«Ақ» – «Қара» концепті: оппозициясы мен қызметі

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... 3
1 «АҚ» . «ҚАРА» КОНЦЕПТІЛЕРІНІҢ ОППОЗИЦИЯСЫ
1.1 Тілдік әлем бейнесі, әлемнің тілдік концептуалдануы ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Қарама.қарсылық ұғымының әр түрлі ғылым салаларында тоғысуы ... ... 16
1.3 «Ақ» . «Қара» антонимдік бірліктерінің оппозиция
әдісі негізінде жіктелуі ... ... ... 23
1.4 «Ақ» . «Қара» лексикалық бірліктерінің оппозициясы ... ... ... 34
1.4.1 «Ақ» . «Қара» тілдік бірліктеріндегі «адам»,
«қоғам» концептілері ... ... ... ... 37
1.4.2 «Ақ» . «Қара» тілдік бірліктеріндегі «табиғат» концепті ... ... ... ... 55
1.4.3 «Ақ» . «Қара» тілдік бірліктеріндегі «уақыт» пен «кеңістік» концептілері. 59
2 «АҚ» . «ҚАРА» ТІЛДІК БІРЛІКТЕРІНІҢ
ҚОЛДАНЫЛУЫ МЕН ҚЫЗМЕТІ
2.1 «Ақ» . «Қара» тілдік бірліктерінің қолданылу ерекшеліктері ... ... ... 66
2.2 «Ақ» . «Қара» концептілерінің соматикалық фразеологизмдер
құрамындағы қызметі ... ... ... ... 77
2.3 «Ақ» . «Қара» концептілерінің кумулятивтік қызметі ... ... ... ... ... ... 83
2.4 «Ақ» . «Қара» тілдік бірліктерінің ассоциативтік құрылымы ... ... ... 94
2.5 «Ақ» . «Қара» сөздерінің қатысуымен жасалған
тілдік бірліктердің пропозициялық.танымдық құрылымы ... ... ... ... ... .. 107
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... 122
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 125

Тіл білімі дамуының қазіргі кезеңінде антропоцентристік аспектіге, яғни тіл жүйесінде адамның бейнеленуіне көп көңіл бөлініп отыр. Тіл – адам ойының, іс-әрекетінің, көп жылдық тәжірибесінің жемісі. Тәжірибе болмаса, тіл де болмайды. Әлемдегі тілдердің бәрі – адамзат тәжірибесінің құрылымдық жағынан ұйымдастырылған жіктелісі. Ал тіл арқылы қарым-қатынас жасау әрекетінің мазмұны тәжірибеге негізделеді. Соңғы уақытта зерттеу бағыттарының жаңа мазмұн алуы тілді адам санасында әлем туралы түсінік құрушы, ақиқат әлем туралы таным мен білім жиынтығы, сана қызметінің нәтижесі ретінде тіл мен сананы тұтастықта қарайтын когнитивтік көзқарастың пайда болуына әкелді.
Адам өзін қоршаған әлемді тани отырып, заттар мен құбылыстарға атау береді. Осылайша, сөз тіл иесінің мәдени және адамгершілік құндылықтары тоғысатын нысанға айналады. Соның нәтижесінде кез келген тіл белгілі бір ұлттың менталитетін бейнелейді, тілде сол халықтың мыңдаған жылдар бойы жинақталған тәжірибесі негізінде қалыптасқан аялық білімі болады. Әлемдегі зат пен құбылысқа атау бере отырып, әрбір ұлт өкілі оларды ұлттық ойдың нысанына айналдырады. Осыған байланысты сөздің лексикалық мағынасын зерттеу барысында оған дәстүрлік таным, мәдени норма мен салт-дәстүрді сақтаушы, жеткізуші ретінде қарау орынды. Осы бағытта «ақ» – «қара» тілдік бірліктерін әлем негізін құрайтын қарама-қарсы концептілердің иерархиясы ретінде қарастырамыз. Әлем қарама-қарсылықтардың күресі мен бірлігінен тұрады. Қарама-қарсылықтың бірлігі мен күресі – дамудың негізгі өзегі. Олар даму құбылысының ішкі қайнар көздерін ашады, ескінің жойылып, жаңаның пайда болу себептерін анықтайды. Даму ішкі қайшылықтар мен қарама-қарсылықтар күресіне негізделеді. Ал қарама-қарсылықтар тілде антонимдер арқылы көріністенеді. Сондықтан ұлттың рухани айнасы іспетті «ақ» – «қара» мәдени концептілерінің оппозициясы мен қызметін танымдық тұрғыдан қарастыру жұмыстың негізгі өзегі болып есептеледі.
Жұмысымызда, ең алдымен, зерттеуге негіз болатын теориялық білімді айқындап алу мақсатында когнитивтік тіл білімінің жаңа бағыт ретінде қалыптасудағы ерекшеліктері мен негізгі ұғымдарына талдау жасалып, қарама-қарсылықтың философия, логика, психолингвистика, тіл білімі салаларында көріністенуі сөз етілді. Ұлттың ойлау жүйесі мен әлемге қарым-қатынасы үлгілері жинақталған «ақ» – «қара» концептілерінің оппозициясы анықталып, олар «адам», «қоғам», «табиғат», «уақыт» және «кеңістік» макроконцептілеріне топтастырылды, концептуалдық талдау жасалды. Екінші тарауда «ақ» – «қара» тілдік бірліктерінің қолданылу ерекшеліктері, кумулятивтік қызметі мен ассоциативтік, пропозициялық-танымдық құрылымы зерделенді.

1 Қайдаров Ә., Ахтамбердиева З., Өмірбеков Б. Түр-түстердің тілдегі көрінісі. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 160 б.
2 Жаркынбекова Ш.К. Языковая концептуализация цвета в казахском и русском языках: Автореф. дис. д-ра филол. наук: 10.02.20. – Алматы, 2004. – 49 с.
3 Аитова Н.Н. Қазақ тіліндегі түр-түс атауларының когнитивтік семантикасы: Филол. ѓыл. канд. дис.: 10.02.02. – Алматы, 2005. – 128 б.
4 Серікбаева Ұ.Б. Қазақ тіліндегі «Ақ» және «Қара» түр-түс атауларының этнолингвистикалық сипаты: Филол. ѓыл. канд. дис.: 10.02.02. – Алматы, 2003. – 143 б.
5 Гумбольдт В. Избранные труды по языкознанию. – М.: Прогресс, 1984. – 396 с.
6 Кубрякова Е.С. Начальные этапы становления когнитивизма: лингвистика-психология-когнитивная наука // Вопросы языкознания. – 1994. – №4. – С. 34-47.
7 Руднев В.П. Словарь культуры ХХ века: Ключевые понятия и тексты. – М.: АГРАФ, 1999. – 381 с.
8 Цивьян Т.В. Лингвистические основы балканской модели мира. – М.: Наука, 1990. – 203 с.
9 Сулейменова Э.Д. Понятие смысла в современной лингвистике. – Алматы: Мектеп, 1989. – 160 с.
10 Караулов Ю.Н. Ассоциативная грамматика русского языка. – М.: Русский язык, 1993. – 330 с.
11 Щедровицкий Г.П. Принцип «параллелизма форм и содержания мышления» и его значение для традиционных логических и психологических исследований // Щедровицкий Г.П. Избранные труды. – М.: Касталь, 1995. – С. 4-9.
12 Колшанский Г.В. Объективная картина мира в познании и языке. – М.: Наука, 1990. – 103 с.
13 Манкеева Ж. Қазақ тілін зерттеудің когнитивтік негіздері // Тілтаным. – 2001. – № 4. – 39-43 бб.
14 Храпченко М.Б. Избранные труды. – М.: Наука, 1993. – 640 с.
15 Корнилов О.А. Языковые картины мира как производные национальных менталитетов. – М.: Че Ро, 2003. – 349 с.
16 Смағұлова Г.Н. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. – Алматы: Ғылым, 1998. – 196 б.
17 Новикова Н.С., Черемисина Н.В. Многомерие в реалии и общая типология языковых картин мира // Филологические науки. – 2001. – № 1. – С. 42-49.
18 Аскольдов-Алексеев С.А. Концепт и слова // Русская речь. Новая серия / Под ред. И.Р. Гальперина. – М.: Наука, 1986. – С. 267-271.
19 Лихачев Д.С. Концептосфера русского языка // Известия РАН. Серия литературы и языка. – 1993. – №1. – С. 2-9.
20 Салқынбай А.Б. Тіл және мәдениет. – Алматы: Қазақ университеті, 2001. – 137 б.
21 Кубрякова Е.С. Об одном фрагменте концептуального анализа слова «память» // Логический анализ языка. Культурные концепты / Под ред. Н.Д. Арутюновой. – М.: Наука, 1991. – С. 51-62.
22 Койчубаев Е. Краткий толковый словарь топонимов Казахстана. – Алма-Ата: Наука, 1974. – 274 с.
23 Шойбеков Р.Н. Кейбір түр-түс атауларының мағыналары // Қазақ ССР Ғылым Академиясының хабарлары. – 1990. – №3. – 12-24 бб.
24 Тұрғынбаев Ә.Х. Философия: Оқу құралы. – Алматы: Білім, 2005. – 298 б.
25 Аристотель Категории. – М.: Госсоцэквиз, 1939. – 83 с.
26 Платон Греческая философия // Собрание сочинений: В 3-х т. – М.: Мысль, 1968. – Т. 2. – 623 с.
27 Гегель Г. Энциклопедия философских наук // Сочинений: В 5-и т. – М.: Мысль, 1970. – Т. 1. – 611 с.
28 Аль-Фараби А. Социально-этические трактаты. – Алма-Ата: Наука, 1973. – 399 с.
29 Каракузова Ж.К., Хасанов М.Ш. Космос казахской культуры. – Алматы: Евразия, 1993. – 80 с.
30 Баласағұн Ж. Құтты білік. – Алматы: Жазушы, 1968. – 616 б.
31 Йүгінеки А. Ақиқат сыйы. – Алматы: Ғылым, 1985. – 149 б.
32 Қазақ Совет Энциклопедиясы: 14 томдық / Бас ред. М.Қ. Қаратаев. – Алматы: Қазақ совет энциклопедиясы, 1974. – 4 т. – 672 б.
33 Рубинштейн С.Л. Избранные философско-психологические труды: основы онтологии, логики и психологии. – М.: Госполитиздат, 1997. – 463 с.
34 Гегель Г. Наука логики. – М.: Мысль, 1972. – 374 с.
35 Розенталь М.М. Принципы диалектической логики. – М.: Соцэкгиз, 1960. – 478 с.
36 Брудный А.А. Значение слова и психология противопоставлений // Семантическая структура слова / Под ред. А.А. Леонтьева. – М.: Наука, 1971. – С. 19-27.
37 Родичева Э.И. Психолингвистический анализ лексической антонимии: Автореф. дис. канд. филол. наук. – М., 1974. – 24 с.
38 Медведева И.Л. Опыт психолингвистического исследования антонимии // Психолингвистические исследования в области лексики и фонетики / Под ред. А.А. Залевской. – Калинин: КГУ, 1981. – С. 68-81.
39 Новиков Л.А. Антонимия в русском языке (семантический анализ противоположности в лексике). – М.: Изд-во МГУ, 1978. – 290 с.
40 Мусин Ж. Қазақ тілінің антонимдер сөздігі. – Алматы: Мектеп, 1984. – 176 б.
41 Жүсіпов А. Қазіргі қазақ тіліндегі қарама-қарсылықтың коннекторлары: Филол. ғыл. канд. дис. автореф.: 10.02.02. – Астана, 2004. – 29 б.
42 Трубецкой Н.С. Основы фонологии. – М.: Аспект Пресс, 2000. – 352 с.
43 Бондарко А. Грамматическая категория и контекст. – Л.: Наука, 1971. – 116 с.
44 Мухин А.М. Функциональный анализ синтаксических элементов. – М.-Л.: Наука, 1964. – 292 с.
45 Арнольд И.В. Оппозиция в семасиологии // Вопросы языкознания. – 1960. – №2. – С. 106-110.
46 Исаченко А.В. Бинарность, привативные оппозиции и грамматические значения // Вопросы языкознания. – 1963. – №2. – С. 39-56.
47 Булыгина Т.В. Грамматические оппозиции // Исследования по общей теории грамматики / Под ред. В.Н. Ярцева. – М.: Наука, 1968. – С. 179-186.
48 Общее языкознание: Внутренняя структура языка / Под ред. Б.А. Серебренникова. – М.: Наука, 1972. – 566 с.
49 Момынова Б. Парадигматикалық және синтагматикалық қатынастар (Тіл деңгейлері мен стратумдарының дамуына тигізетін әсері): Магистратура бөліміне арналған әдістемелік көмекші құрал. – Алматы: Қазақ университеті, 1998. – 32 б.
50 Жұмабекова А. Қазақ тілінің антонимдер сөздігі. – Алматы: Сөздік-Словарь, 2000. – 184 б.
51 Қайдаров Ә., Оразов М. Түркітануға кіріспе. – Алматы: Қазақ университеті, 1992. – 248 б.
52 Сағындықұлы Б. Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері. – Алматы: Санат, 1994. – 168 б.
53 Жолшаева М.С. Қазіргі қазақ тіліндегі сын есімдердің тіркесу қабілеті: Филол. ѓыл. канд. дис.: 10.02.02. – Алматы, 2001. – 141 б.
54 Абақан Е.М. Тілдің мәдени философиясы. – Алматы: Айкос, 2000. – 184 б.
55 Древнетюркский словарь. – Л.: АН СССР, 1969. – 676 с.
56 Қашқари М. Түбі бір түркі тілі. – Алматы: Ана тілі, 1993. – 201 б.
57 Кононов А.Н. О семантике слов «қара» и «ақ» в тюркской географической терминологии // Известия АН Тадж. ССР: Отд. общ. наук. – 1954. – №3. – С. 79-87.
58 Ельмслев Л. Пролегомены к теории языка // Новое в лингвистике / Под ред. В.А. Звегинцева. – М.: Изд-во иностр. лит., 1960. – Вып. І. – С. 7-13.
59 Белов А.И. Цветовые этноэйдемы как объект этнопсихолингвистики // Этнопсихолингвистика / Под ред. Н.А. Сорокина. – М.: Наука, 1988. – С. 49-57.
60 Гиздатов Г.Г. Когнитивные модели в речевой деятельности. – Алматы: Ғылым, 1997. – 176 с.
61 Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 304 б.
62 Қалиев Б. Қазіргі қазақ тілі: Фонетика. Лексикология. – Алматы, 2004. – 152 б.
63 Қоңыров Т. Қазақ теңеулері. – Алматы: Мектеп, 1978. – 192 б.
64 Заан Д. Белое, красное и черное: цветовой символизм в черной Африке // Психология цвета. – М.: Наука, 1996. – С. 47-78.
65 Сатенова С.К. Қазақ тіліндегі қос тағанды фразеологизмдердің тілдік және поэтикалық табиғаты: Филол. ѓыл. д-ры дис.: 10.02.02. – Алматы, 1997. – 260 б.
66 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: 10 томдық / Жалпы ред. басқарған А.Ы. Ысқақов. – Алматы: Ғылым, 1980. – 5 т. – 639 б.
67 Салқынбай А.Б. Тарихи сөзжасам (семантикалық аспект). – Алматы: Қазақ университеті, 1999. – 309 б.
68 Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сµздігі. – Алматы: Ѓылым, 1977. – 712 б.
69 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: 10 томдық / Жалпы ред. басқарған А.Ы. Ысқақов. – Алматы: Ғылым, 1974. – 1 т. – 696 б.
70 Жапақов С.И. Эпикалық фразеологизмдердің когнитивтік негіздері: Филол. ѓыл. канд. дис.: 10.02.02. – Алматы, 2003. – 117 б.
71 Ақбердиева Б.Қ. Лексика-фразеологиялық жүйедегі мифтік-танымдық құрылымдар: Филол. ѓыл. канд. дис.: 10.02.02. – Алматы, 2000. – 146 б.
72 Кунин А.В. Курс фразеологии современного английского языка: Учеб. для студ. инст. и фак. ин. яз. – М.: Высшяя школа, 1996. – 381 с.
73 Вольперт Р.Х. Коннотативный уровень описания грамматики (на материале художественного текста немецкого языка). – Рига: Зинатне, 1979. – 154 с.
74 Кузнецова Э.В. Лексикология русского языка. – М.: Высшяя школа, 1989. – 216 с.
75 Виноградов В.В. Русский язык. – М.: Наука, 1986. – 197 с.
76 Кузнецов А.М. От компонентного анализа к компонентному синтезу. – М.: Наука, 1986. – 123 с.
77 Момынова Б.Қ. Қазақ тіліндегі қоғамдық-саяси лексика: әлеуметтік-бағалауыштық, сөзжасам. – Алматы: Қазақ университеті, 2005. – 140 б.
78 Әлкебаева Д.А. Қазақ тілі стилистикасының прагматикасы. – Алматы: Қазақ университеті, 2005. – 266 б.
79 Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы. – Алматы: Мектеп, 1974. – 191 б.
80 Миллер Е.Н. Природа лексической и фразеологической антонимии. – Саратов: Изд-во Саратовского ун-та, 1990. – 222 с.
81 Матвеевская Л.А. Стилистическое использование антонимов: Автореф. дис. канд. филол. наук. – М., 1978. – 26 с.
82 Зимина Л.Г. Антонимия фразеологических единиц в современном немецком языке: Автореф. дис. канд. филол. наук. – Л., 1974. – 24 с.
83 Семина Р.В. Использование антонимов в создании речевого контраста // Слова как предмет изображения. – Л.: Наука, 1977. – С. 79-82.
84 Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі (лексика, фонетика). – Алматы: Мектеп, 1975. – 303 б.
85 Ахметжанова Ф., Қайырбаева Қ. Түр-түске байланысты тұрақты сөз тіркестері. – Өскемен: ШҚМУ, 2000. – 135 б.
86 Авакова Р.А. Фразеологиялық семантика. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 150 б.
87 Маслова В.А. Лингвокультурология. – М.: Академия, 2001. – 208 с.
88 Шойбеков Р.Н. Қазақ зергерлік өнерінің лексикасы. – Алматы: Ғылым, 1993. – 162 б.
89 Валиханов Ч.Ч. Географические очерки Илийского края // Собрание сочинений: В 5-и т. – Алма-Ата: Қазақ Совет энциклопедиясы, 1984. – Т. 1. – 431 с.
90 Қайдар Ә.Т. Этнолингвистика // Білім және еңбек. – 1985. – № 10. – 18-21 бб.
91 Жаманбаева Қ. Тіл қолданысының когнитивтік негіздері: эмоция, символ, тілдік сана. – Алматы: Ғылым, 1998. – 113 б.
92 Салқынбай А.Б. Қазақ тілі сөзжасамы: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 271 б.
93 Жуковская Н.Л. Пространство и время в мировоззрении монголов // Мифы, культы, обряды народов зарубежной Азии / Под ред. Н.Л. Жуковской. – М.: Наука, 1986. – С. 122-125.
94 Қондыбай С. Арғықазақ мифологиясы: 4 кітап. – Алматы: Дайк-Пресс, 2004. – 2 кітап. – 516 б.
95 Воркачев С.Г. Концепт счастья: понятийный и образный компоненты // Известия РАН. – 2001. – № 6. – С. 47-58.
96 Қапалбекұлы Н. Қызырлы қара босаға // Қарасай батыр. – Алматы: Санат, 1998. – 197-206 бб.
97 Фрэзер Д.Д. Золотая ветвь: Исследование магии и религии. – М.: Политиздат, 1980. – 831 с.
98 Традиционное мировоззрение тюрков Южной Сибири: Пространство и Время. Вещный мир. – Новосибирск: Наука, 1988. – 224 с.
99 Уәлиев Н. Фразеология және тілдік норма. – Алматы: РиК, 1998. – 126 б.
100 Аманжолов А.С., Құрманбаева Ш.Қ. Түрікше-қазақша фразеологиялық сөздік. – Алматы: ҚР Ғылым Академиясы, 1999. – 45 б.
101 Алтынсарин И. Избранные произведения. – Алма-Ата: Изд-во АН Каз ССР, 1957. – 301 с.
102 Жанпейісов Е. М. Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясының тілі: (Тарихи-этимологиялық байқаулар, материалдар). – Алматы: Ғылым, 1976. – 168 б.
103 Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – М.: Советская энциклопедия, 1966. – 607 с.
104 Клименко А.П. Психолингвистические методики исследования значения // Методы изучения лексики. – Минск: Вышэйшая школа, 1975. – С. 53-75.
105 Салқынбай А., Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сөздік. – Алматы: Сөздік-Словарь, 1998. – 304 б.
106 Жолшаева М.С. Ұғымдық категория және тілдік семантикалық функция // ҚР ҰҒА Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. – 2004. – № 2. – 18-22 бб.
107 Словарь терминов по информатике на русском и английском языках / Под ред. А.И. Михайлова. – М.: Наука, 1971. – 359 с.
108 Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Информатика және компьютерлік техника. – Алматы: Сөздік-Словарь, 2002. – 265 б.
109 Гальперин И.Р. Информативность единиц языка. – М.: Высшяя школа, 1974. – 175 с.
110 Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. – Алматы: Рауан, 1991. – 213 б.
111 Арутюнова Н.Д. Понятие пресуппозиции в лингвистике // Известия АН СССР. Серия литературы и языка. – М.: Наука, 1973. – Вып. 1. – С. 84-89.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 131 бет
Таңдаулыға:

Єл-Фараби атындаѓы Ќазаќ ±лттыќ университеті

ЄОЖ 811.512.122’37
Ќолжазба ќ±ќыѓында

ЖАМПЕЙСОВА ЖАННА МУРАТБЕКОВНА

Ақ – Қара концепті: оппозициясы мен қызметі

10.02.02 – ќазаќ тілі

Филология ѓылымдарыныњ кандидаты ѓылыми дєрежесін алу ‰шін дайындалѓан
диссертация

Ѓылыми жетекші
филология
ѓылымдарыныњ

докторы, профессор А.Б. Салқынбай

Ќазаќстан Республикасы
Алматы 2007
мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1 Ақ – қара концептілерінің оппозициясы
1.1 Тілдік әлем бейнесі, әлемнің тілдік
концептуалдануы ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Қарама-қарсылық ұғымының әр түрлі ғылым
салаларында
тоғысуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .. 16
1.3 Аќ – Қара антонимдік бірліктерініњ оппозиция
әдісі негізінде
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... . 23
1.4 Аќ – Қара лексикалық бірліктерініњ
оппозициясы ... ... ... ... ... .. 34
1.4.1 Ақ – Қара тілдік бірліктеріндегі адам,
қоғам
концептілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... 37
1.4.2 Ақ – Қара тілдік бірліктеріндегі табиғат
концепті ... ... ... ... 55
1.4.3 Ақ – Қара тілдік бірліктеріндегі уақыт
пен кеңістік
концептілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... . 59
2 Ақ – қара тілдік бірліктерінің
қолданылуы мен қызметі
2.1 Ақ – Қара тілдік бірліктерінің қолданылу
ерекшеліктері ... ... ... 66
2.2 Ақ – Қара концептілерінің соматикалық фразеологизмдер
құрамындағы
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 77
2.3 Ақ – Қара концептілерінің кумулятивтік
қызметі ... ... ... ... ... ... 83
2.4 Ақ – Қара тілдік бірліктерінің ассоциативтік құрылымы ... ... ...
94
2.5 Ақ – Қара сөздерінің қатысуымен жасалған
тілдік бірліктердің пропозициялық-танымдық
құрылымы ... ... ... ... ... .. 107
Ќорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 122
Пайдаланылѓан єдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 125

КІРІСПЕ

Тіл білімі дамуының қазіргі кезеңінде антропоцентристік аспектіге, яғни
тіл жүйесінде адамның бейнеленуіне көп көңіл бөлініп отыр. Тіл – адам
ойының, іс-әрекетінің, көп жылдық тәжірибесінің жемісі. Тәжірибе болмаса,
тіл де болмайды. Әлемдегі тілдердің бәрі – адамзат тәжірибесінің құрылымдық
жағынан ұйымдастырылған жіктелісі. Ал тіл арқылы қарым-қатынас жасау
әрекетінің мазмұны тәжірибеге негізделеді. Соңғы уақытта зерттеу
бағыттарының жаңа мазмұн алуы тілді адам санасында әлем туралы түсінік
құрушы, ақиқат әлем туралы таным мен білім жиынтығы, сана қызметінің
нәтижесі ретінде тіл мен сананы тұтастықта қарайтын когнитивтік көзқарастың
пайда болуына әкелді.
Адам өзін қоршаған әлемді тани отырып, заттар мен құбылыстарға атау
береді. Осылайша, сөз тіл иесінің мәдени және адамгершілік құндылықтары
тоғысатын нысанға айналады. Соның нәтижесінде кез келген тіл белгілі бір
ұлттың менталитетін бейнелейді, тілде сол халықтың мыңдаған жылдар бойы
жинақталған тәжірибесі негізінде қалыптасқан аялық білімі болады. Әлемдегі
зат пен құбылысқа атау бере отырып, әрбір ұлт өкілі оларды ұлттық ойдың
нысанына айналдырады. Осыған байланысты сөздің лексикалық мағынасын зерттеу
барысында оған дәстүрлік таным, мәдени норма мен салт-дәстүрді сақтаушы,
жеткізуші ретінде қарау орынды. Осы бағытта ақ – қара тілдік
бірліктерін әлем негізін құрайтын қарама-қарсы концептілердің иерархиясы
ретінде қарастырамыз. Әлем қарама-қарсылықтардың күресі мен бірлігінен
тұрады. Қарама-қарсылықтың бірлігі мен күресі – дамудың негізгі өзегі. Олар
даму құбылысының ішкі қайнар көздерін ашады, ескінің жойылып, жаңаның пайда
болу себептерін анықтайды. Даму ішкі қайшылықтар мен қарама-қарсылықтар
күресіне негізделеді. Ал қарама-қарсылықтар тілде антонимдер арқылы
көріністенеді. Сондықтан ұлттың рухани айнасы іспетті ақ – қара мәдени
концептілерінің оппозициясы мен қызметін танымдық тұрғыдан қарастыру
жұмыстың негізгі өзегі болып есептеледі.
Жұмысымызда, ең алдымен, зерттеуге негіз болатын теориялық білімді
айқындап алу мақсатында когнитивтік тіл білімінің жаңа бағыт ретінде
қалыптасудағы ерекшеліктері мен негізгі ұғымдарына талдау жасалып, қарама-
қарсылықтың философия, логика, психолингвистика, тіл білімі салаларында
көріністенуі сөз етілді. Ұлттың ойлау жүйесі мен әлемге қарым-қатынасы
үлгілері жинақталған ақ – қара концептілерінің оппозициясы анықталып,
олар адам, қоғам, табиғат, уақыт және кеңістік
макроконцептілеріне топтастырылды, концептуалдық талдау жасалды. Екінші
тарауда ақ – қара тілдік бірліктерінің қолданылу ерекшеліктері,
кумулятивтік қызметі мен ассоциативтік, пропозициялық-танымдық құрылымы
зерделенді.
Зерттеу ж±мысыныњ µзектілігі. Ақ – қара тілдік бірліктері түр-түстер
құрамында әр түрлі аспектіде зерттеліп келеді. Қазақ тілінде түр-түс
атауларының зерттелуінде Ә. Қайдаров, З. Ахтамбердиева, Б. Өмірбековтер
авторлығымен жарық көрген еңбектер тілге тиек етіледі [1]. Түр-түстерді
Ш.К. Жарқынбекова [2], Н.Н. Аитовалар [3] когнитивтік аспектіде
қарастырған. Ұ.Б. Серікбаева ақ – қара тілдік бірліктерін арнайы
зерттеу нысаны ретінде бөліп қарастырады [4]. Еңбек этнолингвистикалық
аспектіде жазылған. Алайда ақ – қара концептілері оппозиция негізінде
танымдық тұрғыдан арнайы зерттелмеген. Ақ – қара тілдік бірліктері
арқылы көріністенген дамудың негізін құрайтын оппозициялық концептілерді
анықтау, олардың тілдегі қызметін ашып көрсету арнайы зерттеуді қажет
етеді. Себебі ақ – қара тілдік бірліктері әлемнің, халық өмірінің кез
келген саласында көріністенген, ұлт тарихынан, дүниетанымынан, салт-
дәстүрінен ақпарат беретін, дамудың негізін құрайтын оппозициялық
концептілерді құрайды. Аталған мәселелердің когнитивтік аспектіде тұңғыш
рет арнайы зерттелуі ж±мыстың өзектілігін танытады.
Зерттеудіњ нысаны. Ақ – қара тілдік бірліктері негізінде құрылған
концептілер.
Зерттеудіњ пєні. Ақ – қара концептілерінің әлем бейнесін құрудағы
оппозициясы мен қызметі.
Ж±мыстыњ маќсаты мен міндеттері: Зерттеу ж±мысыныњ маќсаты – ақ –
қара тілдік бірліктерінде жалпыланған білімнің когнитивтік сипатын
оппозиция негізінде түсіндіру, концептуалдық мазмұнын айқындау, олардың
тілдегі қызметін саралау. Б±л маќсат негізінде тµмендегідей міндеттер
шыѓады:
– ақ – қара тілдік бірліктері арқылы көріністенген оппозициялық
концептілерді анықтау;
– анықталған концептілерді адам, қоғам, табиғат, уақыт және
кеңістік макроконцептілеріне топтастыру;
– ақ – қара тілдік бірліктерінің адам концептіне қатысты қолданылу
ерекшеліктерін ашып көрсету;
– ақ – қара концептілерінің соматикалық фразеологизмдер құрамындағы
қызметі мен кумулятивтік қызметін айқындау;
– ақ – қара тілдік бірліктерінің ассоциативтік, пропозициялық-
танымдық құрылымын саралау.
Зерттеудіњ ѓылыми жањалыѓы: Зерттеу ж±мысыныњ нєтижесінде мынадай
мєселелер ѓылыми жањалыќ ретінде шешімін тапты:
– ақ – қара тілдік бірліктері алғаш рет оппозиция негізінде
когнитивтік аспектіде қарастырылды;
– аталған тілдік бірліктердің макроконцептілері анықталып, оппозициялық
концептілер соның негізінде топтастырылды;
– ақ – қара тілдік бірліктеріндегі адам концептінің өзіндік
ерекшеліктері семалық талдау арқылы, жекелік, мінез-құлықтық, ақыл-ойлық,
тұрақтылық семалары негізінде анықталды;
– ақ – қара тілдік бірліктерінің кумулятивтік қызметі айқындалды;
– зерттеуде ақ – қара тілдік бірліктерінің когнитивтік семантикасын
анықтаудың өзіндік түрлі тәсілдері пайдаланылды.
Зерттеу ж±мысыныњ дереккµздері: Ж±мыстыњ тілдік деректері Қазақ тілінің
түсіндірме сөздігі (1-10 т., 1974-1986), І. Кеңесбаевтың Қазақ тілінің
фразеологиялық сөздігі (1977), Ж. Мусиннің Қазақ тілінің антонимдер
сөздігі (1984), А. Жұмабекованың Қазақ тілінің антонимдер сөздігі
(2000), Ф.Р. Ахметжанова мен Қ.Т. Қайырбаеваның Түр-түске байланысты
тұрақты сөз тіркестері (2000) атты еңбегі негізінде жиналды. Сондай-ақ,
ќазаќ тіліндегі кµркем єдебиет туындылары мен баспасµз беттерінен мысалдар
алынды.
Ж±мыстыњ теориялыќ жєне практикалыќ мањыздылыѓы: Зерттеудің нәтижелері
мен пайымдаулары қазақ тіл біліміндегі когнитивтік зерттеудің ғылыми-
теориялық негіздерін нақтылай түсуге, мәселелерін айқындауға өз деңгейіне
сәйкес үлесін қосады. Зерттеу нәтижелерін этнос тарихын, этникалық
дүниетанымды тіл арқылы тануға арналған дәрістерде, жоғары оқу орындарында
Қазақ тілінің семантикасы, Көркем мәтінді лингвистикалық талдау
пәндерін, когнитивтік лингвистика мәселелеріне арналған арнаулы курстарды
жүргізуде, зерттеу барысында талдау жасалған тілдік деректерді әр түрлі
сөздіктер құрастыруда пайдалануға болады.
Ќорѓауѓа ±сынылатын т±жырымдар:
– ақ – қара тілдік бірліктері өзінің когнитивтік семантикасына
сәйкес әлемнің ұлттық тілдік бейнесін көрсетуде айрықша мазмұнға ие;
– жұптық оппозициялы ақ – қара концептілері – әлемді танып-білудегі
танымдық іс-әрекеттің нәтижесі;
– бейненің ұлттық мәдениет ықпалымен түзілген ұлттық дүниетанымынан
ақпарат беретін ақ – қара тілдік бірліктерінің концептуалдану процесі
белгілі бір ұлттық-мәдени ұжымда қабылданған, құндылықтар жүйесінде ұлт
өкілдеріне ортақ және мәні бар бейнелер негізінде жүзеге асады;
– ақ – қара тілдік бірліктеріндегі адам концепті жекелік, мінез-
құлықтық, ақыл-ойлық, тұрақтылық семалары негізінде анықталады;
– ақ – қара тілдік бірліктері соматикалық фразеологизмдер құрамында
кеңінен кездесіп, олардың мағыналық құрылымына үлкен әсерін тигізеді. Соның
негізінде олардың бағалауыштық-бағдарлық: жағымды-жағымсыз, жастық-
жыныстық, әлеуметтік мағыналары айқындалады;
– мәдени концептіге жататын ақ – қара тілдік бірліктерінің
кумулятивтік қызметі зор. Олар халықтың сан ғасырлар бойы жинақтаған
тәжірибесі негізінде қалыптасқан аялық білімді өз бойына жиып, сақтап, оны
келешек ұрпаққа асыл мұра ретінде түгел жеткізіп отыратын қасиетке ие;
– ассоциативтік эксперимент жүргізу, ассоциативтік өрісті талдау мәдени
концептілердің психологиялық мағынасын, семантикалық сипатын,
коммуникативтік әлеуеттілігін анықтайды;
– ақ – қара сөздері қатысқан тілдік бірліктердің пропозициялық-
танымдық құрылымын жасау сөйлем ішінде берілген аталмыш лексикалық
бірліктердің ашық (эксплицитті) және жасырын (имплицитті) мағыналары, тұтас
сөйлемнің прессупозициясы, пропозициялық қатынастары мен таным үлгісінің
санада құрылуын көрсетеді.
Зерттеу ж±мысыныњ єдістері: Зерттеу барысында диахронды-синхронды
тұрғыдан сипаттама, семантикалыќ, этнолингвистикалық, когнитивтік талдау,
ж‰йелеу, топтастыру, статистикалық, психолингвистиканың ассоциативтік
эксперимент єдістері ќолданылды.
Жұмыстың әдістанымдық негізі. Ақ – қара концептілерінің оппозициясы
мен қызметін зерттеу барысында қазақ тіл біліміндегі Ә.
Қайдар, М. Оразов, Ж. Мусин, Б. Сағындықұлы, Ж. Манкеева, Г. Смағұлова, Б.
Қалиев, С. Сәтенова, А. Салқынбай, Қ. Жаманбаева, Ш. Жарқынбекова т.б.,
сондай-ақ өзге тілдерге қатысты М. Минский, В. Маслова, Е. Кубрякова,
Д. Лихачев, Л. Новиков, М. Миллер т.б. сияқты ѓалымдар ењбектеріндегі
теориялыќ т±жырымдар басшылыќќа алынды.
Ж±мыстыњ жариялануы мен маќ±лдануы: Зерттеу ж±мысыныњ нәтижелері мен
қорытындылары негізінде Абылай хан атындаѓы Ќазаќ халыќаралыќ ќатынастар
жєне єлем тілдері университеті ±йымдастырѓан белгілі ќазаќстандыќ ѓалым
М.М. Копыленконыњ 85 жылдыѓына арналѓан Тіл єлемі. Мир языка. The world of
Language атты халыќаралыќ ѓылыми-тєжірибелік конференцияда (2005 ж.); А.
Байт±рсынов атындаѓы Тіл білімі институты ±йымдастырѓан Академик Ш.Ш.
Сарыбаев жєне ќазаќ тіл білімі мєселелері атты халыќаралыќ ѓылыми-
теориялыќ конференцияда (2005 ж.); Қазақ Мемлекеттік Қыздар педагогика
институты ұйымдастырған Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің 15 жылдығына
және филол.ғ.д., профессор, белгілі түрколог Ә. Құрышжанұлының 75 жылдық
мерейтойына арналған Бүгінгі түркітану және оның даму бағыттары атты
халыќаралыќ ѓылыми-практикалыќ конференцияда (2006 ж.) баяндамалар оќылып,
маќалалар жарияланды. Республикалыќ ѓылыми басылымдар мен ѓылыми жинаќтарда
зерттеу ж±мысы бойынша 8 маќала жарыќ кµрді.
Ж±мыстыњ ќ±рылымы: Ж±мыс кіріспеден, екі бµлімнен, ќорытындыдан жєне
пайдаланылѓан єдебиеттер тізімінен т±рады.

1 АҚ – ҚАРА КОНЦЕПТІЛЕРІНІҢ ОППОЗИЦИЯСЫ

1.1 Тілдік әлем бейнесі, әлемнің тілдік концептуалдануы
Өркениет – тарих жемісі. Өркениет арқылы қазіргі халықтар
жақындастырылғанмен, мәдениет арқылы ерекшеленеді. Әр ұлттың өз мәдениеті,
тарихы, салт-дәстүрі, дүниетанымы, өзіндік құндылықтары бар. Адамзат үшін
табиғат, қоршаған орта – бәрі ортақ болғанымен, әр халық түрлі жерде, түрлі
тұрмыста өмір кешеді. Кез келген ұлт өкілі бір сөзді айтып тұрса да, оның
санасында ол түрліше танымдық құрылымға ие болуы мүмкін. Барлық ұлттар үшін
ортақ ерекше құрылым элементтерін әр ұлт түрлі түсінетіндігіне қарамастан,
өзіндік ұлттық бейнесі мен әлем бейнесін құрады. Сондықтан тіл білімінде
тіл, мәдениет және әлем арасындағы қарым-қатынасты, олардың бір-біріне
әсерін зерттейтін жаңа бағыт когнитивтік тіл білімі ерекше орынға ие.
Қазір қай ғылым саласын алсақ та, оны жеке өзін ғана емес, жүйелі түрде
басқа ғылым салаларымен байланыстыра қарау белсенді орын алуда. Тіл білімін
философиямен, психологиямен, мәдениеттанумен, әлеуметтанумен байланыстыра
қарау когнитивтік тіл білімін дүниеге әкелді. Когнитивтік тіл білімінің
бастауы тереңде жатыр. Оны В. фон Гумбольдттың салыстырмалы
антропологияны жасау идеясынан көруге болады. Ол салыстырмалы
антропологияны әр түрлі мәдени топтардың рухани ұйымдастырылу ерекшелігін
айқындау мақсатында қатар қоя отырып зерттеу деп түсінді. Басқаша айтқанда,
салыстырмалы антропология адам қалай ойлайды, қалай сезінеді, эмоциялық
тұрғыдан қалай қабылдайды, әр түрлі мәдениетте бұл қалай жүреді деген
сияқты мәселелерді қамтиды. Соған байланысты адамзат рухының тілдегі,
әдет-ғұрыптағы, дәстүрдегі, мифтегі көрінісін зерттеу, яғни қабылдау, тану,
ойлау мен адамның әлемге эмоционалдық қатынасын талдау оның өзекті
мәселелеріне жатады. Тіл халық рухының әрекеті тұрғысынан салыстырмалы
антропологияда әлемді ұлттық тұрғыдан реттеу құралы ретінде қарастырылды.
Себебі әрбір тілде халықтың өзіндік мінезі бейнеленетін жеке бейнелер
өмір сүреді [5, 85 б.]. Соған сәйкес әр ұлт әлем бейнесін өз түсінігіне сай
әр түрлі қабылдайтындықтан, тек сол халық дүниетанымына, менталитетіне ғана
тән тілдік бірліктер қалыптасады.
Тілді когнитивтік тұрғыдан зерттеу әлемдік тіл білімінде үлкен бағытқа
айналды. Тіл арқылы көрініс тапқан санадағы дүниелер бейнесін анықтайтын
когнитивтік талдаудың негізгі әдіс-тәсілдері мен теориясы Н. Хомский,
Дж. Лакофф, М. Минский, Г. Филлмор, Э. Кассирер, Ю.Д. Апресян,
В.А. Маслова, Е.С. Кубрякова, Р.И. Павиленис, Ю.Н. Караулов,
Д.С. Лихачев т.б. еңбектерінде тұжырымдалған.
Қазақ тіл біліміндегі когнитивтік бағыттың қалыптасуында
этнолингвистикалық зерттеулер ерекше мәнге ие. Ә. Қайдар, Е. Жанпейісов,
М. Копыленко, Ж. Манкеева, Г. Смағұлова т.б. зерттеулері тек
этнолингвистика үшін ғана емес, когнитивтік зерттеулер үшін де құнды. Ал
таза когнитивтік бағыттағы ізденістерді Г.Г. Гиздатов, Э.Д. Сүлейменова, Б.
Хасанов, Қ. Жаманбаева, А. Ислам, С. Жапақов, М. Күштаева,
Н.Н. Аитова, А. Сыбанбаева т.б. еңбектерінен
көруге болады.
Когнитивтік тіл білімі – ХХ ғасырда философия, психология және тіл
білімінің тоғысуынан пайда болған, таным мен білімді қолдану мәселелерін
зерттеу бағытының кешені. Қазіргі талаптарға сай тіл білімінде тілді әр
түрлі бағыттарда кешенді түрде, яғни тілдің биологиялық, психологиялық,
әлеуметтік және коммуникативтік негіздерін зерттеу қолға алынып отыр.
Ұлттық іс-әрекетті талдауда, ең алдымен, қалыптасу, сақтау, адамзат
тәжірибесінің берілу процестерін адам туралы ғылымның барлық бағытының бір-
бірімен байланысынсыз елестету мүмкін емес. Дәл осы когнитивтік парадигмада
тілдік қабілет адам ақыл-ойының басқа аспектілеріне (қабылдау, ойлау, ес)
тәуелді қарастырылады.
Е.С. Кубрякованың анықтауынша, когнитивтік ғылым – ұғымдық түрде
жинақталған, белгілі бір мәліметтер жүйесіне келтірілген, қандай да бір
жолмен біздің санамызда бекітіліп, ұлттық және танымдық процестердің
негізін құрайтын адамдардың білімі мен дүниетанымы, әлемді қабылдауы мен
заттық-танымдық іс-әрекеттерінің нәтижесі туралы ғылым [6, 34 б.]. Тілді
меңгеру мен концептуалды сызбаны меңгеру бір-бірімен тығыз байланысты,
сондықтан қазіргі зерттеулерде адам тәжірибесі модельдеріне көп көңіл
бөлінуде.
Когнитивтік тіл білімінде бүкіл әлем бейнесінің адам санасында бейнелену
мәселесі маңызды орынға ие. Әр түрлі халық өкілдерінің, әр адамның
концептуалдық әлем бейнесі әр түрлі болуы мүмкін. Әлем бейнесі терминін
философия мен логикада алғаш рет Л. Витгенштейн ұсынған болатын. Ал тіл
біліміне бұл терминді Л. Вейсгербер енгізді. В.П. Руднев әлем бейнесін
ақиқат туралы сезімдік таным жүйесі деп анықтайды [7].
Тілде жалпы адамзаттық тәжірибемен қатар, ұлттық тәжірибе де бекітіледі.
Ұлттық тәжірибе тілдің өзгеше ерекшеліктерін анықтайды. Бұл әр түрлі халық
тілінде ерекше тілдік әлем бейнесінің пайда болуына әкеледі. Ал әлем
бейнесінің әр халықта түрлі болуы олардың мәдениетінің, әдет-ғұрпының әр
түрлі болып келуімен түсіндіріледі.
Әлем бейнесі ұғымын адамның өмірлік тәжірибесі нәтижесінде қалыптасқан
қандай да бір құбылыс туралы таным деп түсінуге болады. Дегенмен, әлем
бейнесін бұлай түсінудің ғылыми сипаты жоқ, себебі ол табиғат, жағдай,
эстетикалық құндылықтар, т.с.с. қандай да бір құбылыстар туралы жеке
адамның түсінігі мен танымын бейнелейтін сандаған ойлар.
Әлем бейнесі ұғымы әр түрлі ғылым салаларында да қолданылады. Себебі,
әлем бейнесі ғылымда бүкіл адамзат өркениеті туралы біліммен байланысты.
Бұл білімге материалдық әлемнің барлық процестері туралы білімдер –
физикалық, биологиялық, химиялық, сонымен қатар адамның рухани өміріне
қатысты көріністер – этика, эстетика, өнер т.б. жатады. Соған сәйкес
ғылымда физикалық әлем бейнесі, химиялық әлем бейнесі, биологиялық
әлем бейнесі, жануарлар әлем бейнесі, адам өмірінің психикалық бейнесі
т.б. қалыптасқан. Дегенмен, әлем бейнесін адамзат дамуының белгілі бір
кезеңіндегі қоршаған әлем туралы жинақталған дүниетанымы деп қарау дұрыс.
Әлем бейнесі ұғымы әлем туралы білім жиынтығы ұғымымен мәндес келеді.
Әлем туралы ғылыми білім жиынтығының қорытынды анықтамасы осы әлемді
философиялық тұрғыдан түсінуге әкеледі.
Әлем бейнесінің қалыптасуы тарихи тұрғыдан танымның алғашқы нүктесінен
(мифологиялық, қарапайым) ғылымиға дейін жетеді. Ол адамның әлем туралы
балама танымын құрады. Әлемді тану адамның өмірлік тәжірибесімен
анықталады. Ал тәжірибе – адам қоғамының алға дамуының көрсеткіші. Сол
себепті, әлемді танудың бастапқы және соңғы кезеңдері – адам әрекетінің
тәжірибелік меңгеруінің нәтижесі. Адам жаңа нысандар мен құбылыстарды тани
отырып, оларға атау береді. Әлем бейнесі ұғымы белгілі бір тарихи кезеңдегі
адамзат білімімен тығыз байланысты. Әр адамның, әр халықтың әлем туралы
білімі әр түрлі болады. Біздің біліміміздің бастауы қоршаған әлемде жатыр,
яғни білім – объективті әлемнің бейнесі.
Қазіргі тіл білімінде тілдік және көркем семантиканың ақиқат болмыста
танылуы мен оның тілдік және мәтіндік әлем бейнесінде көріністенуі маңызды
рөл атқарады. Әлем бейнесінде адамның уақыт пен кеңістік, қоршаған табиғат
және оның әлемдегі орны туралы танымдары көрініс табады. Қоршаған әлем адам
мен ортаның қарым-қатынасы болса, ал әлем бейнесі адам мен орта туралы
ақпаратты өңдеудің нәтижесі деп түсіндіреді Т.В. Цивьян [8, 5 б.].
Әлем бейнесінің қалыптасуына мәдениет, тіл, тарих т.б. мол әсерін
тигізеді. Э.Д. Сүлейменова: Әлем бейнесі бүтіндік қасиетке ие және ол
тілде тек адамдардың ұзақ қарым-қатынас актісі ретінде мәтін түрінде ғана
жүзеге асады, – деп көрсетеді [9, 90 б.]. Себебі, тіл қоғаммен, әлеуметтік
ортамен, халықтың сан ғасырлық тарихымен, этностық таныммен, ұрпақтан-
ұрпаққа беріліп келе жатқан өмірлік тәжірибесімен, рухани болмыс-бітімімен,
салт-дәстүр, әдет-ғұрпымен, мәдениетімен үздіксіз байланыста болады.
Ғылыми еңбектерде қоршаған орта, әлем үш формада көрсетіледі: ақиқат
әлем бейнесі, мәдени әлем бейнесі және тілдік әлем бейнесі. Ақиқат әлем
бейнесі объективті шындықты, адамды қоршаған әлемді қамтыса, мәдени әлем
бейнесі адам танымы негізінде қалыптасқан ұғымдар арқылы бейнеленеді. Ал
тілдік әлем бейнесі ақиқатты мәдени әлем бейнесі арқылы тілде көріністейді.
Тілдік әлем бейнесі мен мәдени әлем бейнесі бір-бірімен тығыз байланысты.
Ақиқат әлем бейнесінен ұғымға, оның тілдік көріністеріне өту жолы әр
халықта әр түрлі. Бұл жоғарыда айтып кеткеніміздей, әр ұлттың тарихи, саяси
қоғамдық өміріне қатысты.
Тілдік әлем бейнесі – ақиқат әлем туралы тілдегі танымдар мен білімдер
жиынтығының тілдегі көрінісі. Соған сәйкес әр тіл өзіне тән когнитивтік
құрылымға ие. Әлемді танудың құралы – ойлау. Тіл – әлем бейнесін ойлау
арқылы санада бейнелейтін құрал, адам ойының, аялық білімнің өмір сүру
формасы. Ол адамның тәжірибелік іс-әрекетімен ажырамас байланыста болады.
Ал аялық білім жинағын адам тәжірибе арқылы белгілі бір кезеңде жинақтайды.
Тәжірибе арқылы бекітіліп адам санасында бейнеленген әлем бейнесі тіл
арқылы көріністенеді. Адамдардың әлем туралы білімінің қалыптасуы мен өмір
сүруі тілсіз мүмкін емес. Сөзде қоршаған ортаны танудың нәтижелері
белгіленеді. Осыдан барып тілдік әлем бейнесі ұғымы шығады.
Тіл білімінде әлемнің тілдік бейнесінің пайда болуы семантикалық
өрістердің сыртқы құрылымы бойынша практикалық жұмыстың нәтижелерін талдау,
олардың арасындағы қарым-қатынастарды анықтау мен жүйелеу мәселелерімен
байланысты. Тілдік әлем бейнесі туралы ойларды В. фон Гумбольдт, Л.
Вейсгербер, Э. Косериу, Б. Уорф, И. Трир және көптеген басқа әлем
лингвистері еңбектерінен көруге болады. Алайда олардың тұжырымдарынан
дәлдік пен бірізділікті табу қиын. Тілдік әлем бейнесін және соған жақын
әлемнің тілдік ұйымдастырылуы, тілдік аралық әлем сияқты ұғымдардың
мазмұнын зерттеушілер логикалық құрылым арқылы емес, анық теңеулер мен
бейнелер арқылы ашуға тырысады. Мысалы, Л. Вейсгербер әлем бейнесі ұғымын
түсіндіру үшін нақты әрі айқын метафораға сүйенеді. Ол тілдік әлем бейнесін
жұлдызды аспанмен салыстырады: Дұрысында адамның берілген әлем бейнесінің
қысқа көрінісі (кескіні) көптеген жеке құбылыстардан тұрады да, ол олардың
әрқайсысын жеке-жеке қамти алмайды, тек өте әйгілі жұлдыздар ғана атқа ие
болады. Адам басқаларының бәрін рухани меңгеру үшін оларды қандай да бір
жолмен реттеуі тиіс. Осылайша, ерте кезден бастап аспанның жұлдыздық
әлемінде жұлдыздар топтарға біріктіріледі. Бұл әлемде жеке жұлдыздар тілде
ертеректе пайда болып, бекітілген жіктелістер арқылы ғана бір-бірімен
байланысып тұрады, түнгі аспан солардың көмегімен реттеледі. Жұлдыздардың
аспандағы ақиқат жай-күйі, бір-бірімен қарым-қатынасымен бұл әлемнің
арасында ортақ ештеңе жоқ. Әлбетте, әр халықта жұлдызды әлемнің жіктелісі
әр түрлі болады [10, 244 б.]. Л. Вейсгербер бейнелі түрде
тілдік әлем бейнесін жақсы түсіндірген. Дегенмен, бұл ұғымға нақтылық
беріп, поэтикалық метафораны ғылыми терминге айналдыруға болар еді.
50-жылдардың басында-ақ тіл білімінің американдық мектебінің өкілі,
философ әрі методолог Г.П. Щедровицкий ойлау теориясы атты жаңа пән
жасауға тырысты. Ол: Тілдік ойлаудың құрылымын зерттеуде ең қиыны әрі
күрделісі – оның мазмұны немесе мағынасы. Білім құрылымының типтерін
анықтап, зерттеу үшін, біз, ең алдымен, ойдағы білім мазмұнының негізгі
типтерін анықтап зерттеуіміз керек, содан кейін олардың қалай, қандай
белгілік формаларда берілгендігін қарастыруымыз керек, басқа сөзбен
айтқанда, білімнің құрылымы мен белгілік формаларының негізгі типтерін
мазмұнның негізгі типтерінен бөліп алуымыз керек, – дейді [11, 4 б.].
Адамның бейнелі ойлау әрекетінің нәтижесі тілдік белгіде бекітіліп,
жүзеге асады. Ақиқатқа қатысты ойлау – бейнелеу формасы, құралы, яғни
әлемнің адам санасында екіншілік құрылуы, ол ақиқат әлемді екінші рет
қайталайды. Бұл – адам миына ғана тән құбылыс. Бейнелеу қабілеті тілге
емес, миға ғана тән, сондықтан әлем бейнесінің екіншілік көріністенуін
ойлау әрекетін есепке ала отырып сөз ету дұрыс. Тіл өз кезегінде ойлаудың
өмір сүруінің екіншілік формасы, егер ойлаудың түпнегізі ми болса, дерексіз
ой формаларының түпнегізі дыбыстық тіл болады. Осы тұрғыдан тіл ойды, ойлау
ақиқат болмысты бейнелейді деуге болады. Бұдан шығатын қорытынды: әлем
бейнесі, яғни әлем бейнесі туралы білім – ойлау іс-әрекетінің бөлінбес
қасиеті, ал осы әлем бейнесінің адам санасында өмір сүру формасы ұғымдар
мен олардың қарым-қатынасы арқылы жүзеге асады.
Адам бейнелеу әрекеті нәтижесінде санада концептуалдық әлем бейнесін
қалыптастырады. Ол адамға әлемде бағдар жасауға, оны өзінің өмірлік
мақсаттарында қолдануға жол ашады.
Тіл ақиқат әлеммен тікелей қатынаста болмайды. Әлем, алдымен, ой арқылы
адам санасында бейнеленіп, тіл арқылы көріністенеді. Сондықтан әлем → ой →
тіл, дұрысы әлем → тілдік ой қатынастары жүзеге асады. Тілде қоғамдық
сана бекітілетіндіктен, мәтіндер ойлау әрекетінің нәтижесі ретінде сананың
ұғымдық қорын құрайды. Бұл жағдайда тіл – әлемнің объективті заңдылықтарын
тану негізінде білімді жинақтау жолының куәсі. Г.В. Колшанский тілді
адамның әлемді ұғымдық меңгеру жолы белгіленген тарихи кітап деп
көрсетеді [12, 24 б.].
Тілдік әлем бейнесі екі түрлі жағдайда көрінеді. Бір жағынан, нақты
ұлттық тілмен байланысты болса, екінші жағынан, нақты бір тілмен
байланыссыз әлемдік деңгейде қаралады. Әлем бейнесі әлемді, оның
құндылықтарын тану синтезі болса, тілдік әлем бейнесі – концептуалды әлем
бейнесін тіл арқылы бейнелеу.
Әлем бейнесінің қалыптасуында тіл іс-әрекет, тәжірибе негізінде алынған
ұғымдық мазмұнның берілу формасы қызметін атқарады. Тіл ойды, танымды
жеткізу құралы ретінде адам танымына әлемдегі заттарды, байланыстар мен
қарым-қатынастарды ендіреді. Тілдік әлем бейнесі – адам мен әлемнің бір-
бірімен қарым-қатынасының көрінісі, ал оның когнитивтік толығуы – адамның
қоршаған әлемді белсенді меңгеруінің нәтижесі. Ж. Манкеева тіл қызметінің
танымдық (когнитивтік) негізін айқындаудың үш принципін анықтайды:
1) Қоғамдық тәжірибеге негізделу, танымдық қазыналық сипаты.
2) Таным модельдерінің символдық түрлері, яғни тілдің қызметі – ақпарат
беру емес, бейнелеуге мүмкіншілік жасау. Яғни тіл арқылы бейнелілік пен
дүниедегі объективтік шындықты субъективті түрде, символдар арқылы беру.
3) Таным модельдерінің жүйелі сипаты, сабақтастығы. Яғни ол – таным
моделінің құрылымдарының тұтасуынан тұратынын сипаттайды [13, 41 б.].
Тіл – екі жақты, яғни жалпы әрі жалқы құбылыс. Тіл – жеке адамның және
адамзаттың ойлауының ерекше белгісі. Адам іс-әрекеті шартты түрде екіге
бөлінеді. Бірінші сала адамның табиғатпен қарым-қатынасына негізделсе,
екіншісі адам мен адамның қарым-қатынасына негізделеді. Бірінші сала кез
келген орта үшін әмбебап, ал екінші сала халықтың өмір сүру шарттарына
байланысты өзгеріп отырады. Бұл туралы М.Б. Храпченко мынандай пікір
айтады: Әр түрлі тілде сөйлейтін адамдардың ойлауы бірдей, бір-біріне
сәйкес келеді. Бұл адамның физикалық табиғатымен, ми қызметтерімен, жоғарғы
нерв жүйелерімен түсіндіріледі. Әлемдегі көптеген тілдер – бұл ақиқатты
рухани меңгеру құралдары, әр түрлі жолдары. Олардың негізінде адам
ойлауының бірдей принциптері жатыр. Олар ақиқат әлемнің ортақ
жетістіктеріне әкеледі [14, 231 б.].
Кез келген ұлттық тіл қарым-қатынас жасау, ақпарат беру, әсер ету және
біз үшін маңыздысы әлем туралы білімді белгілеп, оны сақтап, жеткізу
қызметтерін атқарады. Мұндай басты, әмбебап білім – ұжымдық сана іс-
әрекетінің жемісі. Ол тілде, ең алдымен, оның лексикалық және
фразеологиялық құрамында белгіленген. Дегенмен, адам санасының әр түрлі
түрлері бар: жеке адамның өзіндік санасы, ұлттың әдеттегі ұжымдық санасы
және ғылыми сана. Осы сана түрлерінің әрқайсысының әлемді мазмұндау
нәтижесі осы сана түріне қызмет ететін тіл негізінде белгіленеді.
О.А. Корнилов тілдік әлем бейнесі ұғымының ғылымға енуінің екі негізін
келтіреді. Олар мәдениеттанымдық және лингвистикалық. Әр халықтың өзіндік
ойлау қоймасы, әлемді қабылдау мен бағалауда ұлттық қисыны болады.
Сондықтан басқа ұлт өкілі қарастырып отырған тілді зерттеуде сол елдің
ұлттық ой-санасы мен дүниетанымын, салт-дәстүрін, яғни мәдениетін білмесе,
зерттеу үстірт болатыны сөзсіз. Сол халық әлемді қандай бағытта
бағамдайтыны, әлемнің қалыптасуын қалай танитыны – әлемнің ұлттық бейнесін
құрайды [15].
Адамзат ұғымның қандай да бір шегінде ұшырасады. Әр халықта сөздер,
ережелер бірдей айтылады, алайда олардың астарында әр халықтың
дүниетанымына тән өзіндік ұғым жатады. Оны кез келген басқа ұлт өкілдері
түсіне бермейді. Бұл – сол мәдениет өкілдерінің ұлттық тілінде белгіленген
ойлаудың ұлттық қоймасы. Жаңа ақиқатты тануда және бұрынғы тәжірибенің
кумулятивтік бекітілуі негізінде белгінің мазмұндық қасиеті адамның
номинативтік қажеттілігіне байланысты өзгереді.
Сөз әлем туралы тілдік таным негізінде қалыптасады. Әлемнің тілдік
танымын тілдік ойлау ретінде қарастыруға болады, себебі, біріншіден, әлем
туралы таным – бұл оның мазмұны немесе көріністенуі, екіншіден,
қарастырылып отырған таным немесе бейне тілдік сипатқа ие, яғни тіл
формасында өмір сүреді, жүзеге асады.
Әр халықта сөз арқылы берілетін ұғым және сол ұғым негізінде сөйлем
арқылы берілетін түсінік болады. Ұғым мен түсінік ойлаудың формасы ретінде
түрлі халықтарға тән. Бұл туралы пікірді Г.Н. Смағұлова еңбегінен
кездестіруге болады: Ұғым – қашанда жалпы, түсінік – жалқы. Қыстың
суықтығы, сұлудың сүйкімділігі туралы ұғым барлық ұлтқа ортақ болғанымен,
әр тілдің өкілі ретінде оларды адамдар өзінше түсініп, бағалайды,
суреттейді. Географиялық жағдайы, білім деңгейі, өмірден түйген өзіндік
көзқарасы, жас мөлшері сияқты себептер аталған ұғымдардың түсініктерін
тіпті бір ғана ұлт тілінде сан түрлі образдылық арқылы жеткізуімен
ерекшеленеді [16, 5 б.]. Біздің санамыз тілге негізделген, ал танымымыз
ұғым арқылы жүзеге асырылады да, ұғым тілмен тығыз байланыста болады, ал
алынған білім сол сөзде жинақталып сақталады. Яғни сөз (белгі) – ұғым
(идея) – зат тізбегі арқылы тіл құрылады.
Әлем бейнесін зерттеу ғылыми білім салаларының барлығы үшін де маңызды.
Сол себепті ақиқатты сөз арқылы, сөздің семантикасы арқылы тану ерекше
мәнге ие. Тілде әлем туралы, әлемдегі мүмкін болатын жағдайлар, яғни
микроәлемдер, бүтін әлемнің көріністері бейнеленеді. Сөзден танымға
бағытталған зерттеуде әлемге сөздер, фразеологизмдер, қанатты сөздер сияқты
тілдік бірліктер арқылы берілген бағаларға назар аударылады.
Тілдік әлем бейнесін Н.С. Новикова мен Н.В. Черемисина әмбебап және
идиоэтникалық деп екіге бөледі. Олар жұптық оппозицияға негізделген [17].
Әлем бейнесінде айырмашылықтармен бірге сәйкестіктер де бар. Тіл білімі
дамуының қазіргі кезеңінде семантикадағы әмбебаптылықтар нақты тілдік
деректер арқылы дәлелденген. Дегенмен, әмбебаптылықтардың нақты саны
анықталмағанымен, семантикалық әмбебаптылықтар адамзаттың негізгі
концептілерін құрайды. Олар – барлық тілдің негізінде болатын семантикалық
элементтер. Мысалы, адамгершілік – зұлымдық, үлкен – кіші, жақсы – жаман
сияқты ұғымдар барлық халықтарға тән. Бұл әлем бейнесінің әмбебаптылығын
танытады.
Ал идиоэтникалық тілдік әлем бейнесі қоршаған болмысты әр ұлттың өзіндік
таным-түсінігі арқылы қабылдап, оны әр түрлі тілдік бірліктер арқылы
көріністейді. Белгілі бір тілдің идиоэтникалық тілдік әлем бейнесін басқа
ұлттың өкілі түсіне бермейді. Себебі ол сол тіл иесінің дүниені танып-
білуіне, мәдениетіне, тәжірибесіне, сол тәжірибе негізінде жинақталған
білім аясына байланысты. Әлем бейнесін әр ұлт, әр адам, ұжымның әрбір
мүшесі өз дүниетанымына, мәдениетіне, ұлттық ерекшелігіне, психологиясына,
жеке психикасына және т.б. байланысты түрлі қабылдайды. Әлем бейнесін
қабылдау, қоршаған ортадан түскен мәліметтердің танымға айналу процесі
халықтың көп жылғы тәжірибесіне, танымына, мәдениетіне тікелей қатысты.
Әмбебап және идиоэтникалық әлем бейнелерінің екеуінде де материалдық
және рухани, кеңістіктік және уақыттық әлемдер болады. Әмбебап әлем
бейнесіндегідей идиоэтникалық тілдік әлем бейнесінде ақиқат әлем мен қиял
ғажайып әлем, шын әлем мен мифологиялық әлем, жерлік пен аспандық, табиғат
пен аспан әлемдері қарама-қарсы қойылады.
Философия мен логика үшін дәстүрлі терминге айналған концепт атауы
қазір тіл білімінде де қолданылып, терминдік жүйеде өзіндік мазмұнға ие
болып отыр. Концепт термині латын тілінен енген conceptus – ой,
түсінік, ұғым деген мағынаны білдіреді. Концепт – когнитивтік тіл
білімінің негізгі категорияларының бірі. Концепт ретінде адамның әлем
туралы мәдени-ұлттық дүниетанымын білдіретін тілдік бірліктер танылады.
Концепт арқылы тіл мен адам ойының арасындағы байланыс жүзеге асырылады.
Концепт – жеке тұлғаның тілдік санасының элементі, ал сана – мәдениет
айнасы. Санаға ақпарат түседі, өңделеді, жүйеленеді және сақталады. Сана
тілдесімге түсушілерге қарым-қатынастың белгілі бір жағдаятында ақпаратты
беру үшін тілдік құралдарды таңдауды анықтайды. Сөз белгісінің өзгермейтін
семантикалық тірегі концепт – сөзде құпия таңбаланған ұлттық сананың өзіне
ғана тән бір бөлігі.
Концептілерді зерттеуге әлемдік лингвистикада бірінші болып көңіл
аударған С.А. Аскольдов болды. Ғалым: Концепт – ойдағы құрылым, яғни
белгілі бір затты ойлау кезінде оны сол тектес басқа бір заттармен
ауыстырады, – деп, концептінің танымдық әдіс ретінде негізгі қызметі
орынбасушылық қызмет екенін көрсетеді [18, 269 б.].
С.А. Аскольдовтың ойларын жалғастырушы Д.С. Лихачев концептіні мағынаның
алгебралық мәнері (алгебраическое выражение значения) деп ұсынды. Ғалым:
Ауызша және жазба тілде адамдар концептіге, яғни мағынаның алгебралық
мәнеріне сүйенеді, себебі адам мағынаны, оның барлық күрделілігімен қамтуға
үлгере алмайды. Кейде мағынаны қабылдай алмайды, ал кейде өзінің біліміне,
жеке тәжірибесіне, белгілі бір ортаға жататындығына, мамандығына және
т.с.с. байланысты оған өз бетінше талдау жасайды, – дейді [19, 7 б.].
Тілдегі концептілер ұлттың, халықтың мәдениетіне, әдебиетіне, ғылымына,
тарихына, тәжірибесіне, дініне тікелей тәуелді болып келеді. Ол қатып
қалған семиотикалық жүйе емес, керісінше, белгілі бір ұлттың мәдениеті
негізінде уақыт пен кеңістікте өзгеріп отырады. Концептілер адамға берілген
ақпараттың концептуалдану процесінде жаңа мағынаға ие болуы арқылы
құрылады. Ал концептуалдану – адамның танымдық әрекетінің маңызды
процесстерінің бірі. Ол адамға берілген ақпаратты өңдеп, адам санасында
(психикасында) жаңа концептілердің, концептілік құрылымдар мен
концептуалдық жүйенің жасалуына әкеледі.
Концепт термині ұғым сөзіне синоним ретінде де қолданылған болатын,
дегенмен қазіргі кезде бұл екі терминнің ара жігі ашылып келеді. Концепт
мазмұны ұғымға қарағанда кең. Ұғым тек ақиқат болмысты бейнелесе, концепт
құрылымы бойынша күрделі, ол этникалық бөлікті де, дүниетанымды да,
бейнелілікті де, ұғымды да қамтиды. Концептілер үнемі тәжірибеге
негізделеді.
Концепт – адамның танымдық және ойлау әрекетінің нәтижесі, ол дерексіз
семантикалық құрылым. Сондықтан оны сөзбен байланыстыру керек. Сөз тілдің
элементі ретінде белгілі бір синонимдік қатарға енетіндіктен, концепт
бірнеше сөздермен ара қатынаста болады. Әрбір концептті толық түрде көрсету
үшін орталық тілдік бірлік болады. Оны зерттеушілер концепт атауы деп
атайды. Мысалы: тазалық сөзі тазалық концептінің, әдептілік сөзі
әдептілік концептінің атауы қызметін атқарады. Алайда кез келген концепт
әр түрлі тілдік формаларда жүзеге асырылуы мүмкін. Ол бір синонимдік
қатарға енетін сөздер, мағынасы ұқсас тұрақты тіркестер, фразеологизмдер,
афоризмдер, сөйлем және тұтас мәтін арқылы көріністенуі мүмкін. Концепт –
бұл тілдік абстракция, оның шегін концепттің орталық мағынасымен ара
қатынастағы лексика-семантикалық бірліктер анықтайды. Мысалы, отбасы
концепті ата-ана мен олардың балалары, туысқандар тобы, бір атаның
ұрпақтары, әке, шеше және мен сияқты тілдік бірліктер арқылы көріністенеді.
Сөз – концептінің тілдегі көрінісінің маңызды құралы. Тілде концептінің
таңбалық көріну құралдарының көп болуы концептінің көне әрі сол қоғам
мәдениеті үшін маңызды екенін дәлелдейді. Мәдениет адамның ұлттық әлеміне
енеді, ал концепт – адам санасындағы мәдениет мәйегі. Бұл туралы
А. Салқынбай зерттеуінде: Мәдениет адам қолымен жасалатын
құндылық болғандықтан, ол таза табиғи процесс ретінде таныла алмайды.
Мәдениет – әлеуметтік дамудың жемісі. Тіл адам баласының әлеуметтік
тарихында жасалған дүниетанымын негіздейді, бейнелейді, – деп тұжырымдайды
[20, 6 б.].
Сөздің мәдени мағынасын зерттеуде концептуалдық талдау әдісі
қолданылады. Концептуалдық талдау сыртқы жағынан семантикалық талдауға
ұқсас. Алайда талдаудың бұл екі түрі алдына қойған мақсатына қарай
ерекшеленеді. Е.С. Кубрякова өзінің еңбегінде семантикалық талдау мен
концептуалдық талдаудың өзара айырмашылықтарын көрсетеді. Зерттеушінің
пікірінше, семантикалық талдау – сөздің семантикалық құрылымын ашып, оны
жүзеге асыратын заттық, ұғымдық және коннотаттық ерекшеліктерді анықтау
болса, концептуалдық талдау бір таңба бойындағы ортақ концептілерді
айқындау, таңба болмысын когнитивтік құрылым ретінде қарау. Осылайша,
семантикалық талдаудың мақсаты – сөзді түсіндіру, ал концептуалдық
талдаудың мақсаты – әлем туралы білімнен ақпарат беру. Талдау қорытындылары
қарастырып отырған құбылыс пен қоршаған әлем туралы танымның байланысын
айқындауға, тіл иесінің дүниетанымдық ерекшеліктерін сөз арқылы ашуға
бағытталған кез келген лингвистикалық талдауды концептуалды деп санауға
болады [21]. Концептуалдық талдау барысында сөз мағынасының өзгеруі, дамуы,
мағына тарылуы мен кеңеюі, жаңа мағынаға ие болуы мен бұрынғы мағынасы
есепке алынуы тиіс. Сөз мағынасы мен қолданысын, тіркесімділігін талдау
арқылы адам санасындағы терең концептілерді анықтауға болады.
Сонымен, когнитивтік тіл білімі әлемді тану негізінде санада қалыптасқан
әлем туралы ақпараттарды жинақтау және концептілеу, оларды бір жүйеге
топтастыру, әлемнің санада көріністенуі мен оның тілде берілу сипатын
анықтау қызметтерін атқарады. Ал тілдік әлем бейнесі концептуалды әлем
бейнесінің негізгі элементтерін мазмұндайды, тілдік құралдармен
концептуалдық әлем бейнесін ашады. Концептуалдық талдау белгілі бір
мәдениетке тән танымды, бейнені зерттеуге негізделген. Мағынаның мәдени
компоненті бүгінде кез келген тіл бірліктерінің ажырамас қасиеті болып
табылады.
Осы бағытта ақ – қара тілдік бірліктерінің ұлттық әлем бейнесін
құруда алатын орны ерекше, алайда олар жеке зерттеу нысаны ретінде
когнитивтік аспектіде қарастырылмаған.
Ақ – қара тілдік бірліктері түр-түс құрамында түркі тілдеріне
қатысты зерттелген. Бұған қатысты А.Н. Кононовтың, шет ел тюркологтарынан
В. Банг, А. Габен, Л. Циртаутас, А. Джафароглу, Г. Дерфер т.б. еңбектерін
атауға болады. Қазақ тіл білімінде түр-түс атауларының семантикалық
табиғатына топонимиялық зеттеулерде көңіл бөлінді. Бұл ретте белгілі
топонимист Е. Қойшыбаевтың зерттеуін атап өткеніміз жөн
[22].
Түр-түс атауларын бұрынғы зерттеулерден мүлдем басқа тұрғыдан
қарастырып, олардың табиғатына тән ерекшеліктерді халқымыздың салт-
санасымен, эстетикалық толғамымен т.б. байланыстыра зерттеген Ә. Қайдаров,
З. Ахтамбердиева, Б. Өмірбековтер болды. Олар табиғаттағы түр-түстер мен
олардың жер-су атаулары құрамындағы мағыналық ерекшеліктерін шола отырып,
төрт түлік мал түстеріне байланысты атаулардың семантикалық және
этнографиялық мәнін, түр-түс атауларының тілдегі ауыспалы мағыналарын,
олардың фразеологиялық сөз тіркестеріне ұйытқы болуын т.б.
этнолингвистикалық тұрғыдан қарастырады [1].
Қазақ тіл білімінде қолөнер лексикасына байланысты түр-түс атауларын
лингвистикалық тұрғыдан Р.Н. Шойбеков зерттеген. Тұрмыстық бұйымдар мен
зергерлік әшекей, металл, асыл тас атауларының құрамында түр-түске қатысты
сөздер аса мол ұшырасады. Осындай сөздер құрамындағы түр-түс атауларына
автор лингвистикалық талдау жасайды [23].
Түр-түстердің тілдік концептуалдануын қазақ және орыс тілдерін
салғастыра отырып Ш.К. Жарқынбекова [2], ал түр-түстердің қазақ тіліндегі
когнитивтік семантикасын Н.Н. Аитова зерттеген. Н.Н. Аитова түстердің
қалыптасуының архетиптік бейнесіне, символдық табиғатына, концептік
мазмұнына тоқталған. Оның ішінде зерттеуші қоңыр тілдік бірлігінің
танымдық құрылымына баса назар аударады [3].
Ақ – қара тілдік бірліктері жеке зерттеу нысаны ретінде алғаш рет
Ұ.Б. Серікбаева еңбегінде этнолингвистикалық тұрғыдан қарастырылды.
Зерттеуші ақ – қара атауларының мағыналық дамуына, сөзжасамдық
қызметіне, қолданыс дәстүріне, т.б. тоқталады [4].
Біздің жұмысымыздың бұл зерттеулерден ерекшелігі біз ақ – қара
табиғатын жаңа аспектіде қарауды мақсат етіп отырмыз. Ақ – қара тілдік
бірліктері когнитивтік тұрғыдан бүгінгі күнге дейін арнайы зерттеу нысаны
етіп қарастырылмаған. Сондықтан жұмыста ақ – қара лексикалық бірліктері
арқылы берілетін концептілерді айқындау, оларға оппозициялық талдау жасау,
олардың тілдік әлем бейнесін құрудағы ерекшеліктерін, танымдық құрылымын,
кумулятивтік қызметін т.б. анықтау мәселелері міндет етіп қойылады.

1.2 Қарама-қарсылық ұғымының әр түрлі ғылым салаларында тоғысуы
Қарама-қарсылықтың бірлігі мен күресі – дамудың негізгі өзегі. Олар даму
құбылысының ішкі қайнар көздерін ашады, ескінің жойылып, жаңаның пайда болу
себептерін анықтайды. Даму ішкі қайшылықтар мен қарама-қарсылықтар күресіне
негізделеді. Философиялық тұрғыдан қарама-қарсылық дегеніміз – табиғат,
қоғам, адам санасындағы бірін-бірі жоққа шығаратын және сонымен қатар
бірінсіз-бірі өмір сүре алмайтын заттар, құбылыстар, тенденциялар
арасындағы қатынастар [24, 113 б.]. Әлемдегі заттар мен құбылыстар үнемі
қарама-қарсылықта болады. Ал қарама-қарсы құбылыстар, заттар бірінсіз бірі
өмір сүре алмайды. Кез келген қарама-қарсылықтың екі шегі өзара қалай
қарама-қарсы болса, солай бір-бірінен ажырамас бірлікте болады. Қарама-
қарсы құбылыстардың бір мүшесі екінші мүшесі болғандықтан ғана қарама-
қарсылық мәнге ие болады. Бұл философияда қарама-қарсылықтың бірлігі деп
аталады. Егер қарама-қарсы жақтардың бірлігі жойылса, онда қарама-
қарсылықтың өзі де мән-мағынасын жояды. Мысалы, біздің диссертациямызға
қатысты ақ – қара қарама-қарсы мағыналы лексикалық бірліктерін алайық. Ақ
пен қара – қарама-қарсы түстерді, әлеуметтік қарым-қатынастарды, жақсылық
мен жамандықты, адам мінез-құлқының қарама-қарсы жақтарын анықтайтын
лексикалық бірліктер. Қарама-қарсылықтың бірлігі заңына сүйенсек, ақ
болмаса қараны немесе қара болмаса ақты түсіну мүмкін болмас еді. Сондай-
ақ, ұзын мен қысқа, жақсы мен жаман, жарық пен қараңғы, күн мен түннің
қарама-қарсы жақтарын алып тастаса, онда олардың мәні жойылады. Ақ болмаса
қараны, ұзын болмаса қысқаны, жақсы болмаса жаманды, жарық болмаса
қараңғыны, күн болмаса түнді түсіну мүмкін емес. Сол себепті, диалектика
қарама-қарсы жақтардың екеуін бірдей алып қарауды талап етеді. Егер олардың
біреуін сақтап, екіншісін жойса, онда диалектикалық қозғалыс тоқтайды, өзі
де мағынасынан айырылады. Көріп отырғанымыздай, қарама-қарсылықтардың
бірлігі – заңды құбылыс. Қарама-қарсылықтардың бірге өмір сүруі, олардың
күресі дамудың мәнін құрастырады. Кез келген зат, құбылыс қарама-
қарсылықсыз, олардың бірлігі мен күресінсіз өмір сүре алмайды. Бұл әлемдегі
құбылыстардың бәріне, табиғаттың, қоғамның, ойлаудың кез келген
құбылыстарына тән сипат.
Қарама-қарсылық мәселесі антикалық философия мен логикадан басталады.
Қарама-қарсылықтар туралы пікірді ежелгі ойшылдардың қай-қайсының еңбегінен
де кездестіруге болады. Ежелгі грек дәуірінің данышпаны Аристотель қарама-
қарсы құбылыстар міндетті түрде бір текке немесе бір-біріне қарама-қарсы
түрге жататынын немесе өздері мағыналық жағынан туыстас, сыбайлас тектерді
білдіретінін айтады. Ол өзінің Категориялар атты еңбегінде: Барлық
қарама-қарсылықтар не бір текке, не қарама-қарсы текке жатуы немесе өздері
тектерді білдіруі қажет. Ақ пен қара бір текке (олардың тегі, бұл – түс)
жатады, әділдік пен әділетсіздік қарама-қарсы тектерге (бірінші жағдайда
тек, бұл – жақсылық, екіншісінде – жамандық); ал жамандық пен жақсылық
қандай да бір текке жатпайды, бірақ өздері басқа ұғымдар үшін тектерді
құрайды, – деп тұжырымдайды [25, 42-43 бб.].
Антонимдердің логикалық табиғаты туралы маңызды деректерді Платон
шығармаларынан да кездестіруге болады. Қарама-қарсылықтардың симметриясы
олардың теңдігімен байланысты. Егер қарама-қарсылықтар бір-бірін үнемі
теңгермесе, егер олар тік сызықта, тек бір бағытта ғана пайда болып, қарама-
қарсы жаққа бұрылмаса, – онда бәрі, әйтеуір ақырында тек бір бейне, тек бір
қасиетке ие болатын еді де, пайда болу тоқтап қалар еді, – дейді Платон
[26, 33 б.]. Сонымен қатар, Платон еңбегінде қарама-қарсылықтардың сызықтық
және циклдік деп аталатын түрлерін көрсетеді. Сызықтыққа тек бір сызық
бойындағы қарама-қарсылықтар жатса, циклдікке шеңбер бойымен бір-біріне
өтіп отыратын қарама-қарсы ұғымдар жатады. Философ сызықтыққа әдемі –
көріксіз, циклдікке түс – ояну – сергу – ұйықтау мысалдарын келтіреді,
... түстен сергу, сергуден түс пайда болады, ал біреуінен біреуіне өту
ұйықтау және ояну деп аталады, – дейді [26, 32 б.].
Әлем қарама-қарсылықтар мен олардың күресінен тұратыны туралы пікірді
Гегель пікірлерінен де көруге болады. Қарама-қайшылық – әлемді қозғаушы...
кез келген қозғалыстың, өмірдің түптамыры; қандай да бір нәрседе қарама-
қайшылық болғанда ғана ол қозғалады, импульсқа, іс-әрекетке ие болады... әр
нәрсе өзінде қарама-қайшылық болғандықтан ғана өмір сүреді, – дейді ойшыл
[27, 520-521 бб.].
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.