Қазіргі заман жастарының рухани-адамгершілік құндылық мәселесінің өзектілігі

КІРІСПЕ 3

1 ЖАСТАР СУБМӘДЕНИЕТІНІҢ РУХАНИ.АДАМГЕРШІЛІК ҚҰНДЫЛЫҒЫНА ТАЛДАУ ЖАСАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жастар субмәдениеті қазіргі қоғамның маңызды әлеуметтік ресурсы ретінде 10
1.2 Жастардың рухани.адамгершілік құндылықтары классикалық және заманауи теориялық концепциялары контексінде 21

2 ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ЖАСТАР ҚАЗІРГІ ҚОҒАМНЫҢ СОЦИОМӘДЕНИЕТТІ ТРАНСФОРМАЦИЯЛАУДЫҢ БЕЛСЕНДІ СУБЬЕКТІСІ РЕТІНДЕ
2.1 Қазақстандық жастардың құндылықты нормативті жүйелерін асыра бағалау процестері 43
2.2 Қазақстандық жастардың құндылықтық қалауларының қалыптасу ерекшеліктері 54
2.3 Қазақстан Республикасы жастарының әлеуметтік маңызды құндылықтарын салыстырмалы талдау 68

ҚОРЫТЫНДЫ 116

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 122

ҚОСЫМША А 129
ҚОСЫМША Ә 148

Қоғамның әлеуметтік, экономикалық және рухани салаларында болып жатқан өзгерістерге, ең алдымен қазіргі заман жастарының әлеуметтік бейнесіне айтарлықтай ықпал етіп отырған құндылықтық, әлеуметтік басымдықтарға кешенді талдау жасау қажеттілігіне негізделген. Қарастырылып отырған мәселеге келудегі авторлық көзқарас жастар едәуір сезімтал және динамикалы әлеуметтік топ болып табылады. Өзгерістер дәуірінде есейе отырып, олар болашақта бүкіл социумның құндылықтық моделіне айналатын аксиологиялық жүйені қалыптастырады. Қазақстан жастары демократиялық құндылықтар жүйесін саналы түрде қабылдап, заманауи қоғамның әлеуметтік-экономикалық және саяси түрленуіне белсенді түрде ат салысқанда ғана әлеуметтік ресурс бола алады.
Алайда, өтпелі кезең жағдайында жастардың жоғарыда аталған ресурсқа айналуы демократиялық құндылықтарды саналы түрде қабылдағанда, қазақстан қоғамының әлеуметтік-экономикалық және саяси түрленуінің жүзеге асуына белсенді түрде қатысқан жағдайында ғана мүмкін болады.
Нарықтық экономикаға, азаматтық қоғамға өту әлеуметтік институттардың реформалануын ғана емес, жаңа құқықтық және экономикалық нормалардың пайда болуын да қарастырады. Сондықтан да әлеуметтік өзгерістердің аталған процесіндегі маңыздысы жаңа құндылықтық нормалармен бағыт ұстаудың генерациясы болып табылады. Жастардың жаңа құндылықтарды, нормаларды және модельдерді интернализациялау процесі ерекше маңызға ие, өйткені бұл топ өмірлік өзін өзі анықтау процесінде тұр, олардың алдында болашақ мамандығын таңдау, болашақ мансабын, өмір сүру үлгісін, өз болашағын таңдау тұр. Мемлекет өзгерістерінің нәтижелігі көпшілігінде жастардың белсенділігіне, олардың кәсіби биіктікке мақсат қоюына, өз өмірін жақсартуға деген тілегіне байланысты болады.
Трансформациялық процестер жастар арасында, социомәдени өндірісте жастар рөлінің өзгеруінде біршама анық байқалып жүр. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев өзінің «Қазақстан 2030» стратегиялық бағдарламасында Қазақстан халқына жүгіне отырып, негізгі басымдықтар ретінде келесілерді белгіледі: еліміздің болашағы ретінде жас ұрпақты тәрбиелеу, жоғары білім деңгейі, ұлттың рухани-адамгершілік, интеллектуалдық және мәдени дамуы, денсаулығы. Қоғам өмірінің барлық саласына ықпалының күшеюінен көрініс тауып жүрген қазіргі заман мәдениетінің жасаруы, ювентизация, инфантилизация сияқты сипаттамаларының пайда болуы белгілі-бір қызығушылық тудырады.

1 Бергер П., Луман Т. Социальное конструирование реальности. – М.: Медиум, 1995. – С.41-46.
2 Абельс Х. Интеракция, идентичность, презентация. Введение в интерпретативную социологию. – СПб, 2000. – С.10-11.
3 Гидденс Э. Устроение общества: очерк теории структурации. – М.: Академический проект, 2003. – С.32-33.
4 Мангейм В. Труд в системе жизненных ценностей // Человек и труд. –2000. – № 3. – С.15-17.
5 Социология в СССР. Учебное пособие / Под ред. Осипова Г.В. – М.: Мысль, 1966. – Т.1. – 470 с.
6 Абульханова-Славская К.А. Деятельность и психология личности. – М., 1980. – С.42-51.
7 Руткевич М.Н., Рубина Л.Я. Общественные потребности, система образования, молодежь. – М., 1988. – 246 с.
8 Сурина И.А. Ценностные ориентации как предмет социологического исследования. – М., 1996. – С. 52-57.
9 Выжлецов Г.П. Духовные ценности и судьба России // Социально-политический. – 1994. – № 3-6. – С. 8-12.
10 Когда наступает время выбора: устремления молодежи и первые шаги после окончания учебных заведений / Под ред. Г.А. Чередниченко. – СПб., 2001. – С.30-32.
11 Кон И.С. Психология ранней юности. – М.: Просвещение, 1989. – 274 с.
12 Иконникова С.Н. Молодежь: социологический и социально-психологический анализ. – Л., 1974. – 122 с.
13 Лисовский В.Т. Духовный мир и ориентации молодежи России. – СПб., 2000. – 124 с.
14 Лисовский А.В., Лисовский В.Т. В поисках идеала: диалог поколений. – Мурманск, 1994. – 298 с.
15 Руткевич М.Н., Рубина Л.Я. Общественные потребности, система образования, молодежь. – М., 1988. – 164 с.
16 Несмелова М.Ю. Политическое поведение студенческой молодежи в современной России: автореф. ... канд. полит. наук. – Казань: Казанский гос.
ун-т им. В.И. Ульянова-Ленина, 1995. – 30 с.
17 Земрах Т.В. Базовые ценности современной молодежной культуры: автореф. ... канд. философских наук. – Ростов-на-Дону, 2005. – 198 с.
18 Борисова Ю.В. Традиционалистские и модернистские ценности в структуре молодежного ценностного сознания: социологический анализ: дис. канд. социол. наук. – Д., 2001. – 183 с.
19 Аженов М.С., Бейсенбаев Д.Э. Социальная стратификация в РК. –Алматы, 1997. – 112 с.
20 Биекенов К.У., Джаманабалаева Ш.Е. Динамика и механизм детерминации подростковой преступности в Казахстане // Вестник КазНУ. Серия психологии и социологии. – Алматы, 2002. – № 1 (8). – С. 58-65.
21 Габдуллина К. Общество: прогресс и регресс. – Алматы, 2002. – 167 с.
22 Нүсқабаев О. Оскелен урпактын адамгершiлiк тәрбиесiнiң теориялык-методологиялық негiздерi // К.А. Яссауи ат. ХКТУ Хабаршысы. – 2001. – № 4-5. – С. 55-63.
23 Пузиков М.Ф. «Проблемы занятости молодежи в условиях перехода к рынку: социологический анализ // Вестник КазНУ. Серия философская. – 1998. – № 6. – С. 72-76.
24 Касымова Л.Н. Проблемы социализации казахской студенческой молодежи – выходцев из аулов в условиях переходного периода: автореф. ... канд. соц. наук. – Алматы, 1997. – 26 с.
25 Нысамбаева Н.М. Ценностная ориентация казахской молодежи на индустриальный труд: автореф. канд. соц. наук. – Алматы, 2000. – 27с.
26 Калашникова Н. Молодежной политике в Республике Казахстан – новое законодательное наполнение // Саясат. – 2002. – № 11. – С.33-35.
27 Зайниева Л.Ю. Мемлекеттік жастар саясаты: Қазақстан әлемі тәжірбие тұрғысында. М.: Дайк-Пресс, 2009. – 284 б.
28 Зайниева Л., Омаров Ш., Сыдыкова У. Политические процессы в молодежной среде. – Астана, Елорда, 1998. – 241 с.
29 Джаманбалаева Ш.Е. Социальные проблемы девиантного поведения на примере Респулики Казахстан: автореф. ... канд. соц. наук. – Алматы, 1996. –
30 с.
30 Джаманбалаева Ш.Е. Общество и подросток: социологический аспект девиантного поведения. – Алматы: Казак университетi, 2002. – 278 с.
31 Кошербаева А.Б. Социальные причины преступности: автореф. ... канд. соц. наук. – Алматы, 1999. – 26 с.
32 Казымбетова Д.К. Девиантное поведение молодежи как объект социологического исследования: автореф. ... канд. соц. наук. – Алматы, 1999. – 27 с.
33 Ляднева Ж.М. Социологический анализ делинквентного поведения молодежи Казахстана: автореф. ... канд. соц. наук. – Алматы, 2000. – 28 с.
34 Жаназарова З.Ж. Социальное значение изменений современной семьи в Казахстане // Саясат. – 2008. – №5. – С.129-132.
35 Абдирайымова Г.С. Ценностные орентации современной молодежи (социологический анализ): Монография. – Алматы: Баур, 2005. – 302 с.
36 Сарсенбаев А.С., Телебаев Г.Т. и др. Казахстанская молодежь на рубеже веков. – Астана: Елорда, 2000. – 220 с.
37 Зайниева.Л.Ю., Калетаев Д.А., Шойкин Г. Молодежь Казахстана в условиях демократизации общества и экономических отношений. – Астана: Елорда, 2004. – 272 с.
38 Золотухин С.А. Молодежь в социальной структуре общества: автореф. канд. соц. наук. – Алматы, 1993. – 25 с.
39 Социология молодежи / Отв. ред. В.Т. Лисовский. – СПб., 1996. – С.32.
40 Здоровье населения – забота общества. Доклад исследовательской группы ВОЗ по проблемам молодежи в свете Стратегии достижения здоровья для всех к 2000 г. – Женева, 1987. – С.11-12.
41 Кон И.С. Психология юношеского возраста. – М., 1979. – С.7-9.
42 Вишневский Ю.Р., Шапко В.Т. Современная российская молодежь: методология изучения // Молодежь и общество на рубеже веков – М., 1999. –
С. 237-259.
43 Schelsky, H. Die skeptische Generation. Eine Soziologie der Deutschen Jugend. 4. Aufl. Dusseldorf, 1960. – S. 125.
44 Выготский Л.С. Проблема возраста. Собр. Соч. в 6 томах. – М., 1984. – Т.2. – 340 с.
45 Чупров В.И. Социальное развитие молодежи: теоретические и прикладные проблемы. – М., 1994. – 155 с.
46 Титма М., Саар Э. Молодое поколение. – М., 1986. – 228 с.
47 Буржуазная социология на исходе XX века – критика новейших тенденций. Ин-т социологических исследований. АН СССР. – М., 1986. – С.81-84.
48 Мангейм К. Диагноз нашего времени. – М., 1994. – 446 с.
49 Шевандрин Н.И. Социальная психология в образовании. – М.: Владос, 1995. – С. 221.
50 Ильинский И.М. Молодежь в контексте глобальных процессов развития мирового сообщества // Молодежь и общество на рубеже веков. – М.: Голос, 1999. – 138 с.
51 Meаd M. Culture and Commitment: A study of the Generation Gap. N-Y. – Р. 79-109.
52 Штомпка П. Социология социальных изменений. – М., 1996. – 112 с.
53 Фромм Э. Быть или иметь? – М.: Прогресс. 1990. – 282 с.
54 Ольшанский Д.В. Неформалы: групповой портрет в интерьере. – М., 1989. – 212 с.
55 Розин М. В. Психологические причины демонстративного поведения членов неформальных молодежных группировок // Общественные, самодеятельные движения. – М., 1990. – С. 6-8.
56 Туркпенова С.Ж. Социальная адаптация как способ профессионального самоутверждения молодежи / Глобализация и вопросы социокультурной адаптации: Материалы II Конгресса Социологов Казахстана. – Астана, 2005. –375 с.
57 Орлов Б.В., Эйнгорн Н.К. Духовные ценности: проблема отчуждения. – Екатеринбург: Изд-во Урал. ун-та, 1993. – 132 с.
58 Митрошенков О.А. Пространство российской духовной культуры: испытание переменами / Социологические исследования. – 2005. – № 11. –
С. 14-16.
59 Хьелл Л. Зиглер Д. Теории личности. – СПб.: Питер, 2006. – 497 с.
60 Лисонский В. Т. Молодежь о времени и о себе // Педагогика. – 1998. – № 4. – С. 41.
61 Корепанова И.Г. Формирование мировоззрения в ранней юности / Актуальные проблемы современной педагогики: материалы семинара молодых ученых. – М.: Московский гуманитарный университет, 2003. – С. 36-43.
62 Rokeach M. The Nature of Human Values. – N.Y, 1977. – P. 68.
63 Фромм Э. Человек для себя. Революция надежды. Иметь или быть: Пер. с англ. и нем. / Э. Фромм. – М.: АСТ МОСКВА, 2007. – 286 с.
64 Campeau R. Individu et société. Introduction a la sociologie. 2 ed. – Montréal; Paris; Casablanca, 1998. – 149 р.
65 Гершунский Б.С. Менталитет и образование. – М., 1996. – 145 с.
66 Жаназарова З.Ж. Непрерывное образование и его роль в современном обществе // ҚазҰУ хабаршысы. Психология және социология сериясы. –
№1 (24). – С.90-93.
67 Прошек И.В. Ценностный подход к патриотическому воспитанию учащихся / Развитие личности в процессе гуманитарного образования. – Иваново, 2007. – С. 35-39.
68 Аитов Н.А. Понятие «социальная структура» в современной социологии // Социология. – 1996. – № 7. – С. 36-38.
69 Хлопова Т.В., Озерникова Ж.Г. Трудовые ценности молодежи. / Народонаселение, 2002. – №4. – С. 66-73.
70 Рыбакова Н.В. Культура молодежного досуга в условиях общества риска / Проблемы социально-гуманитарных наук в эпоху цивилизационного кризиса. – Саратов: Научная книга. – 2006. – Ч. 1. – С. 167-170.
71 Алмонд Г., Верба С. Гражданская культура. Политические установки и демократии пяти наций / Антология мировой политической мысли. В 5-томах. – М., 1997. – Т. 2. – 594 с.
72 Российская социологическая энциклопедия. – М., 1998. – 479 с.
73 Кузнецова А.В., Кублицкая Е.А. Гражданский патриотизм – основа формирования новой российской идентичности. – М.: РИЦ ИСПИ РАН, 2005. – С. 42.
74 Абсаттаров Р.Б., Садыков Т.С. Воспитание культуры межнационального общения студентов: теория и практика. – Алматы: Ғылым, 1999. – 231 с.
75 Молодежь Казахстана – 2006. Аналитический отчет о результатах социологического исследования. – Астана: Департамент молодежной политики МКИОС РК, 2006. – С. 11-13.
76 Социально-политическая социализация личности: теория и практика. – Минск, 2004. – 215 с.
77 Здравомыслов А.Г. Потребности. Интересы. Ценности. – М.: Политиздат, 1986. – 244 с.
78 Саморегуляция и прогнозирование социального поведения личности / Ред. В.А. Мангейм. – Л.: Наука, 1979. – 324 с.
79 Подольская Е.А. Ценностные ориентации и проблема активности личности. – Харьков: Основа, 1991. – 277 с.
80 Леонтьев Д.А. Ценностные представления в индивидуальном и групповом сознании // Психологическое обозрение. – 1998. – № 1. – С. 9-12.
81 Попова И.М. Ценностные представления и «парадоксы» самосознания // Социологические исследования. – 1984. – №4. – С. 29-34.
82 Мухамбетова К.А. Социальная аномия и формирование ценностных ориентаций личности в Казахстане: автореф. ... канд. соц. наук. – Алматы, 2004. – 30 с.
83 Шоманбаева А.О. Взаимосвязь ценностных ориентаций и этнических предубеждений личности в условиях полиэтнического окружения: автореф. ... канд. псих. Наук. – Ярославль, 2007. – 25 с.
84 Юлдашев Л.Г. Теории ценностей в социологии: вчера и сегодня // Социологические исследования. – М., 2001. – № 8. – C. 146-151.
85 Эмпирическое изучение базовых ценностей // Мир России. Universe of Russia. – М., 2001. – Т. 11. – №1. – С. 166-183.
86 Мертон Р.К. Социальная структура и аномия // Социологические исследования. – 1992. – №3. – С.104.
87 Ахам К. Социологизм и проблема ценности // Научные и вненаучные формы мышления. – М., 1996. – С. 315-334.
88 Бурдье П. Социальное пространство и символическая власть // www.soc.pu.ru/materials/golovin/reader/brandes/derj_pr.htm.
89 Шариков А.В., Баранова Э.А. О связи ценностных и массово-коммуникационных ориентаций // Психологический журнал. – М., 1999. – №3. – Т. 20. – С. 28-47.
90 Мид Дж. Интернализопанные другие и самость // Американская социология: Тексты. – М., 1994. – С. 224-227.
91 Константиновский К.Д. Молодежь 90-х: самоопределение в новой реальности. – М., 2000. – 289 с.
92 Моральные ценности и личность (Анисимов С.Ф., Смоленцев Ю.М., Разин А.В. и др.) / Под ред. Титаренко А.И., Николаичева Б.О. – М.: Изд-во Моск. ун-та, 1994. – 176 с.
93 Ценностное сознание личности в период преобразования общества / РАН. Ин-т психологии / Под ред. Дорофеева Е.Д., Седова Л.А. – М., 1997. –
95 с.
94 Бек У. Общество риска. На пути к другому модерну. – М.: Прогресс-традиция, 2000. – 243 с.
95 Абульханова-Славская К.А. Стратегия жизни. – М., 1991. – 271 с.
96 Активность / Социологический энциклопедический словарь. – М., 1998. – 510 с.
97 Лапин Н.И. Ценности в кризисном социуме // Ценности социальных групп и кризис общества. – М., 1991. – 231 с.
98 Даулетбеков А.С., Сапарбаева Б.Ж., Суворов Г.И. Реформирование казахстанского общества: опыт и проблемы / Посткоммунистическое общество: Сборник. – М., 2004. – 250 с.
99 Шерковин Ю.А. Проблема ценностных ориентаций и массовые информационные процессы // Психологический журнал. – 1982. – Т.3. – № 5. –С. 135-145.
100 Яруллина Л.Р. Ценностные ориентации студентов негосударственных высших учебных заведений.http://www.tisbi.ru/aboutus/news/2003/PsihJar.htm.
101 Шадрин Н.С. Социогенез и психологические механизмы ценностной регуляции деятельности: автореф. ... д-ра псих. наук. – Алматы, 2008. – 49 с.
102 Ильинский И.М., Бабочкин П.И. Основы концепции воспитания жизнеспособных поколений / Молодежь России: воспитание жизнеспособных поколений: Доклад Комитета РФ по делам молодежи. – М., 1995. – С. 8-12.
103 Ядов В. Социальная идентификация в кризисном обществе // Социологический журнал. – 1994. – №1. – С. 35-52.
104 Сурина И.А. К социологической концепции ценностного пространства российского общества // Социологический сборник. – М., 2000. – Вып. 6. –
С. 28-34.
105 Попов В.А., Кондратьева О.Ю. «Изменение мотивационно-ценностных ориентаций учащейся молодежи» // Социологические исследования. – 1999. – № 6. – С. 98.
106 Резник Ю.М., Смирнов Е.А. Жизненные стратегии личности (Опыт комплексного анализа). – М., 2002. – 299 с.
107 Луков В.А. Проблема обобщающих оценок положения молодежи // Социс. – 1998. – № 8 .– С. 31.
108 Шадрин Н.С. Психология личностных ценностей. – Павлодар: Павлодарский государственный университет им. С Торайгырова. – 2003. –
103 с.
109 Уразаев Е.Ж. Общество KZ: трансформация культуры и проблемы роста / http://www.zakon.kz/115876-obshhestvo-kz-transformacija-kultury-i.html.
110 Митина Л.М. Личностное и профессиональное развитие человека в новых социально-экономических условиях // Вопросы психологии. – 1997. – №4. – С. 28-38.
111 Климов Е.А. Психология профессионального самоопределения. –Ростов-на-Дону: Феникс, 1996. – 512 с.
112 Гурова Р.Г. Современная молодежь: социальные ценности и нравственные ориентиры // Педагогика. – 2000. – №10. – С.32-38.
113 Герасимов Г.И. Трансформация образования – социокультурный потенциал развития российского общества. – М., 2005. – 237 с.
114 Иконникова С.Н., Лисовский В.Т. Некоторые проблемы воспитания студенческой молодежи // Молодежь и образование. – М., 1972. – 152 с.
115 Шадрин Н.С. К вопросу о Евразийской системе ценностей // Вестник Павлодарского государственного университета. – 2003. – №2. – С.321-328.
116 Бабахо В.А., Левикова С.И. Современные тенденции молодежной культуры: конфликт или преемственность поколений? // Общественные науки и современность. – 1996. – № 3. – С. 56-65.
117 Волков Ю.Г., Добренков В.И. и др. Социология молодежи. – М., 2001. – 265 с.
118 Скворцов Л.В. Культура самосознания. – М., 1989. – 232 с.
119 Пеньков Е.М. Социальные нормы – регулятор поведения. – М.: Наука, 1972. – 244 с.
120 Гершунский Б.С. Менталитет и образование / Б.С. Гершунский. – М., 1996. – С. 145.
121 Ядов В.А. К вопросу об исторической миссии молодого поколения // Отцы и дети. Поколенческий анализ современной России. – М., 2005. – 255 с.
122 Малаева А.Т. Зависимость социальной детерминации личности от характера этнокультурной среды: автореф. ... канд. соц. наук. – Алматы, 1995. – 25 с.
123 Человек и социокультурная среда. Специализированная информация по академической программе «Человек, наука, общество». Комплексные исследования. – М., 1991. – Вып. I . – 261 с.
124 Абдирайымова Г.С. Глобальная трансформация общества и структура жизненных ценностей казахстанской молодежи / Глобализация и вопросы социокультурной адаптации: Материалы II Конгресса социологов Казахстана. –Астана, 2005. – С. 7-12.
125 Леонтьев Д. Ценность как междисциплинарное понятие: опыт многомерной реконструкции // Вопросы философии. – 1996. – № 4. – С.4-36.
126 Кастельс М. Информационная эпоха: экономика, общество и культура. – МГУ ВШЭ, 2000. – 429 с.
127 Шойдокова Н.Ц. Социальный феномен молодежи // Социальные – гуманитарные знания. – М., 2007. – № 8. – С. 225-227.
128 Ковалева А.И., Луков В.А. Социология молодежи. Теоретические вопросы. – М.: Социум, 1999. – 351 с.
129 Темкина А. Женский путь в политику: гендерная перспектива. Гендерное измерение социальной и политической активности в переходный период: Труды Центра независимых социальных исследований / Под ред.
Е. Здравомысловой, А. Темкиной. – СПб., 1996. – Вып. 4. – C. 19-32.
130 Абдикерова Г.О. Социализация современной личности. – Алматы: Қазақ университеті, 2005. – С.232-235.
131 Гаврилюк В.В. Трикоз Н.А. Динамика ценностных ориентаций в период социальной трансформации (поколенный подход) // Социологические исследования. – 2000. – № 12. – С. 96-114.
132 Абсаттаров Р.Б., Садыков Т.С. Воспитание культуры межнационального общения студентов: теория и практика. – Алматы: Ғылым, 1999. – 332 с.

Пән: Мәдениеттану
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 146 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

КІРІСПЕ 3

1   ЖАСТАР   СУБМӘДЕНИЕТІНІҢ    РУХ АНИ-АДАМГЕРШІЛІК
ҚҰНДЫЛЫҒЫНА   ТАЛДАУ   ЖАСАУДЫҢ     ТЕОРИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жастар субмәдениеті қазіргі қоғ амның маңызды әлеуметтік ресурсы
ретінде 10
1.2 Жастардың  рухани-адамгершілік құндылықтары  классикалық  және
заманауи теориялық концепциялары контексінде 21

2  ҚАЗАҚСТАНДЫҚ   ЖАСТАР   ҚАЗІРГІ   ҚОҒАМНЫҢ
СОЦИОМӘДЕНИЕТТІ  ТРАНСФОРМАЦИЯЛАУДЫ Ң   БЕЛСЕНДІ СУБЬЕКТІСІ РЕТІНДЕ
2.1  Қазақстандық жастардың  құндыл ықты нормативті жүйелерін асыра
бағалау процестері 43
2.2  Қазақстандық  жастардың  құнды лықтық   қалауларының   қалыптасу
ерекшеліктері 54
2.3 Қазақстан   Республикасы   жаст арының   әлеуметтік    маңызды
құндылықтарын салыстырмалы талдау 68

ҚОРЫТЫНДЫ 116

Пайдаланған әдебиеттер тізімі 122

Қосымша А 129
Қосымша Ә 148

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс қазіргі уақыттағы
Қазақстан жастарының құндылықтық бағыт жүйесіндегі дүниетанымдық, саяси,
адамгершілік сенімдерінің қалыптасу ерекшеліктеріне талдау жасауға
арналған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қоғамның әлеуметтік, экономикалық және
рухани салаларында болып жатқан өзгерістерге, ең алдымен қазіргі заман
жастарының әлеуметтік бейнесіне айтарлықтай ықпал етіп отырған құндылықтық,
әлеуметтік басымдықтарға кешенді талдау жасау қажеттілігіне негізделген.
Қарастырылып отырған мәселеге келудегі авторлық көзқарас жастар едәуір
сезімтал және динамикалы әлеуметтік топ болып табылады. Өзгерістер
дәуірінде есейе отырып, олар болашақта бүкіл социумның құндылықтық моделіне
айналатын аксиологиялық жүйені қалыптастырады. Қазақстан жастары
демократиялық құндылықтар жүйесін саналы түрде қабылдап, заманауи қоғамның
әлеуметтік-экономикалық және саяси түрленуіне белсенді түрде ат салысқанда
ғана әлеуметтік ресурс бола алады.
Алайда, өтпелі кезең жағдайында жастардың жоғарыда аталған ресурсқа
айналуы демократиялық құндылықтарды саналы түрде қабылдағанда, қазақстан
қоғамының әлеуметтік-экономикалық және саяси түрленуінің жүзеге асуына
белсенді түрде қатысқан жағдайында ғана мүмкін болады.
Нарықтық экономикаға, азаматтық қоғамға өту әлеуметтік институттардың
реформалануын ғана емес, жаңа құқықтық және экономикалық нормалардың пайда
болуын да қарастырады. Сондықтан да әлеуметтік өзгерістердің аталған
процесіндегі маңыздысы жаңа құндылықтық нормалармен бағыт ұстаудың
генерациясы болып табылады. Жастардың жаңа құндылықтарды, нормаларды және
модельдерді интернализациялау процесі ерекше маңызға ие, өйткені бұл топ
өмірлік өзін өзі анықтау процесінде тұр, олардың алдында болашақ мамандығын
таңдау, болашақ мансабын, өмір сүру үлгісін, өз болашағын таңдау тұр.
Мемлекет өзгерістерінің нәтижелігі көпшілігінде жастардың белсенділігіне,
олардың кәсіби биіктікке мақсат қоюына, өз өмірін жақсартуға деген тілегіне
байланысты болады.
Трансформациялық процестер жастар арасында, социомәдени өндірісте
жастар рөлінің өзгеруінде біршама анық байқалып жүр. Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Назарбаев өзінің Қазақстан 2030 стратегиялық
бағдарламасында Қазақстан халқына жүгіне отырып, негізгі басымдықтар
ретінде келесілерді белгіледі: еліміздің болашағы ретінде жас ұрпақты
тәрбиелеу, жоғары білім деңгейі, ұлттың рухани-адамгершілік,
интеллектуалдық және мәдени дамуы, денсаулығы. Қоғам өмірінің барлық
саласына ықпалының күшеюінен көрініс тауып жүрген қазіргі заман
мәдениетінің жасаруы, ювентизация, инфантилизация сияқты сипаттамаларының
пайда болуы белгілі-бір қызығушылық тудырады. Осы орайда, қазіргі қоғамдағы
жанжалдық құбылыстардың өсу үрдісін жастармен байланыстырады. Қандай
болғанда да, жастарды зерттеу болашақты түсіну жолдарын, оның
мүмкіндіктерін және модельдеу формаларын іздестірумен байланысты. Жастар
қоғамның біршама динамикалық бөлігі бола отырып, болашақ әлеуметтік
шындықты қалыптастырушы әлеуметтік топты құрайды. Қазіргі заман жастарының
социомәдени бағыт ұстау процесі векторын маңыздылау социологиялық талдау
шеңберінде нәтижелі болмақ.
Социомәдени жастар бағытының аумақтық процестерін мәндестіру қазақстан
жастарының етенелестігінің барлық сан алуандығында құндылықтық бағыты
туралы тұтастай ойды қалыптастырады.
Социологиялық зерттеудің объектісі. Қазақстан Республикасы жастарының
құндылықтық бағыт жүйесі.
Зерттеудің пәні. Жастардың құндылылықтық бағытының ерекшелігін,
дүниетанымдық, адамгершілік және мәдени идеалдарын өзгертетін аумақтық
контекстегі әлеуметтік институттардың жас ұрпаққа ықпал ету түрлері мен
әдістерін, социомәдени процестерді құрайды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазіргі заман жастарының рухани-
адамгершілік құндылық мәселесінің өзектілігі, олардың теориялық-практикалық
маңыздылығы және айтарлықтай жетілмегендігі авторға диссертациялық зерттеу
тақырыбын таңдауға негіз болды. Қазіргі таңдағы теория мен практиканың
қажеттіліктерін ескере отырып, диссертант жастардың рухани-адамгершілік
құндылықтарының біршама маңызды теориялық-әдістемелік және практикалық
мәселелерін, олардың тұлғалық фактордың қалыптасуындағы рөлі мен маңызын
зерттеуді алдына мақсат етіп қояды. Алға қойған мақсатқа қол жеткізу келесі
зерттеушілік міндеттердің шешілуін қарастырады:
– қазіргі қазақстандық қоғамдағы рухани-адамгершілік құндылықтардың
өндірісі мен дамуы механизміндегі жастардың маңыздылығын жалпылау;
–  әлеуметтік-философиялық ойлар тарихындағы рухани-адамгершілік
мәселесіне теориялық көзқарастар эволюциясына концептуалды талдау жасау;
–  рухани-адамгершілік құндылықтардың мәні мен мазмұнын ашу, әлеуметтік
шындықты меңгерудегі,тұлғаның қалыптасуындағы олардың орны мен рөлін
анықтау;
–  оңтүстік қазақстан жастарының рухани-адамгершілік құндылықтарының
орнын анықтау, рөлі мен маңызын көрсету;
– Қазақстан Республикасы жастарының рухани-адамгершілік құндылықтарының
орнын анықтау, рөлі мен маңызын көрсету;
– жастардың әлеуметтік шығармашылық мүмкіндігін біршама толық жүзеге
асырудың болжамдық технологиясын әзірлеу.
Мәселенің зерттелу дәрежесі. Жастардың, олардың құндылықтық бағытының
мәселелері шет ел және отандық ғылыми әдебиеттерде белсенді зерттеліп жүр.
Осы мәселелер негізінде жастардың өмірлік стратегиясының концептілері
әзірленуде.
Руханилық, рухани-адамгершілік құндылықтар мәселесінің аксиологиялық
аспектіне батысеуропа философиясының көрнекті өкілдерінің еңбектері
арналған. Олардың арасынан Г. Гегельді, Э. Гуссерлді, У. Джеймсті,
С. Къеркегорды, Ф. Ницшені, Ж.-П. Сартрды, Э. Фроммды, М. Хайдеггерді,
А. Шопенгауэрді, О.Шпенглерді, К. Ясперсті атап өту керек.
Классикалық әлеуметтануда өмірлік стратегиялар ұғымы әлеуметтік
ойлардың әртүрлі ағымдарында көрініс тапты. П. Бергердің, Т. Луманның,
А. Щюцтің еңбектерінде тұлғаның өмірлік әлемінің субъективтілігінің және
интерсубъективтілігінің концепциялары феноменологиялық дәстүрде қолданылды
[1, 2 б.]. Осы жолдың шеңберінде өмірлік кеңістікті құндылықтық
өзектілеудің критерилері анықталады. Э. Гидденстің, В.А. Ядовтың
еңбектерінде белсенділіктің сипаттамасы рецептивті, қол жетілген,
шығармашылық стратегия [3, 4 б.] негізінде адамдар қызметінің элементі
ретінде талданады, ал оның басты сапасы белсенділік болады. Кеңестік
әлеуметтануда рухани құндылық мәселесі ХХ ғасырдың 70-ші жылдары ғана қолға
алына бастады. Г.В. Осипов ХХ ғасырдың 60-70 жылдары құндылықтық бағытты
зерттеуге өлшеусіз үлес қосты [5].
Жизненная стратегия ұғымына алғашқы концептуалдық анализді
К.А. Абулханова-Славская әзірледі. Автор өмірлік стратегиялардың
типологиясын жіктей отырып, өмір стратегиясының маңыздылығы мен негізгі
сипаттарын анықтады [6]. М.Н. Руткевич пен Л.Я. Рубиннің ұсынған тұлғаның
өмірлік жоспарларының концепциясында өмірлік бағдарлардың әлеуметтік-
статустық құрамын зерттеуге қызығушылық анықталған. Ғалымдардың көзқарасына
сәйкес, өмірлік стратегиялардың субъективтілігі қоғамның объективті
қажеттіліктері мен жастардың өмір сүру шарттарының салдары болып табылады
[7]. Индивид әрекетінің бағытын, қарқынын анықтаушы өмірлік стратегияның
негізгі элементтері ретінде құндылықтық бағыттар мен мақсаттар И.А. Сурин
мен Г.П. Выжлецовтың еңбектерінде айтылады [8, 9 б.]. Г.А. Чередниченконың
еңбегінде өмірлік стратегияның элементтері ретінде индивидтің өмірлік
мақсаты мен жетістіктерін репрезенттеуші индикаторлар ретінде міндеттер мен
ресурстар бөлінген [10].
И.С. Конның, С.Н. Иконниковтың, В.Т. Лисовскийдің еңбектерінде өмірлік
стратегиялардың құрылымы жастардың ерекше әлеуметтік-демографиялық,
ұрпақтық және экономикалық топтарына сай зерттеледі [11, 13 б.]. Өмірлік
стратегиялар құрылымында студент жастардың құндылықтық бағытының ауысуы
мәселесіне А.В. Лисовский, В.Т. Лисовский, М.Н. Руткевич ерекше орын береді
[14, 15 б.].
Жастардың әлеуметтенуінің социомәдени және саяси мәселелеріне ТМД
елдерінің қазіргі кездегі көптеген ғалымдарының еңбектері арналған,
солардың ішінде атап өтер болсақ: М.Ю. Несмелов, Т.В. Земрах, Ю.В. Борисов
[16, 18 б.].
Қазақстандық әлеуметтану ғылымы үшін өзекті мәселе болып отырғаны
жастардың құндылықтың бағытының әлеуметтік шарттарына, қалыптасу
тетіктеріне, мазмұндық сипатына және типологиялық ерекшеліктеріне кешенді
талдау жасау мәселесі болып отыр. Сонымен, жастар мәселесін зерттеудің
әдістемелік және қолданбалы аспектілері қазақстандық – М.С. Әженовтың,
К.У. Биекеновтың, К.Ғ. Ғабдуллинаның, О. Нұсқабаевтың, М.Ф. Пузиковтың,
Л.Н. Қасымованың, Н.М. Нысамбаевтың, Н. Калашникованың еңбектерінде
әзірленуде [19, 26 б.].
Л.Ю. Зайниеваның, Ш. Омаровтың, Ұ.Е. Сыдықовтың мақалаларында жастардың
саяси әлеуметтенуіне, мемлекеттік жастар саясатының нәтижелігіне талдау
жасау көрсетілген [27, 28 б.].
Көптеген зерттеушілердің ғылыми мақалаларында мәселенің жекелеген
аспектілері көрініс тапқан. Сонымен, Ш.Е. Жаманбалаеваның,
Д.К. Қазымбетованың, Ж.М. Лядневаның еңбектерінде жастар арасындағы
адамгершілік құлдырауға тереңінен талдау жасалған, жастардың нормативті
санасының сипаттары анықталған [29, 33 б.].
З.Ж. Жаназарованың, Г.С. Абдирайымованың А.С. Сарсенбаевтың,
Г.Т. Телебаевтың, Д.А. Калетаевтің, С.А. Золотухиннің еңбектерінде
Қазақстан жастарының трансформациясының әлеуметтік, саяси, құндылықтық және
этникалық аспектілерінің мәселелері қарастырылады [34, 38 б.].
Сонымен қатар, жастардың рухани құндылығының қалыптасуын зерттеудегі
социологиялық жол қазіргі кезде жеткілікті әзірленбеген. Айта кету керек,
жастардың құндылықтық бағытын зерттеудің объектісі ретінде зерттеу
пәнаралық болып табылады. Социологиялық талдаудың өзі ең алдымен
социологиялық ұғымдардың кешендік жүйесін құруды және зерттеудің белгілі-
бір бағыттарын жетілдіруді қарастырады.
Осыған орай мынаны айта кеткен маңызды, жастардың құндылықтық, рухани
бағдар ұстануы мәселесі жүйелік түрде дербес зерттеудің объектісі болған
жоқ. Осылайша, қазіргі заманғы отандық әлеуметтануда жастардың аумақтық
құндылықтық бағытының ерекшелігінің қалыптасу мәселесі алдыңғы орындарды
алғанына қарамастан, оны зерттеуде белгілі-бір алшақтықтың бар екендігін
айтуға болады. Бұл жағдай зерттеудің тақырыбын, мақсатын және міндеттерін
таңдауға түрткі болды.
Зерттеудің теориялық-әдістемелік негізі жастардың құндылық бағдарының
құрылуына ықпал ететін институционалды процестердің, құрылымдар мен
тетіктерді зерттеуге мүмкіндік беретін жүйелік анализдің принциптері; бір
жағынан әлеуметтік ортаға құндылықтық бағыттың трансформациясы процестерін
қарастыруға бағытталған құрылымдық-функционалдық жол, екінші жағынан
олардың қоршаған ортаға әлеуметтік-түрлендіруші мүмкіндіктерін анықтау
болады.
Зерттеудің ақпараттық базасы. Қазақстан Республикасының статистика
жөніндегі Ұлттық Агенттігінің мәліметтері, Қазақстанның 1997-2002 жылдар
арасындағы адамзаттық даму жөніндегі есептің, 2007-2008 жылдардағы
қазақстандық БАҚ-ын контент-талдауы, ТМД елдері мен Қазақстан
Республикасының зерттеу орталықтарының жүргізген зерттеулері нәтижесінде,
сондай-ақ, диссертант әзірлеп, 2008 жылы жүзеге асырған социологиялық
зерттеудің нәтижелері бойынша қалыптасты.
Алынған нәтижелердің сенімділігі зерттеудің бастапқы көзқарастары мен
теориялық ережелерінің әдістемелік жалпылануымен, қойылған мәселені шешуге
жүйелік жолмен келумен, нақты-социологиялық зерттеу бағдарламасын
ұйымдастыру сипатымен, зерттеудің жалпы ғылыми және нақты әдістерінің
бірлігімен зерттеудің міндеттеріне, объектісіне және логикасына, іріктеу
көлемінің репрезентативтілігіне, эксперименталды мәліметтердің
статистикалық маңыздылығына негізделген.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Қоғамның трансформациясы жағдайындағы қазіргі
Қазақстан жастарының рухани-адамгершілік сипаттамаларының құндылықтық
қалаулары мен ерекшеліктерін зерттеудің концептуалдық жолымен анықталады,
ол келесіде көрініс тапқан:
– социологиялық зерттеудің объектісі ретінде қазіргі қазақстан
жастарына социологиялық талдау жүргізілді, ол социомәдени өндірістегі оның
рөлінің өзгеру сипатын анықтауға мүмкіндік берді және де осы әлеуметтік
топтың депривация, тума белсенділік, креативтілік, конфликтогенділік сияқты
сипаттамалар анықталды;
– жаңарушы қоғам жағдайында жастардың өзгеріспен, дәстүрмен және
жаңалықпен ынтымақтастығы ретінде социомәдени өндірістің табиғатын түсіну
ұсынылған;
– қазақстан қоғамының трансформациясы кезеңіндегі жастардың рухани-
адамгершілік ахуалының негізгі факторлары анықталды;
– жастардың құндылықтық бағдарының қалыптасуының негізгі әлеуметтік
тетіктері анықталды;
– отбасылық немесе отбасылық-кландық ресурстан кәсіби-еңбектік жүзеге
асудан бой түзейтін өмірілік стратегиялардың тәуелділігін анықтайтын
жастардың құндылықтық қалауына аймақтың социомәдени ортасының ықпалы
нақтыланған;
– жастар құндылықтарының динамикасы мен аумақтық ерекшеліктерді ескере
отырып, саяси ұстанымдарының динамикасы зерттелді. Жастар санасында
мемлекеттік-патерналистік бағдарлар айтарлықтай сөніп, өз мәселелерін өз
күші мен құндылығына арқа сүйеп шешу үрдістері және елдің жаңа ұрпағында
қалыптасып келе жатқан тиісті жаңа маңыздылықтар артып келе жатыр.
Зерттеу жұмысы бойынша қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
– жастардың артып келе жатқан әлеуметтік дифференциациясы әлеуметтік-
демографиялық қана емес, социомәдени белгілері, құндылықтық бағдарының
мазмұны мен қазіргі өмірлік ахуалға бейімделу тәсілдері бойынша да әртүрлі
жастар тобының бөлініп шығуын анықтайды;
– жастар айтарлықтай дербес, белсенді шығармашыл күш және әлеуметтік
өзгерістердің агенті болып табылады. Жастың әлеуметтік-психологиялық
ерекшеліктері (белсенділік, қозғалысты, лабильділік, максимализм), сондай-
ақ, әлеуметтік жағдайдың ерекшеліктері (маргиналдылық, әлеуметтік құрылымға
тамырламау) әлеуметтік шығармашылықтың шарты мен алғышарты болып табылады
және жастарды әлеуметтік тәжірбиелеуге қабілетті және әлеуметтік іс-әрекет
пен өмір стильдерін үлгілері мен модельдерін сынай алатын әлеуметтік топқа
айналдырады;
– тұтасымен алғанда жастарға демократиялық және дәстүрлі-патерналистік
құндылықтардың қарама-қарсы үйлесуі; тәртіптің, заңдылықтың, қауіпсіздіктің
дәстүрлі құндылықтарына сенудің жоғары деңгейі тән. Нарықтық қоғамдағы ұзақ
мерзімдік өмірлік стратегияларды ұстаған жастардың көпшілігі осы
дәстүрлермен ұшырасады;
– Оңтүстік Қазақстан жастарының рөлінің өзгеру ерекшелігі тұтастай
факторлар жиынтығына негізделген: мәдени трансляцияның үстемдік етуші
тетіктеріне, ұрпақтардың өзара қарым-қатынасының стилімен, әлеуметтенудің
арналарымен, сондай-ақ социомәдени өзгерістердің заманауи үрдістерімен.
Қазіргі кездегі социомәдени өзгерістердің темпі жастардың мәдени,
әлеуметтік рөлдерінің асинхрондылығының артуына алып келіп, жастардың
социомәдени өндіріске толыққанды қатысуына маңызды ресурстардың
жетіспеушілігінің өсуіне негіз болады. Депривация қазіргі заман жастарының
социомәдени өндірістегі рөлдерінің айтарлықтай сипаттамаларының бірі болып
отыр. Осыған орай олардың іс-әрекетіндегі девианттылықтың сан алуан түрде
көрініс беруінің артуын анықтайтын жастар жанжалдылығының артуында, қазіргі
заманғы әлеуметтік практикада жастардың белсенділігі мен шығармашылығының
өсуімен қиындықтар көптеп орын алып отыр;
– жастардың рухани-адамгершілік және әлеуметтік құндылықтарын асыра
бағалау әлемнің жаңа нақтылықтарға бейімделуінің ортақ процесінің бөлігі
болып табылады. Оның іске асуы көпшілігінде бүкіләлемдік заңдылықтарға
байланысты, алайда ол ерекше этноәлеуметтік формада іске асады.
–  аумақтық менталдылық дәстүр үлгілерінің, ұғымдарының, ұстанымдарының
жүйесі ретінде әртүрлі әлеуметтік топтардың, соның ішінде жастардың
қоршаған ортаға, әлеуметтік-еңбектік тәжірибеге, әлеуметтік естеліктерге,
өмірлік стратегияларға және оның болашағына деген қарым-қатынасын
анықтайтын белсенді қызмет етуші феномен болып табылады. Ментальдықты
талдаған кезде жастар өздерінің тұлғалық белсенді қалыптасу болып жатқан
сатыда тұрғандығына және бұл жағдай олардың қалауы мен ізденістеріне әсер
етуі мүмкіндігіне назар аударады.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы жастардың құндылықтық бағдары
феноменін зерттеудің әдістемелік тәсілдерін әзірлеуге және авторлық
концепцияларды өңдеуге, мемлекеттік жастар саясатының іске асыру
тетіктерінің негізгі құрамдасы болып табылатын жастар арасындағы әлеуметтік
өзгерістер ерекшеліктері туралы түсінікті кеңейтуге, аумақтық жастар
арасындағы әлеуметтік өзгерістердің ерекшелігі туралы түсініктерді
кеңейтуге негізделген.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы. Диссертациялық зерттеудің негізгі
ережелері мен материалдарын пайдалануға болады:
– жастар саясатын ары қарай жетілдіру үшін мемлекеттік басқару
органдары;
– мемлекеттік биліктің әртүрлі деңгейінде әлеуметтік, жастар, мәдени,
және білім беру саясатын әзірлеу кезінде;
–  Жастар әлеуметтануы, Әлеуметтік жұмыс, Әлеуметтік антропология
курстары бойынша лекциялық курстарды даярлау кезінде;
– жастардың әлеуметтену, мамандық таңдауға даярлау, жұмысқа орналасу
процестеріндегі кеңес берудің әлеуметтік және психологиялық қызметін
қамтамасыз етуде;
– осы диссертациялық жұмыстың нәтижелері жастардың құндылықтық бағдарын
социологиялық зерттеулерді іске асыру кезінде пайдалана алады.
Зерттеудің негізгі нәтижелерін сынау. Диссертация әл-Фараби атындағы
Қазақ ұлттық университетінің әлеуметтану кафедрасында және философия және
саясаттану факультетінің ғылыми семинарында талқыланды. Диссертациялық
жұмыстың негізгі нәтижелерін автор әртүрлі деңгейдегі ғылыми-теориялық және
ғылыми-практикалық конференцияларды сынақтан өткізді, соның ішінде: Қазіргі
заманғы жастардың құндылықтық бағытының қалыптасуының теориялық-
әдістемелік аспектілері Ұлт тағылымы. – №3. –2008; Жастар субмәдениеті
феномені: құндылықтық бағытты талдау Қазақстан жоғары мектебі. – №3. –
2008; Студент жастардың рухани мәдениетін зерттеудегі жаңа әдістемелік
жолдар Ізденіс. – №2(1). – 2008; халықаралық: Қазіргі заманғы Қазақстан
жастарының рухани құндылықтарының басымдықтары Әуезов оқулары-7: М.
Әуезов және Қазақстанудың өзекті мәселелері. – Шымкент, 2008. – 5 т.;
Студент жастардың құндылықтық бағыт ұстануының құрылымы Қазақ
мемлекеттігінің хронологиясы, құрылымы және қалыптасу заңдылығы туралы
мәселелер. – Түркістан, 2008; Оңтүстік Қазақстан облысы жастары
құндылықтарының құрылымын зерттеу моноторнигі Жас ғалымдардың қазіргі
кездегі ғылыми зерттеулері: өзекті мәселелері мен келешектері. – Шымкент,
2009; Қазақстандық жастардың өмірлік стратегиясының қалыптасуы Қазақ
мемлекеттілігі және түркі әлемінін тарихи-мәдени құндылықтары. – Шымкент,
2009; Қазақстандық жастардың құндылықты нормативті жүйелерін асыра бағалау
процестері Қазақтану. – Шымкент, 2009. – №3-4; Жастар субмәдениеті
қазіргі қоғамның маңызды әлеуметтік ресурсы ретінде
XXI ғасыр білім беру жүйесі: бәсекеге қабілетті маман даярлау мәселелері. –
Шымкент, 2009; аймақтық: Жастар өміріндегі білім мен тәрбиенің орны
Оқытушылардың бәсекеге қабілеттілігін жетілдіру жолдары. – Шымкент, 2008. –
1 т.; Жастардың рухани-адамгершілік құндылықтары әлеуметтік категория
ретінде Алаш аманаты. – Алматы, 2009; Қазіргі жастардың құндылықтық
санасы құрылымының методологиялық аспектілері Оңтүстік Қазақстан
облысының әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси дамуының өзекті
мәселелері. – Шымкент, 2009.
Зерттеу нәтижелерінің жарияланған мақалалары. Аталған диссертациялық
жұмыстың тақырыбы бойынша жалпы көлемі баспа бет болатын мақала
жарияланды.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланған деректер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1  ЖАСТАР СУБМӘДЕНИЕТІНІҢ РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК ҚҰНДЫЛЫҒЫНА ТАЛДАУ
ЖАСАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1 Жастар субмәдениеті қазіргі қоғамның маңызды әлеуметтік ресурсы
ретінде
Қазіргі кездегі ғылыми әдебиетте жастардың дамуын зерттеуге келудің
көптеген жолдары бар, өз кезегінде жастар ұғымының маңыздылығының
анықтамасы да сан алуан. В.Т. Лисовский 1968 жылы алғашқылардың бірі болып
жастар ұғымына анықтама берді: Жастар-әлеуметтену сатысынан өтетін,
меңгеретін, ал біршама ересек жаста білім беру, кәсіби, мәдени және басқа
да әлеуметтік функцияларды меңгеріп қойған адамдардың ұрпағы; нақты тарихи
жағдайларға байланысты жастардың жастық критериі 16 жастан
30 жасқа дейін өзгеруі мүмкін [39]. Осы орайда автор жастарды ұрпақ
ретінде қарастыра отырып, осы ұрпақтың белгісі жасы ғана емес, сондай-ақ,
сенімі мен мақсаттарының бір болуы, уайымының және өмірге деген қарым-
қатынасының ортақтығы болып табылады деп санайды. Жасы келе ұрпақ дәуірде
тәрбиеленген әлеуметтік сипатын сарқылтпайды.
Жастарды әлеуметтік талдау бір жағынан, алдыңғы ұрпақтың сіңіретін
әлеуметтік тетігі арқылы, екінші жағынан дербес және өзінің құндылықтары
мен әрекет стандарттарын әкелетін жеке тәжірибесі негізінде қоғамның
әлеуметтік құрылымының табалдырығында тұрып, қоғамдық қатынастардың
қалыптасып қалаған әлеуметтік-стратификациялық тәртібіне әсер етуші
әлеуметтік топты зерттеуді білдіреді. Жастар өзінің жастық тобының
ерекшеліктеріне байланысты әлеуметтік ұстаным мен әрекеттердің инновациялық
типіне біршама икемді, дәстүрлі қалыптасып қалған тәртіптердің әсеріне аз
дәрежеде ұшыраған және бір мезгілде девиацияның әртүрлі түрін қабылдауға
икемді. Жас ұрпақтың органикалық маргиналдық топтың бірінен тұратындығы
маңызды болып табылады. Оның статусы уақытша және оның аға ұрпақтың берік
әлеуметтік күйін бойына сіңірудің алдына дейін уақытша болып табылады.
Осының барлығы жастардың құндылықтық ұстанымы мен әлеуметтік әрекетінің
ерекшелігі мен сипатын анықтайды. Өз кезегінде бұлар қоршаған социумның
әлеуметтік шындығына қалыптасады. Бұл жағдайда өмір ағысымен жүріп жатқан
провинциалды қаланың әлеуметтік өміріне. Осы әлемге қаншалықты дәрежеде
және қаншалықты шектеулі кіруіне оның болашағы ғана емес, қалалық қоғамның
даму болашағы да байланысты. Бұл әлеуметтік тетіктерді өңдеуді қажет етеді
және соның ішінде оның сол қоғамға ынтымақтасуының жетістігін және оның
ары қарай өмірінің жетістігін, жастар өмір сүріп жатқан қаланың болашағын
қамтамасыз ететін әлеуметтік саясат арқылы да. Әлеуметтік-стратификациялық
жүйенің бір бөлігі бола тұрып, ол әлеуметтік дифференциацияға ұшыраған,
яғни әлеуметтік біртекті массаны береді. Сондықтан жастарды әлеуметтік топ
ретінде зерттей отырып, олардың ішкі әлеуметтік біртектіліксіздігіне назар
аудару керек.
Қазіргі кезде әлеуметтік, әлеуметтік-демографиялық, педагогикалық және
психологиялық әдебиеттерде жастардың жасының төменгі және жоғарғы
жастық шекарасын анықтауда әртүрлі ағымдар бар. БДҰ Халықаралық жастар
жылын өткізгенге дейін жеткіншектік кезең деп 10 нан 19 жасқа дейінгі жасты
санап келген. Өйткені дәл осы жастық интервал статистикалық және
демографиялық есептерде қолданылады. 1985 жылы БҰҰ Халықаралық жастар
жылын өткізілуіне байланысты жастық шақ деп 15 жастан 24 жасқа дейінгі
кезеңді белгіледі [40]. Жастық шақ кезеңінің басы жеткіншектік кезеңнің
орта кезімен сәйкес келгендіктен, осы екі кезеңді біреуге біріктіріп, 10
жастан
24 жасқа дейінгі үлкен жастық кезең ретінде қарастыру шешілді.
Біршама толық анықтаманы И.С. Кон берді: Жастар – жастық сипаттардың
жиынтығы, әлеуметтік жағдайдың ерекшелігі негізінде бөлініп шығатын және
басқа да әлеуметтік-психологиялық қасиеттермен негізделген әлеуметтік-
демографиялық топ. Дәл осы анықтама жастар әлеуметтануындағы негізгі
анықтамаға айналып отыр. Жастық шақ белгілі-бір фаза, өмірлік кезеңнің
сатысы ретінде биологиялық тұрғысынан әмбебап, алайда, оның нақты жастық
шеңберлері, онымен байланысты әлеуметтік статус және әлеуметтік-
психологиялық ерекшеліктер әлеуметтік-тарихи табиғатқа ие және қоғамдық
құрылымға, мәдениетке және сол қоғамға тән әлеуметтенудің заңдылықтарына
тәуелді [41].
Батыс әлеуметтануында жастар белсенділігінің субмәдени, делинкветті
тұстарын зарттеудегі алғашқы қарлығаштары ретінде чикаго мектебінің
өкілдерін санауды ұсынған. Олар ХХ ғасырдың 20 жылдары қалалық жастардың
ерекше топтарын зерттеуде қалалық этнография әдісін пайдалануды ұсынған
болатын (В.Ф. Уайт, А. Коен, Г. Беккер т.б.). Жастар әлеуметтенуындағы
субдисциплинаның қалыптасуындағы маңызды рөлді Т.Парсонс иемденеді: ол
жастар мәдениеті терминін ендірді. Ересек қоғамның рөлдерін игеру үшін Т.
Парсонс әзірлеген жастар мәдениеті кеңістігінің функционалдық маңыздылығы
туралы идеясы балалық шақтан есеюге өтуді түсіндірудегі негізгі орынды әлі
де алып келе жатыр.
Батыс әлеуметтануында Т. Парсонс пен Ш. Айзенштадтың концепцияларымен
берілген құрылымдық-функционалдық тәсіл жастардың мәдениетін оның қоғамда
атқаратын қызметі – жастар мен қоғам арасындағы ауыртпалықты жою қызметі
тұрғысынан қарастырады. Диссертанттың айтуына қарағанда, құрылымдық-
функционалдық тәсіл жастар мәдениетін зерттеуге айтарлықтай ықпал етті,
қоғамдағы жастық дифференциацияның маңыздылығына назар аударды, және жастар
мәселесін жүйелік зерттеу мүмкіндіктерін кеңейтті. Алайда, мұндай тәсілдің
өз кемшіліктері бар. Құрылымдық функционализмнің сыналатын жері сол,
жастарды тұтыну агенті ретінде пайдалана отырып, біз жастардың тұтынушылық
тәжірибесінің стильдік ерекшелігін ескерместен тұтастай топ ретінде
сипаттай алмаймыз. Функционализмнің шектеулі тұсы, бұл тәсіл әлеуметтік
құбылысты оның генезисі тұрғысынан түсіндіруге мүмкіндік бермейді, тек
құбылыстардың әлеуметтік жүйе ішіндегі белгілі бір өзара байланысын
көрсетеді. Сөйтіп, жастардың тұтыну стильдерінің құрастыру процесіне талдау
жасауды зерттеуді шет қалдырады.
Бар ғылыми анықтамаларды жіктей келе келесі негізгі жолдарды бөліп
қарастыруға болады:
Стратификациялық жолда жастар жастың шеңберімен, өздерінің ерекше
әлеуметтік рөлдерімен, статусымен және әлеуметтік көзқарастарымен шектелген
ерекше әлеуметтік-демографиялық топ ретінде анықталады.
Психофизиологиялық жол адам тұлғасының жыныстық жетілуі мен толық
ересектігі арасындағы даму кезеңі ретіндегі жастық шақ ұғымына
негізделген.
Әлеуметтік философияда жастарды өздерінің биологиялық және
психологиялық қарым-қатынастағы белгілі-бір жастың (жастық интервал
14 жастан 29 жасқа дейінгі) адамдары ретінде анықтайтын әлеуметтік-
психологиялық жол бөлінген.
Рөлдік жол жастық шақты адамның сәби рөлінде ойнамайтын, сонымен қоса
ересек адамдардың рөлін толыққанды алып жүрмейтін әрбір адамның өміріндегі
ерекше іс-әрекеттік фаза ретінде талдайды.
Жанжалдық жол жастық шақты өміріндегі әрбір адам үшін маңызды
күйзелістерге, мәселелерге өз-өзімен және қоғаммен болатын жанжалдарға толы
кезеңі ретіндегі ұғымына сүйенеді.
Субмәдениеттік жол жастарды ерекше өмір сүру үлгісі, іс-әрекет стилі,
мәдени нормасы мен құндылықтары бар ерекше топ ретінде қарастырады.
Интеракционистік жол жастарды әрбір адамға тән көңіл күйдің бірі
ретінде қарастырады. Ол көңіл-күй күтпеген іс-әрекеттерде, реакциялардың
тікелей, стандартты емес кезінде көрініс береді [42].
Жоғарыда аталған жолдардың әрқайсысы жастарды зерттеудің ерекшеліктері
мен нақты ғылыми пәндердегі жастық шақ феноменін белгілейді.
Социологиялық талдау жастарға тән ұрпақтық жағдай, ұрпақтық өзара
байланыс және ұрпақтар бірлігі қасиеттері бар жастардың ұрпақтық талдауды
жүргізуді қарастыратын интегративті жолмен құрылады. Жоғарыда айтылған
идеяларға сүйене отырып, атап айтар болсақ, К. Мангеймнің,
Г. Шельскийдің, қазіргі кезде әлеуметтану жас ұрпақты олардың өзара
байланысы мүшелерінің сезінуіне негізделген объективті бірлік, тарихи уақыт
(өмір мен әрекеттің шежірелік кезеңі, оларда шешілетін міндеттің ортақтығы,
сол кезеңде өмір сүрудің әлеуметтік және экономикалық шарттарының
ортақтығы, өмірлік тәжірибенің ортақтығы) қатарында сол ұрпаққа жатуды
қарастырады. Г. Шельскийдің көзқарасы бойынша жастар біздің қоғам үшін
қажетті, қоғаммен арандатылатын және марапатталатын әлеуметтік типті
репрезенттейді [43].
Сонымен, негізгі бағыттардың бірі-бұл жастарды ұрпақтардың реттілігі
мен ауысуы процесінің объекті және субъектісі ретінде қарастыру. Жастардың
әлеуметтік қызметі алға шығады (марксистік бағыттың ізіне түсушілер,
К. Мангеймнің теориясын жақтаушылар). Зерттеушілердің бұл тобы
К. Маркстің сызығы және Мангеймнің сызығы деген атауға ие болған екі
бағытпен берілген.
К. Маркстің және Ф. Энгельстің еңбектері жастарды таптық жол көзқарасы
тұрғысынан анықтауға бастау қойды. Бұл жерде таптық бөліну негізге алынады.
Бұл жастықтың ерекше сипаттамалары арқылы көрінеді: белсенділік,
ымыраға келмеушілік.
Л.С. Выготскийдің теориясы процестердің таптық тәсілінің шеңберінен
шыға отырып, жастардың мәдени-тарихи концепциясын береді.
Л.С. Выготскийдің теориясының негізі ретінде есеюдің әртүрлі кезеңін талдау
кезіндегі дамудың (әлеуметтенудің) идеясы алға шығады. Бұл жерде жастық
кезең (14-18 жас) қоршаған ортамен қатынастың толық орнауы ретінде
бөлініп шығады Осы орайда автордың ойынша, әрбір жас шамасы революцияны
өндіреді, яғни сапалы жаңа жағдайға секіру. Жасөспірімдік кезең – бұл
жаңа дәуірге өту, алға қарай жүгінген жас [44].
ХХ ғасырдың 60-70 жылдары жастардың әлеуметтік концепциясының жүйесі
қалыптасты. Осы бағыттың көрнекті өкілі И.С. Кон болып табылады, ол өзінің
Юность как социальная проблема, Социология личности, Психология
юношеского возраста, НТР и проблемы социализации молодежи атты
еңбектерінде жастарды зерттеудің социологиялық және психологиялық
тәсілдерін біріктірді.
XX ғасырдың 70-80 жылдарына қарай жастар ұғымы өзіне топтардың
әлеуметтік-демографиялық сипаттамалардың қасиетін, жастық және әлеуметтік-
таптық белгілерді қосатын әлеуметтік мазмұнымен толығады.
В.И. Чупровтың ойынша, жастардың әлеуметтік дамуы жастардың әлеуметтік
прогрестің негізгі мақсаттарын көрсететін қоғамдық өндіріс пен қоғамдық
өмірдің субъектісі болып қалыптасуы дәрежесінде бастан кешіретін сандық
және сапалық өзгерістердің өзара әрекетінің объективті және реттелуші
процесі [45]. Жаңа ұрпақтың қалыптасу процесі мен жастардың статустық
сипаттарының қалыптасуы әлеуметтік құрылымның ерекшеліктері мен ондағы
таптардың жағдайына тікелей тәуелді және ерекше маңызға ие. Жастардағы
әлеуметтік тәжірибенің реттілігі, оның сапалы жаңаруы және жаңарған
тәжірибенің келесі ұрпақтарға берілуі жастардың негізгі әлеуметтік
қызметтері арқылы жүзеге асады: өндірістік, инновациялық, трансляциялық.
М. Титма және Э. Саар өздерінің Молодое поколение атты еңбегінде
жастардың өмірлік өзін-өзі анықталу идеяларын дамытты. Авторлардың пікірі
бойынша, жастардың маңыздылығы жастардың өзін өзі анықтауы болып
табылатын жас ұрпақтың қоғамдық өмірге ынтымақтастығы арқылы анықталады.
Осы теорияға сәйкес, қоғам жастарға өз өмірлерін өздері анықтауға және
негізгі өмірлік мәселелерін шешуге мүмкіндік береді. Өмірлік жолын таңдау
еркіндігі қоғамдық дамудың қол жеткізген деңгейімен шектеледі [46].
М. Карват және В. Миляновскийдің концепциясының негізі жастардың
әлеуметтік субъектілігінің ниеті болды. Олар келесі факторлар арқылы
көрініс береді:
жастар мәдениет сипаттағы әлеуметтік топ болып табылады; жастардың
ерекшелігі бірмезгілде әлеуметтенудің объектісі және субъектісі болып
табылатын топ сипатында байқалады;
үлкен әлеуметтік топтардың барлық атрибуттарына ие болып, сонымен қоса
қоғамның негізгі әлеуметтік топтарына (таптарға) тән статусты иемденбей,
жастар ұрпақтық және мәдени топ болады;
жастардың әлеуметтік топ ретінде ерекшелігі әлеуметтік
біртектіліксіздікке негізделген, оны даярлау сатылары қоғамдық практикаға
толық дайын еместігін ерекшелеп көрсетеді;
жастардың әлеуметтік қажеттіліктерінің және оларды жүзеге асырудың
қоғамдық шарттары мәселесі салдарынан жастар қозғалысы ұйымдасады (жастар
қажеттілігін білдіруші және өкілі);
әлеуметтік қажеттіліктердің жүзеге асуының негізгі факторы жастардың
жеке белсенділігі-саналы, рационалды, дербес өзін-өзі іске асыруға
қабілеттілігі арқылы көрінетін жастардың субъектілігі болып табылады [47].
Қоғамды марксистік түсінуді теріске шығарушы социологиялық
концепцияларға К. Мангеймнің сызығы деп аталатындар жатады. Оның негізін
К. Мангеймнің ұсынған жастарды тиісті тарихи-әлеуметтік кеңістіктегі
ұрпақтар ретінде түсіндіру концепциясы құрайды. Диагноз нашего времени
деп аталатын еңбегінде автор әр ұрпақтың өзінің кеңістіктік-уақыттық
өлшеуіші бар екендігі туралы идеяны дамытады. Оларға объективті талдау
жасау оның тарихи-мәдени кеңістігін қарастырған кезде ғана мүмкін болады.
Яғни, әрбір жаңа ұрпақтың өмірлік тәжірибесі басқа ұрпақтың тәжірибесінен
осы тәжірибе қолға алынған әлеуметтік жағдайдың өзгеруіне байланысты
ерекшеленеді.
К. Мангеймнің теориялық талдауының орталығында қоғамдағы жастардың
әлеуметтік функциясын анықтау тұрды. Автордың пікірінше, жастар-бұл әрбір
қоғамда бар болатын жасырын ресурстардың бірі, және олардың мобильденуіне
олардың өмір сүру қабілеттілігі тәуелді болады, сондықтан да оның
жағдайының тұрақтылығы әрбір ретте сол қоғамның сипаты мен әлеуметтік
құрылымына байланысты болады. Осыған орай, К. Мангейм жастардың қоғамдағы
функциясының келесі негізгілерін анық бөліп көрсетеді:
1. Жастардың негізгі қызметі жылдам өзгеретін немесе сапалы жаңа
жағдайларға икемделуге арналған қоғам резервтерін белсенділеу болып
табылады. Осы ретте автордың атап көрсеткеніндей, тек дамушы қоғамда ғана
осы ресурстардың мобильденуі мен ұйымдасуы мүмкін, ал оларға қысым
көрсетілетін дәстүрлі қоғамдарда мүмкін емес.
2. Жастар әлеуметтік өмірдің транслятор қызметін атқарады, ол өмірдің
негізі қоғам статусына уақыт өте келе қосылу процестері танылады. жастарды
түсінудің кілтін дамудан ғана емес, осы қоғамда жастар қоғамдық өмірге
енеді және заманауи қоғамда антогонистік бағалаулардың ретсіздігімен алғаш
рет ұшырасатынынан да іздестіру керек.
3. Жастар өз табиғаты бойынша прогрессивті де, консервативті де емес,
олар кез-келген бастамаға даяр тұратын потенция, бұл жағдай жастардың
белсенділігі мен жаңашылдықты қабылдауға даярлығының қайнар көзін анықтайды
[48].
Осылайша, К. Мангеймнің теориясы ұрпақтардың сәйкестігі, қоғамдық
жүйедегі жастардың қызметі, әлеуметтік ресурс ретіндегі жастар сапасы
туралы жағдайды және оның жүзеге асу мүмкіндіктері туралы концептуалды
мәселелерді масштабты түрде қарастырады.
Э. Эриксонның ойынша, 11-20 жас аралығы кезінде жастардың дамуының
қалыпты сызығыны өмірлік өзін өзі анықталу, болашақ жоспарлардың дамуы,
қалай болу керек?, кім болу керек? деген сияқты сұрақтарда анықталу,
мақсатқа бағытталу, өзін-өзі белсенді іздестіру сияқты тұлғаның әлеуметтік-
психологиялық ұстанымдарға қол жеткізуін қарастырады. Сонымен қатар
жасөспірім дамуының аномальды сызығы уақытша болашақтардың араласуына,
еңбектің белсенділіктің жоғалуына, моральдық және дүниетанымдық
ұстанымдардың шатасуына алып келеді [49].
Л. Розенмайер Восстание молодежи, Новые аспекты социологии молодежи
атты еңбектерінде жастық жас шамасының келесі статустық-демографиялық
шекараларын анықтады:
1. Жастар бір жағынан дербес өмірбаянның фазасын анықтайды, екінші
жағынан бөлінуі жастың бірнеше критериіне тәуелді болатын қоғамның бір
бөлігін білдіреді.
2. Жастық жас шамасының төменгі шегінің қабылданған анықтамасы жыныстық
жетілудің басталуымен байланысты және қазіргі таңдағы зертеулерде
жеткілікті сенімді емес, өйткені 11-12 жастағы, жыныстық жетілудің басталуы
алдында балалардың өзі тинейджерлерге тән қарым-қатынастарды көрсетеді.
Жастарға жатқызу бір жағынан жастағы шамамен сызылып көрсетілген
айырмашылықпен, екінші жағынан құқықтарды толық емес басқаруымен және
әлеуметтік-экономикалық ұстанымдардың жеткіліксіздігімен анықталатын
маңызды дифференциялаушы өлшем ретінде шығатын эмпирикалық қордаланған,
гипотетикалық шығатын қарым-қатынастарға негізделеді.
3. Жас, жас ересек ұғымдарының бөлініп шығуы жастардың жоғарғы
жастық шегін жоюды қарастыратын, жастардың статусының дифференциясымен
байланысты. Осы орайда, жас ересек үшін де белгілі-бір статустар
толығымен қолжетімді емес немесе толыққанды жүзеге асуы мүмкін емес. Жастар
жас және жас ересектің бөлінуін ескере отырып, осы мағынадағы статустың
түсінігі болып табылады.
Т. Малер концепциясының орталығы жастардың статус-рөл ұғымы болып
саналады. Осы жерде айта кету керек, теорияның артықшылығы жастардың
ерекшелігін қоғам индивидтерін құраушылардың сапасының сомасына үйлеспейтін
қасиеттерге ие ерекше қоғамдық топ ретінде анық көру болып табылады [47,
87 б.]. Автор статус-рөл ұғымын жастар әрекетінің алдыңғы қатарлы
тәсіліне, олардың өмір сүру тәсіліне жататын таптарға және әлеуметтік
топтарға, көзқарастар мен қарым-қатынасына қатысымен анықталатын жастардың
белгілі-бір нақты-тарихи көзқарастары мен әлеуметтік қарым-қатынастардың
(сәйкесінше оның әртүрлі топтарының) мәні ретінде анықтайды. Т. Малердің
жасаған жастардың интегралдық моделінің орталығында бір әлеуметтік-тарихи
ұжымдық субъектінің-жастардың басқа субъектілерге және тұтастай қоғамға
көзқарасы мен қарым-қатынасын білдіретін статус-рөл ұғымы тұрады.
И.М. Ильинский жастарға ерекше үлкен жастық топша және әлеуметтенудің
объектісі және субъектісі ретінде анықтама беріп, БҰҰ-дағы 1991 жылғы
Молодежь планеты: глобальная ситуация в 90-х годах, тенденции и
перспективы атты баяндамасында жастарды түсінуге келудің негізгі
концептуалдық жолдарды көрсетті. Теорияның негізі ретінде жастар – бұл
ерекше түрдегі құндылық, бұл қоғамның басты құндылығы, ол демографиялық
ұғым ғана емес, ол экономикалық, әлеуметтік, саяси да ұғым деген ойға
саятын ереже алға шығады. Осы және болашақ ұрпақ ретінде жастарға жүк арту
дамудың жеделдеуінде болатын мемлекеттің саясатын өзгертуге қабілеті бар
[50].
Автордың пікірінше, жастардың өз жасын сезінуімен байланысты ерекше
мәселелері келесілер:
1.  кез-келген қоғамда жастық шақ тәуелділік идеясымен тығыз
байланысты;
2  ересек тұрғындардың үстемдік етуші еркіне басқа жастық топтар да
тәуелді (балалар, жастар, қарттар);
3. кез-келген қоғамда жастардың алдында еңбек қызметі саласы мен
мамандық таңдау мәселесі тұрады;
4. жастардың негізгі мәселесі – өмірлік жоспарларды, адамгершілік және
өзін-өзі анықталуды құру, өмірлік серігіңді таңдау; балалардың туылуы болып
табылады.
Ұрпақтардың алмасуы және әлеуметтік құрылымның ауысуы
И.М. Ильинскийдің пікірі бойынша тарихи дамудың үзілуін, қоғамның жаңа
күйге өтуін бейнелейтін ұрпақаралық жанжал болып саналады.
М. Мидтің концепциясына сәйкес, білім берудің әлеуметтік институттары
формасындағы әлеуметтік өзгерістер мәдениеттің сипатында да өзгерістің орын
алуына алып келеді. Адамның жаңа мүмкіндіктері мәдениеттің өзгеруі мен
берілуінің инновациялық тетіктерінің пайда болатындығын ескермейді. М. Мид
ХХ ғасырдың 60-шы жылдары жаңа мәдени форма туындады деп санаған, оны
префигурация деп атады. Ол бізді мәдениеттің қалыптасуы мен реттелуінде
жастық топтардың өзара әрекеттесуін зерттеуді міндеттейді, қабылдау,
сезіну, ойлау және әрекет деген тума тетіктері бар адам табиғаты өзгеріссіз
қалмайтындығын ескеруді талап етеді [51].
Тұтасымен алғанда, жастардың барлық әлеуметтік теориялары айырмашылығы
мен қарама-қайшылығына қарамастан жастарды олардың әлеуметтілік
сипаттамалар арқылы көрсетуге тырысуымен біріккен. К. Маркс сызығы мен
К.Мангейм сызығы көптеген аспектілер бойынша сәйкес келеді: олардың
міндетіне ұрпақ ауысуының әлеуметтік детерминациясын, жастардың
субъективтілігін анықтау кіреді. Қоғамдық өмірдің барлық салаларында
бірқатар терең өзгерістер орын алуы барысында әрбір келесі ұрпақта нақты
шындықты қабылдауда сапалы бір нәрсе, өзіндік үлгі пайда болады. Жастар –
ереже бойынша, ауқымды интеллектуалдық мүмкіндікті алып жүруші.
Сонымен, бір жағынан ұрпақтар алмасуының субъектісі ретінде, өзінің
саналы, рационалды белсенділігі нәтижесіне өзін өзі іске асыруға қабілетті
бола тұрып, жастар әлеуметтік тәжірибені өзгертеді, оны жаңартып, келесі
ұрпақтарға береді. Екінші жағынан, жастар - әрбір қоғамда болатын жасырын
ресурстардың бірі, олардың мобильденуіне оның өмірге қабілеттілігі
байланысты болады. Сондықтан да динамикалық қоғам жастармен байланысқа арқа
сүйейді. Жастардың әлеуметтік белсенділігі теорияшыларға қоғамның
динамикалық және процессуалдық сипатын көруге мүмкіндік берді.
П. Штомканың айтуынша, Қоғам (топ, қауымдастық, ұйым, ұлттық мемлекет)
оның ішінде бір нәрсе болып жатқанда, қандай-да бір әрекеттер қолға алынып
жатқанда, қандай да бір процестер жүріп жатқанда, бір нәрсе өзгеріп
жатқанда өмір сүретін болып анықтала алады деп танылған [52]. Және жастар
белсенді күш-әлеуметтік өзгерістерді тудырушы субъект болып саналды.
Э. Фромм адамдық деструктивтілік мәселесін зерттей келе қазіргі заманға
үйреншікті, заң және тәртіп деген қылмыс үшін жазалау шараларын жоюға
шақыратын ұраннан көруге болатын, билікке және бұзуға ұмтылған кейбір
революционерлердің ұстамдылығына тең құбылыстарды бөліп шықты [53].
Әлеуметтік сипаттың концепциясын әзірлей отырып, Э. Фромм қазіргі заманғы
индивидтер бірқатар оң қасиеттерді жоғалтуына назар аударды: дербестік,
жеке сенімі. Оның пікірі бойынша, мәселелерді шешуде ақыл-ойдың, жеке
индивидтердің шығармашылық мүмкіндіктерін пайдалануды ұсынатын шығармашылық
дербестіктің анық жетіспеушілігі сезілуде, алайда, патриоттық ұрандарды өз
қалауы бойынша пайдаланып, көсемнің, жаңа жаңа идеологтың рөліне үміттеніп,
ең күрделі мәселелердің жылдам да оңай шешілуіне уәде берушілер толып
жатыр [53, 110-112 бб.].
Қоғамның және оның ажырамас бөлігі ретіндегі жастардың әлеуметтік
белсенділігі көптеген факторларға байланысты. Әрине, жағдайдың құрдымдығы,
жастар мәселесінің өткірлігі және шешілмеушілігі жастардың санасына,
әлеуметтік сезіміне, сондай-ақ іс-әрекет түрін таңдауға айтарлықтай ықпал
етеді. Алайда таңдау не әлеуметтік-саяси белсенділіктің артуына, не
болмаса қажеттіліктердің азаюына алып келуі мүмкін, соның ішінде қоғамдық
істерге қатысуға бағытталған әлеуметтік-белсенді әрекеттер түрінде.
Жастар субмәдениеті – қоғамдық өмірдің айтарлықтай жаңа және көпжақты
құбылысы. Осы күрделі құбылыстың бар болуы қоғамның социомәдени дамуынан
бастап, белгілі-бір жастар тобының психологиялық ерекшеліктеріне дейін
көптеген аспектілеріне әсер етеді. Жастар субмәдениеті – өмір сүрудің
белгілі-бір үлгісі және стилі. Кез-келген басқа мәдениет сияқты субмәдениет
адамның әлеуметтік өмірін өмір сүрудің осы үлгісінде анықтайды,
құрылымдайды. Қоғамның базалық мәдениетімен салыстырғанда оның ықпалы
өлшеусіз, алайда адамның өмір сүру үлгісіне, құндылығына ықпалын, оның
әлемді көруді өзгертуге жеткілікті.
Жастар мәселесі ғылымда өткен ғасырдың 50 жылдары маңызға ие бола
бастады. Дәстүрлі қоғам негізінен аға ұрпақтың тәжірибесіне арқа сүйей
отырып, біртіндеп, баяу темппен дамитындықтан, жастар мәдениеті феномені
көпшілігінде динамикалық қоғамға жатады, және техногенді өркениеттің
қалыптасуына байланысты байқала бастады.
Д.В. Ольшанский жастардың суб және – контрмәдени әрекетін сипаттайтын
келесі ерекшеліктерді бөліп қарастырады [54]:
1.  Өз-өзімен бірге болуға ұмтылу. Жасөспірімдік жас үшін жеке
мүмкіндіктерін, өзінің әлемдегі алар орнын іздестіру тән, әрине бұл жалпыға
маңызды нормалар мен құндылықтарды асыра бағалауға алып келетіндігі
заңдылық.
2. Еліктеу. Жасөспірімдік кезде өзіне тән өмір сүру стилі бар, қарым-
қатынас стилі бар референттік топ ерекше маңызға ие болады.
3.  Сатылық инстинкт. Аталған ұғымның ерекшелігі мақсаттық және
құндылықтық ұстанымдардың жетілмей, қалыптаспаған кезінде топтық
құндылықтар мен мақсаттар басым мәнге ие болатындығына негізделген.
4. Бәсекелестердің, дұшпандардың, қастардың бар болуы. Белгілі-бір
мақсаты жоқ топтың жұмылуы үшін қажетті жағдай. Іс-әрекеттегі
нонкорформистік үрдістер қоршаған орта тарапынан болатын кедергіге қадалып,
одан да үлкен күшке ие болады.
5.  Жоғары талпыныс. Аталған жастық категорияға әділдіктің өткір
сезімдері, ерекше болуды қалау тән. Бұл жоғары талпыныс нәтижесін береді.

Мәдениетті белгілі-бір қажеттіліктерді қанағаттандырудың тәсілі ретінде
қарастыра отырып, ресей психологы М.В. Розин жастар субмәдениетіндегі
көрсетуші әрекеттер арқылы қанағаттандырылатын қажеттіліктерді сипаттауға
тырысады.
Ересектермен жанжалды жеңіп шығуға қажеттілік. Жастық кезең бір
жағынан, ересектердің құндылығына қарсы келетін құндылықтарды өзіне алып
жүретін жаңа референттік ортаның (құрдастар) пайда болуымен сипатталады,
екінші жағынан, ересектер жасөспірімнің бүкіл өмірін бақылау мүмкіндігін
жоғалтатындығымен сипатталады. Бұл жасөспірімнің санасында бар, маңызды
ересектің үлгісімен іштей жанжалдың пайда болуына алғышарт жасайды. Өзінің
қызығушылық аясын ересектерден жасыра отырып, жасөспірім, сыртқы, нақты
жанжалдан құтыла алады. Олардың сыртқы диалогы жасөспірімді толғандырып
жүргеннің бәрін шетке ысырып қойып, ресми бола түседі. Алайда, ішкі диалог
тоқтамайды. Бұл ауыртпалық, ішкі жанжалдың ахуалы ерекші символдық
әрекеттердің көмегімен жойылуы мүмкін. Ерекше символдық әрекеттердің
тұтастай жиынтығын жастар субмәдениеті береді. Жастар субмәдениетіндегі
ауыртпашылықты бұзып шығу тәсілін М.В. Розин [55] магиялық деп атайды.
Қоршаған ортаға әсер етудің нақты құралы қолында жоқ болғандықтан,
жеткіншек мәні бойынша магиялық құралдарға жүгінеді: театралды-көрінуші
белгілердің және символдардың көмегімен ол ересектермен болатын жанжалдың
жойылуына әкеліп соқтырады деген әрекеттердің белгілі-бір қатарын
тұрғызады. Театрдың көмегімен жасөспірім өзінің санасын өзгерте алады,
символдардың көмегімен ересектермен болған қарама-қайшылық шешілген ерекше
әлем тұрғызады.
Ахуалдыққа қажеттілік. Ресейлік психологтың пікірінше, барлық
жеткіншектер ересектермен іштей жанжалды бастан кешіре бермейді.
Кейбіреулер үшін керісінше, олардың ресми емес қауымдастыққа қатысуы
жанжалға себеп болады. Бірқатар жеткіншектер жастар субмәдениетіне қатыса
отырып, ахуалдыққа қажеттілік деп аталатын ерекше қажеттілікті
қанағаттандырады. Қанағаттандырылмаған қажеттілік өмірдің сырғуы сияқты
сезімдермен бастан кешіріледі, осы ретте жеткіншек өзінің әлеуметтік
субъект ретінде жоқ екендігін сезінеді.
Топқа жатуға қажеттілік. Жасөспірімдік шақта құрдастардың қандай да бір
тобына жатуға деген қажеттіліктің пайда болатындығы бәрімізге белгілі.
Жастар субмәдениеті ресми қауымдастықтарға қарағанда бұл қажеттіліктерді
әлдеқайда нәтижелірек қанағаттандырады. Жастар субмәдениетіне қатысушылар
өзінше бір бауырластықтың қуатты сезімін бастан кешіреді. Бұл келесі
әлеуметтік заңдылықтармен түсіндіріледі: біріншіден, топтың ынтымақтастығы
артады, егер оның мүшелерінің ерекше сыртқы белгілері болса, екіншіден,
ынтымақтастық теріске шығарылғанның жалпы сезіміне ықпал етеді. Аталған екі
заңдылық та жастар субмәдениетінде бар болады – сондықтан да, топқа жатуға
деген қажеттілік соншалықты нәтижелі қанағаттандырылады.
Мойындатуға қажеттілік. Жастар субмәдениеті социумда жолы болмай
жаратылған жасөспірімдер әлеуметтік мойындауға қол жеткізе алатын өзінше
бір мәдени қуыс болып табылады. Басқаша сөзбен айтқанда, жастар
субмәдениеті кейбір жасөспірімдерге қатысты өзіндік стихиялы әлеуметтік
оңалуды жүзеге асырады.
Мәнге қажеттілік. Мәнсіздікті сезіну қазіргі заманғы көптеген
жеткіншектерге тән құбылыс. Жастар субмәдениеті адамға мәнділік сезімін
бере алмайды, өзінің өмір сүру үлгісі үшін күрес мәнді іздестіруді
алмастырады. Жаулап алынған өмір автоматты түрде біршама мәндірек болып
көрінеді. Әңгіме мынада да болуы мүмкін, жастар субмәдениетінде адам өз
еркінде болады, оның нормалары мен құндылықтарын саналы түрде қабылдайды.
Жастар субмәдениеті шеңберінде адам не істеу керектігін өзі шешеді, басқа
адамдардың шешімі (ұстаздардың, ата-ананың) оған қысым көрсете алмайды.
Тәуелсіз қабылданған әрекеттер мен шешімдер шынында да жеткіншек үшін үлкен
мәнмен оның мәнімен толығады.
Батыс әлеуметтануында жастар белсенділігінің субмәдени, делинквентті
көрінісінің қарлығаштары ретінде Чикаго мектебін санау қабылданған. Аталған
мектеп өткен ғасырдың 20-жылдарының өзінде қалалық жастар қауымдастығының
ерекше типтерін зерттеуде қалалық этнография әдісін пайдаланды (В.Ф. Уайт,
А. Коен, Г. Беккер т.б.). Жастар әлеуметттануындағы субпәннің
қалыптасуындағы маңызды рөл ғылыми айналымға “жастар мәдениеті” деген
терминді енгізген Т. Парсонсқа тиесілі. Жастар мәдениеті кеңістігінің
функционалды маңыздылығының Т. Парсонс әзірлеген идеялары ересек қоғамның
рөлдерін игеруге дайындауда балалық шақтан ересектікке өтуді түсіндіруде
орасан салмаққа ие. Алайда жастар әлеуметтануын соншалықты кең концептуалды
негізінің кері салдары да болды. Ұзақ уақыттар бойы сынның негізгі
нысанасы жастар мәселесін социобиологиялық және тарихи талқылау болды. Осы
теориялар шеңберінде жастар басқарылмайтын табиғи күш (Г. Холлдың, Э.
Эриксонның теориялары), бірыңғай ұрпаққа тиесілі болу (К. Маннгейм),
тұтынушылық девиация (М. Абрамс) белгілер бойынша жетілді (теории пубертата
Г. Холла и подросткового кризиса идентичности). Жастар әлеуметтануының
дұрыс өтіп жатқан әлеуметтік процестерінің қалыптасуына 80-ші жылдары
Бирменгем университетінің Заманауи Мәдени зерттеулер Орталығының
қызметкерлері салмақты үлес қосты. Олардың еңбектері марксистік таптық
теорияға сүйенген субмәдени концепцияларды әзірлеуге арналды (Л. Альтюссер,
А. Грамши, С. Холл, Т. Джефферсон,
С. Коен, М. Брейк, Д. Хебдидж). Кейінірек олар субмәдени құрылымдағы
гендерді көзге ілмеуге қарсы бағытталған негізгі сыни бағытты, этно және
евроцентризма (А. МакРобби, К. Гриффин) дамытты. Жастар мәселесінің
концептуалды негіздерін қайта мәндестіруге У. Бектің и Э. Гидденстің,
сондай-ақ А. Беннет, С. Редхэд, М. Физерстоун сияқты бір топ теоретиктер
және
Х. Пилкингтон, Дж. Томлинсон, С. Торнтон қатты ықпал етті.
Қазақстан Республикасында ғалымдардың бағасы бойынша, жастар еңбекке
қабілетті тұрғындардың шамамен 50 пайызын құрайды.
С.Ж. Туркпенованың ойынша, жастар мәселесі қазіргі қоғам өмірінің әртүрлі
салаларының трансформациясымен ғана емес, сәйкесінше, кәсіби білімнің
жоқтығына байланысты, рөлдер мен статустарды бөлудегі көзқарастың екінші
деңгейлігімен, жастардың өзінің мүдделері мен құндылықтарын толық сезіну
процесінің аяқталмағандығымен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.