаржы мекемелері болса, ал
қарыз алушылар ретінде кәсіпкерлікпен немесе бизнеспен шұғылданатын қаржы
ресурстарына деген сұранысы бар кез келген заңды ұйым болып табылады.
Мұндағы қарыз берушінің басты мақсаты – бұл пайыз түрінде табыс алу.
Банктік несие – бұл банктердің, арнайы несие қаржылық
мекемелерінің қарыз алушыларға ақшалай қарыз түрінде беретін несиесі.
Банктік несие коммерциялық несиелердің шектеулерін жояды. Бос ақшалай
капиталдар кез келген өндіріс саласына беріледі және банктік несие кез
келген бағытта қозғала алады.[6]
Банктік несие сферасы коммерциялық несие сферасына қарағанда
несиені қолдану өрісі кең. Коммерциялық несие тек тауар айналысына қызмет
етеді, ал банктік несие қоғамның барлық топтарының ақшалай табыстарынан
және жинақтарынан капиталға айналдыра отырып, капиталдың қорлануына қызмет
етеді.
Банктік несие әмбебап болып келеді, өйткені банк арқылы қайта
бөлінген қарыз капиталы экономиканың барлық секторларында қолданыс табады.
Бұл ерекшелік оның жедел даму себебі қызметін атқарады. Қарыз мәмілесінің
дербес сипаты бар, онда ақшалай капитал өнеркәсіптік капиталдан
бөлектенген.
Банктік несие өзінің маңызды ерекшеліктерін сақтай отырып,
сандық және сапалық өзгерістерге ұшырайды. Олардың біреуі қарыз мәмілесінің
қатысушыларымен байланысты. Бір жағынан, қарыз капиталын беруді банктерден
басқа әр түрлі мекемелер (қаржылық компаниялар, өзара несие банктері)
жүзеге асырады. Екінші жағынан, қарыз алушылардың құрамы өзгереді. Қарыз
алушылар – несиелік-қаржылық мекемелер, тұрғындар, үкімет, жергілікті
үкімет органдары болып табылады.
Несиенің мәнін анықтаған кезде бірқатар әдістемелік
принциптерді ұстану керек, несиелердің барша түрі формалардан тәуелсіз оның
мәнін көрсетуі керек: Несие мәселесі тұтасымен алғанда несенің мәнін ашуы
керек. Егер бір мәселеде несие қайтарылмаса, онда бұл өзінің қайтарылатын
қасиетін жоғалтатының білдіреді;
Несиенің мәнін талдауда несенің құрылымын, қозғалас
сатыларын, несиенің негізін қарастырған жөн. Несиеде өзгермейтін, тұрақты
болып қалатын жәйіт – құрылым. Өзге экномикалық категориялар сияқты несиеде
бір – бірімен өзара әрекетке түсетін бірнеше элементтен тұрады. Ондай
элементтерге ең алдымен несиелік қатанастың барлық субъектілері, сондай –
ақ жоғарыда анықтағанымыздай, бұл субъектілерге несие беруші мен қарызға
алушылар жатады. Оларды бөлуге және бөлек қарастыруға болмайды. Оларды
бірге қарастырған жағдайда ғана несиенің мәнін анықтауға болады.
Несие беруші – несиелік мәміленің қарыз ұсынатын жағы.
Мұны іске асыру үшін онда ақшалай қаражаттың белгілі бір қоры болуы керек.
Ол ақша өзінікі болуы немесе басқа біреуден қарызға алған болуы да мүмкін.
Қазіргі уақытта қарызға ақша ұсынатын негізгі несие беруші – банк болып
табылады. Ол кәсіпорындардың, ұйымдардың, кеңселер мен халықтын уақытша бос
қаражаттарын шоғырландырып, оларды қарызға алушыға уақытша пайдалану үшін
несие түрінде ұсынады. Бұл ретте банктен алған несиені тек қарызға алушы
ғана емес, сондай – ақ соңғысы да меншік иесіне тартылған ресурстарды
қайтаруға міндетті. Бұл арада банк бір жағдайға несие беруші болса, екінші
жағдайда – қарыз алушы болып көрінеді.
Қарызға алушы – несиелік қатынастар жағы, несие алып, алған
қарызды қайтаруға міндетті жағы. Қосымша ақшалай қаражатқа уақытша
мұқтаждығы туғандар қарызға ақша алушылар болып табылады. Қазіргі заман
талабына сай қарызға алушылар - кәсіпорындар, кәсіпкерлер, халық,
мемлекеттер мен банктер болуы мүмкін. Алайда, қарызға алушы қарызға алынған
қаражаттын меншік иесі болып табылмайды, өндіріс саласында, айналымда оны
ол өз қалауымен қолданады. Бұл жағдайда ол алынған ақшадан гөрі, яғни
шаруашылықта ауыспалы айналым қор таусылғаннан кейін оны іске асырып,
пайдаланғаны үшін өсімақы төлеп, қарызды артық көлемде төлейді.
Несиелік мәміледе қарызға алушы несие берушіге тәуелді, оған
несие беруші өз талаптарын қояды. Алайда, қарызға алушы мен несие беруші
несие қатынастарының толық құқықты жақтары болып табылады. Олар міндетті
түрде қатысуы керек. Және бұл жағдайда олар орындарын ауыстыруы мүмкін.
Несие беруші – қарызгер (кәсіпорындар мен халық бос қаражаттарын есеп және
дипозиттік шоттарға сақтай отырып) болуы мүмкін. Несие беруші мен қарызға
алушы өзара іс әрекеттерінде қарама – қайшылықтың бірлігі сипатын
көрсетеді. Несиелік мәміленің қатысушылары ретінде олар оның қарама – қарсы
жақтарында тұрады. Олардың мүдделері де бөлек, несие беруші неғұрлым жоғары
пайыздық несие бергісі келсе, қарыз алушыға мүмкіндігінше арзан несие алып,
қосымша қаржылар табу мүддесі болады.
Несие берушілер мен қарызға алушылардан басқа несие қатынасы
құрылымының элементі алыс – берістің объектісі – құнның негізгі бөлігі
сияқты өзіндік өтелмеген құн – несиеленген құн болып табылады.
Несиенің қайтарылуы – уақытша пайдаланған несиеленген құнды
несие берушіге қайтару процесі. Ол өзінен - өзі туындамайды. Ол құнның
ауыспалы айналымында аяқталатын материалдық процестерге негіделеді.
Алайда, бұл тек қайтарымның негізін жасайды. Уақытша пайдалануға алған
ақшалай қаражатты қайтаруға босаған қаражаттар қарыз алушыға мүмкіндік
берген кезде ғана несиені қайтару басталады. Несиенің қайтарылуы объективті
процесс болып табылады, яғни оны мәміленің табиғатын өзгертпей, кейінге
қалдыруға болмайды. Несие беруші мен қарыз алушы бекіткен келісімшартқа
сәйкес ол заңды бекітілген сипат алады. Халық шаруашылығы деңгейінде
несиенің қайтарылуы тұтас алғанда қайтарылудың жиынтығын көрсетеді. Бұл
жерде ол алынған несиенің бір ғана белгісін көрсетпейді, экономикалық
категория сияқты бар несиенің тұтастығын көрсетеді. [7]
Несие мәні қатынастардың несиенің – қайтару, төлемдік,
мерзімдік, қолма – қол ақша, мақсатты сипат сияқты маңызды принциптерімен
анықталады. Белгіленген мерзімді бұзу – несие беруші үшін қарыз алушыға
өндіріп алынатын пайызды көбейтілген түрде несиені пайызбен мерзімінен
бұрын өндіріп алуға саятын экномикалық санкция қолдануға жеткілікті негіз
болып табылады. Несиенің қамтамасыз етілу принципі несие келісімшартында
қарыз алушы өз мойнына алған міндеттемелерді бұзуы мүмкін жағдайда несие
берушінің мүліктік мүддесін қорғауды қамтамасыз етудің қажеттілігін
көрсетеді. Бұл принцип жалпы экномикалық тұрақсыздық кезеңінде өзекті
мәселе болып табылады.
Несиенің объективті қажеттілігі табиғи және ақшалы түрде
жүзеге асатын ерекшеліктерден кеңейтілген өндірістік шығарып тастайды. Ол
капитал түрлері үнемі ауысып тұратынын ұйғарады, меншіктің ақшалай түрі
тауарға, тауарлы меншік өндірістікке, өндірістік тауарлар және тауарлық
қайтадан ақша түріне ауысып тұрады, яғни A - T - Ө - T - A капиталдың
ауыспалы айналымы жүреді. Ауыспалы айналымның бірінші кезеңінде ақша
өндіріс қорына (машиналар, шикізат жабдықтары және т.б.) ауысып кетеді,
екінші кезеңде - өндірістік процестерді – дайын өнім (тауар) жасалады,
өндірістік тауарларға келеді. Үшінші кезеңде тауар сатылып, бастапқы ақша
түріне ауысады. Капиталдың осындай ауыспалы айналымы тұрақты түрде бөлек
жеке кәсіпорын және жалпы халық шаруашылығында үнемі жүріп жатады.
Капиталдың қозғалысы – оның тек ауыспалы айналымы емес, сондай ақ оның
айналымы да. Капиталдың айналымы дегенде оның үнемі қаталанатын ауыспалы
түсіндіріледі.
Капитал түрінің ауысуы бір шаруашылық субъектілерінде ақша
қаржысының уақытша босатылып және басқа шаруашылық жүргізуші субъектілерді
ақша деген қажеттіліктің қалыптасуымен қоса жүреді. Әрбір шаруашылық
субъектілерде (кәсіпорын) өзінің жеке ауыспалы айналымдағы капитал болады.
Ақшалай қаражаттың уақытша босатылуы және оларға деген
өажеттілік тек материалдық өндіріс саласы мен айналымда ғана туындамайды.
Ол мемлекетте, бюджеттік және қоғамдық ұйымдарда, сондай – ақ халықта да
болуы мүмкін.
Қаражатқа деген қажеттілік пен оның босатылуы арасында
туындаған қарама – қайшылық шаруашылық жүргізуші субъектілердің қалыпты
қызметі үшін қажет материалдық және қаржылық ресурстарды нақты
байланыстыратын несиенің жәрдемімен ғана рұқсат етіледі.
Жеткіліксіз шамада несиенің объективті қажеттілігі несие қатынастарын
жүзеге асыратын капитал айналымы мен ауыспалы айналымның бір қалыпты
еместігімен түсіндіріледі.
Несиелік қатынастар пайда болатын және дамитын нақты
экономикалық негізде қаражат айналымы мен ауыспалы айналым, яғни несиелік
қатынастың материалдық негізі болып құн қозғалысы саналатын болады.
Қарызға алушы несиені кедей болғаны үшін алмайды, ол өзінің меншікті
қорларының ауыспалы айналым мен капитал айналымының оюъективті күшіне толық
шамада жетпей тұрғандықтан өз ісін алға бастыру үшін алады.
Несиенiң экономикадағы орны мен рөлi, оның атқаратын
қызметтерiмен сипатталады. Жалпы несие экономикалық категория ретiнде
мынадай қызметтердi атқарады:
- қайта бөлу;
- айналыс шығындарын үнемдеу;
- айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру;
- капиталдың шоғырлануын жеделдету;
- ғылымы-техникалық прогрестi желелдету.
Несиенiң қайта бөлу қызметi кез келген елдiң ұлттың
экономикасының толық қанды жұмыс жасауына өз үлесi несиенiң бұл
қызметiнiң көмегiмен экономикалық жүйенiң бiр саласынан екiншi бiр саласына
капитал ағымы болады.
Несиенiң айналыс шығындарын үнемдеу қызметiнің iс жүзіне
асуы несиенiң экономикалық мәнінен туындайды. Шаруашлық субъектiлерiндегi
ақшалай қаражаттардың түсүсуі мен жұмсалуы арасындағы уақытша болатын
алшақтық кей жағдайларда қаржылай ресурстарга деген қажеттiлiктi
туындатады.
Ал келесі, қызметi, яғни несиенiң айналыстағы нақты
ақшалардың орнын уақытша алмастыруы. Қазiргi несиелік шаруашылықты мұндай
орнын алмастыруга толық мумкiндiк бар.
Капиталдық шоғырлану процесi қызметi экономиканың турақты
дамуына жағдай жасау үшiн маңызды болып табылады. Мұндай мiндеттердi шешуде
несиенiң бұл қызметi өндiрiстiң ауқымын ұлғайта отырып, пайда алуга
мумкiндiк бередi.
Несиенiң рөлiн несиелік қатынастардың жұмыс iстеуiне әкелiп
соқтыратын нәтижесiмен анықтауға болады. Несие өзiнiң қызметi арқылы ұдайы
өндiрiс процесiне әсер етедi. Жоғарыда аталып өткендей, несиенiң өз қызмет
саласы бар, ол қозғалыстың барлық құндылықтарымен емес, шаруашылық
айналымда пайдаланылмай тұраған, қайта айналып құйылудың бастапқы кезiнде
қайта бөлiнумүмкiнбөлгiменғанабайланысты. Несиенiң көмегiмен шешiлетiн
мiндеттер қоғамдық дамудың әртүрлi кезеңдерiнде өзгерiп отыруы мүмкiн.
Жаңа өндiрiс ашумен оларды кеңейту iсiнде де несиенiң
атқаратын рөлі зор. Несиенiң көмегiмен айтарлықтай қаржы ресурстарын
шоғырландыру мен орталықтандыру жаңа өндiрiстердiң iрi жобаларын iске
асыруга, жаңа техникалық ендiруге, жоғары қосымша құны бар өнімдердi
өндiрудi қайта жарақтауга байланысты салынатын мол салымдарды жүзеге
асыруға мүмкiндiк бередi.
Қазақстанда экокомиканың шикiзаттық бағытынан арылып, жоғары
дамыған өңдеу секторын құру мақсатын көздейтiн КР-ның 2003—2015 жылдарға
арналган индустриалдық-инновациялық даму стратегиясы жүзеге асуда. Бұл
ретте өзiнiң несиелiк қаржыларын осы багдарламаны жүзеге асыруга
багыттайтын несие жүйесiне үлкен умiттер артылуда. Несиенi капиталдық
салымдар есебiнде пайдаланудың бюджеттiк қайта айналмалы қаржыландырумен
айтарлықтай маңызды артықшылықтары бар. Ол капиталдық шығынның тиiмдiлiгiн
осы шаралардың пайда есебiнен қарызды өтеудiң мүмкiндiктерiн анықтаумен әрi
несие шараларының өтелу мерзiмi шегiнде қарызды өтеудiң мерзiмiн
белгiлеуменi жүйелi бақылауга мүмкiндiк бередi. [8]
Несиенiң ақша айналымы саласында да алатын орны айрықша. Ол
ақша айналымының үнемделуiнен көрiнедi. Несие өзiнiң қызметi — айналысының
құралын құруға байланысты:
- бiрiншiден, ақша белгiлерiн дайындау, шығару, есеп жүргiзу мен
сақтау шығындарын қысқартады;
- екiншiден, несие бос ақша қаржыларын сан рет пайдалана отырып,
қолма-қол ақшасыз есептесулердi қысқартып, айналым шығындарын азайтады;
- үшiншiден, айналымның шыгындары маусымдық қажеттiлiктерді
қосымша қаржылар есебiнен көбейткенде қорлардың кемуіне байланысты
қысқарады.
Экономиканың төмендеп, инфляцияның өрлеген кезiнде мемлекет
пайыздық ұтысты көтеру арқылы айналымдағы ақша көлемiн қысу үшiн
экономикадағы несиелiк салымның көлемiн қысқартады. Ал, экономикалық өрлеу
кезiнде экоюмиканы жандандырып, әрi өсiру үшiн несие экспансиясы саясаты
қолданылады, яғни пайыздық ұтыстарды кемiту арқылы несие тасқыны көбейiп,
ақша көлемi ұлғаяды. Осылайша ақша айналымы ретке келтiрiледi. Қазақстанда
1993—1997 жылдары несиелердiң шектелуi, ал 1998 жылдан бастап несие
экспансиясы саясаты жургiзiлдi.
Несиенiң көмегiмен басқа мемлекеттермен байланыстар ныгайып,
әлемдiк экономикага араласуга мүмкiндiктер туып келедi.
Сонымен, жекелеген шаруашылықпен айналысушы экономикалық
субъектiлердiң өмiр сүруi мен жалпы халықшаруашылыгының дамуына да,
микроденгейiне байланыстардың дамуында, сондай-ақ халықтың әл-ауқатын
көтеруде несиенің атқаратын рөлi өте зор екен. [24]
1.2 Несие ресурстарының жіктелуі және құрылу принциптері
Банктік несиенің шамасына ақшалай-чектік эмиссиямен
толтырылған нақтылы ресурстардың көлемі ғана емес, оған өнеркәсіптік
компаниялар, жеке тұлғалар және мемлекеттік мекемелер тарапынан қарыз
қаражаттарына деген сұраныс та әсер етеді.
Банктік несиелер әртүрлі белгілеріне байланысты жіктелінуі
мүмкін:
1. Несие беру мерзімі бойынша:
- қысқа мерзімді;
- орта мерзімді;
- ұзақ мерзімді.
Қысқа мерзімді несиелер – қарыз алушының уақытша қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін бір жылға дейін берілетін несиелер. Қазіргі жағдайда
мақсатты қысқа мерзімді несиелер кең тараған болып табылады. Қысқа мерзімді
несиелер нақты келісім шарттарға қызмет көрсетеді. Мақсатына қарай қысқа
мерзімді несиелерді өндірістік мақсаттарға, сауда-делдалдық операцияларға,
уақытша қажеттіліктерге бөлуге болады.
Өндірістік мақсаттағы несиелер шикізаттарды сатып алуды
қаржыландыру үшін берілетін несиелер.
Сауда-делдалдық операцияларға несиелер қысқа мерзімді сипатта
болады және клиенттің дебиторлық қарызының пайда болуымен байланысты. Қарыз
алушыны несиелеу өндірістік мақсаттарды несиелеумен көрінеді. Қарыз алушы
ретінде көтерме сауда және бөлшек сауда кәсіпорындары болып табылады.
Уақытша қажеттіліктерге несиелер клиенттің қажеттілігін ақшалай
қаражаттарда қысқа мерзімді қанағаттандыру үшін, яғни еңбекақы және
бюджетке төлемдерді төлеуді ұсынады.
Орта мерзімді несиелер – бір жылдан бес жылға дейінгі өтеу
мерзімімен сипатталады. Орта мерзімді несиелер жабдықтау, көліктерді сатып
алу, жаңа кәсіпорындарды, бағдарламаларды, жобаларды бастапқы қаржыландыру
үшін қолданылады. Ұзақ мерзімді несиелер елдің экономикасында маңызды рөл
атқарады. Ұзақ мерзімді несиелер экономиканың нақты секторына қаражаттарды
салумен байланысты және өндірістің техникалық деңгейін көтерудің негізгі
көзі болып табылады.
Ұзақ мерзімді несиелер – бес жылдан жоғары мерзімге берілетін
несиелер болып табылады. Ұзақ мерзімді несиелер жылжымайтын мүлікке несие
жұмсаумен байланысты. Бұл несиелік операциялар саласы негізінен өндірісті,
қоғамды, жеке құрылысты қаржыландыру үшін және кәсіпорынның негізгі
капиталын құру үшін қажет. Бұл несиенің ерекшелігіне: ұзақ мерзімді өтеу,
қарыз алушының қорланым қаражатының ең төменгі деңгейі, мүліктік кепілдікке
берілген несиелердің жоғарғы деңгейін қамтамасыз ету қажеттілігі, мүліктің
құнынан, яғни кепілдік құнынан (60-70%) несие мөлшерінің тәуелдігі, қысқа
мерзімді несиемен салыстырғанда несие пайызы мөлшерінің төмен болуы,
банктің ресурсын ұзақ мерзімге оқшауландыру, банк пен қарыз алушының
несиелік қатынастарының дамуына болжау жасау қиындығы жатады.
Несиелердің мерзімі несиелік тәуекелге және банктің өтімділігіне
әсер етеді. Егер несиенің мерзімі неғұрлым ұзақ болса, онда қысқа мерзімді
несиемен салыстырғанда соғұрлым өтімді болады. Несие мерзімінің ұзартылуы
тәуекелдің өсуіне әкеледі. Сондықтан да банктің маңызды міндеті –
несиелерді беру мерзімі бойынша оңтайлы жиынтық құру болып табылады.
Қазіргі кезде ұзақ мерзімді несиелер банктік тәжірибеде дамып
отырған жоқ. Оның негізгі себептері:
- несиелеу үшін сәйкес ресурстың жоқтығы;
- несиелік тәуекелдің жоғарылығы;
- несиелеу қағидаларының сақталмағандығы;
- несиені өтеу көздерінің дұрыс таңдалмауы;
- несиелеу механизмінің жетілмеуі.
2. Қарыз алушылардың түрлері бойынша:
- кәсіпорындар мен ұйымдарға несиелер;
- жеке және заңды тұлғаларға несиелер;
- банкаралық несиелер.
3. Экономика салалары бойынша:
- өнеркәсіп салаларына;
- ауыл шаруашылығына;
- құрылыс;
- көлік;
- байланыс.
Өнеркәсіп саласына берілетін несиелер – бұл кәсіпорындар мен
ұйымдарға өндірісті дамыту үшін, материалдарды сатып алу үшін ұсынылады.
Ауыл шаруашылығына берілетін несиелер – бұл фермерлерге, шаруа
қожалықтарына жерді өндеу бойынша, егін жинау мақсатында берілетін несие.
4. Тағайындалу және пайдалану сипатына қарай:
- негізгі қорларға жұмсалатын;
- айналым қаражатына жұмсалатын.
5. Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай:
1) Қамтамасыз етілген:
- кепілхатпен;
- кепілдемемен;
- кепілдікпен.
2) Сақтандырылған.
3) Қамтамасыз етілмеген:
- сенім несиесі.
6. Қайтарылу дәрежесіне қарай:
1) Стандартты несие – қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ қайтуында
ешқандай күмән жоқ несиелер.
2) Күмәнді несиелер – қайтарылу уақыты кешіктірілген, мерзімі
ұзартылған және банк үшін тәуекел туғызатын несиелер. Соңғы қабылданған
активтердің жіктеу ережесіне сәйкес күмәнді несиелер ішінара бөлінеді: 1-
санатты күмәнді, 2-санатты күмәнді, 3-санатты күмәнді, 4-санатты күмәнді, 4-
санатты күмәнді, 5-санатты күмәнді.
3) Үмітсіз несиелер – қайтару уақыты кешіктірілген, мерзімі өткен
несиелер шотына жазылған несиелер.
7. Валютамен берілуіне қарай:
- ұлттық валютамен;
- шетел валютасымен.
8. Берілу шартына қарай:
1) Тұтыну несиесі – бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу
үшін және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несиені беріледі.
Тұтыну несиесінің басты тағайындалуы халыққа тауарлар сатуды
ынталандыруға бағытталады. Тұтыну несиесі бөлшек саудамен тығыз байланысты:
бір жағынан тауар айналымының ұлғаюына сай несиенің көлемі өседі, сонымен
қатар, тауарды несиеге алу сұранысы туындайды; екінші жағынан, халықты
несиелеудің өсуі, сұраныстың төлем қабілеттігін ұлғайтады. Мұндай
тәуелділік, әсіресе бүгінгі тауарлар нарығын толтыру жағдайында пайда
болуда.
Экономикалық мазмұны жағынан тұтыну несиесі банктік несиенің бір
бөлігі ретінде, оның басты бағыты тек жеке тұлғалармен тікелей байланысты
болып келеді. Сондықтан да, несиенің бұл формасының экономикасы дамыған
елдерде кеңінен пайдалануының екі түрлі себебі бар: біріншісі, субъективті,
яғни бұл несие халыққа ең жоғарғы деңгейде материалдық игіліктерге қол
жеткізуге қолайлы жағдай жасаса; екіншісі, объективті, яғни кез келген
қоғамның дамуының басты бір экономикалық мәселесі – бұл дайын өнімді өткізу
десек, ендеше тұтыну несиесін қолдану аталған мәселені шешуге мүмкіндік
береді. Тұтыну несиесі көптеген елдердің экономикасында маңызды рөл
атқарады, сондықтан да, оны мемлекеттік ұйымдар тарапынан белсенді түрде
реттеп отыру отыру қажет. Мұндай реттеуді екі түрге бөледі: берілу және
пайдалану деңгейінде реттеу. Берілу деңгейінде мемлекет тұтынушыларды
ынталандыруға тиіс. [27]
2) Ипотекалық несие – бұл қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді,
өндіріс ғимараттарын, жерді және т.с.с.) кепілге ала отырып, ұзақ мерзімге
берілетін несиені білдіреді.
Ипотека несиені қамтамасыз етудің сенімді әдістерінің бірі болып
табылады. Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты біздің мемлекетімізде
ипотекалық несиенің дамуы өсе береді. Бірақ ипотеканың дамуы экономикаллық
шарттардың болмауынсыз мүмкін емес, яғни мүлік иелерсіз. Кепілдік құқықтың
әмбебап мөлшері бойынша мүлікті тек меншік иесі ғана кепілге сала алады.
Қазіргі кезде ипотеканың дамуын ұстап тұрған фактор – бұл жерге
жеке меншіктің болмауы. Ал кепілге салынған осы мүліктер меншік иесіне
тиісті емес ғимараттар мен жер телімдері (участок) ипотеканың дамуына не
способствует. Жердің өзі кепілдің ең сенімді объектісі болып табылады.
Ипотекалық несиелендірудің дамуының жақын келешегі Қазақстандағы
жылжымайтын мүлік нарығының құрылуына байланысты болады, оны негізгі
белгілері қарастырылуда.
Ипотеканың басты артықшылығы – бұл жерде адамдар тұрғын үйлерін
бірден алады. Құрылысжинақ жүйесіне қарағанда, олар пәтерлерін сатып
алғаннан кеін, бірден ішіне кіріп, банкке қарызын бірте-бірте пайызымен
бірге қайтарады. Ал құрылысжинақ – бұл жүйе бойынша қарыз алушы алдымен
несие алатын банкте қажетті соманың жартысын жинақтап алу керек, содан
кейін ғана барып банктен жетпеген қаражаттарды несиеге алып, пәтерді сатып
алып ішіне кіреді және қарызын қайтара бастайды. Сонымен қатар жинақтау
процесі қатаң анықталған уақытта болу керек, яғни 2-3 жылдан кем емес.
Ипотекалық несиелендірудің ұзақ мерзімді проблемаларын шешудің
негізгі жолдары – нарықтық механизмдердің дамуы үшін жағдайлар жасау және
қоғамның бюджеттен тыс ресурстарын жұмылдырып қаржы-несиелік салаға оларды
бағыттау болып табылады.
Қазақстандық Ипотекалық Компаниясының жұмысының барысында қызмет
етіп жатқан заңдардың ішінде кейбір проблемалр табылған. Ипотекалық
несиелендіру жүйесінің енгізілуі кезінде мәмілелерді мемлекттік тіркеу
жүйесінің дамымауы байқалған, яғни тіркеу үшін алынған төлемақының үлкен
болуы халыққа берілетін несие қымбат болуына әкеледі, сонымен қатар
азаматтарға салық жеңілдіктері болған жоқ. [12]
Ипотекалық несиенің негізгі проблемасы болып – ипотекалық
несиелендіруге қаражат тартуы табылады. Оның шешілуіне тұрғын үй
несиелендіру жүйесінің дамуы байланысты болады.
Осыған байланысты қаражаттарға ішкі нарықтан Қазақстандық
Ипотекалық компаниясымен қамтамасыз етілген ипотекалық облигацияларды
шығару арқылы тарту болып табылады. Ал негізгі отандық институционалдық
инвесторлары – жинақтаушы зейнетақы қорлары және сақтандыру компаниялары
болып табылады.
Қазақстандағы ипотекалық несиелендірудің дамуына әсер ететін,
шешілуге қажетті проблемалар:
- салық салу жүйесі, мысалы, ипотекалық бағалы қағаздар бойынша
инвесторлардың табысына салық салу, ал мұның өзі халыққа берілетін
несиелердің құнын анықтайтын негізгі элемент болып табылады;
- ипотекалық несие көмегімен тұрғын үйді сатып алу үшін
мәмілелерді мемлекттік тіркеу процедураларының қымбат және ұзақ болуы;
- бағалы қағаздар эмитентінің жойылу жағдайында ипотекалық
бағалы қағаздардың инвесторларын, талаптарды қанағаттандыру бойынша бесінші
топқа енгізу.
Бұл проблемалардың жиынтығын шешуі ипотекалық несиелендірудің
көлемін өсіруге мүмкіндігін береді. Сонымен қатар ипотекалық несиені
сақтандыру жүйесін құру арқылы да бұл несиені алатын халықтың санын өсіруге
себебін тигізеді. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкімен мұндай сақтандыру компаниясының қызметін нормативтік-құқықтық
базасымен қамтамасыз етілуі дайындалып, ипотекалық несиелерді сақтандыру
компаниясының құрылуы қарастырылуда.
Ипотекалық несие – бұл массалық өнім емес, ол тек қана орта
табыс алатын азаматтарға тиесілі болу қажет.
3) Овердрафт несиесі – клиенттің шотынан қаражатты шегеру, дебеттік
қалдық бойынша берілетін қысқа мерзімді несиенің формасы.
Бүгінгі күнге овердрафт – клиенттердің бөлек категориялары үшін
несиелендірудің перспективті формасы болып табылады.
Овердрафттың мақсаты – кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметі
кезінде пайда болған төлем қабілетсіздікті жою.
Овердрафт түріндегі несиелік шығындар көлемінің есеп айырысу шотына
түскен қаражаттарға қарағанда уақытша жоғарлауы кезінде есеп айырысуларды
уақытылы жүргізуге мүмкіндігін береді, сондай-ақ бұл несие клиенттердің
ақшалай қаражат түріндегі уақытша қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында
беріледі, оның ішінде айнымалы қаражаттарды толықтыруға (тауарлы-материалды
құндылықтарды алу, тауарлар запастарын құру), жалақы төлеуге, бюджетке
міндетті төлемдер, басқа да өндірістік шығындарға бағытталады.
Қазіргі кезде овердрафтты тәжірибеде қолданған кезде алдымен заңи
проблемаларды реттеу керек. Нәтижесінде коммерциалық банктер бақылау
органдарымен келіспеушілікке түспей, сондай-ақ айыппұлдарды төлемей
овердрафт несиесін клиенттеріне бере алады.
4) Овернайт несиесі – өтімділікті қолдау мақсатында бір түнге
берілетін банкаралық несиенің түрі. Овернайт несиесінің басты бір
ерекшелігі өзінің атына байланысты бір түнге ғана беріледі. Бұл несиенің
банктер көбіне аяқ асты қаржылық қиындықта туындай қалған жағдайларда
алады.
5) Онкольдық несие – кредитордың алғашқы талабы бойынша өтелетін
қысқа мерзімді несие. Онкольдық несие келесідей жолмен жүзеге асырылады.
Банк бағалы қағаздарды немесе тауарлы-материалдық құндылықтарды кепілдікке
ала отырып, қарыз алушыға арнайы ағымдық шот ашады. Қамтамасыз етілген
несие шегінде банк кәсіпорынның барлық шоттарын төлейді. Несиенің өтелуі
банктің алғашқы талабы бойынша қарыз алушының қаражаты есебінде төленеді.
Қарыз алушыны алдын-ала, яғни 2-7 күн ішінде ескерте отырып, онкольдық
несие өтеледі. Мерзімді несиеге қарағанда онкольдық несиенің пайыздық
мөлшерлемесі төмен. Онкольдық несие қайтару мерзімі және қамтамасыз ету
сапасына байланысты банктің актив бабындағы кассадағы қолма-қол ақшадан
кейінгі өтімді бап болып табылады.
6) Банкаралық несие – банктердің бір-біріне беретін несиесі.
Банкаралық несиенің ролі мен орны коммерциялық банктердің тарихи
қалыптасқан функцияларымен анықталады:
- ағымдық (есеп айырысу) шоттарына және мерзімді салымдарға
қаражат тарту;
- төлемділік, мерзімділік және қайтарымдылық қағидаларына сәйкес
қаражаттарды ссудаларға беру;
- есеп айырысуларды жүргізу.
Жалпы банкаралық несиенің несиелік қатынастар жүйесіндегі орны
ерекше, сондай-ақ банктік жүйенің дамуына үлкен әсерін тигізеді. Кәзіргі
банктік жүйеге сәйкес банкаралық несиенің екі деңгейі бар. Біріншісі,
Ұлттық Банк пен коммерциялық банктер арасындағы және екіншісі, коммерциялық
банктер арасындағы ақшалай қаражаттардың қозғалысын көрсетеді. Сондықтан да
банктік жүйенің тұрақты болуының міндетті шарты – банкаралық несиенің
бірқалыпты қызмет етуі болып табылады.Банкаралық несиенің несие
мультипликациясының жеделдету ерекшелігі, керісінше, банкаралық ссудалардың
берілу мерзімін қысқа және тым қысқа мерзімді етеді, ал бұл өз кезегінде
банктік жүйенің банкаралық несиен нарығының тұрақтылығына тәуелділігін
күшейтеді.
Қаржылық нарықтың сегменттері арасында банктік ресурстарды қайта бөлу
ерекшелігі – банкаралық несие балансталмаған өтімділік тәуекелін төмендету
және банк-қарыз алушының төлем қабілеттілігінің жоғарлауы арқылы көрінеді.
Сонымен банкаралық несие банктің ағымдағы төлемділік позициясын және
өтімділігін бір қалыпты ұстап тұрудағы қаражаттардың жедел қайнар көзі
болып табылады.Егер банк банкаралық несиелер нарығында кредитор ретінде
шықса, банк әдеттегідей қарыз алушыға баға береді және несиенің қамтамасыз
етілуін қарастырады. Несиелендіру үш бір-бірімен байланысқан бағыттары
бойынша қабылданған шешіммен байланысты болады:қарыз алушыға баға;
-несиелендіру объектісіне баға;-несиені қамтамасыз етуге баға. [29]
Банк-қарыз алушының бағасы келесі бағалардан құрылады:-банк-қарыз
алушының қаржылық нарықтағы жағдайы және мемлекеттік органдар мен кәсіби
бірлестіктердің ұсынған ақпараттары мен жарияланған сенімділік
рейтингтерінің нәтижиелері бойынша оның беделі; -берілген құжаттар бойынша,
қаржылық жағдайының талдауы бойынша банк-қарыз алушының қаржылық жағдайы;-
бұрын алынған несиелер мен олар бойынша есептелген пайыздарды өтеуінің
нәтижелері бойынша банк-қарыз алушының несиелік тарихы. Банкаралық
несиелендіру негізінен қысқа мерзімді болып келеді, сондай-ақ келісім
шартты жасау мерзіміне үлкен талаптарды қояды. Осыған байланысты банкаралық
несиелендіру келісім шарты өзара корреспонденттік қатынастары бар банктер
арасында жасалады.
7) Ломбардтық несие – екінші деңгейдегі банктерге қысқа мерзімді
өтімділігін қолдап отыру мақсатында, мемлекеттің бағалы қағаздарын кепілге
ала отырып, Ұлттық банктен берілетін банктік несиенің бір түрі болып
табылады. Ломбардтық несие Ұлттық банктің ақша-несие саясатын жүзеге
асырудағы бірден бір маңызды құралдардың біріне жатады. Ломбардтық несие
келісім шарт негізінде жүзеге асырылады. Ломбардтық несиенің валютасына
теңге жатады.
Ломбардтық несиелер Ұлттық банктен банктік операцияларды
жүргізуге алған рұқсат қағазы бар, активінде мемлекеттің бағалы қағаздары
болатын кез келген резидент банктерге беріледі.
Ломбардтық несиеге деген сұраныс Ұлттық банктің бір айлық
белгілеген шегі негізінде қанағаттандырылады. Ломбардтық несие екінші
деңгейлі банктерге 28 күнге жуық мерзімге ғана беріледі. Ломбардтық несиені
өтеу мерзімі мемлекеттік бағалы қағаздарды өтеу мерзімінен 10 күн бұрын
болуға тиіс. Сатып алынған ломбардтық несиені банктер өздерінің қалаулары
бойынша пайдалана алады.
8. Лизингтік несие – құрал-жабдықтарды жалға алумен байланысты
берілетін несие.
“Лизинг ” термині ағылшын “to lease ” сөзінен аударғанда – “жалға
беру” дегенді білдіреді. Ал лизингтің жалға беруден, яғни “арендадан”
айырмасшылығы:
1)Қатысушы субъектілеріне байланысты болады, яғни аренда екі
қатысушы (жалға алушы және жалға беруші ), ал лизингте кемінде 3 қатысушы
болады (лизинг беруші, лизинг алушы, жабдықтаушы, несие беруші ұйым (банк).
2) Жалға беру объектілеріне байланысты болады, яғни лизингте көбінесе
құрал жабдықтар болса, арендада – кез-келген меншіктегі мүліктер
(тұрған үйлер) болады.
Лизинг дегеніміз – лизингтік фирмалармен жүзеге асырылатын
машиналар мен құрал-жабдықтарды ұзақ мермезімге жалға алуды білдіріп,
тауарға меншік құқығын жалға берушіге қалдыратын инвестициялаудың ерекше
әдісі болып табылады.Біздің елімізде лизингтік қатынастар 2000 жылдың 5
шілдесінде қабылдаған “Қаржылық лизинг туралы” заңға сәйкес жүргізіліп
реттеледі.Лизингтік келісімге қатысушылар ретінде лизингке беруші, лизинг
алушы және лизингке берілетін мүлікті сатушы ретінде көрінетін жеке
кәсіпкерлікпен айналысатын жеке және заңды тұлғалар болып табылады.
Лизинг беруші – бұл өзіндік және сырттан тартылған қаражаттар
есебінен лизингке берілетін мүлікті өз меншігіне сатып алатын және оны
лизингтік келісім-шарт негізінде лизинг алушыға беретін лизингтік
келісімнің қатысушысы. Лизинг беруші бір мезгілде басқа лизингтік келісімге
қатысушы ретінде көрінуге құқығы жоқ.
Лизинг алушы – лизингтік келісім-шарт негізінде кәсіпкерлік мақсат
үшін лизингке берілетін мүлікті қабылдайтын лизингтік келісімге қатысушы
тұлға.
Лизинг беруші лизинг алушыға негізгі капитал элементтерін келісім-
шартта көрсетілген мерзімге және белгілі бір төлем ақымен бере отырып, шын
мәнінде несиелік келісімге тән мерзімділік, қайтарымдылық, төлемділік
қағидаларын іске асырады.Бірақ екінші жағынан лизинг беруші мен лизинг
алушы өндірістік формадағы капиталмен жұмыс жасайды. Мұндай жағдай лизингті
инвестиция түсінігімен жақындастырады және лизингтің халық шаруашылықтағы
мағынасын арттырады. [32]
Жалпы айтқанда, банктердің лизингтік операциялары несиелік
операциялармен ұқсас болып келеді. Әсіресе несие түрлерінен коммерциялық
несиеге жақын. Комерциялық несие тауар формасында беріледі және ақша
формасында өтеледі. Лизингтік келісім негізінде несие тауар формасында
беріледі. Келісім-шарт мерзімі аяқталғаннан кейін келісім объектісі лизинг
берушіге, қайтадан, лизинг берушіге заттай формада қайтарылады.
Сонымен, қаржылық лизинг банктік несиелеудің балама түрі болып табылатын
күрделі қаржыны қаржылаудың ерекше формасы. Ол өндірісті компанияларға көп
шығын жұмсай-ақ қажетті тауарларды алуға және өндірістік құрал-жабдықтардың
ескеруімен байланысты тәуекелдіктерден сақтауға мүмкіндік береді. Яғни,
лизинг – уақытша пайдалануға негізделген мүліктік қатынастар кшені болып
табылады.
Сонымен қатар, лизингтің жалпы қызметіне байланысты оның
артықшылықтары мен кемшіліктерін қарастыруға болады.
1) лизинг көмегімен кепілге беретін мүлкі жоқ ұсақ кәсіпорындарды
несиелеуге мүмкіндік береді;
2) лизинг 100%-ға дейін неселеуді ұсынады, яғни ірі қаржылық
ресурстары жинақтамай-ақ жаңа өндірісті ұйымдастыруға көмектеседі ;
3) Салықты лизинг беруші төлейтіндіктен, лизинг алушы салықтан
босатылады. Яғни ол тек қана амортизациялық аударымдарын жасайды (егер ол
қаржылық лизинг болса) және лизингтік келісім шартында көрсетілгендей
сәйкес төлемдерін жүргізеді ;
4) Маусымдық және күтпеген өндірістік мәселелері шешудің жеделдігі;
5) Банк мекемесі лизинг бойынша көрсеткен қызметі үшін белгіл бір
мөлшерде комессиондық төлемдерді алады.
Ал кемшіліктеріне :
1) лизинг алушы құрал – жабдықтан қалдық құнының жоғарлауынан (әсіресе
инфляциядан ) ештеңе ұтпайды;
2) ұйымдастырудың күрделілігі;
3) лизинг құны несиеге қарағанда жоғары, бірақта ескірген құрал-
жабдықтан туындайтын тәуекелдіңлизинг берушінің басында болатынын ұмытпау
қажет, сондықтан да ол осындай шығынның орнын толтыру үшін коммисияны
көбірек алуға тырысады.
Жалпы лизингтік компаниялардың басым көпшілігі лизингті қолданудың
тиімділігін арттыру үшін банктердің көмегімен дербес қаржы көздерін тарту
және өзара бірлестіктер мен одақтарға бірлесу арқылы ірілену саясатын
жүргізуде. Лизингтік қызметтерді көрсететін компаниялар мен банктердің
көбеюі бір жыл ішінде жасалатын лизингтік операциялар көлемінің артуына
себепші болып, соңғы жылдары лизингтік мәмілелер мен операциялар саны
қарқынды түрде арта түсті.
Тағы да осыған қоса айта кететіні – бұл лизингтің біздің елімізде
халықаралық стандарттарға сәйкес жүргізілуін қамтамасыз ету үшін
халықаралық тәжірибеде қолданылатын лизингтік мәмілелерінің келесі
формаларын қолдануын ұсыныс ретінде қарастыруға балады:
9. Рамбурстық несие – шикізаттарды ішке алып кіру және жартылай
фабрикат пен дайын өнімдерді сыртқа шығару тәжірибесінде пайдаланылатын
несие.
10. Сенім несиесі – банктің сеніміне кірген, төлем қабілеті жоғары
клиенттерге берілетін несие.
11. Маусымдық несие – жабдықтаушының қаржыландыру уақыты мен түсімді
алу мерзімі арасындағы уақыт бойынша алшақтықты жабуға арналған несие.
12. Консорциалдық несие – ірі жобаларды несиелеу мақсатында
банктердің өзара қосылып беретін несиелері.
Нарықтық қатынастарға өту кезінде несиелік қатынастар саласындағы
ерекшеліктер мен нарық секторының айырмашылығында банк қызметтерінің
бірлесу қажеттілігі пайда болды. Бірлесу мақсаттары ірі жобаларды
қаржыландырумен, банк операциялары бойынша тәуекелдерді қысқартумен, бір
баніктің күші келмейтін міндеттерді шешумен байланысты.[5]
1.3 Коммерциялық банктердің несие ресурстарының қалыптасуы мен несие
саясаты
Несие ресурстары белгілі күнге коммерциялық банктің балансы бойынша
несиелік берешектің қалдығын білдіреді. Қазақстандық экономикалық
әдебиеттерінде: несиелік портфель белгілі критерий негізінде жіктелінген
несиелер бойынша банктің талаптар жиынтығы негізінде анықталады. Отандық
және шетелдік тәжірибедегі критерийлердің бірі – несиелік тәуекел деңгейі
болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz