Қоғамның азаматтық мәдениетін қалыптастыру жолдары
1 Қоғамның азаматтық мәдениетін қалыптастыру жолдары
2 Азаматтық мәдениет
3 2003 жылғы жергілікті өкілетті органдарға сайлау
2 Азаматтық мәдениет
3 2003 жылғы жергілікті өкілетті органдарға сайлау
Қазақстан қоғамын әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан өзгертудің құрылымы мен нәтижесінің бір қыры азаматтық қоғам мен азаматтық мәдениеттің пайда болу құбылысының дамуына байланысты болады.
Азаматтық мәдениет - білім беру саласының басты міндеттерінің бірі. Азаматтық мәдениетті қалыптастыру үшін әлеуметтік институттар өз күшін жеке тұлға бойында қоғамдық құбылыстарға құндылық қатынастар орнатуға бағыттауы тиіс. Азаматтық мәдениеттің басты мақсаты тұлғаның біртұтас сапасын қалыптастыру, ішкі еркіндік пен мемлекеттік үкіметті құрметтеу, Отанын сүю, бейбіт өмірді қолдау, өзін құрметтеу, жауапкершілікті мойындау, отансүйгіштік пен ұлтаралық қатынастар мәдениетін үйлестіре білу.
Жеке тұлғаның азаматтық мәдениетін қалыптастыру әлеуметтік институттардың субьективті қатынасымен және қоғамдық обьективті жағдайлар қызметімен, мемлекеттік құрылым ерекшеліктерімен, құқықтық, саяси, адамгершілік мәдениетімен анықталады.
Батысеуропалық антикалық және классикалық педагогикада азаматтық тәрбие Платон, Аристотель, Ж.Руссо есімдерімен тығыз байланысты. Алғашқы зерттеушілер азаматтық тәрбиені мемлекетті құрметтеу, заңға жүгінумен байланыстырса, кейінгілер азаматтық тәрбиені тұлғаның еркін дамуымен және өз қабілеттерін мейілінше дамытумен байланыстырған.
Ресей педагогикасында азаматтық тәрбие идеясы К.Д.Ушинский еңбектерінде орын алып, орыс менталитетін ескеріп, ұлттық сана-сезімді қалыптастыру, азаматтық тәрбие мәселесі анықталған.
В.А.Сухомлинскийдің «Азаматтық тәрбие беру» атты белгілі кітабында кеңес кезеңіндегі азаматтық тәрбиенің теориясы мен тәжірибесі тұжырымдалып, азаматтық тәрбиені қоғамдық бағытта, ұжымдық әрекет тәжірибесін қалыптастыру аясында жүргізілу қажеттігі көрсетілген [ , 67 б.].
«Әлеуметтік шындық белгілі қалыпта реттелген, өзіндік мәні бар кеңістік - адамның жасаған және таныған болмысының әлемі. Әлеуметтік тәртіпті ұйымдастырудың антропологиялық мәні осыған байланысты, мұнан тыс қоғам мен мәдениеттің жасалуы мен дамуы мүмкін емес» [130, 80 б.].
Қатардағы азаматтардың басым бөлігінің саяси билік саласындағы институционалдық өзгерістерге ықпалы елеулі дәрежеде мейлінше күрделі және жанама сипатқа ие. Тарихи тәжірибе дәстүрлі қоғамнан қазіргі қоғамға өту кезінде қалыптасып отырған дағдарыс жағдайынан шығудың екі жолы туралы айтады.
Азаматтық мәдениет - білім беру саласының басты міндеттерінің бірі. Азаматтық мәдениетті қалыптастыру үшін әлеуметтік институттар өз күшін жеке тұлға бойында қоғамдық құбылыстарға құндылық қатынастар орнатуға бағыттауы тиіс. Азаматтық мәдениеттің басты мақсаты тұлғаның біртұтас сапасын қалыптастыру, ішкі еркіндік пен мемлекеттік үкіметті құрметтеу, Отанын сүю, бейбіт өмірді қолдау, өзін құрметтеу, жауапкершілікті мойындау, отансүйгіштік пен ұлтаралық қатынастар мәдениетін үйлестіре білу.
Жеке тұлғаның азаматтық мәдениетін қалыптастыру әлеуметтік институттардың субьективті қатынасымен және қоғамдық обьективті жағдайлар қызметімен, мемлекеттік құрылым ерекшеліктерімен, құқықтық, саяси, адамгершілік мәдениетімен анықталады.
Батысеуропалық антикалық және классикалық педагогикада азаматтық тәрбие Платон, Аристотель, Ж.Руссо есімдерімен тығыз байланысты. Алғашқы зерттеушілер азаматтық тәрбиені мемлекетті құрметтеу, заңға жүгінумен байланыстырса, кейінгілер азаматтық тәрбиені тұлғаның еркін дамуымен және өз қабілеттерін мейілінше дамытумен байланыстырған.
Ресей педагогикасында азаматтық тәрбие идеясы К.Д.Ушинский еңбектерінде орын алып, орыс менталитетін ескеріп, ұлттық сана-сезімді қалыптастыру, азаматтық тәрбие мәселесі анықталған.
В.А.Сухомлинскийдің «Азаматтық тәрбие беру» атты белгілі кітабында кеңес кезеңіндегі азаматтық тәрбиенің теориясы мен тәжірибесі тұжырымдалып, азаматтық тәрбиені қоғамдық бағытта, ұжымдық әрекет тәжірибесін қалыптастыру аясында жүргізілу қажеттігі көрсетілген [ , 67 б.].
«Әлеуметтік шындық белгілі қалыпта реттелген, өзіндік мәні бар кеңістік - адамның жасаған және таныған болмысының әлемі. Әлеуметтік тәртіпті ұйымдастырудың антропологиялық мәні осыған байланысты, мұнан тыс қоғам мен мәдениеттің жасалуы мен дамуы мүмкін емес» [130, 80 б.].
Қатардағы азаматтардың басым бөлігінің саяси билік саласындағы институционалдық өзгерістерге ықпалы елеулі дәрежеде мейлінше күрделі және жанама сипатқа ие. Тарихи тәжірибе дәстүрлі қоғамнан қазіргі қоғамға өту кезінде қалыптасып отырған дағдарыс жағдайынан шығудың екі жолы туралы айтады.
Қоғамның азаматтық мәдениетін қалыптастыру жолдары
Қазақстан қоғамын әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан өзгертудің құрылымы мен нәтижесінің бір қыры азаматтық қоғам мен азаматтық мәдениеттің пайда болу құбылысының дамуына байланысты болады.
Азаматтық мәдениет - білім беру саласының басты міндеттерінің бірі. Азаматтық мәдениетті қалыптастыру үшін әлеуметтік институттар өз күшін жеке тұлға бойында қоғамдық құбылыстарға құндылық қатынастар орнатуға бағыттауы тиіс. Азаматтық мәдениеттің басты мақсаты тұлғаның біртұтас сапасын қалыптастыру, ішкі еркіндік пен мемлекеттік үкіметті құрметтеу, Отанын сүю, бейбіт өмірді қолдау, өзін құрметтеу, жауапкершілікті мойындау, отансүйгіштік пен ұлтаралық қатынастар мәдениетін үйлестіре білу.
Жеке тұлғаның азаматтық мәдениетін қалыптастыру әлеуметтік институттардың субьективті қатынасымен және қоғамдық обьективті жағдайлар қызметімен, мемлекеттік құрылым ерекшеліктерімен, құқықтық, саяси, адамгершілік мәдениетімен анықталады.
Батысеуропалық антикалық және классикалық педагогикада азаматтық тәрбие Платон, Аристотель, Ж.Руссо есімдерімен тығыз байланысты. Алғашқы зерттеушілер азаматтық тәрбиені мемлекетті құрметтеу, заңға жүгінумен байланыстырса, кейінгілер азаматтық тәрбиені тұлғаның еркін дамуымен және өз қабілеттерін мейілінше дамытумен байланыстырған.
Ресей педагогикасында азаматтық тәрбие идеясы К.Д.Ушинский еңбектерінде орын алып, орыс менталитетін ескеріп, ұлттық сана-сезімді қалыптастыру, азаматтық тәрбие мәселесі анықталған.
В.А.Сухомлинскийдің Азаматтық тәрбие беру атты белгілі кітабында кеңес кезеңіндегі азаматтық тәрбиенің теориясы мен тәжірибесі тұжырымдалып, азаматтық тәрбиені қоғамдық бағытта, ұжымдық әрекет тәжірибесін қалыптастыру аясында жүргізілу қажеттігі көрсетілген [ , 67 б.].
Әлеуметтік шындық белгілі қалыпта реттелген, өзіндік мәні бар кеңістік - адамның жасаған және таныған болмысының әлемі. Әлеуметтік тәртіпті ұйымдастырудың антропологиялық мәні осыған байланысты, мұнан тыс қоғам мен мәдениеттің жасалуы мен дамуы мүмкін емес [130, 80 б.].
Қатардағы азаматтардың басым бөлігінің саяси билік саласындағы институционалдық өзгерістерге ықпалы елеулі дәрежеде мейлінше күрделі және жанама сипатқа ие. Тарихи тәжірибе дәстүрлі қоғамнан қазіргі қоғамға өту кезінде қалыптасып отырған дағдарыс жағдайынан шығудың екі жолы туралы айтады.
Бірінші жол өзін Европа елдерінің дамуы мысалында мейлінше көрсеткен-ді. Мұнда бірінші рет саяси мәдениеттің азаматтылық (азаматтық мәдениеті) дәні пісіп-жетіледі. Азаматтық мәдениет адамға өзінің жеке меншіктік абыройын, ар-ожданын сезінуге, оның шын мәнінде биліктің қайнар көзі бола бастағанын және олардың сайланған кісісімен тең дәрежеде екенін ұғынуға, заңды сыйлағыш азамат ретінде көрінуіне мүмкіндік береді. Ең күйзелісті ауыр жағдай болып саналатын Ресей империясы мен Кеңес Одағы жүріп өткен екінші жолды атамақпыз. Олардың тарихында билік еткен саяси мәдениет қоғамдық өмірді, адамдардың сана-сезімі мен мінез-құлығына азаматтық рухты сіңіріп, қайғылы жағдайға душар етті. Онда азаматтық мәдениет мынадай сана-сезім мен мінез-құлыққа дағдыланады: демократиялық процедурада өзінің жетекшілерін сайлап жатса да, адам бәрібір өзін биліктің қайнар көзі ретінде сезінбейді, ол өз даусын қасындағы кісілерден кейін қалмас үшін ғана береді, билікті сыйлағыш азамат қалпында қалып қояды.
Азаматтық мәдениет - бұл аралас саяси мәдениет. Оның шеңберінде көптеген азаматтар саясатта белсенді болуы мүмкін. Алайда, көпшіліктері қол астындағылардың бәсең рөлін ойнайды. Саясатқа қатысатын адам мұндай қатысудан прагматикалық та, сондай-ақ эмоционалды да марапат алуы қажет. Демократиялық саяси жүйе үшін ең лайықтысы азаматтық мәдениет болып саналады.
Азаматтық мәдениет - бұл аралас саяси мәдениет, әлеуметтік институттарда, яғни отбасында, жолдастарының арасында, мектепте, жұмыс орнында, сонымен бірге саяси жүйелердің қызметімен арнайы танысатын күрделі процесс. Алайда мұндай мәселелер қарапайым адамның тарапынан назар салатын нәрсе болып саналмайды, ол саяси мәселелер туралы отбасы мүшелерінің саясатқа араласуына қарай, мектептегі қоғамдық жұмыстарға араласу барысында ересек адамдарға сенуіне немесе сенбеуіне байланысты билік туралы түсінігі болады. Дегенмен де мұндай түсініктің деңгейі онша жоғары болмайды. Сонымен алғашқы түсініктер біртіндеп жетіліп, жеке адамның, топтың, ұрпақтың, қоғамның саяси мәдениеті қалыптасады.
Азаматтық мәдениет саяси мәдениет ретінде былай сипатталады: а) көпшіліктің мемлекеттік билікті қабылдауы; ә) азаматтық міндеттерді орындау қажет деген жалпы сенімі.
Азаматтық мәдениет - бұл қалыпты саяси мәдениет. Ол саясат мәселелерімен танысуды қажет етсе де, қарапайым адамның назарынан тысқары және саясатқа енуді білдірсе де, саясатқа араласуы айтарлықтай деңгейде емес. Мұндай саяси ұстанымдар тек салыстырмалы түрде қалыпты саяси даму жағдайларында оларды саясатқа қауіпті жауларға қарсы өз мүдделерін қорғау үшін шайқасқа салғандай етіп енгізу үшін мәжбүрлеуге, саяси ұтыстар мейлінше жоғары болатын жерде ғана пайда болуы мүмкін [2, 128 б.]. Қоғамдық құрылымның бір түрден екінші түрге өту жағдайларында бұхара халықтың саяси санасының мазмұны күрт өзгереді. Әдепкі ұғымдар бұзылып, жаңалары қалыптасады. Бұл көріністерде саяси күреске қатысушылар арасындағы кереғарлықтар бейнеленеді. Қоғам күштерінің қайта топтануы жүреді.
Демократиялық қайта жасалулар негізінде билеуші элита әрекеттеріне жататын мәжбүрлік саяси акцияларымен ғана ауыстыруға болмайды. Бұған Ю.А.Красиннің тұжырымы жақсы сәйкеседі. Ол былай деген: Демократия саясат принциптері мен нормаларға, әсіресе, ұрандарға келмейді. Ол ауада қалқымайтын, өзінің бастамасы - тарихи қалыптасқан азаматтық қоғамда және салыстырмалы түрде тұрақты әлеуметтік байланыста, құндылық бағдарларда, қоғамдық тәртіп нормалары жүйесінде тамырын жаятын институттарда, қарым-қатынастарда, мәдениетте жүзеге асады [110, 97 б.].
Қоғамда азаматтық мәдениеттің кеңінен таралуына демократиялық принциптер маңызды ықпал етеді. Олар қоғамның елеулі бөлігінің іс-әрекетін тудыратын ішкі мотивациялық түрткі болады.
Азаматтық мәдениеттің негізін қалайтын демократиялық құндылықтардың таралу формасы әр түрлі болып келеді. Оған жоғары саяси сенімділік, яғни жеке адамдардың бір-бірімен, түрлі әлеуметтік бағыттағы топтармен әрекеттесуіне, режимнің легетимдігіне сенімі, саяси маңызды институттарды, мемлекеттік рәміздерді сезінуі және оларды бағалауы, саяси идентификация, яғни жеке тұлғалардың саяси бірікен топтарға теріс немесе оң сыңай білдіруі, болып жатқан саяси процестер мен нәтижелерге белсенді бағдары, өкімет саясатына қанағаттануы, өкіметке ықпал ету тәсілдерін, өзінің және өзгенің саяси міндеттерін білуі; өкімет адамдардың пікірімен санасады деген сенімі, саяси белсенділігі пен қатысуы жатады.
Жоғарыда айтылып кеткендей, құндылықтар жүйесі оның қолдауы немесе қабылдамауы көп жағдайда саяси мәдениет сипатын алдын ала айқындайды. Өркениетті қоғам үшін жоғары саяси мәдениет қажет қой, дәл ол әлеуметтік көру мен ойлаудың ашықтығын, саяси әрекеттің иекемді баламалы нұсқасын алып жүреді. ...саяси мәдениеттің оңтайлы түрі - азаматтық келісім мен консенсус мәдениеті, яғни келісім мәдениеті азаматтықтың қоғамның ішінде де, сондай-ақ қоғам мен мемлекеттің, электорат пен билеуші элитаның қарым-қатынасында да қажет. Бірақ бұл тек идиллия, ал ол саяси тәжірибе көрсеткендей, толық мағынасында мүмкін емес. Дегенмен, бұған қарамастан саяси қарым-қатынастар үйлесімділігінің жоғары дәрежесі болуы мүмкін. Мұндағы жолдардың бірі консенсусқа бағдарланған саяси мәдениетті жасауға жүйелі түрде ықпал ету болып табылады.
Диссертациялық зерттеудің аталмыш тақырыбының бірқатар аспектілерін мейлінше терең ашу үшін саяси мәдениетті мәдениеттану көзқарас тұрғысынан бағалауға тырысамыз. Мысалы, А.И.Арнольдов саяси мәдениеттің мәдени және аксиологиялық ерекшеліктерін ашып және оның жалпы мәдени, этикалық және адамгершілік құндылықтарымен байланысын атап көрсете отырып, біз зерттеп отырған нысанның маңызды ерекшелігін көрсетеді: саяси мәдениет жекелеген әлеуметтік топтар мен саяси бірлестіктер, партиялардың әлеуметтік қалпы мен мүдделерін, олардың қоғамдық мақсаттары мен міндеттерін бейнелейтін идеологиялық құндылықтардың ерекше жүйесін көрсетеді. Ол сәйкес ұйымдардың қызмет ету сипаттарын, адамдардың қоғамдық-саяси қызметін, олардың қоғамды басқаруға қатысуын анықтайды [111, 111 б.].
М. Вебер саясатты сипаттай отырып, ол өзіне тән құрал - биліктің көмегімен жұмыс жасайды, оның артында зорлық-зомбылық тұрады деп атап көрсеткен [38]. Біздің пікірімізше, кез келген реформалау егер, үстемдік шешімдерді жүзеге асыру бағыныштыларға күштеп, қысым жасауға ұласатын болса, егер оның нәтижесі қоғамдағы шиеленісті ұлғайтса, онда мағынасын жоғалтады. Демек, саясатта күштеу тетігін ғана емес, басқа да алға қойылған мақсаттарға жету мүмкіндіктерін қолдану билеуші элитаның, бүкіл саяси жүйенің демократизмін сипаттай алады және сипаттауы қажет. Саяси жүйені, яғни бүкіл қоғамның саяси өмірін модификациялайтын саяси мәдениеттің қалыптасу процесіне саналы түрде ықпал ету социумдағы процестерге үстем түрде ықпал етуді күштеусіз жолмен жүргізуге мүмкіндік береді деп ойлаймыз.
Осылайша, өзгеріп отырған қоғамның саяси мәдениетін мақсатты түрде қалыптастыру басқарылатын жүйеде қандай да бір ерекше саяси басқарушылық феномен ретінде ықпал ету тетіктерінің бірі болып қарастырылуы мүмкін. Ұйымдасқан жүйелердің ерекше қызметін өзі арқылы көрсете отырып басқару әлеуметтік және саяси салаларда қоғамдық және мемлекеттік институттардың процестерге ең алдымен, қоғамдық қатынастарды ұйымдастыру және реттеу процестеріне саналы түрде ықпал ету ретінде сипатталуы мүмкін. Стихиялық басқарудан (жағдайға бытыраңқы, қалыптаспаған күштер тарапынан) айырмашылығы саналы басқарушылық ықпал институциаланған субъектілермен жүзеге асады. Әлеуметтік басқарудың жалпы жүйесінің бір бөлігі болып табылатын мемлекеттік басқарудың негізінде заңды түрде рәсімділген императивтер болады, оның көрінісі көп жағдайда құндылықтар жүйесінде, билеуші элитаның саяси мәдениетінде негізделетін мемлекеттік саясатта көрінеді.
Мемлекеттік институттардың саяси басқарушылық ықпалының векторы идеялар тепе-теңдігін түзету, магистралдық идеялық бағытты кристалдану жағына бағытталуы қажет. Э.Дюркгейм өзінің еңбегінде мемлекетті бір адамға ұқсатып, бұл ұстанымды барынша нақты және толық қалыптастыру: мемлекеттік адамның борышы қоғамды идеалға күштеп итеру емес, оның рөлі - бұл дәрігердің рөлі: ол жақсы тазалықпен ауру-сырқаудың пайда болуының алдын алады, ал ол анықталғанда оларды сауықтыруға тырысады [112, 59 б.]. Гигиеналық іс-шаралардың (басқарушылық мағынада) негізі олардың жоғары адамгершілік өлшемдерінде идеалдар, мақсаттар мен идеялардың жалпы адамзаттық құндылықтармен сәйкес келу дәрежелерін өлшеу болып табылады. Енді біздің пікірімізше, қазақстандық қоғамдағы азаматтық мәдениетті қалыптастыру процесіне тиесілі саяси басқарушылық ықпалды қамтамасыз ететін жағдайларға қысқаша тоқталмақпыз.
Қазақстандық қоғамда азаматтық мәдениеттің қалыптасу процесіне біздің пікірімізше, саяси-басқару ықпалын қамтамасыз ететін шарттарды қысқаша атамақпыз.
Егемендік алғаннан кейінгі Кеңестер одағының ыдырауынан соң Қазақстанның басты мақсаты нарықтық экономика мен қоғамды демократияландыруға бет алғаннан бастап, республиканың саяси мәдениеті демократиялық бағытта дамитын саяси мәдениет түріне бетбұрыс жасайды деп күтілген болатын.
Оның басты алғы шарттары да бар еді: республикада жақсы дамыған индустриялық база болғанымен де ол шикізат сипатында болды. Екіншіден, Қазақстан халқының білім деңгейі алдыңғы шептегі Батыс елдерінен жоғары болды. Сондықтанда Қазақстанның саяси және экономикалық жүйесін қайта құру халықтың азаматтық белсенділігін көтереді деп күтілді.
Бірақта, ақиқатында, саяси және азаматтық мәдениет басқа бағытта дамыды. Қазіргі Қазақстанның саяси мәдениеті тоталитарлық типке жатпайды, қол астындағылардың үлесі азайғанмен де, белсенділердің саны автоматты түрде көбейген жоқ. Керісінше, патриархалдардың үлесі мейілінше артты. Соның нәтижесінде саяси және азаматтық мәдениет өтпелі авторитарлы және индустриалдыққа дейінгі демократиялық саяси мәдениет белгілерін иеленді [40. Сл.01-105].
КСРО-ның ыдырауынан кейін және республика егемендік алған соң оның орталықтанған билігімен қатар, билікті заңды деп табу мәселесі үнемі қатар жүреді. Себебі билікті заңды деп табу органдардың әлеуметтік саяси процестерге, оның ішінде саяси мәдениеттің қалыптасуына да ықпал ету мүмкіндіктерінің бір шарты болып табылады. Және де қандай да бір билік органының немесе іске қосылған заң актісінің заңдылығына кішкене де болса сенімсіздік таныту мүмкіндігінің өзі нигилистік көңіл-күйді, қандай да бір құбылысты жылдам қайта бағалауды тудырады. Себебі билік мемлекет пен азаматтық қоғамның саяси құндылықтар тобындағы жоғары сатыға жатады.
Өзгеріске ұшыраған қоғамның саяси мәдениеті азаматтық мәдениет негізіне кіретін құндылық ретінде, биліктің бекітілуіне саяси-биліктік ықпал ету мүмкіндігі барлық деңгейдегі билік органдарының заңды деп табылуында көрінетінін тұжырымдауға болады. Және де мұндағы негізгі сәт сайлау тетіктерін енгізу болып табылады. Себебі дәл осы сайлау процесі қоғамдық ықпал мен мемлекеттік билікті біріктіру көпірі бола отырып, саяси жүйе мен оның айналасындағылардың арасындағы интеракцияның күшеюіне себепкер болады. Бірақ бұл үшін халықтың билеуші элитаның жекелеген сегменттерін қолдауы ғана емес, сондай-ақ сайлау процесі философиясының бірыңғайлылығы, сайлауларды заңды түрде реттеуге бірдей тәсілдерді қалыптастыруы да қажет.
Демек, бүгінгі таңда еліміздегі саяси билікті және қоғамдық өмірді демократияландыру процесіндегі басты мәселелердің бірі жергілікті мемлекеттік басқару жүйесі мен өзін-өзі басқару нысандарын жетілдіру болып табылады.
Ал, әзірге еліміздегі "жергілікті өзін-өзі басқару" органдары оның екі түрімен: әкімшілік-территориялық белгілі бір аумақ тұрғындары сайлаған және барынша маңызды жергілікті мәселелер жөніндегі шешімдерді қабылдайтын жергілікті өкілетті органмен, сондай-ақ, өкілетті орган шешімдерін орындауға бағытталған және оперативті басқаруды жүзеге асыратын атқарушы органмен анықталады.
Әлемнің көптеген елдерінде жергілікті өзін-өзі басқару институттарының икемді нысандары тұрақтанған барлық қазіргі мемлекеттер үшін ортақ формалары бар. Жергілікті өзін-өзі басқару мемлекеттік-басқару қызметінің барынша демократиялық формасы ретінде қарастырылады. Мәселен, Ресейде жергілікті өзін-өзі басқаруға айрықша көңіл бөлінеді. Онда Мемлекеттік Думаның белгілі бір комитеті жергілікті өзін-өзі басқару мәселелерін үнемі өз бақылауында ұстайды. Ал, Ресей Федерациясы Президенті жанында жергілікті өзін-өзі басқару жөнінде Кеңес бар. Ресей Конституциясында жергілікті өзін-өзі басқару туралы Ереже бекітілген, "РФ-дағы жергілікті өзін-өзі басқаруды реформалау туралы", "РФ-дағы жергілікті өзін-өзі басқарудың кепілдіктері туралы" Президент Жарлықтары қабылданған.
Қазақстан Республикасының өкіметі 16 жылда заң шығару базасын жасады ( 2030 жылға дейінгі Қазақстанның Стратегиялық дамуы, 2010 жылға дейінгі Қазақстан Республикасының Стратегиялық даму жоспары, 2005-2007 ж.ж. Үкіметтің Бағдарламасы, 2002-2006 ж.ж. Жергілікті саясат тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасының Жергілікті мемлекеттік басқаруы туралы Қазақстан Республикасының заңы ) мемлекеттік басқаруды реформалауға бағытталған, соның ішінде орталық және жеке үкімет органдарының қызметін анықтау, жергілікті мемлекеттік органдарға заңмен анықталған өз құзыреті төңірегінде өздігінен басқаруға еркіндік беру көрсетілген.
Ал, біздің республикамызда, жоғарыда айтып кеткеніміздей, Қазақстан Республикасы егемендігінің алғашқы жылдарында, негізінен мемлекет басшылары мемлекеттілігімізді тұрақтандыру, халықаралық құқықтық негіздерді мойындау, әлеуметтік-экономикалық саланы реформалау мәселелеріне айрықша назар аударды. Себебі бұрынғы КСРО-дан мұрагерлікке қалған жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі реформалауға келмеді. Міне, сондықтан, Қазақстан Республикасында әкімдік басқару институты енгізілді, ал жергілікті сайланбалы органдардың рөлін жаңадан құрылған жергілікті мәслихат орындай бастады. Сонымен бірге, тәжірибе көрсеткеніндей, жергілікті әкімдер жергілікті басқару органдарының барлық нысандарымен шұғылданады, ал мәслихаттар жергілікті мәселелерді шешуде көбінесе шет қалып, бас шұлғудан аса алмады.
Республика Президенті Премьер-Министрдің ұсынысымен облыс, республикалық деңгейдегі қала және астана әкімдерін қызметке тағайындайды. Басқа әкімшілік-территориялық бірлік әкімдері қызметке Президент белгілеген тәртіппен тағайындалады немесе сайланады және жаңадан өзінен жоғары басқару органдарының шешімімен әкімдік қызметтен босатылады [113, 116 б.].
Жергілікті және орталық биліктің мұндай қатынас жүйесі әкімшілік-территориялық бірліктердің әкімдері өздеріне сеніп тапсырылған халықтың алдындағы емес, өздерінен жоғары тұрған бастықтар алдында өздерінің жауапкершілігін сезінуіне объективті түрде себепкер болады. Жергілікті әкімнің тағдыры мен мансабы одан жоғары тұрған басшыға байланысты, бұл биліктің барлық деңгейлеріндегі басшылардың осыған сәйкес мінез-құлығын тудырады.
Мысалы, Қазақстан Республикасы Конституциясы белгілі бір әкімшілік-территориялық аймақ тұрғындарының өздерінің әкімдеріне деген сенімсіздігін жергілікті орган - мәслихат өкілдері арқылы білдіру мүмкіндігін құқықтайды. Бірақ, оны практикада іс жүзіне асыру өте қиын. Біріншіден, мәслихат аймақтық деңгейде (облыстар, республикалық деңгейдегі қалалар және мемлекет астанасы шеңберінде) өмір сүреді, сондықтан, аудан, облыстық және аудандық маңызы бар қала, поселке Әкімдеріне сенімсіздік білдіру тым қиын, себебі, жергілікті мәслихаттар тұрақты түрде жұмыс істемейді. Екіншіден, әкімге сенімсіздік білдіру үшін жәй көпшілік қана емес, үштен екісі дауыс керек, сонда да ол қызметтен автоматты түрде алынбайды, бірақ, жергілікті мәслихат республика Президенті немесе жоғарыда тұрған әкім алдына оны қызметтен босату жөніндегі мәселені қоя алады [113, 116 б.]. Үшіншіден, мәслихаттың әкімге сенімсіздік білдіру жүйесі өте күрделі, әрі бұл мәселенің толық шешілуі бірінші мәселеге байланысты. Мәслихат құрамы тікелей тұрғындар дауысымен сайланғанымен, алайда, Қазақстанда сайлау барысына және олардың нәтижелеріне жергілікті атқарушы өкімет органдары шешуші ықпал етеді. Сондықтан да мәслихат депутаттары, ережедегідей, әкімдердің сенімді өкілдері болып саналады. Бұған қосымша, мәслихат оған материалдық тұрғыдан да тәуелді. Мекен-жай, көлік, байланыс, аппаратты ұстап тұру шығындары, сессия өткізу және т.б. секілді мәселелер толығымен атқарушы органдар қолында.
Көріп отырғанымыздай, жергілікті әкімдерге сенімсіздік білдіру туралы Қазақстан Республикасы Конституциясы нормалары декларативті сипатта көрінеді. Мұның дәлелі ретінде Қазақстанда көп жылдан бергі жұмыс істеп келе жатқан мәслихат институттары тарапынан бірде-бір рет әкімдерге сенімсіздік білдіру жағдайының болмағанын айтуға болады. Әкімдердің көпшілігі өзінің қызмет жағдайын пайдалануына байланысты мамандар саясатын жүргізуде өзіне тірек-сүйеу болатын адамдарды іріктеуі көпшіліктің талабына кереғар. Осы мәселе төңірегінде маслихаттар дауысқа ие бола алмайды, яғни қолдау таппайды. Сондықтан да маслихатқа көпшіліктің сенімі төмен, оған баратындар саны да аз. Кейде маслихат қабылдаған толымды, қажетті шешімдер қағаз жүзінде қалып, жергілікті атқарушы органдарға шынайы ықпал етуге мүмкіндігі де болмайды. Дегенмен де Қазақстан Республикасының конституциясы бойынша маслихаттар жүргізілетін әлеуметтік реформаларды өмірге енгізіп, көпшілік тұрғындардың қолдауын қамтамасыз етуі тиіс.
Соңғы уақытта өкілетті органдардың сайлаушылар және депутаттар арасында беделінің түсуі қатты байқалады. Дәл өкілетті органдарды қалыптастыру міндеті, олардың қызметіндегі ұжымдық және алқалық бастамаларды анықтау және жүзеге асыру, бұл органдарға сайлаушылардың мүдделерін іске асыру механизмі ретіндегі бастапқы міндетін беру ерікті және еріксіз түрде басқа басымдықтарға орын берді.
Бүгін әкімшілік басшысының қызметі, оның одан әрі қызмет сатысына көтерілу трамплині болып саналады. Сондықтан да, жергілікті тұрғындардың әлеуметтік-тұрмыстық жағдайын жақсарту немесе аймақты серпінді дамыту шаралары жергілікті әкімшілік қызметінің басты әрі басым бағыты ретінде тұрудың орнына соңғы шаралар қатарына жылжытылады. Әрине, 2-3 жыл ғана бір облысты басқарып, сол аймақтағы тұрмысты жақсарту мүмкін емес, оның үстіне, біздің әкімдер өз орындарында 2-3 жылдан артық отырмайды да. Ал, әрбір жаңадан сайланған әкім өз жұмысын қайтадан басынан бастайтыны тағы бар. Ендеше, мұндай жиі-жиі орын алмастыру жағдайында жергілікті халықтың жағдайын жақсарту туралы қалай сөз қозғауға болады?
Бұдан мынадай қорытынды жасауға болады: Қазақстанда бүгінгі таңда аймақ мүдделерін есепке алу мәселесі өз деңгейінде емес, орталық пен аймақ арасындағы қатынаста үйлесімділік, сабақтастық деген жоқтың қасы. Осы уақытқа дейін орталық мемлекеттік және жергілікті әкімшілік басқару институттары арасындағы қызмет бөлінісі нақты анықталмаған. Ауылдағы әкімдердің нақтылы өкілеттіліктері әлі айқындалмаған, жергілікті өкілетті және атқарушы органдардың ықпал ету механизмі жетілдірілмеген. Жергілікті өзін-өзі басқару бұрынғысынша аймақ әкімшілігі мен орталық өкіметтің құзіретінде қалып отыр. Оның көптеген құрылымдық элементтері, қаржы-экономикалық және құқықтық негіздері, басқарудың аймақтық және жергілікті деңгейдегі органдарын қалыптастыру және олардың қызмет ету тетіктері анықталмаған. Өйткені, Парламент қабылдаған барлық заңдар атқарушы өкіметке өтеді және қоғамның барлық жүйесіне енгізіледі. Ал, қабылданған бірқатар заң актілерінің нақтылығы болмағандықтан, біздің пікірімізше, халықтың кейбір топтарының бойында оларға сенімсіздік тудыруы мүмкін.
Ресми органдардың ұстанымы қазіргі қойылатын талаптардан алшақ. Бірнеше рет саяси жүйені қайта құру туралы айтылғанымен де, әкімдерді сайлау ресми Астананың шектеуімен кейбір аудандық, ауылдық әкімдерді эксперимент түрінде сайлау ( 2001 жылы қарашада 28 селолық, 2005 жылдың тамызында район деңгейіндегі 4 административтік- шаруашылық бірлікте) жүргізілді.
2003 жылғы жергілікті өкілетті органдарға сайлау Қазақстан егемендігінің бүкіл тарихында сайлаушылардың негізгі бөлігінің ең электоралдық белсенділігін көрсетті. Дауыс берушілердің ерекше төмен пайызы қалаларда көрінді - 30-36 %. Сайлауға келген сайлаушылардың 50 пайыздық көрсеткіші негізінен ауылдық сайлаушылардың есебінен болды [114]. Мұндай жағдай бірқатар себептердің нәтижесінде қалыптасты: көптеген сайлау комиссиялары қызметінің жеткілікті дәрежеде болмауы және таза еместігі, атқарушы билік органдарының сайлау процесіне араласуы, ерекше беделді аймақтық көшбасшылардың болмауы, сайлаушылардың электоралдық білімдерінің, жалпы құқықтық және саяси мәдениет деңгейінің төмендігі, сонымен бірге билікке деген сенімнің және халықтың электоралдық белсенділігінің төмен деңгейі байқалды.
2003 жылғы жергілікті өкілетті органдарға сайлау демократиялық сайлауларды жүргізуге кедергі болатын бірқатар мәселелерді анықтады. Мысалы, кандидаттардың лас сайлау технологияларын белсенді түрде қолдануы халықтың сайлауға, оның нәтижелеріне деген сенімінің деңгейіне айтарлықтай әсер етті. Лас саяси технологияны қолдану сайлау институтының жұмыс істеуіне кері әсер етеді. Соңғы жылдары қауіпті тенденция байқалады - кандидаттар мен саяси партиялар саяси технологиялар арқылы электоратқа кейіннен олардың сайлауда жеңіске жетуін қамтамасыз ететін тәсілдерінің біріне айналатын өздері құрған мәселелер мен модельдерді телиді. Егер ұлттық заңдылық сайлау комиссияларының қызметін бірте-бірте тазаласа және соңғыларының түрлі бұрмалау үшін мүмкіндіктері азайса да, онда кандидаттардың өзі жиі құқық бұзады, өз мақсаттарында сайлауды ұйымдастыру бойынша барлық деңгейдегі сайлау комиссияларының кемшіліктері мен келеңсіздіктерін пайдаланады (округтар мен учаскелер шекарасының аймақтық беймәлімдігі, сайлаушылар тізімдерінің толық және анық еместігі, сайлау комиссия мүшелерінің хабардарсыздығы, т.б.).
Қазақстан тұрғындарының бұл мәселелерді қалай қабылдайтынын және Әкімдер сайлауынан не күтілетінін 2005 жылғы желтоқсанда Әлеуметтік зарттеу орталығы жүргізген социологиялық зерттеу нәтижесінен, яғни кезекті өткізілген сайлау нәтижесінен байқауға болады. Респонденттердің 56,8% әкімдерді сайлау, жергілікті басқаруды жақсартады; 55,4 % тұрғындардың әлеуметтік мәселелерін шешеді; 54% шенеуніктердің тұрғындар алдындағы жауапкершіліктері артады деп санайды. Сұралғандардың жартысынан сәл төмендеуі 48% әкімдерді сайлау экономиканың дамуына түрткі тудырады дегенге келіседі.
Әкімдерді сайлау арқылы коррупцияны төмендетуге болады деген респонденттер саны тең бөлінді: респонденттердің 38,3 % әкімдер сайлауы жағымды нәтиже береді десе, ал респонденттердің 36,5% оған сенімсіздік білдірді.
Тұрғындарды сұрау нәтижесінде әкімдер сайлауы жүргізілген жағдайда кездесетін жетістіктер мен кемшіліктер жайлы қоғамдық санада оптимистік күтілулер орын алады. Сонымен, респонденттердің 37,8 % жергілікті өкіметті сайлаудың жетістіктері ретінде басшылық қызметке беделді, жергілікті тұрғындарға танымал, шынайы жағдайды білетін, халық мұқтаждығын түсінетін адам келуі тиіс деп санайды. Сонымен қатар тұрғындардың төрттен бір бөлігі (26,2 %), әкімдерді сайлау жергілікті жердің экономикалық дербестігін қамтамасыз ететінін, өйткені әкімнің жергілікті тұрғындар алдында жауаптылығын айтады. Сұралғандардың 25,4 % әкімнің жоғары органдарға тәуелсіздігі, өзіндік еркіндігі, оның шығармашылықпен және тиімді қызмет атқаратынын көрсетеді. Әкімдер сайланған жағдайда олардың қызметі ашық болатынын тұрғындардың 24,4 % мақұлдайды.
Демек, мемлекеттік басқару және жергілікті басқару жүйесіндегі жұмыс туралы, жергілікті бюджет туралы жаңа заңдар қабылданып, оларды өмірге ендіру кешіктірілмеуі қажет. Мұның өзі жалпыұлттық маңызға ие және бір пакетте қарастыруды талап етеді. Жергілікті басқару жүйесі туралы жаңа заңда Қазақстан қоғамының саяси-этникалық, оның рулық-тайпалық қатынастарға байланысты менталитетінің өзгеше бір ерекшеліктері, территориясының ауқымдылығы мен аймақтық айырмашылықтарын, ең бастысы, белгілі бір аймақ және жергілікті тұрғындардың өзіндік ерекшеліктері ескерілуі тиіс.
Сондай-ақ, жергілікті басқару жүйесін реформалау, оны институттандыру - ұзақ және күрделі процесс екенін ескеруіміз қажет. Ол тұрғындардың және сайлау органдарының құқықтық және саяси мәдениетінің ең жоғары деңгейін, азаматтық жауапкершілік сезімін, қажетті эконмикалық және қаржылық жағдайын т.б. қажет етеді.
Өкмет пен саяси институттар өз қызметін әр адамның толеранттық, құқықтық қызығушылықтарының мазмұнына, формасына және бостандық құндылықтарына лайық әдістерді тесттілеулері қажет. Сайлаушылардың дауыс беруге қатысудан бас тартуы, сайлау институтына сенімнің өте төмендігін көрсетеді, мұның өзі қазақстандық қоғамды демократияландыруға күрделі кедергілер келтіреді. Сайлау процесінің барлық кезеңдерінің ашық және таза қалыпта өтуі қоғам тарапынан бақылау мен қадағалау сайлау институтының демократизацилануының және жалпы қазақстан қоғамының басты жағдайы болып табылады.
Демократиялық реформаларды жалғастыру үшін бірқатар өзгерістер енгізу ұсынылды. Біріншіден, сайлау орталығының кейбір қызмет түрлері мен өкілетін жергілікті деңгейлерге жүктеу қаралды. Басты назар өкіметтің төмен сатысына кейбір қызмет түрлерін, линцензиялау құқықтарын беруге аударылды. Жергілікті органдардың өкілеттігін кеңейту үшін жергілікті мәні бар әлеуметтік мәселелерді шешуді тапсыру қарастырылды. Екіншіден, әлеуметтік мәселелерді шешуде аудандық деңгейдегі басқарудың дербестігі мен жауапкершілігін кеңейту үшін обылыс деңгейінде бекітілген кейбір қызмет түрлері мен өкілеттерді аудандық басқаруға беру көзделді. Үшіншіден, аудандық, қалалық, ауылдық, поселкалық, қалалық (район деңгейіндегі) мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру мәселелеріне ерекше көңіл бөлу қажеттігі көрсетілді. 2004 жылдан бастап ауыл, поселка, аудандық деңгейдегі қалалар, қаладағы аудандарда Әкім аппаратарын қалыптастыру, оларға құқықтық қалып беру ұсынылады.
2005 жылы мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру, маслихаттардың рөлін жоғарылату және 2007 жылдан қала Әкімдерін сайлауды енгізу тапсырылды. Қазақстандағы әлеуметтік сфера мен саяси жүйені жетілдіру үшін Президент жарлығымен демократия және азаматтық қоғам мәселесіне байланысты тұрақты ұлттық комиссия құрылған болатын.
Сонымен, қарастырылған мәселелер республикадағы өкіметтің легетимдігі ішкі фрагментарлық сипат алу салдарынан, демократияның тетіктері тек құрылу кезеңінде екенін айтуға болады. Легетимдікті тұрақтандыру рөлі саяси мәдениет және азаматтық қоғам тәрізді факторлардың ықпалына байланысты, оның төмен деңгейде дамуы, өкіметті легетимдеу үдерісіне теріс әсер етеді.
Мәселен, жоғарыдан ұсынылған депутаттыққа кандидаттар үшін өзінің дауысын беруге әзір сайлаушылардың көпжылдық тәртібі, бірақ, соған қарамастан, сайланған депутаттардың сайлау алдында берген уәделерін орындауға жүрдім-бардым қараулары, сайлау процедурасына сайлаушылардың аз келуіне әкеліп соқтыруда. Мысалы, "Жергілікті билік органдарын сайлау нәтижелері Сіз үшін маңызды ма?" деген сұраққа сұралғандардың жартысынан сәл астамы (51%) - "өте маңызды емес", 35,8% -"тіпті де маңызды емес", 2,7% - "жауап беруге қиналамын", тек 10,5% ғана "өте маңызды" деп жауап берген. Ал, мұның себебі - демократиялық қоғам құруға бет бұрғандығымызға қарамастан әлі күнге дейін кеңестік жүйеде қалыптасқан қалыптан туып жатыр. Айталық, республиканың басқа аймақтарына қарағанда Қазақстанның оңтүстік өңірінде не бір қиын мәселе болмасын оны туыстық байланыстар (бұрын айтып кеткеніміздей, мәслихаттарда, негізінен, әкімнің сенімді адамдары отырады ) көбірек шешеді. Сондықтан да болар, оңтүстік азаматтары әзірге сайлау нәтижелерінің ақиқаттылығына сене бермейді.
Әрине, электоралды зерттеу мәліметтері ерекше көзқарасты қарастыруды қажет етеді. Оның үстіне оның мәнісі көп жағдайда қоғамдағы жалпы саяси мәдениет деңгейімен анықталады. Әлемдік саясаттану ғылымында саяси үрдістерге белсене қатысып, араласу саясатқа деген қызығушылық мәселелерімен өзара тығыз байланыста қарастырылады. Сондай-ақ, бұл процесс сайлау, партиялық жік, саяси қозғалыстар және т.с.с. саяси процесті тудыру факторларымен байланыста талданылады.
Бұл тұрғыдағы сараптаудың басты міндеті - жұртшылықтың саясатқа деген қызығушылығының қандай деңгейде екендігін анықтау болып табылады. Бұл мағынада жеке тұлға әлеуметтік мәнділік ретінде қарастырылып, оның саясатқа деген қызығушылығы әлеуметтік өмірінің аса маңызды саласы ретінде түсіндіріледі. Саясатқа қызығушылыққа соншалықты үңіле назар аудару, сонымен бірге, азаматтың саясат жүйесіне белсенді қатысуы арқылы да түсіндіріледі, мұның өзі демократиялық институттардың тиімділігін бағалауда негізгі көрсеткіш ретінде қарастырылады. Сондықтан да, әлемдік саяси әдебиетте саясатқа қызығушылық мәселесі саяси енжарлық пен саясаттан шеттеу сияқты проблемасымен де ұштастырыла зерттелді.
Саясатқа қызығушылық деңгейінің төмендігіне қатысты түсіндірулер Батыс елдеріндегі қолданбалы зерттеулердің негізгі зерттеу объектілері болып саналады, әрі бұл құбылыстың басты себептерінің қатарында - халықтың ақпараттандырылуы мен насихат жұмыстары деңгейінің төмендігі нақтыланады. Яғни, қоғамдағы билік тетіктерін түсінбеу, олардың әртүрлі көріністерін талдамау, қамтамасыз ету механизмдерін білмеу, көпшіліктің оған деген қызығушылығын тудыра алмайды. Бұл процестерде қызығушылықты туғызу үшін озық тәжірибе мен білім қажет.
Дегенмен, саясат туралы ұғым-түсініктің әртүрлілігі барлық уақытта да қызығушылықты туғызудың алғы шарты болып табыла бермейді. Өйткені, саяси өмір мәселелері барлық кезде пікір таластырудың лайықты объектісі болып санала бермейді. Саясатқа қызығушылықты қалыптастыру қиыншылығы көбінесе жеке адам үшін оның тез әрі тікелей нәтиже бермейтіндігімен байланыстырылады.
Мәселен, жан-жақты дамыған елдерде де тұрғындарының басым көпшілігі саясатқа қызығушылық таныта бермейді. Мысалы, Испанияда саясатқа қызығушылықтың жоғары деңгейі ерлер арасында тек 4-6% құраса, ал әйелдер арасында бұл көрсеткіш мұнан да төмен. Ал, АҚШ социологтары жүргізген сауалнама сұрақтарына жауап берген американдықтардың 75% мемлекеттік істерді шешу үшін өздерінің білімі мен біліктілігі жетеді деп есептейді. Алайда, дауыс беруге құқы бар американдықтардың жартысы сайлау учаскелеріне бармауды дәстүрге айналдырған [80].
Қоғамдық өмірді саясаттандыру деңгейі тұлғаның мәнін, жалпы адамзаттық моральдік қалыптарды төмендетпеуі, бостандығын шектеп, адам болмысына зиян тигізбеуі тиіс екенін айтпақпыз. Осы орайда А.И.Солженицынның мына пікіріне тоқтауға тура келеді, саяси өмір - адамның ең маңызды өмірі емес, саясатты көпшілік жағымды қызмет деп санамайды, отанда неғұрлым саясат қанат жайған сайын, рухани өмір жоғала бастайды, саясат халықтың рухани күшін жоймауы тиіс және халықтың бос уақытын алмағаны жөн. Тоқырау кезеңінде өте жоғары деңгейдегі саясаттандыру тұрақты қақтығыстарға соқтыратыны, барлық саяси мәселелерге баға беруге мәжбүрлеп, әлеуметтік топтардың қарсылығына ұшыратуы сөзсіз.
Енді Оңтүстік Қазақстан облысы тұрғындары арасында жүргізілген нақты социологиялық зерттеулер мәліметтерін саралап көрелік. Жоғарыдағыдай жағдай Қазақстанның оңтүстік өңірінде де қалыптасқан. Оңтүстік Қазақстан облысында саясатқа деген қызығушылық төмен. "Сіз саясатқа қызығасыз ба?" деген сұраққа сұралған респонденттердің 6,6% - "өте қызығамын", 27%- "қызығамын", 44% - "аз қызығамын", 22,4% - "тіпті де қызықпаймын" деген жауаптар қайтарды. Осы арада реті келіп тұрғанда айта кеткен жөн, сұраққа жауап бергендер арасында орта арнаулы және орта білімділерге қарағанда, жоғары білімділер деңгейінің саясатқа қызығатындары бір жарым, екі есеге аз екені де анықталды. Әрі бұл мемлекеттік қызметкерлер мен зиялы азаматтарға тән құбылыс болып отыр. Саясатқа қызығудың артуы жас шамасына да байланысты. Дей тұрғанмен, барлық әлеуметтік-кәсіби топтарда саясатқа қызығушылықта тым белсенділік танытатындар ер кісілер болып отыр. Ал әйелдер арасында саясатқа қызығушылықтың төмен екендігі барынша айқын көрінеді.
"Сіз қалай ойлайсыз, адамдар осыдан 5-7 жыл бұрынғы жылдармен салыстырғанда, саясатқа көп қызыға ма, әлде аз қызыға ма? Және бұл жағдай неге байланысты деп ойлайсыз?" деген сұраққа жауап бергендердің шамамен 60%, яғни сұралғандардың көбі саясатқа қызығушылықтың халық арасында төмендігін айтады. Әрі оны олар әлеуметтік-тұрмыстық жағдайдың төмендігімен байланыстырады. Келтірілген осы немесе басқа көзқарастардың негізді болуы үшін мұнымен бірге жиынтық себептерін көрнекі құрал ретінде мысалға келтіруге болады. Негізгі себептер арасында бәрінен бұрын респонденттердің саясатқа көңіл бөлуінің әлсіреуі адамдардың жалған саясаттан шаршағандықтарынан, саяси партиялар мен қозғалыстарға деген сенімнің жоғалғандығынан, жақсы жағдайға қарай нақты өзгерістердің жоқтығынан екенін көрсетті. Олардың пікірінше, "Көпшілік сенбейді. Саясаткерлер айта береді, ал нәтижесін көрмейміз?", "Біз барлығымыз демократияға, бас бостандығына ұмтылдық, осы жаңа жағдайда көгереміз, гүлденеміз деп ойладық, ал шындығында біз ойрандалған күйде қалдық." Саясатқа қызығушылықтың төмендігі тұрмыс жағдайының нашарлағанына да байланысты екенін де неге жасырамыз. Бүгінгі таңда адамдар үшін бірінші кезектегі барынша басты маңызды мәселе саясат мәселесі емес, қалай күн көру амалы екені анық. Өйткені, көпшілік қауым басқаны айтпағанның өзінде, ең алғашқы қажеттіліктер - тамақтану, киіну үшін қаржыны қалай табу керектігінен аса алмай-ақ, қиналыспен күн кешуде. Сондықтан да, олардың саясат туралы ойлануға мұршасы да, уақыты да жоқ.
Саяси қоғам, ол азаматтық қоғамның ресми бейнеленуі. Айтқанымызға түсінік беретін болсақ, мемлекет өз территориясында тұратындардың басын біріктіреді. Жеке адамдардың азаматтық мәдениетін қалыптастыру арқылы олардың ұжымдық тұтастықа бірігуіне ықпал етеді. Мемлекет өз қызметін атқару барысында ерекше ағза ретінде, өзіне тән басқару аппаратымен қатар, өзіне лайық әлеуметтік жүйені пайдаланады. Азаматтық мәдениеттің пәні, ол жалпыға міндетті мәні бар, әлеуметтік (құқықтық) қалыптар. Осыған орай, қоғамдық саяси партиялардың атқаратын рөлінің маңызы артады, олардың әр түрлі әлеуметтік құрылымдар мен топтардың азаматтық қоғамы атынан сөйлеуі, мемлекеттік өкімет билігіне таласу барысында өз мүдделерін жалпы мүдделерге айналдыруды көздейді [ ].
Қоғамдық өмірімізде саяси партиялар әлеуметтік жүйені демократияландыруды қолдайтын кең көлемді саяси жұмыстарға бұқара көпшілікті жұмылдырудың маңызды тетігіне айналды. Олардың маңызды қызметі - азаматтардың ірі-ірі топтарын саяси процеске белсенділікпен қатысуға бағыттау [73]. Сонымен бірге, саяси партиялар мен бірлестіктер азаматтық қоғам мен мемлекет арасын байланыстыратын негізгі буындардың біріне айналды.
Партиялар мен партиялық саяси жүйелер қоғамдық үрдіске қоғам мүшелерінің барлық қабаттары мен топтарын тартуға тырысып бағады. Көппартиялылықтың қазақстандық вариантында әлі де болса әлсіздік көп. Дей тұрғанмен, бұл әлсіздіктің астарында әлеуметтік-экономикалық өткір проблемалардың кең ауқымы жатқаны анық: ұйымдастыру жұмыстарының әлі де болса баяу жүргізілуі мен қаржылық көздерінің жетімсіздігі, электоральды өрістің біржақтылығы мен айқын еместігі, бағдарламалық тұжырымдама лардың ұқсастығы, белсенділіктің төмендігі және тіпті қызметсіздігі. Мысал үшін кейбір саяси партиялардың бағдарламаларын талдап көрелік. Олардың қызметінің шын мәніндегі өте ұқсастығы - жеке бір әлеуметтік топтың (қабаттың) емес, керісінше барлық қазақстандықтардың наразылықтарын көрсетуге ұмтылушылықтары болып саналады. Бірақ, өкінішке орай, олардың бірде біреуі елімізді дағдарыстан шығарудың нақты әлеуметтік-экономикалық тұжырымдамасын ұсына алмай отыр. Бұған қарамастан, отанымызда қызмет атқарушы саяси партиялар республикамыздың қоғамдық өмірінде елеулі фактор болып саналады.
Ел басшысы Н.Назарбаев айтқандай: "Партия қызметтерінің ойдағыдай болуы, олардың бағыт-бағдарының қандай екендігіне қарамастан, еліміздің дамуына байланысты" [74]. Көріп отырғанымыздай, олардың азаматтық татулық пен келісімді тұрақтандырудағы орны мен рөлі бүгінгі күні айрықша болып отыр. Яғни, саяси партиялар мен бірлестік жұмыстары қоғамның демократиялық жолмен дамуындағы тиімді шарттылық болып табылатындықтан, қоғам өмірінің өзгеше бір индикаторы ретінде саналады.
Басқарушы өкімет парламенттік република болғандықтан партиялар санының көптігі көппартиялықты классикалық мағынада сипаттай алмайды. Еліміздегі партиялар мен партиялық жүйенің өзіндік қызметіне қарап, отандық париялардың саяси шешімдер қабылдаудағы рөлінің төмендігін байқауға болады. Осы жәйт барлық Шығысқа да тән, ... батыс елдерден ерекшелігі,... партиялардың рөлі өлшеусіз төмен, шынайы саяси өкімет партиялар мен Парламент - мемлекеттік бюрократтық басшылыққа тәуелді емес [ ].
Суверенитет алғанға дейінгі біздің республика тоталитарлық мемлекеттің құрамды бөлігі ретінде дамығаны бәрімізге мәлім. Соның нәтижесінде жоғары орталықтандырылған, беделге негізделген дәстүрлі белгісі бар Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Қазақстан Республикасының егемендік алуы атқарушы өкіметке қарсы тұратын саяси институттарсыз қалды. Осы жәйт институттардың, сол сияқты партиялар мен әлеуметтік топтардың дамымауын және азаматтық қоғамның әлсіздігін түсіндіреді [ ]. Бірақта ресми өкімет осы сәтте Қазақстанда көппартиялы жүйе бар деп санайды.
Қазақстандағы партиялық жүйенің эволюциясы шығыс мемлекеттерінің партиялық жүйесінің жалпы даму схемасымен бірдей. Дей тұрғанмен де, өзіне тән ерекшеліктері бар, тұтастай қарағанда дамитын елдердің әлеуметтік-саяси дамуына байланысты партиялық жүйенің қалыптасуы мен эволюциясының ерекшеліктерімен анықталады, ал жеке тұрғыдан алғанда, елдердің саяси межелік бөлінісі таза экономикалық факторлардан басқа (басымдылық деңгейі сирек) көптеген идеологиялық, этноәлеуметтік, дәстүрлік, мәдени-психологиялық және қоғамдық өмірдің т.б. қырларына байланысын білдіреді [ ].
Батыстық саяси әдебиеттерде Қазақстандағы көп партиялық жүйе шығыс мемлекеттеріндегі ресми саяси партиялардың болуы мен өмір сүру схемасымен түсіндірілуде.
Саяси партияның басты қызметі мемлекеттік билікті жеңіп алуға және қол жеткізілген мемлекеттік билікті іске асыруға арналған ұйым ретінде өзінің маңыздылығын анықтайтын электоральды қызмет болып табылады. Демократиялық қоғамда бұл мақсатқа тек ресми жолмен, яғни саяси партиялардың сайлауларына қатысу, бәрінен бұрын, орталық мемлекеттік институттар - мемлекет және парламент арқылы қол жеткізу мүмкін [75].
Саяси партиялардың негізгі қызметі - электоралды қызмет, ол мемлекеттік билікті жеңіп алып, оны жүзеге асырудың мәнін ұйымдастырумен анықталады. Демократиялық қоғамда бұл мақсатқа заңды түрде қол жеткізуге болады, яғни саяси партиялар сайлауға қатысады, ең алдымен орталық мемлекеттік институттар - мемлекет басшысы мен парламент сайлауына қатысады [ ].
Сайлаудың өзі бізге төмендегідей көрініс береді:
-тұтас демократиялық процестің бір бөлігі, саяси оқиғаларға шешуші бейнеде қалай ықпал етсе, қоғамдық санаға да солай әсер ететін ерекше қоғамдық-саяси институт;
-жеке адамның еркін айту актісі, демократиялық мемлекеттің түп-қазығы;
-қоғамның саяси мәдениет деңгейін анықтайтын фактор.
Демократиялық сайлау процесі саяси партиялардың саяси мақсатқа жету құралы ретіндегі баламалы сайлау үрдісін өмірге алып келді.
Электораттың сайлауларда көрініс беретін саяси мәдениетін түйсіну арқылы жалпы қоғамның саяси мәдениетін анықтауға болатынын тағы да атап өту артық болмайды. Сонымен бірге қоғамның саяси мәдениетінің, оның жекелеген страттары мен саяси партиялардың саяси қатысуы арқылы (тағы да белсенділік арқылы) көрінуі өтпелі Қазақстан қоғамының қазіргі саяси өмірін талудаға бірегей мүмкіндік береді.
Қазақстанда мәжіліс сайлауы бүгінгі күні параллелді аралас сайлау жүйесі негізінде жүзеге асырылады. Бұл сайлау жүйесінде сайлаулар бір мезгілде партиялық тізімдер бойынша абсолюттік көпшілік ережесі бойынша көп мандатты және бір мандатты округтерде жүргізіледі. Мұндай сайлауларда пропорционалды жүйені қолдану арқылы алынған нәтижелер және мажоритарлы жүйе көмегімен алынған нәтижелер тәуелсіз болып табылады. Бұл сайлау жүйесіне сәйкес мәжілістегі 77 депутаттық орыннан 67-сі бір мандатты округтерде мажоритарлық жүйе бойынша сайланады, қалған 10 депутат париялық тізімдер бойынша пропорционалды жүйе негізінде сайланады. Соңғы жылдар ішінде сан түрлі спектрдегі бірқатар жаңа партиялар тіркелді, сайлау заңдылығына либералдық өзгерістер қабылданды. Бүгінде Қазақстанда мемлекеттік институттар биліктің бөлінуі принципі негізінде жұмыс істейді. Екі палаталы парламент тиімді әрекет етеді. Онда әр түрлі саяси партиялармен бірге оппозициялық та партиялар бар.
Соңғы жылдардың өзінде әр түрлі спектрдегі жаңа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан қоғамын әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан өзгертудің құрылымы мен нәтижесінің бір қыры азаматтық қоғам мен азаматтық мәдениеттің пайда болу құбылысының дамуына байланысты болады.
Азаматтық мәдениет - білім беру саласының басты міндеттерінің бірі. Азаматтық мәдениетті қалыптастыру үшін әлеуметтік институттар өз күшін жеке тұлға бойында қоғамдық құбылыстарға құндылық қатынастар орнатуға бағыттауы тиіс. Азаматтық мәдениеттің басты мақсаты тұлғаның біртұтас сапасын қалыптастыру, ішкі еркіндік пен мемлекеттік үкіметті құрметтеу, Отанын сүю, бейбіт өмірді қолдау, өзін құрметтеу, жауапкершілікті мойындау, отансүйгіштік пен ұлтаралық қатынастар мәдениетін үйлестіре білу.
Жеке тұлғаның азаматтық мәдениетін қалыптастыру әлеуметтік институттардың субьективті қатынасымен және қоғамдық обьективті жағдайлар қызметімен, мемлекеттік құрылым ерекшеліктерімен, құқықтық, саяси, адамгершілік мәдениетімен анықталады.
Батысеуропалық антикалық және классикалық педагогикада азаматтық тәрбие Платон, Аристотель, Ж.Руссо есімдерімен тығыз байланысты. Алғашқы зерттеушілер азаматтық тәрбиені мемлекетті құрметтеу, заңға жүгінумен байланыстырса, кейінгілер азаматтық тәрбиені тұлғаның еркін дамуымен және өз қабілеттерін мейілінше дамытумен байланыстырған.
Ресей педагогикасында азаматтық тәрбие идеясы К.Д.Ушинский еңбектерінде орын алып, орыс менталитетін ескеріп, ұлттық сана-сезімді қалыптастыру, азаматтық тәрбие мәселесі анықталған.
В.А.Сухомлинскийдің Азаматтық тәрбие беру атты белгілі кітабында кеңес кезеңіндегі азаматтық тәрбиенің теориясы мен тәжірибесі тұжырымдалып, азаматтық тәрбиені қоғамдық бағытта, ұжымдық әрекет тәжірибесін қалыптастыру аясында жүргізілу қажеттігі көрсетілген [ , 67 б.].
Әлеуметтік шындық белгілі қалыпта реттелген, өзіндік мәні бар кеңістік - адамның жасаған және таныған болмысының әлемі. Әлеуметтік тәртіпті ұйымдастырудың антропологиялық мәні осыған байланысты, мұнан тыс қоғам мен мәдениеттің жасалуы мен дамуы мүмкін емес [130, 80 б.].
Қатардағы азаматтардың басым бөлігінің саяси билік саласындағы институционалдық өзгерістерге ықпалы елеулі дәрежеде мейлінше күрделі және жанама сипатқа ие. Тарихи тәжірибе дәстүрлі қоғамнан қазіргі қоғамға өту кезінде қалыптасып отырған дағдарыс жағдайынан шығудың екі жолы туралы айтады.
Бірінші жол өзін Европа елдерінің дамуы мысалында мейлінше көрсеткен-ді. Мұнда бірінші рет саяси мәдениеттің азаматтылық (азаматтық мәдениеті) дәні пісіп-жетіледі. Азаматтық мәдениет адамға өзінің жеке меншіктік абыройын, ар-ожданын сезінуге, оның шын мәнінде биліктің қайнар көзі бола бастағанын және олардың сайланған кісісімен тең дәрежеде екенін ұғынуға, заңды сыйлағыш азамат ретінде көрінуіне мүмкіндік береді. Ең күйзелісті ауыр жағдай болып саналатын Ресей империясы мен Кеңес Одағы жүріп өткен екінші жолды атамақпыз. Олардың тарихында билік еткен саяси мәдениет қоғамдық өмірді, адамдардың сана-сезімі мен мінез-құлығына азаматтық рухты сіңіріп, қайғылы жағдайға душар етті. Онда азаматтық мәдениет мынадай сана-сезім мен мінез-құлыққа дағдыланады: демократиялық процедурада өзінің жетекшілерін сайлап жатса да, адам бәрібір өзін биліктің қайнар көзі ретінде сезінбейді, ол өз даусын қасындағы кісілерден кейін қалмас үшін ғана береді, билікті сыйлағыш азамат қалпында қалып қояды.
Азаматтық мәдениет - бұл аралас саяси мәдениет. Оның шеңберінде көптеген азаматтар саясатта белсенді болуы мүмкін. Алайда, көпшіліктері қол астындағылардың бәсең рөлін ойнайды. Саясатқа қатысатын адам мұндай қатысудан прагматикалық та, сондай-ақ эмоционалды да марапат алуы қажет. Демократиялық саяси жүйе үшін ең лайықтысы азаматтық мәдениет болып саналады.
Азаматтық мәдениет - бұл аралас саяси мәдениет, әлеуметтік институттарда, яғни отбасында, жолдастарының арасында, мектепте, жұмыс орнында, сонымен бірге саяси жүйелердің қызметімен арнайы танысатын күрделі процесс. Алайда мұндай мәселелер қарапайым адамның тарапынан назар салатын нәрсе болып саналмайды, ол саяси мәселелер туралы отбасы мүшелерінің саясатқа араласуына қарай, мектептегі қоғамдық жұмыстарға араласу барысында ересек адамдарға сенуіне немесе сенбеуіне байланысты билік туралы түсінігі болады. Дегенмен де мұндай түсініктің деңгейі онша жоғары болмайды. Сонымен алғашқы түсініктер біртіндеп жетіліп, жеке адамның, топтың, ұрпақтың, қоғамның саяси мәдениеті қалыптасады.
Азаматтық мәдениет саяси мәдениет ретінде былай сипатталады: а) көпшіліктің мемлекеттік билікті қабылдауы; ә) азаматтық міндеттерді орындау қажет деген жалпы сенімі.
Азаматтық мәдениет - бұл қалыпты саяси мәдениет. Ол саясат мәселелерімен танысуды қажет етсе де, қарапайым адамның назарынан тысқары және саясатқа енуді білдірсе де, саясатқа араласуы айтарлықтай деңгейде емес. Мұндай саяси ұстанымдар тек салыстырмалы түрде қалыпты саяси даму жағдайларында оларды саясатқа қауіпті жауларға қарсы өз мүдделерін қорғау үшін шайқасқа салғандай етіп енгізу үшін мәжбүрлеуге, саяси ұтыстар мейлінше жоғары болатын жерде ғана пайда болуы мүмкін [2, 128 б.]. Қоғамдық құрылымның бір түрден екінші түрге өту жағдайларында бұхара халықтың саяси санасының мазмұны күрт өзгереді. Әдепкі ұғымдар бұзылып, жаңалары қалыптасады. Бұл көріністерде саяси күреске қатысушылар арасындағы кереғарлықтар бейнеленеді. Қоғам күштерінің қайта топтануы жүреді.
Демократиялық қайта жасалулар негізінде билеуші элита әрекеттеріне жататын мәжбүрлік саяси акцияларымен ғана ауыстыруға болмайды. Бұған Ю.А.Красиннің тұжырымы жақсы сәйкеседі. Ол былай деген: Демократия саясат принциптері мен нормаларға, әсіресе, ұрандарға келмейді. Ол ауада қалқымайтын, өзінің бастамасы - тарихи қалыптасқан азаматтық қоғамда және салыстырмалы түрде тұрақты әлеуметтік байланыста, құндылық бағдарларда, қоғамдық тәртіп нормалары жүйесінде тамырын жаятын институттарда, қарым-қатынастарда, мәдениетте жүзеге асады [110, 97 б.].
Қоғамда азаматтық мәдениеттің кеңінен таралуына демократиялық принциптер маңызды ықпал етеді. Олар қоғамның елеулі бөлігінің іс-әрекетін тудыратын ішкі мотивациялық түрткі болады.
Азаматтық мәдениеттің негізін қалайтын демократиялық құндылықтардың таралу формасы әр түрлі болып келеді. Оған жоғары саяси сенімділік, яғни жеке адамдардың бір-бірімен, түрлі әлеуметтік бағыттағы топтармен әрекеттесуіне, режимнің легетимдігіне сенімі, саяси маңызды институттарды, мемлекеттік рәміздерді сезінуі және оларды бағалауы, саяси идентификация, яғни жеке тұлғалардың саяси бірікен топтарға теріс немесе оң сыңай білдіруі, болып жатқан саяси процестер мен нәтижелерге белсенді бағдары, өкімет саясатына қанағаттануы, өкіметке ықпал ету тәсілдерін, өзінің және өзгенің саяси міндеттерін білуі; өкімет адамдардың пікірімен санасады деген сенімі, саяси белсенділігі пен қатысуы жатады.
Жоғарыда айтылып кеткендей, құндылықтар жүйесі оның қолдауы немесе қабылдамауы көп жағдайда саяси мәдениет сипатын алдын ала айқындайды. Өркениетті қоғам үшін жоғары саяси мәдениет қажет қой, дәл ол әлеуметтік көру мен ойлаудың ашықтығын, саяси әрекеттің иекемді баламалы нұсқасын алып жүреді. ...саяси мәдениеттің оңтайлы түрі - азаматтық келісім мен консенсус мәдениеті, яғни келісім мәдениеті азаматтықтың қоғамның ішінде де, сондай-ақ қоғам мен мемлекеттің, электорат пен билеуші элитаның қарым-қатынасында да қажет. Бірақ бұл тек идиллия, ал ол саяси тәжірибе көрсеткендей, толық мағынасында мүмкін емес. Дегенмен, бұған қарамастан саяси қарым-қатынастар үйлесімділігінің жоғары дәрежесі болуы мүмкін. Мұндағы жолдардың бірі консенсусқа бағдарланған саяси мәдениетті жасауға жүйелі түрде ықпал ету болып табылады.
Диссертациялық зерттеудің аталмыш тақырыбының бірқатар аспектілерін мейлінше терең ашу үшін саяси мәдениетті мәдениеттану көзқарас тұрғысынан бағалауға тырысамыз. Мысалы, А.И.Арнольдов саяси мәдениеттің мәдени және аксиологиялық ерекшеліктерін ашып және оның жалпы мәдени, этикалық және адамгершілік құндылықтарымен байланысын атап көрсете отырып, біз зерттеп отырған нысанның маңызды ерекшелігін көрсетеді: саяси мәдениет жекелеген әлеуметтік топтар мен саяси бірлестіктер, партиялардың әлеуметтік қалпы мен мүдделерін, олардың қоғамдық мақсаттары мен міндеттерін бейнелейтін идеологиялық құндылықтардың ерекше жүйесін көрсетеді. Ол сәйкес ұйымдардың қызмет ету сипаттарын, адамдардың қоғамдық-саяси қызметін, олардың қоғамды басқаруға қатысуын анықтайды [111, 111 б.].
М. Вебер саясатты сипаттай отырып, ол өзіне тән құрал - биліктің көмегімен жұмыс жасайды, оның артында зорлық-зомбылық тұрады деп атап көрсеткен [38]. Біздің пікірімізше, кез келген реформалау егер, үстемдік шешімдерді жүзеге асыру бағыныштыларға күштеп, қысым жасауға ұласатын болса, егер оның нәтижесі қоғамдағы шиеленісті ұлғайтса, онда мағынасын жоғалтады. Демек, саясатта күштеу тетігін ғана емес, басқа да алға қойылған мақсаттарға жету мүмкіндіктерін қолдану билеуші элитаның, бүкіл саяси жүйенің демократизмін сипаттай алады және сипаттауы қажет. Саяси жүйені, яғни бүкіл қоғамның саяси өмірін модификациялайтын саяси мәдениеттің қалыптасу процесіне саналы түрде ықпал ету социумдағы процестерге үстем түрде ықпал етуді күштеусіз жолмен жүргізуге мүмкіндік береді деп ойлаймыз.
Осылайша, өзгеріп отырған қоғамның саяси мәдениетін мақсатты түрде қалыптастыру басқарылатын жүйеде қандай да бір ерекше саяси басқарушылық феномен ретінде ықпал ету тетіктерінің бірі болып қарастырылуы мүмкін. Ұйымдасқан жүйелердің ерекше қызметін өзі арқылы көрсете отырып басқару әлеуметтік және саяси салаларда қоғамдық және мемлекеттік институттардың процестерге ең алдымен, қоғамдық қатынастарды ұйымдастыру және реттеу процестеріне саналы түрде ықпал ету ретінде сипатталуы мүмкін. Стихиялық басқарудан (жағдайға бытыраңқы, қалыптаспаған күштер тарапынан) айырмашылығы саналы басқарушылық ықпал институциаланған субъектілермен жүзеге асады. Әлеуметтік басқарудың жалпы жүйесінің бір бөлігі болып табылатын мемлекеттік басқарудың негізінде заңды түрде рәсімділген императивтер болады, оның көрінісі көп жағдайда құндылықтар жүйесінде, билеуші элитаның саяси мәдениетінде негізделетін мемлекеттік саясатта көрінеді.
Мемлекеттік институттардың саяси басқарушылық ықпалының векторы идеялар тепе-теңдігін түзету, магистралдық идеялық бағытты кристалдану жағына бағытталуы қажет. Э.Дюркгейм өзінің еңбегінде мемлекетті бір адамға ұқсатып, бұл ұстанымды барынша нақты және толық қалыптастыру: мемлекеттік адамның борышы қоғамды идеалға күштеп итеру емес, оның рөлі - бұл дәрігердің рөлі: ол жақсы тазалықпен ауру-сырқаудың пайда болуының алдын алады, ал ол анықталғанда оларды сауықтыруға тырысады [112, 59 б.]. Гигиеналық іс-шаралардың (басқарушылық мағынада) негізі олардың жоғары адамгершілік өлшемдерінде идеалдар, мақсаттар мен идеялардың жалпы адамзаттық құндылықтармен сәйкес келу дәрежелерін өлшеу болып табылады. Енді біздің пікірімізше, қазақстандық қоғамдағы азаматтық мәдениетті қалыптастыру процесіне тиесілі саяси басқарушылық ықпалды қамтамасыз ететін жағдайларға қысқаша тоқталмақпыз.
Қазақстандық қоғамда азаматтық мәдениеттің қалыптасу процесіне біздің пікірімізше, саяси-басқару ықпалын қамтамасыз ететін шарттарды қысқаша атамақпыз.
Егемендік алғаннан кейінгі Кеңестер одағының ыдырауынан соң Қазақстанның басты мақсаты нарықтық экономика мен қоғамды демократияландыруға бет алғаннан бастап, республиканың саяси мәдениеті демократиялық бағытта дамитын саяси мәдениет түріне бетбұрыс жасайды деп күтілген болатын.
Оның басты алғы шарттары да бар еді: республикада жақсы дамыған индустриялық база болғанымен де ол шикізат сипатында болды. Екіншіден, Қазақстан халқының білім деңгейі алдыңғы шептегі Батыс елдерінен жоғары болды. Сондықтанда Қазақстанның саяси және экономикалық жүйесін қайта құру халықтың азаматтық белсенділігін көтереді деп күтілді.
Бірақта, ақиқатында, саяси және азаматтық мәдениет басқа бағытта дамыды. Қазіргі Қазақстанның саяси мәдениеті тоталитарлық типке жатпайды, қол астындағылардың үлесі азайғанмен де, белсенділердің саны автоматты түрде көбейген жоқ. Керісінше, патриархалдардың үлесі мейілінше артты. Соның нәтижесінде саяси және азаматтық мәдениет өтпелі авторитарлы және индустриалдыққа дейінгі демократиялық саяси мәдениет белгілерін иеленді [40. Сл.01-105].
КСРО-ның ыдырауынан кейін және республика егемендік алған соң оның орталықтанған билігімен қатар, билікті заңды деп табу мәселесі үнемі қатар жүреді. Себебі билікті заңды деп табу органдардың әлеуметтік саяси процестерге, оның ішінде саяси мәдениеттің қалыптасуына да ықпал ету мүмкіндіктерінің бір шарты болып табылады. Және де қандай да бір билік органының немесе іске қосылған заң актісінің заңдылығына кішкене де болса сенімсіздік таныту мүмкіндігінің өзі нигилистік көңіл-күйді, қандай да бір құбылысты жылдам қайта бағалауды тудырады. Себебі билік мемлекет пен азаматтық қоғамның саяси құндылықтар тобындағы жоғары сатыға жатады.
Өзгеріске ұшыраған қоғамның саяси мәдениеті азаматтық мәдениет негізіне кіретін құндылық ретінде, биліктің бекітілуіне саяси-биліктік ықпал ету мүмкіндігі барлық деңгейдегі билік органдарының заңды деп табылуында көрінетінін тұжырымдауға болады. Және де мұндағы негізгі сәт сайлау тетіктерін енгізу болып табылады. Себебі дәл осы сайлау процесі қоғамдық ықпал мен мемлекеттік билікті біріктіру көпірі бола отырып, саяси жүйе мен оның айналасындағылардың арасындағы интеракцияның күшеюіне себепкер болады. Бірақ бұл үшін халықтың билеуші элитаның жекелеген сегменттерін қолдауы ғана емес, сондай-ақ сайлау процесі философиясының бірыңғайлылығы, сайлауларды заңды түрде реттеуге бірдей тәсілдерді қалыптастыруы да қажет.
Демек, бүгінгі таңда еліміздегі саяси билікті және қоғамдық өмірді демократияландыру процесіндегі басты мәселелердің бірі жергілікті мемлекеттік басқару жүйесі мен өзін-өзі басқару нысандарын жетілдіру болып табылады.
Ал, әзірге еліміздегі "жергілікті өзін-өзі басқару" органдары оның екі түрімен: әкімшілік-территориялық белгілі бір аумақ тұрғындары сайлаған және барынша маңызды жергілікті мәселелер жөніндегі шешімдерді қабылдайтын жергілікті өкілетті органмен, сондай-ақ, өкілетті орган шешімдерін орындауға бағытталған және оперативті басқаруды жүзеге асыратын атқарушы органмен анықталады.
Әлемнің көптеген елдерінде жергілікті өзін-өзі басқару институттарының икемді нысандары тұрақтанған барлық қазіргі мемлекеттер үшін ортақ формалары бар. Жергілікті өзін-өзі басқару мемлекеттік-басқару қызметінің барынша демократиялық формасы ретінде қарастырылады. Мәселен, Ресейде жергілікті өзін-өзі басқаруға айрықша көңіл бөлінеді. Онда Мемлекеттік Думаның белгілі бір комитеті жергілікті өзін-өзі басқару мәселелерін үнемі өз бақылауында ұстайды. Ал, Ресей Федерациясы Президенті жанында жергілікті өзін-өзі басқару жөнінде Кеңес бар. Ресей Конституциясында жергілікті өзін-өзі басқару туралы Ереже бекітілген, "РФ-дағы жергілікті өзін-өзі басқаруды реформалау туралы", "РФ-дағы жергілікті өзін-өзі басқарудың кепілдіктері туралы" Президент Жарлықтары қабылданған.
Қазақстан Республикасының өкіметі 16 жылда заң шығару базасын жасады ( 2030 жылға дейінгі Қазақстанның Стратегиялық дамуы, 2010 жылға дейінгі Қазақстан Республикасының Стратегиялық даму жоспары, 2005-2007 ж.ж. Үкіметтің Бағдарламасы, 2002-2006 ж.ж. Жергілікті саясат тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасының Жергілікті мемлекеттік басқаруы туралы Қазақстан Республикасының заңы ) мемлекеттік басқаруды реформалауға бағытталған, соның ішінде орталық және жеке үкімет органдарының қызметін анықтау, жергілікті мемлекеттік органдарға заңмен анықталған өз құзыреті төңірегінде өздігінен басқаруға еркіндік беру көрсетілген.
Ал, біздің республикамызда, жоғарыда айтып кеткеніміздей, Қазақстан Республикасы егемендігінің алғашқы жылдарында, негізінен мемлекет басшылары мемлекеттілігімізді тұрақтандыру, халықаралық құқықтық негіздерді мойындау, әлеуметтік-экономикалық саланы реформалау мәселелеріне айрықша назар аударды. Себебі бұрынғы КСРО-дан мұрагерлікке қалған жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі реформалауға келмеді. Міне, сондықтан, Қазақстан Республикасында әкімдік басқару институты енгізілді, ал жергілікті сайланбалы органдардың рөлін жаңадан құрылған жергілікті мәслихат орындай бастады. Сонымен бірге, тәжірибе көрсеткеніндей, жергілікті әкімдер жергілікті басқару органдарының барлық нысандарымен шұғылданады, ал мәслихаттар жергілікті мәселелерді шешуде көбінесе шет қалып, бас шұлғудан аса алмады.
Республика Президенті Премьер-Министрдің ұсынысымен облыс, республикалық деңгейдегі қала және астана әкімдерін қызметке тағайындайды. Басқа әкімшілік-территориялық бірлік әкімдері қызметке Президент белгілеген тәртіппен тағайындалады немесе сайланады және жаңадан өзінен жоғары басқару органдарының шешімімен әкімдік қызметтен босатылады [113, 116 б.].
Жергілікті және орталық биліктің мұндай қатынас жүйесі әкімшілік-территориялық бірліктердің әкімдері өздеріне сеніп тапсырылған халықтың алдындағы емес, өздерінен жоғары тұрған бастықтар алдында өздерінің жауапкершілігін сезінуіне объективті түрде себепкер болады. Жергілікті әкімнің тағдыры мен мансабы одан жоғары тұрған басшыға байланысты, бұл биліктің барлық деңгейлеріндегі басшылардың осыған сәйкес мінез-құлығын тудырады.
Мысалы, Қазақстан Республикасы Конституциясы белгілі бір әкімшілік-территориялық аймақ тұрғындарының өздерінің әкімдеріне деген сенімсіздігін жергілікті орган - мәслихат өкілдері арқылы білдіру мүмкіндігін құқықтайды. Бірақ, оны практикада іс жүзіне асыру өте қиын. Біріншіден, мәслихат аймақтық деңгейде (облыстар, республикалық деңгейдегі қалалар және мемлекет астанасы шеңберінде) өмір сүреді, сондықтан, аудан, облыстық және аудандық маңызы бар қала, поселке Әкімдеріне сенімсіздік білдіру тым қиын, себебі, жергілікті мәслихаттар тұрақты түрде жұмыс істемейді. Екіншіден, әкімге сенімсіздік білдіру үшін жәй көпшілік қана емес, үштен екісі дауыс керек, сонда да ол қызметтен автоматты түрде алынбайды, бірақ, жергілікті мәслихат республика Президенті немесе жоғарыда тұрған әкім алдына оны қызметтен босату жөніндегі мәселені қоя алады [113, 116 б.]. Үшіншіден, мәслихаттың әкімге сенімсіздік білдіру жүйесі өте күрделі, әрі бұл мәселенің толық шешілуі бірінші мәселеге байланысты. Мәслихат құрамы тікелей тұрғындар дауысымен сайланғанымен, алайда, Қазақстанда сайлау барысына және олардың нәтижелеріне жергілікті атқарушы өкімет органдары шешуші ықпал етеді. Сондықтан да мәслихат депутаттары, ережедегідей, әкімдердің сенімді өкілдері болып саналады. Бұған қосымша, мәслихат оған материалдық тұрғыдан да тәуелді. Мекен-жай, көлік, байланыс, аппаратты ұстап тұру шығындары, сессия өткізу және т.б. секілді мәселелер толығымен атқарушы органдар қолында.
Көріп отырғанымыздай, жергілікті әкімдерге сенімсіздік білдіру туралы Қазақстан Республикасы Конституциясы нормалары декларативті сипатта көрінеді. Мұның дәлелі ретінде Қазақстанда көп жылдан бергі жұмыс істеп келе жатқан мәслихат институттары тарапынан бірде-бір рет әкімдерге сенімсіздік білдіру жағдайының болмағанын айтуға болады. Әкімдердің көпшілігі өзінің қызмет жағдайын пайдалануына байланысты мамандар саясатын жүргізуде өзіне тірек-сүйеу болатын адамдарды іріктеуі көпшіліктің талабына кереғар. Осы мәселе төңірегінде маслихаттар дауысқа ие бола алмайды, яғни қолдау таппайды. Сондықтан да маслихатқа көпшіліктің сенімі төмен, оған баратындар саны да аз. Кейде маслихат қабылдаған толымды, қажетті шешімдер қағаз жүзінде қалып, жергілікті атқарушы органдарға шынайы ықпал етуге мүмкіндігі де болмайды. Дегенмен де Қазақстан Республикасының конституциясы бойынша маслихаттар жүргізілетін әлеуметтік реформаларды өмірге енгізіп, көпшілік тұрғындардың қолдауын қамтамасыз етуі тиіс.
Соңғы уақытта өкілетті органдардың сайлаушылар және депутаттар арасында беделінің түсуі қатты байқалады. Дәл өкілетті органдарды қалыптастыру міндеті, олардың қызметіндегі ұжымдық және алқалық бастамаларды анықтау және жүзеге асыру, бұл органдарға сайлаушылардың мүдделерін іске асыру механизмі ретіндегі бастапқы міндетін беру ерікті және еріксіз түрде басқа басымдықтарға орын берді.
Бүгін әкімшілік басшысының қызметі, оның одан әрі қызмет сатысына көтерілу трамплині болып саналады. Сондықтан да, жергілікті тұрғындардың әлеуметтік-тұрмыстық жағдайын жақсарту немесе аймақты серпінді дамыту шаралары жергілікті әкімшілік қызметінің басты әрі басым бағыты ретінде тұрудың орнына соңғы шаралар қатарына жылжытылады. Әрине, 2-3 жыл ғана бір облысты басқарып, сол аймақтағы тұрмысты жақсарту мүмкін емес, оның үстіне, біздің әкімдер өз орындарында 2-3 жылдан артық отырмайды да. Ал, әрбір жаңадан сайланған әкім өз жұмысын қайтадан басынан бастайтыны тағы бар. Ендеше, мұндай жиі-жиі орын алмастыру жағдайында жергілікті халықтың жағдайын жақсарту туралы қалай сөз қозғауға болады?
Бұдан мынадай қорытынды жасауға болады: Қазақстанда бүгінгі таңда аймақ мүдделерін есепке алу мәселесі өз деңгейінде емес, орталық пен аймақ арасындағы қатынаста үйлесімділік, сабақтастық деген жоқтың қасы. Осы уақытқа дейін орталық мемлекеттік және жергілікті әкімшілік басқару институттары арасындағы қызмет бөлінісі нақты анықталмаған. Ауылдағы әкімдердің нақтылы өкілеттіліктері әлі айқындалмаған, жергілікті өкілетті және атқарушы органдардың ықпал ету механизмі жетілдірілмеген. Жергілікті өзін-өзі басқару бұрынғысынша аймақ әкімшілігі мен орталық өкіметтің құзіретінде қалып отыр. Оның көптеген құрылымдық элементтері, қаржы-экономикалық және құқықтық негіздері, басқарудың аймақтық және жергілікті деңгейдегі органдарын қалыптастыру және олардың қызмет ету тетіктері анықталмаған. Өйткені, Парламент қабылдаған барлық заңдар атқарушы өкіметке өтеді және қоғамның барлық жүйесіне енгізіледі. Ал, қабылданған бірқатар заң актілерінің нақтылығы болмағандықтан, біздің пікірімізше, халықтың кейбір топтарының бойында оларға сенімсіздік тудыруы мүмкін.
Ресми органдардың ұстанымы қазіргі қойылатын талаптардан алшақ. Бірнеше рет саяси жүйені қайта құру туралы айтылғанымен де, әкімдерді сайлау ресми Астананың шектеуімен кейбір аудандық, ауылдық әкімдерді эксперимент түрінде сайлау ( 2001 жылы қарашада 28 селолық, 2005 жылдың тамызында район деңгейіндегі 4 административтік- шаруашылық бірлікте) жүргізілді.
2003 жылғы жергілікті өкілетті органдарға сайлау Қазақстан егемендігінің бүкіл тарихында сайлаушылардың негізгі бөлігінің ең электоралдық белсенділігін көрсетті. Дауыс берушілердің ерекше төмен пайызы қалаларда көрінді - 30-36 %. Сайлауға келген сайлаушылардың 50 пайыздық көрсеткіші негізінен ауылдық сайлаушылардың есебінен болды [114]. Мұндай жағдай бірқатар себептердің нәтижесінде қалыптасты: көптеген сайлау комиссиялары қызметінің жеткілікті дәрежеде болмауы және таза еместігі, атқарушы билік органдарының сайлау процесіне араласуы, ерекше беделді аймақтық көшбасшылардың болмауы, сайлаушылардың электоралдық білімдерінің, жалпы құқықтық және саяси мәдениет деңгейінің төмендігі, сонымен бірге билікке деген сенімнің және халықтың электоралдық белсенділігінің төмен деңгейі байқалды.
2003 жылғы жергілікті өкілетті органдарға сайлау демократиялық сайлауларды жүргізуге кедергі болатын бірқатар мәселелерді анықтады. Мысалы, кандидаттардың лас сайлау технологияларын белсенді түрде қолдануы халықтың сайлауға, оның нәтижелеріне деген сенімінің деңгейіне айтарлықтай әсер етті. Лас саяси технологияны қолдану сайлау институтының жұмыс істеуіне кері әсер етеді. Соңғы жылдары қауіпті тенденция байқалады - кандидаттар мен саяси партиялар саяси технологиялар арқылы электоратқа кейіннен олардың сайлауда жеңіске жетуін қамтамасыз ететін тәсілдерінің біріне айналатын өздері құрған мәселелер мен модельдерді телиді. Егер ұлттық заңдылық сайлау комиссияларының қызметін бірте-бірте тазаласа және соңғыларының түрлі бұрмалау үшін мүмкіндіктері азайса да, онда кандидаттардың өзі жиі құқық бұзады, өз мақсаттарында сайлауды ұйымдастыру бойынша барлық деңгейдегі сайлау комиссияларының кемшіліктері мен келеңсіздіктерін пайдаланады (округтар мен учаскелер шекарасының аймақтық беймәлімдігі, сайлаушылар тізімдерінің толық және анық еместігі, сайлау комиссия мүшелерінің хабардарсыздығы, т.б.).
Қазақстан тұрғындарының бұл мәселелерді қалай қабылдайтынын және Әкімдер сайлауынан не күтілетінін 2005 жылғы желтоқсанда Әлеуметтік зарттеу орталығы жүргізген социологиялық зерттеу нәтижесінен, яғни кезекті өткізілген сайлау нәтижесінен байқауға болады. Респонденттердің 56,8% әкімдерді сайлау, жергілікті басқаруды жақсартады; 55,4 % тұрғындардың әлеуметтік мәселелерін шешеді; 54% шенеуніктердің тұрғындар алдындағы жауапкершіліктері артады деп санайды. Сұралғандардың жартысынан сәл төмендеуі 48% әкімдерді сайлау экономиканың дамуына түрткі тудырады дегенге келіседі.
Әкімдерді сайлау арқылы коррупцияны төмендетуге болады деген респонденттер саны тең бөлінді: респонденттердің 38,3 % әкімдер сайлауы жағымды нәтиже береді десе, ал респонденттердің 36,5% оған сенімсіздік білдірді.
Тұрғындарды сұрау нәтижесінде әкімдер сайлауы жүргізілген жағдайда кездесетін жетістіктер мен кемшіліктер жайлы қоғамдық санада оптимистік күтілулер орын алады. Сонымен, респонденттердің 37,8 % жергілікті өкіметті сайлаудың жетістіктері ретінде басшылық қызметке беделді, жергілікті тұрғындарға танымал, шынайы жағдайды білетін, халық мұқтаждығын түсінетін адам келуі тиіс деп санайды. Сонымен қатар тұрғындардың төрттен бір бөлігі (26,2 %), әкімдерді сайлау жергілікті жердің экономикалық дербестігін қамтамасыз ететінін, өйткені әкімнің жергілікті тұрғындар алдында жауаптылығын айтады. Сұралғандардың 25,4 % әкімнің жоғары органдарға тәуелсіздігі, өзіндік еркіндігі, оның шығармашылықпен және тиімді қызмет атқаратынын көрсетеді. Әкімдер сайланған жағдайда олардың қызметі ашық болатынын тұрғындардың 24,4 % мақұлдайды.
Демек, мемлекеттік басқару және жергілікті басқару жүйесіндегі жұмыс туралы, жергілікті бюджет туралы жаңа заңдар қабылданып, оларды өмірге ендіру кешіктірілмеуі қажет. Мұның өзі жалпыұлттық маңызға ие және бір пакетте қарастыруды талап етеді. Жергілікті басқару жүйесі туралы жаңа заңда Қазақстан қоғамының саяси-этникалық, оның рулық-тайпалық қатынастарға байланысты менталитетінің өзгеше бір ерекшеліктері, территориясының ауқымдылығы мен аймақтық айырмашылықтарын, ең бастысы, белгілі бір аймақ және жергілікті тұрғындардың өзіндік ерекшеліктері ескерілуі тиіс.
Сондай-ақ, жергілікті басқару жүйесін реформалау, оны институттандыру - ұзақ және күрделі процесс екенін ескеруіміз қажет. Ол тұрғындардың және сайлау органдарының құқықтық және саяси мәдениетінің ең жоғары деңгейін, азаматтық жауапкершілік сезімін, қажетті эконмикалық және қаржылық жағдайын т.б. қажет етеді.
Өкмет пен саяси институттар өз қызметін әр адамның толеранттық, құқықтық қызығушылықтарының мазмұнына, формасына және бостандық құндылықтарына лайық әдістерді тесттілеулері қажет. Сайлаушылардың дауыс беруге қатысудан бас тартуы, сайлау институтына сенімнің өте төмендігін көрсетеді, мұның өзі қазақстандық қоғамды демократияландыруға күрделі кедергілер келтіреді. Сайлау процесінің барлық кезеңдерінің ашық және таза қалыпта өтуі қоғам тарапынан бақылау мен қадағалау сайлау институтының демократизацилануының және жалпы қазақстан қоғамының басты жағдайы болып табылады.
Демократиялық реформаларды жалғастыру үшін бірқатар өзгерістер енгізу ұсынылды. Біріншіден, сайлау орталығының кейбір қызмет түрлері мен өкілетін жергілікті деңгейлерге жүктеу қаралды. Басты назар өкіметтің төмен сатысына кейбір қызмет түрлерін, линцензиялау құқықтарын беруге аударылды. Жергілікті органдардың өкілеттігін кеңейту үшін жергілікті мәні бар әлеуметтік мәселелерді шешуді тапсыру қарастырылды. Екіншіден, әлеуметтік мәселелерді шешуде аудандық деңгейдегі басқарудың дербестігі мен жауапкершілігін кеңейту үшін обылыс деңгейінде бекітілген кейбір қызмет түрлері мен өкілеттерді аудандық басқаруға беру көзделді. Үшіншіден, аудандық, қалалық, ауылдық, поселкалық, қалалық (район деңгейіндегі) мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру мәселелеріне ерекше көңіл бөлу қажеттігі көрсетілді. 2004 жылдан бастап ауыл, поселка, аудандық деңгейдегі қалалар, қаладағы аудандарда Әкім аппаратарын қалыптастыру, оларға құқықтық қалып беру ұсынылады.
2005 жылы мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру, маслихаттардың рөлін жоғарылату және 2007 жылдан қала Әкімдерін сайлауды енгізу тапсырылды. Қазақстандағы әлеуметтік сфера мен саяси жүйені жетілдіру үшін Президент жарлығымен демократия және азаматтық қоғам мәселесіне байланысты тұрақты ұлттық комиссия құрылған болатын.
Сонымен, қарастырылған мәселелер республикадағы өкіметтің легетимдігі ішкі фрагментарлық сипат алу салдарынан, демократияның тетіктері тек құрылу кезеңінде екенін айтуға болады. Легетимдікті тұрақтандыру рөлі саяси мәдениет және азаматтық қоғам тәрізді факторлардың ықпалына байланысты, оның төмен деңгейде дамуы, өкіметті легетимдеу үдерісіне теріс әсер етеді.
Мәселен, жоғарыдан ұсынылған депутаттыққа кандидаттар үшін өзінің дауысын беруге әзір сайлаушылардың көпжылдық тәртібі, бірақ, соған қарамастан, сайланған депутаттардың сайлау алдында берген уәделерін орындауға жүрдім-бардым қараулары, сайлау процедурасына сайлаушылардың аз келуіне әкеліп соқтыруда. Мысалы, "Жергілікті билік органдарын сайлау нәтижелері Сіз үшін маңызды ма?" деген сұраққа сұралғандардың жартысынан сәл астамы (51%) - "өте маңызды емес", 35,8% -"тіпті де маңызды емес", 2,7% - "жауап беруге қиналамын", тек 10,5% ғана "өте маңызды" деп жауап берген. Ал, мұның себебі - демократиялық қоғам құруға бет бұрғандығымызға қарамастан әлі күнге дейін кеңестік жүйеде қалыптасқан қалыптан туып жатыр. Айталық, республиканың басқа аймақтарына қарағанда Қазақстанның оңтүстік өңірінде не бір қиын мәселе болмасын оны туыстық байланыстар (бұрын айтып кеткеніміздей, мәслихаттарда, негізінен, әкімнің сенімді адамдары отырады ) көбірек шешеді. Сондықтан да болар, оңтүстік азаматтары әзірге сайлау нәтижелерінің ақиқаттылығына сене бермейді.
Әрине, электоралды зерттеу мәліметтері ерекше көзқарасты қарастыруды қажет етеді. Оның үстіне оның мәнісі көп жағдайда қоғамдағы жалпы саяси мәдениет деңгейімен анықталады. Әлемдік саясаттану ғылымында саяси үрдістерге белсене қатысып, араласу саясатқа деген қызығушылық мәселелерімен өзара тығыз байланыста қарастырылады. Сондай-ақ, бұл процесс сайлау, партиялық жік, саяси қозғалыстар және т.с.с. саяси процесті тудыру факторларымен байланыста талданылады.
Бұл тұрғыдағы сараптаудың басты міндеті - жұртшылықтың саясатқа деген қызығушылығының қандай деңгейде екендігін анықтау болып табылады. Бұл мағынада жеке тұлға әлеуметтік мәнділік ретінде қарастырылып, оның саясатқа деген қызығушылығы әлеуметтік өмірінің аса маңызды саласы ретінде түсіндіріледі. Саясатқа қызығушылыққа соншалықты үңіле назар аудару, сонымен бірге, азаматтың саясат жүйесіне белсенді қатысуы арқылы да түсіндіріледі, мұның өзі демократиялық институттардың тиімділігін бағалауда негізгі көрсеткіш ретінде қарастырылады. Сондықтан да, әлемдік саяси әдебиетте саясатқа қызығушылық мәселесі саяси енжарлық пен саясаттан шеттеу сияқты проблемасымен де ұштастырыла зерттелді.
Саясатқа қызығушылық деңгейінің төмендігіне қатысты түсіндірулер Батыс елдеріндегі қолданбалы зерттеулердің негізгі зерттеу объектілері болып саналады, әрі бұл құбылыстың басты себептерінің қатарында - халықтың ақпараттандырылуы мен насихат жұмыстары деңгейінің төмендігі нақтыланады. Яғни, қоғамдағы билік тетіктерін түсінбеу, олардың әртүрлі көріністерін талдамау, қамтамасыз ету механизмдерін білмеу, көпшіліктің оған деген қызығушылығын тудыра алмайды. Бұл процестерде қызығушылықты туғызу үшін озық тәжірибе мен білім қажет.
Дегенмен, саясат туралы ұғым-түсініктің әртүрлілігі барлық уақытта да қызығушылықты туғызудың алғы шарты болып табыла бермейді. Өйткені, саяси өмір мәселелері барлық кезде пікір таластырудың лайықты объектісі болып санала бермейді. Саясатқа қызығушылықты қалыптастыру қиыншылығы көбінесе жеке адам үшін оның тез әрі тікелей нәтиже бермейтіндігімен байланыстырылады.
Мәселен, жан-жақты дамыған елдерде де тұрғындарының басым көпшілігі саясатқа қызығушылық таныта бермейді. Мысалы, Испанияда саясатқа қызығушылықтың жоғары деңгейі ерлер арасында тек 4-6% құраса, ал әйелдер арасында бұл көрсеткіш мұнан да төмен. Ал, АҚШ социологтары жүргізген сауалнама сұрақтарына жауап берген американдықтардың 75% мемлекеттік істерді шешу үшін өздерінің білімі мен біліктілігі жетеді деп есептейді. Алайда, дауыс беруге құқы бар американдықтардың жартысы сайлау учаскелеріне бармауды дәстүрге айналдырған [80].
Қоғамдық өмірді саясаттандыру деңгейі тұлғаның мәнін, жалпы адамзаттық моральдік қалыптарды төмендетпеуі, бостандығын шектеп, адам болмысына зиян тигізбеуі тиіс екенін айтпақпыз. Осы орайда А.И.Солженицынның мына пікіріне тоқтауға тура келеді, саяси өмір - адамның ең маңызды өмірі емес, саясатты көпшілік жағымды қызмет деп санамайды, отанда неғұрлым саясат қанат жайған сайын, рухани өмір жоғала бастайды, саясат халықтың рухани күшін жоймауы тиіс және халықтың бос уақытын алмағаны жөн. Тоқырау кезеңінде өте жоғары деңгейдегі саясаттандыру тұрақты қақтығыстарға соқтыратыны, барлық саяси мәселелерге баға беруге мәжбүрлеп, әлеуметтік топтардың қарсылығына ұшыратуы сөзсіз.
Енді Оңтүстік Қазақстан облысы тұрғындары арасында жүргізілген нақты социологиялық зерттеулер мәліметтерін саралап көрелік. Жоғарыдағыдай жағдай Қазақстанның оңтүстік өңірінде де қалыптасқан. Оңтүстік Қазақстан облысында саясатқа деген қызығушылық төмен. "Сіз саясатқа қызығасыз ба?" деген сұраққа сұралған респонденттердің 6,6% - "өте қызығамын", 27%- "қызығамын", 44% - "аз қызығамын", 22,4% - "тіпті де қызықпаймын" деген жауаптар қайтарды. Осы арада реті келіп тұрғанда айта кеткен жөн, сұраққа жауап бергендер арасында орта арнаулы және орта білімділерге қарағанда, жоғары білімділер деңгейінің саясатқа қызығатындары бір жарым, екі есеге аз екені де анықталды. Әрі бұл мемлекеттік қызметкерлер мен зиялы азаматтарға тән құбылыс болып отыр. Саясатқа қызығудың артуы жас шамасына да байланысты. Дей тұрғанмен, барлық әлеуметтік-кәсіби топтарда саясатқа қызығушылықта тым белсенділік танытатындар ер кісілер болып отыр. Ал әйелдер арасында саясатқа қызығушылықтың төмен екендігі барынша айқын көрінеді.
"Сіз қалай ойлайсыз, адамдар осыдан 5-7 жыл бұрынғы жылдармен салыстырғанда, саясатқа көп қызыға ма, әлде аз қызыға ма? Және бұл жағдай неге байланысты деп ойлайсыз?" деген сұраққа жауап бергендердің шамамен 60%, яғни сұралғандардың көбі саясатқа қызығушылықтың халық арасында төмендігін айтады. Әрі оны олар әлеуметтік-тұрмыстық жағдайдың төмендігімен байланыстырады. Келтірілген осы немесе басқа көзқарастардың негізді болуы үшін мұнымен бірге жиынтық себептерін көрнекі құрал ретінде мысалға келтіруге болады. Негізгі себептер арасында бәрінен бұрын респонденттердің саясатқа көңіл бөлуінің әлсіреуі адамдардың жалған саясаттан шаршағандықтарынан, саяси партиялар мен қозғалыстарға деген сенімнің жоғалғандығынан, жақсы жағдайға қарай нақты өзгерістердің жоқтығынан екенін көрсетті. Олардың пікірінше, "Көпшілік сенбейді. Саясаткерлер айта береді, ал нәтижесін көрмейміз?", "Біз барлығымыз демократияға, бас бостандығына ұмтылдық, осы жаңа жағдайда көгереміз, гүлденеміз деп ойладық, ал шындығында біз ойрандалған күйде қалдық." Саясатқа қызығушылықтың төмендігі тұрмыс жағдайының нашарлағанына да байланысты екенін де неге жасырамыз. Бүгінгі таңда адамдар үшін бірінші кезектегі барынша басты маңызды мәселе саясат мәселесі емес, қалай күн көру амалы екені анық. Өйткені, көпшілік қауым басқаны айтпағанның өзінде, ең алғашқы қажеттіліктер - тамақтану, киіну үшін қаржыны қалай табу керектігінен аса алмай-ақ, қиналыспен күн кешуде. Сондықтан да, олардың саясат туралы ойлануға мұршасы да, уақыты да жоқ.
Саяси қоғам, ол азаматтық қоғамның ресми бейнеленуі. Айтқанымызға түсінік беретін болсақ, мемлекет өз территориясында тұратындардың басын біріктіреді. Жеке адамдардың азаматтық мәдениетін қалыптастыру арқылы олардың ұжымдық тұтастықа бірігуіне ықпал етеді. Мемлекет өз қызметін атқару барысында ерекше ағза ретінде, өзіне тән басқару аппаратымен қатар, өзіне лайық әлеуметтік жүйені пайдаланады. Азаматтық мәдениеттің пәні, ол жалпыға міндетті мәні бар, әлеуметтік (құқықтық) қалыптар. Осыған орай, қоғамдық саяси партиялардың атқаратын рөлінің маңызы артады, олардың әр түрлі әлеуметтік құрылымдар мен топтардың азаматтық қоғамы атынан сөйлеуі, мемлекеттік өкімет билігіне таласу барысында өз мүдделерін жалпы мүдделерге айналдыруды көздейді [ ].
Қоғамдық өмірімізде саяси партиялар әлеуметтік жүйені демократияландыруды қолдайтын кең көлемді саяси жұмыстарға бұқара көпшілікті жұмылдырудың маңызды тетігіне айналды. Олардың маңызды қызметі - азаматтардың ірі-ірі топтарын саяси процеске белсенділікпен қатысуға бағыттау [73]. Сонымен бірге, саяси партиялар мен бірлестіктер азаматтық қоғам мен мемлекет арасын байланыстыратын негізгі буындардың біріне айналды.
Партиялар мен партиялық саяси жүйелер қоғамдық үрдіске қоғам мүшелерінің барлық қабаттары мен топтарын тартуға тырысып бағады. Көппартиялылықтың қазақстандық вариантында әлі де болса әлсіздік көп. Дей тұрғанмен, бұл әлсіздіктің астарында әлеуметтік-экономикалық өткір проблемалардың кең ауқымы жатқаны анық: ұйымдастыру жұмыстарының әлі де болса баяу жүргізілуі мен қаржылық көздерінің жетімсіздігі, электоральды өрістің біржақтылығы мен айқын еместігі, бағдарламалық тұжырымдама лардың ұқсастығы, белсенділіктің төмендігі және тіпті қызметсіздігі. Мысал үшін кейбір саяси партиялардың бағдарламаларын талдап көрелік. Олардың қызметінің шын мәніндегі өте ұқсастығы - жеке бір әлеуметтік топтың (қабаттың) емес, керісінше барлық қазақстандықтардың наразылықтарын көрсетуге ұмтылушылықтары болып саналады. Бірақ, өкінішке орай, олардың бірде біреуі елімізді дағдарыстан шығарудың нақты әлеуметтік-экономикалық тұжырымдамасын ұсына алмай отыр. Бұған қарамастан, отанымызда қызмет атқарушы саяси партиялар республикамыздың қоғамдық өмірінде елеулі фактор болып саналады.
Ел басшысы Н.Назарбаев айтқандай: "Партия қызметтерінің ойдағыдай болуы, олардың бағыт-бағдарының қандай екендігіне қарамастан, еліміздің дамуына байланысты" [74]. Көріп отырғанымыздай, олардың азаматтық татулық пен келісімді тұрақтандырудағы орны мен рөлі бүгінгі күні айрықша болып отыр. Яғни, саяси партиялар мен бірлестік жұмыстары қоғамның демократиялық жолмен дамуындағы тиімді шарттылық болып табылатындықтан, қоғам өмірінің өзгеше бір индикаторы ретінде саналады.
Басқарушы өкімет парламенттік република болғандықтан партиялар санының көптігі көппартиялықты классикалық мағынада сипаттай алмайды. Еліміздегі партиялар мен партиялық жүйенің өзіндік қызметіне қарап, отандық париялардың саяси шешімдер қабылдаудағы рөлінің төмендігін байқауға болады. Осы жәйт барлық Шығысқа да тән, ... батыс елдерден ерекшелігі,... партиялардың рөлі өлшеусіз төмен, шынайы саяси өкімет партиялар мен Парламент - мемлекеттік бюрократтық басшылыққа тәуелді емес [ ].
Суверенитет алғанға дейінгі біздің республика тоталитарлық мемлекеттің құрамды бөлігі ретінде дамығаны бәрімізге мәлім. Соның нәтижесінде жоғары орталықтандырылған, беделге негізделген дәстүрлі белгісі бар Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Қазақстан Республикасының егемендік алуы атқарушы өкіметке қарсы тұратын саяси институттарсыз қалды. Осы жәйт институттардың, сол сияқты партиялар мен әлеуметтік топтардың дамымауын және азаматтық қоғамның әлсіздігін түсіндіреді [ ]. Бірақта ресми өкімет осы сәтте Қазақстанда көппартиялы жүйе бар деп санайды.
Қазақстандағы партиялық жүйенің эволюциясы шығыс мемлекеттерінің партиялық жүйесінің жалпы даму схемасымен бірдей. Дей тұрғанмен де, өзіне тән ерекшеліктері бар, тұтастай қарағанда дамитын елдердің әлеуметтік-саяси дамуына байланысты партиялық жүйенің қалыптасуы мен эволюциясының ерекшеліктерімен анықталады, ал жеке тұрғыдан алғанда, елдердің саяси межелік бөлінісі таза экономикалық факторлардан басқа (басымдылық деңгейі сирек) көптеген идеологиялық, этноәлеуметтік, дәстүрлік, мәдени-психологиялық және қоғамдық өмірдің т.б. қырларына байланысын білдіреді [ ].
Батыстық саяси әдебиеттерде Қазақстандағы көп партиялық жүйе шығыс мемлекеттеріндегі ресми саяси партиялардың болуы мен өмір сүру схемасымен түсіндірілуде.
Саяси партияның басты қызметі мемлекеттік билікті жеңіп алуға және қол жеткізілген мемлекеттік билікті іске асыруға арналған ұйым ретінде өзінің маңыздылығын анықтайтын электоральды қызмет болып табылады. Демократиялық қоғамда бұл мақсатқа тек ресми жолмен, яғни саяси партиялардың сайлауларына қатысу, бәрінен бұрын, орталық мемлекеттік институттар - мемлекет және парламент арқылы қол жеткізу мүмкін [75].
Саяси партиялардың негізгі қызметі - электоралды қызмет, ол мемлекеттік билікті жеңіп алып, оны жүзеге асырудың мәнін ұйымдастырумен анықталады. Демократиялық қоғамда бұл мақсатқа заңды түрде қол жеткізуге болады, яғни саяси партиялар сайлауға қатысады, ең алдымен орталық мемлекеттік институттар - мемлекет басшысы мен парламент сайлауына қатысады [ ].
Сайлаудың өзі бізге төмендегідей көрініс береді:
-тұтас демократиялық процестің бір бөлігі, саяси оқиғаларға шешуші бейнеде қалай ықпал етсе, қоғамдық санаға да солай әсер ететін ерекше қоғамдық-саяси институт;
-жеке адамның еркін айту актісі, демократиялық мемлекеттің түп-қазығы;
-қоғамның саяси мәдениет деңгейін анықтайтын фактор.
Демократиялық сайлау процесі саяси партиялардың саяси мақсатқа жету құралы ретіндегі баламалы сайлау үрдісін өмірге алып келді.
Электораттың сайлауларда көрініс беретін саяси мәдениетін түйсіну арқылы жалпы қоғамның саяси мәдениетін анықтауға болатынын тағы да атап өту артық болмайды. Сонымен бірге қоғамның саяси мәдениетінің, оның жекелеген страттары мен саяси партиялардың саяси қатысуы арқылы (тағы да белсенділік арқылы) көрінуі өтпелі Қазақстан қоғамының қазіргі саяси өмірін талудаға бірегей мүмкіндік береді.
Қазақстанда мәжіліс сайлауы бүгінгі күні параллелді аралас сайлау жүйесі негізінде жүзеге асырылады. Бұл сайлау жүйесінде сайлаулар бір мезгілде партиялық тізімдер бойынша абсолюттік көпшілік ережесі бойынша көп мандатты және бір мандатты округтерде жүргізіледі. Мұндай сайлауларда пропорционалды жүйені қолдану арқылы алынған нәтижелер және мажоритарлы жүйе көмегімен алынған нәтижелер тәуелсіз болып табылады. Бұл сайлау жүйесіне сәйкес мәжілістегі 77 депутаттық орыннан 67-сі бір мандатты округтерде мажоритарлық жүйе бойынша сайланады, қалған 10 депутат париялық тізімдер бойынша пропорционалды жүйе негізінде сайланады. Соңғы жылдар ішінде сан түрлі спектрдегі бірқатар жаңа партиялар тіркелді, сайлау заңдылығына либералдық өзгерістер қабылданды. Бүгінде Қазақстанда мемлекеттік институттар биліктің бөлінуі принципі негізінде жұмыс істейді. Екі палаталы парламент тиімді әрекет етеді. Онда әр түрлі саяси партиялармен бірге оппозициялық та партиялар бар.
Соңғы жылдардың өзінде әр түрлі спектрдегі жаңа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz