Қаржының қызметі мен оның рөлі
Кіріспе
1 Сыртқы экономикалық сфера қызметінің теориялық аспектілері
1.1 Сыртқы экономикалық қызметінің мәні мен мазмұны
1.2 Сыртқы экономикалық қызметінің сыныптамасы және оның қысқаша сипаттамасы
2 Сыртқы экономикалық қызметті реттеудің нысандары мен әдістері
2.1 Сыртқы экономикалық қызметті реттеудің тура және жанама әдістерін талдау
2.2 Сыртқы экономикалық қызметті салықтық реттеу
2.3 Валюталық ресурстарды қалыптастыру және пайдалану
3 Қазақстан Республикасының төлем балансы
3.1 Қазақстан Республикасының 2007.2010 жылдар аралығындағы төлем балансының динамикасы
3.2 Елдің төлем балансын жетілдіру жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Сыртқы экономикалық сфера қызметінің теориялық аспектілері
1.1 Сыртқы экономикалық қызметінің мәні мен мазмұны
1.2 Сыртқы экономикалық қызметінің сыныптамасы және оның қысқаша сипаттамасы
2 Сыртқы экономикалық қызметті реттеудің нысандары мен әдістері
2.1 Сыртқы экономикалық қызметті реттеудің тура және жанама әдістерін талдау
2.2 Сыртқы экономикалық қызметті салықтық реттеу
2.3 Валюталық ресурстарды қалыптастыру және пайдалану
3 Қазақстан Республикасының төлем балансы
3.1 Қазақстан Республикасының 2007.2010 жылдар аралығындағы төлем балансының динамикасы
3.2 Елдің төлем балансын жетілдіру жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қызметтің сыртқы экономикалық сферада дамытудағы қаржының рөлі нарықтық қатынаста аса маңызды рөл атқарады. Әрбір экономикалық категорияның өзінің өзгешелігі болады, тиісті қатынастарды білдірудің белгілі бір түрлері, нысандары мен әдістері арқылы көрінеді. Қаржы қоғамдық қатынастар жүйесінің серпінін анықтаушы неғүрлым жалпы ұғым ретіндегі әлеуметтік механизмнің ұқсас құрамды бөліктерімен де өзара іс-әрекет етеді.
Сыртқы экономикалық сферадағы қызмет мемлекеттің, оның жеке және заңи тұлғаларының ұқсас шетелдік қатысушыларымен және халықаралық қаржы-кредит институттарымен сауда, кредиттік, салықтық, инвестициялық, борыштық, есеп-қисаптық, сақтық, трансферттік және өзге операциялар кезінде қатысуымен байланысты қатынастардың кең шеңберін қамтиды.
Кез келген қоғамда мемлекет қаржыны өзінің функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру үшін, белгілі бір мақсаттарға жету үшін қаржылық саясаты нысанында пайдаланады. Қойылған мақсаттарды іске асыруда қаржы саясаты маңызды рөл атқарды. Оны жасап, жүзеге асыру процесінде қоғам алдында түрған міндеттерді орындаудың шарттары қамтамасыз етіледі. экономикалық мүдделерге ықпал жасаудың белгілі құралы болып табылады. Осыған байланысты сыртқы экономикалық қатнастарды басқару жүйесін негіздеу мен жалпы сыртқы қатынастардағы қаржыны басқару тетіктерін жетілдірудің тиімді нысандары мен әдістерін анықтау өзекті болып табылады.
Міне, осында менің дипломдық жұмысымның өзектілігі жатыр. [1] Қаржының рөлі өте маңызды болып табылады және халықаралық реттеуде негізгі орындардың бірін иеленеді.
Демек, дипломдық жұмысымның мақсаты – қаржының қызметі мен оның рөлі жайындағы ақпараттар мен мәліметтерді қолдана отырып, осы тақырыпты толығымен бейнелеп көрсету.
Дипломдық жұмысымның міндеті – сыртқы экономикалық қызметті дамытудағы қаржының рөлін жүйелі түрде талдап, оның әдістері мен нысандарына сипаттама беру және осы аталып отырған сыртқы экономикалық қызметті дамытудағы қаржының рөлін баса көрсетіп, айқындап беру.
Сыртқы экономикалық сферадағы қызмет мемлекеттің, оның жеке және заңи тұлғаларының ұқсас шетелдік қатысушыларымен және халықаралық қаржы-кредит институттарымен сауда, кредиттік, салықтық, инвестициялық, борыштық, есеп-қисаптық, сақтық, трансферттік және өзге операциялар кезінде қатысуымен байланысты қатынастардың кең шеңберін қамтиды.
Кез келген қоғамда мемлекет қаржыны өзінің функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру үшін, белгілі бір мақсаттарға жету үшін қаржылық саясаты нысанында пайдаланады. Қойылған мақсаттарды іске асыруда қаржы саясаты маңызды рөл атқарды. Оны жасап, жүзеге асыру процесінде қоғам алдында түрған міндеттерді орындаудың шарттары қамтамасыз етіледі. экономикалық мүдделерге ықпал жасаудың белгілі құралы болып табылады. Осыған байланысты сыртқы экономикалық қатнастарды басқару жүйесін негіздеу мен жалпы сыртқы қатынастардағы қаржыны басқару тетіктерін жетілдірудің тиімді нысандары мен әдістерін анықтау өзекті болып табылады.
Міне, осында менің дипломдық жұмысымның өзектілігі жатыр. [1] Қаржының рөлі өте маңызды болып табылады және халықаралық реттеуде негізгі орындардың бірін иеленеді.
Демек, дипломдық жұмысымның мақсаты – қаржының қызметі мен оның рөлі жайындағы ақпараттар мен мәліметтерді қолдана отырып, осы тақырыпты толығымен бейнелеп көрсету.
Дипломдық жұмысымның міндеті – сыртқы экономикалық қызметті дамытудағы қаржының рөлін жүйелі түрде талдап, оның әдістері мен нысандарына сипаттама беру және осы аталып отырған сыртқы экономикалық қызметті дамытудағы қаржының рөлін баса көрсетіп, айқындап беру.
1 Әмірқанов Р.Ә., Тұрғұлова А.Қ. Қаржы менеджменті. Оқу құралы. – Алматы: 2002ж.
2 Баймуратов У. Б. Деньги и финансы: нелинейная система: научно-популярное издание. Том 1. – Алматы: Экономика баспасы, 2005ж.
3 Баймуратов У. Б. Финансы Казахстана // Том 2. Избранные научные труды. – Алматы: БИС, 2005ж.
4 Балабанов А.И., Балабанов И.Т. Финансы. Учебное пособие. – Петербург: 2000ж.
5 Большаков С. В. Финансовая политика государства и предприятия. Курс лекций. – М.: Книжный мир, 2002ж.
6 Васильева М. В. и др. Финансовая политика. – Ростов н / Дону: Феникс, 2008ж.
7 Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления финансами (теория и методология).– Алматы:Экономика баспасы, 2000ж.
8 Интыкбаева С.Ж. Государственные финансы. Учебное пособие – Алматы: «Эвро», 2007ж.
9 Кадерова Н.Н. Корпоративтік қаржы. Оқу құралы. Экономика баспасы, – Алматы: 2008ж.
10 Корпоративные финансы. Учебное пособие. Э.Э. Михель, А.Б. Рахимбаев, А.К. Бельгибаев и др. – Алматы: Азия-Принт, 2009ж.
11 Мадиярова Э.С, Сүйеубаев С.Н. Қаржылық менеджмент. Оқу құралы. – Алматы: Экономика баспасы, 2009ж.
12 Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қаражатын қалыптастыру және пайдалану туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 2 сәуірдегі № 962 Жарлығы
13 Қаржы теориясы. Оқу құралы. Құлпыбаев С.Баязитова Ш. және басқалары – Алматы. Мерей, 2001ж.
14 Қаржы - экономикалық сөздік. Жалын ғылыми редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Әбішев Ә.Ә.– Алматы: Экономика баспасы, 2008ж.
15 Қаржы нарығы және делдалдары: Оқулық Исаков Ұ.М., Бохаев Д.Т., Рузиева Э.А. – Алматы: Экономика баспасы, 2008ж.
16 Құлпыбаев С. Қаржы. Оқулық. – Алматы. 2007ж.
17 Құлпыбаев С. Мельников В.Д. Қаржы негіздері. Оқулық – Алматы. 2009ж.
18 Мельников В.Д. Основы финансов. Учебник. – Алматы: ТОО «Издательство LEM», 2009ж.
19 Смағұлова Р.С., Мәдіханова К.Ә. және басқалары. Қаржы, ақша айналысы жіне несие. Оқу құралы. – Алматы:Экономика баспасы, 2008.
20 Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Оқулық. – Алматы: 2005ж.
21 Ж.О. Ихданов, Ә.О. Орманбеков, «Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері»Алматы, Экономика, 2002ж.
22 Н.Ә. Назарбаев. Қазақстанның дүниежүзінің барынша бәсекеге қабілетті елу елінің қатарына ену стратегиясы. Астана, 2006ж.
23 Назарбаев Н.А. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан // Егемен Қазақстан. — 2007ж, 1 наурыз
24 Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігі салықтық бюллетень. 2010ж.
25 Н.Қ. Мамыров, М.Ә. Тілеужанова, Макроэкономика – «Экономика»
баспасы 2003ж.
1. www.akorda.kz; www.nationalbank.kz; www.minfin.kz;
2. ww.govermеnt.kz; www.minplan.kz; www.afn.kz; www.stat.kz
2 Баймуратов У. Б. Деньги и финансы: нелинейная система: научно-популярное издание. Том 1. – Алматы: Экономика баспасы, 2005ж.
3 Баймуратов У. Б. Финансы Казахстана // Том 2. Избранные научные труды. – Алматы: БИС, 2005ж.
4 Балабанов А.И., Балабанов И.Т. Финансы. Учебное пособие. – Петербург: 2000ж.
5 Большаков С. В. Финансовая политика государства и предприятия. Курс лекций. – М.: Книжный мир, 2002ж.
6 Васильева М. В. и др. Финансовая политика. – Ростов н / Дону: Феникс, 2008ж.
7 Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления финансами (теория и методология).– Алматы:Экономика баспасы, 2000ж.
8 Интыкбаева С.Ж. Государственные финансы. Учебное пособие – Алматы: «Эвро», 2007ж.
9 Кадерова Н.Н. Корпоративтік қаржы. Оқу құралы. Экономика баспасы, – Алматы: 2008ж.
10 Корпоративные финансы. Учебное пособие. Э.Э. Михель, А.Б. Рахимбаев, А.К. Бельгибаев и др. – Алматы: Азия-Принт, 2009ж.
11 Мадиярова Э.С, Сүйеубаев С.Н. Қаржылық менеджмент. Оқу құралы. – Алматы: Экономика баспасы, 2009ж.
12 Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қаражатын қалыптастыру және пайдалану туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 2 сәуірдегі № 962 Жарлығы
13 Қаржы теориясы. Оқу құралы. Құлпыбаев С.Баязитова Ш. және басқалары – Алматы. Мерей, 2001ж.
14 Қаржы - экономикалық сөздік. Жалын ғылыми редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Әбішев Ә.Ә.– Алматы: Экономика баспасы, 2008ж.
15 Қаржы нарығы және делдалдары: Оқулық Исаков Ұ.М., Бохаев Д.Т., Рузиева Э.А. – Алматы: Экономика баспасы, 2008ж.
16 Құлпыбаев С. Қаржы. Оқулық. – Алматы. 2007ж.
17 Құлпыбаев С. Мельников В.Д. Қаржы негіздері. Оқулық – Алматы. 2009ж.
18 Мельников В.Д. Основы финансов. Учебник. – Алматы: ТОО «Издательство LEM», 2009ж.
19 Смағұлова Р.С., Мәдіханова К.Ә. және басқалары. Қаржы, ақша айналысы жіне несие. Оқу құралы. – Алматы:Экономика баспасы, 2008.
20 Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Оқулық. – Алматы: 2005ж.
21 Ж.О. Ихданов, Ә.О. Орманбеков, «Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері»Алматы, Экономика, 2002ж.
22 Н.Ә. Назарбаев. Қазақстанның дүниежүзінің барынша бәсекеге қабілетті елу елінің қатарына ену стратегиясы. Астана, 2006ж.
23 Назарбаев Н.А. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан // Егемен Қазақстан. — 2007ж, 1 наурыз
24 Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігі салықтық бюллетень. 2010ж.
25 Н.Қ. Мамыров, М.Ә. Тілеужанова, Макроэкономика – «Экономика»
баспасы 2003ж.
1. www.akorda.kz; www.nationalbank.kz; www.minfin.kz;
2. ww.govermеnt.kz; www.minplan.kz; www.afn.kz; www.stat.kz
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 5
1 Сыртқы экономикалық сфера қызметінің теориялық аспектілері
7
1.1 Сыртқы экономикалық қызметінің мәні мен мазмұны 7
1.2 Сыртқы экономикалық қызметінің сыныптамасы және оның қысқаша
сипаттамасы 13
2 Сыртқы экономикалық қызметті реттеудің нысандары мен әдістері
18
2.1 Сыртқы экономикалық қызметті реттеудің тура және жанама
әдістерін талдау 18
2.2 Сыртқы экономикалық қызметті салықтық реттеу 22
2.3 Валюталық ресурстарды қалыптастыру және пайдалану 26
3 Қазақстан Республикасының төлем балансы 39
3.1 Қазақстан Республикасының 2007-2010 жылдар аралығындағы төлем
балансының динамикасы 39
3.2 Елдің төлем балансын жетілдіру жолдары 59
Қорытынды 67
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 69
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қызметтің сыртқы экономикалық сферада
дамытудағы қаржының рөлі нарықтық қатынаста аса маңызды рөл атқарады. Әрбір
экономикалық категорияның өзінің өзгешелігі болады, тиісті қатынастарды
білдірудің белгілі бір түрлері, нысандары мен әдістері арқылы көрінеді.
Қаржы қоғамдық қатынастар жүйесінің серпінін анықтаушы неғүрлым жалпы ұғым
ретіндегі әлеуметтік механизмнің ұқсас құрамды бөліктерімен де өзара іс-
әрекет етеді.
Сыртқы экономикалық сферадағы қызмет мемлекеттің, оның жеке және заңи
тұлғаларының ұқсас шетелдік қатысушыларымен және халықаралық қаржы-кредит
институттарымен сауда, кредиттік, салықтық, инвестициялық, борыштық, есеп-
қисаптық, сақтық, трансферттік және өзге операциялар кезінде қатысуымен
байланысты қатынастардың кең шеңберін қамтиды.
Кез келген қоғамда мемлекет қаржыны өзінің функциялары мен міндеттерін
жүзеге асыру үшін, белгілі бір мақсаттарға жету үшін қаржылық саясаты
нысанында пайдаланады. Қойылған мақсаттарды іске асыруда қаржы саясаты
маңызды рөл атқарды. Оны жасап, жүзеге асыру процесінде қоғам алдында
түрған міндеттерді орындаудың шарттары қамтамасыз етіледі. экономикалық
мүдделерге ықпал жасаудың белгілі құралы болып табылады. Осыған байланысты
сыртқы экономикалық қатнастарды басқару жүйесін негіздеу мен жалпы сыртқы
қатынастардағы қаржыны басқару тетіктерін жетілдірудің тиімді нысандары мен
әдістерін анықтау өзекті болып табылады.
Міне, осында менің дипломдық жұмысымның өзектілігі жатыр. [1] Қаржының
рөлі өте маңызды болып табылады және халықаралық реттеуде негізгі
орындардың бірін иеленеді.
Демек, дипломдық жұмысымның мақсаты – қаржының қызметі мен оның рөлі
жайындағы ақпараттар мен мәліметтерді қолдана отырып, осы тақырыпты
толығымен бейнелеп көрсету.
Дипломдық жұмысымның міндеті – сыртқы экономикалық қызметті дамытудағы
қаржының рөлін жүйелі түрде талдап, оның әдістері мен нысандарына сипаттама
беру және осы аталып отырған сыртқы экономикалық қызметті дамытудағы
қаржының рөлін баса көрсетіп, айқындап беру.
Зерттеудің объектісі - Қазақстан Республикасының жалпы сыртқы қарызы
мен елдің төлем балансы болып табылады.
Зерттеудің пәні - Қазақстан экономикасының тұрақты дамуы жағдайындағы
жалпы сыртқы экономикалық қызметті дамытудағы қаржы жүйесін қалыптастыру
және дамыту процестері болып табылады.
Мәселенің ғылыми өнделу дәрежесі. Сыртқы экономикалық қызметті
дамытудағы қаржының рөлі сұрақтарға, нақты қаржы категорияларын экономикада
пайдалануға, оның дамытуды реттеуге қолданылуына байланысты теориялық және
әдістемелік сауалдарына, әсіресе мемлекеттік шығындарды несиелік
қаржыландыру бағытына Р.Барро, Б.Д.Бернхайн, М.Персон, А.Смит, Д. Рикардо
және басқалардың зерттеулері арналған. Орыс ғалымдары Е.П.Баранова,
А.Вавилов, П.С.Гримберг, И.Б.Златкис, Д.И.Кокурин, А.Селезнев, А.Саркисянц,
Б.А Хейфец және басқалардың еңбектері мемлекеттік қарыздың теориялық және
практикалық мәселелерін талдауға, олардың экономикаға ықпал ету шамасына
байланысты мәселелеріне арналған. Мемлекеттік қарыздарды дамытудың
мәселелері кең деңгейде қазақ ғалымдары С.Құлпыбаев, С.Ж.Ынтықбаева,
В.Д.Мельников сияқты белгілі ғалымдарымыздың 2011жылғы Қаржы оқулығы,
А.Д. Үмбеталиев, Ғ. Е. Керімбек Салық және салық салу, ал орыс
әдебиеттерінен Балабанов А.И., Балабанов И.Т. Финансы, Берлин С.И.
Теория финансов және т.б. Негізгі әдебиет ретінде Қ.Қ. Ілиясов және
тағы басқа авторлардың ғылыми еңбектерінен көрінеді.
Дипломдық жұмыс құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспе, үш
бөлім, қорытынды, пайдаланған әдебиет тізімі тұрады.
1 Сыртқы экономикалық сфера қызметінің теориялық аспектілері
1.1 Сыртқы экономикалық қызметінің мәні мен мазмұны
Нарықтық қатынастарға көшу өзара байланыста және әлемдік эконо-микамен
бәсекелестікте дамитын ашық тұрпаттағы экономикамен бірге әлемнің көптеген
елдерімен халықаралық экономикалық байланысты кеңейтуді қажет етеді.
Қызметтің сыртқы экономикалық сферасы мемлекеттің, оның жеке және заңи
тұлғаларының ұқсас шетелдік қатысушыларымен және халықаралық қаржы-кредит
институттарымен сауда, кредиттік, салықтық, инвестициялық, борыштық, есеп-
қисаптық, сақтық, трансферттік және өзге операциялар кезінде қатысуымен
байланысты қатынастардың кең шеңберін қамтиды. Басқаша айтқанда, бұл –
валюталық есеп-қисап жүйесі ортақтастыратын резиденттердің
бейрезиденттермен, елдің экономикалық агенттерінің үшінші дүниемен
(Ұлттық шоттар жүйесінің түсіндірмесі бойынша) қатынастары. Бұл қаты-
настарда және сыртқы экономикалық байланыстар жүйесінде қаржы үлкен рөл
атқарады. Ол шаруашылық жүргізудің экономикалық құралы ретінде Қазақ-
станның әлемдік экономикаға ықпалдасуын жүзеге асыру үшін пайдаланылады.
Халықаралық экономикалық байланыстар сферасында қалыптасып отырған қаржылық
механизм Қазақстан Республикасының халықаралық ынтымақ-тастығы саласында
мемлекеттің қаржылық саясатын іске асырудың құралы бо-лып табылады.
Іс-қимыл жасаудың айрықша нысаны ретіндегі сыртқы экономикалық
қызметтің қаржысы өзгеше белгілерге ие. Ол тек ұлттық валютада ғана емес,
сондай-ақ шетелдік валютада да қалыптасатын ресурстарда нақты түрде
көрінеді. Бөлгіштік қатынастардың міндетті субъектілері шетел мемлекеті,
халықаралық ұйым, фирма және басқалары арқылы шетелдік әріптестер болып
табылады. Қаржылық қатынастар ұлттық экономикалардың шекарасынан шығып
кетеді және халықаралық ықпалдастық үдерістің дамуы мен тереңдей түсуіне
жәрдемдесе отырып, оны жүзеге асырады.
Халықаралық байланыстарды дамытуда қаржының рөлі үш бағыт бойынша
көрінеді:
• қаржы көздерін іздестіру және халықаралық ынтымақтастықтың
әр түрлі бағыттарын қаржыландыру үшін қажетті қаржылық
ресурстарды жұмылдыру;
• халықаралық ықпалдастық үдерістерді реттеу;
• халықаралық қатынастардың әрбір түрін және бұл
қатынастардың тікелей қатысушыларын ынталандыру;
Дамудың қазіргі кезеңінде сыртқы экономикалық байланыстарға мыналар
жатады:
1) сыртқы сауда – тауарларды, қызметтерді, жұмыстарды, ақпаратты,
зияткерлік қызмет нәтижелерін халықаралық айырбастау саласындағы кәсіптік
қызмет;
2) шетелдік инвестициялау: капиталды жұмсау, бірлескен кәсіпкерлік,
соның ішінде заңи тұлғалардың мүлкіне акциялар және басқа бағалы қағаздар
арқылы үлестік қатысу, концессиялар – елдің аумағында шаруашылық және өзге
қызметті жүзеге асыру үшін мемлекет меншігіндегі табиғат ресурстарын, әр
түрлі объектілерді пайдалануға мүліктік құқықтарды алу, меншікті жалдау;
3) халықаралық қаржы-кредит ұйымдарына қатысу; сыртқы экономикалық
қызметтің бұл нысанымен шетелдік кредиттер мен қарыздарды беруге байланысты
және халықаралық қаржы және басқа ұйымдарға жарналар төленеді;
4) ғылым, техника, мәдениет, туризм, спорт салаларындағы
ынтымақтастық;
5) шет елдерде елшіліктерді, консулдықтарды және басқа
қызметкерлерді ұстау жөніндегі есеп-айырысымдарын жүргізу.
Дамыған елдердің экономикасында сыртқы экономикалық қызметтің маңызды
құрамды бөлігі шетелде өнеркәсіптік, азаматтық, көлік және өзге
объектілерді тұрғызу немесе салу болып табылады; алайда қызметтің бұл түрін
қаржылық және материалдық-техникалық ресурстардың формалды мойын-далған
жетіспеушілігінен Қазақстан қолданбайды. Осымен бір уақытта эконо-миканың
көлеңкелі секторы шетке капиталдың жылыстауы болып табы-латын шетелдік
активтерге: шетел банктеріндегі депозиттерге, бағалы қағаз-дарға капитал
салу нысанындағы сыртқы инвестициялауды, жылжымайтын мүлік сатып алуды және
т.б.
Арнаулы (еркін) экономикалық аймақтарды – айрықша құқықтық және
экономикалық режімі бар арнайы бөлінген аумақтарды қалыптастыру қыз-меттің
ерекше түрі болып табылады, олар аймақты жеделдетілген әлеуметтік-
экономикалық дамыту үшін шетелдік капиталды, прогрессивті шетелдік техно-
логиялар мен басқару тәжірибесін тарту мақсатымен құрылады. [2]
Аталған сыртқы экономикалық байланыстарды дамыту республиканың
шетелдермен валюталық-қаржылық, есеп-қисаптық және кредиттік қатынас-тардың
негізіне қойылған (1-кесте).
1-кесте
Сыртқы сауда айналымының динамикасы
млн. АҚШ долл.
2006 ж. 2007 ж. 2008 ж. 2009 ж. 2010 ж.
Сыртқы сауда айналымы 61927,2 80511,7 109072,671604,4 88976,6
Экспорт 38250,3 47755,3 71183,6 43195,7 59216,6
Импорт 23676,9 32756,4 37889,0 28408,7 29760,0
Дереккөз: Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі агенттігінің
мәліметі негізінде
Статистика жөніндегі агенттіктің мәліметі бойынша Қазақстанның сырт-қы
сауда айналымы (ұйымдастырылмаған сауданы есепке алмағанда) 2010 жы-лы 89
миллиард АҚШ долларын құрап, алдыңғы жылмен салыстырғанда 24,3 %-ға көбейді
(1-кесте). Бұл ретте экспорттың құндық көлемдері 37,1 %-ға өсіп, 59,2
миллирад доллардан асты, импорттың құндық көлемдері 4,0 %- ға өсіп, 29,8
миллиардқа жуық долларды құрады. Сауда балансының оң саль-досы алдыңғы
жылдың көрсеткішінен (14,79 миллиард доллар) екі есеге өсіп, 29,5 миллиард
долларды құрады.
Сыртқы сауда саласындағы көрсеткіштердің айтарлықтай өсуіне Қазақ-
стан, Ресей және Беларусь мемлекеттері арасында 2010 жылғы 1 қаңтардан
бастап жұмыс істей бастаған Кедендік одақ ерекше игі ықпал еткендігін атап
көрсету керек. Кедендік одақтың алғашқы қорытындылары көрсетіп отыр-
ғанындай, 2010 жылы Ресейге шығарылған қазақстандық тауарлардың экспор-ты
35,9 пайызға, Беларуське шығарылған өнімдер 1,6 есеге артқан. Ресейден
әкелінген импорт көлемі 23,7 пайыз, ал Беларусь импорты-ның көлемі 24,5 па-
йызға артты. Кедендік одаққа мүше мемлекеттермен тауар айналымының көле-мі
2010 жылы 16,5 миллиард АҚШ долларын құрап, 28,1 пайызға өсті. Кеден одағы
мемлекеттерімен сыртқы сауда айналымы Қазақстанның жалпы сауда айналымының
18,5 пайызына тең болды.
Қазақстандық экспорттың тауарлық құрылымы 2010 жылы да жақсы жақ-қа
өзгермеді. Экспорттың жалпы көлемінде минералдық өнімдердің үлес салма-ғы
жыл ішінде 74,0 %-дан небәрі 74,9 %-ға өсті. Бұл ретте химия өнімінің
үлесі 5,3 %-дан 5,1%-ға, азық-түлік тауарлары мен шикізат 3,8 %-дан 3,4%-
ға, ма-шиналар мен жабдық 0,9%-дан 0,8%-ға төмендеді.
Өндірістің қазіргі қалыптасып отырған құрылымына байланысты Қазақстан
экспортының едәуір үлесі әзірше шикізатқа, түсті металдарға, материалдарға,
отынға, астыққа және шала фабрикаттарға тиіп отыр. Мысалы, минералдық
өнімдер мен металдарға 88%-ға дейіні тиеді, қалған барлық тауарларға 12%-ы
тиіп отыр, соның ішінде машиналар мен құрал-жабдық экспорттық жеткізілімнің
небәрі 0,8%-ын құрайды. Сөйтіп біздің еліміз бұрынғысынша әлемдік нарықта
шикізаттық ресурстардың экспорттаушысы болып қалуда.
Қазақстанның сыртқы саудадағы негізгі әріптестері Қытай және Ресей
болып табылады. Қытайға тауарлар экспортының үлесі 2010 жылы 17,1 %-ды
(немесе 10,1 миллиард доллардан артық), Италияға 16,2 %-ды, Ресейге 8,1 %-
ды, Францияға 7,5 %-ды құрады. Бұл ретте импорттың барлық көлемінің 37 %-ы
Ресейге, 13,3 %-ы Қытайға, 6,1 %-ы Германияға, 5,3 %-ы Италияға тиеді.
Басқа алыс және жақын шетелдерге тауарлар экспорты, сондай-ақ импорты
5%-дан келіп отыр.
2020 Стратегиялық жоспарға сәйкес 2020 жылға қарай экспорттың жалпы
көлемінде шикізаттық емес экспорттың үлесі 27-ден 45%-ға дейін ұлғаюы тиіс.
Қаржылық практикада экспорттың бюджеттік тиімділігі – валюталық түсім-
ақша мен шығындардың (өнім өндіруге жұмсалынған шығындардың, ішкі
бағалардағы оның құны және қосымша шығыстар – көлік, жүкті ауыстырып
тиеу, порттарда, стансаларда сақтау шығындарының) арасалмағы ұғымы
қолданылады. Валюталық түсім-ақша Ұлттық банктің бағамымен теңгеге қайта
саналады. Экспорттың тиімділігі оның құрылымын жетілдіруді арттыру, яғни
машина жасау өнімін, қызметтің еңбекті және ғылымды көп қажетсінетін
түрлерін көбейту жолымен мүмкін болады.
Импортта негізгі баптар машиналар, құрал-жабдық, тұтыну арна-лымының
тауарлары болып табылады. Машиналардың, құрал-жабдықтың, көлік
құралдырының, приборлардың үлес салмағы 46,6%-ды, металдар және олардан
жасалынған бұйымдар – 13,3%, минералдық өнімдер, электр қуатын қоса –
13,1%, химия және онымен байланысты өнеркәсіп салаларының өнімдері – 10,6%,
азық-түлік тауарлары – 6%-ды құрайды.
Экспорт бойынша Қазақстанның қазіргі әріптестері (жеткізілімдердің
азаюы ретімен) Италия, Швейцария, Ресей, Қытай, Франция болып табылады;
ұзақ уақыт (2004 жылға дейін) қазақстандық экспорттың негізгі
тұтынушыларының ішінде оффшорлық аумақтар – Бермуд және Виргинд аралдары
есептеліп келді. Импорт бойынша Ресей, Қытай, Германия, Украина, АҚШ,
Италия, Жапония әріптестер болып табылады.
Макроэкономикалық теорияға сәйкес экспорттың импорттан асып (таза
экспорт) таза ұлттық өнім көлеміне оның мультипликациялануы (көбеюі)
әсеріне байланысты ұлттық экономиканы дамытудың қолайлы факторы деп
есептеледі. Сонымен бірге бұл асып түсу елдің төлем балансының (ондағы
сауда балансының едәуір арасалмағы жағдайында) оң айырмасын тудыруы мүмкін.
Жалпы валюталық қаражаттардың экспорттық түсімдері есебінен елдің импорты
қаржыланады. Қысқа мерзімді жоспарда импорттың экспорттан асып түсуі
қолайсыз фактор болып табылмайды, өйткені отандық тұтынушылар қажетті
тауарларды, әсіресе олардың меншікті нарықтағы тапшылығы кезінде көп алады.
Алайда ұзақ мерзімде бұл құбылыс төлем балансының пассивін теңестіру үшін
пайдаланылатын ресми валюталық резервтердің сарқылуына ұрындыруы мүмкін.
Төлем баланстарының орнықты және ұзақ тапшылықтары экономиканы күрделі
қайта құруды, сауда тосқауылдары мен басқа шектеулерді қажет етеді, ұлттық
валютаның құнсыздануына, елдің сыртқы берешегінің көбеюіне соқтырады.
Экспорттық операцияларды жүргізуде Қазақстан Республикасының негізгі
әріптестері ТМД елдері – 15%, басқа елдер 85% болып табылады, импорттық
операцияларда ТМД елдері 47%, басқа елдер 53%-ды алады.
Сыртқы экономикалық қызметтің маңызды аспекті – шетел инвесторларының
қатысуы және Қазақстан экономикасы тұрақтандыру үшін шетел кредиттерін
тарту. Бұл қаражаттар ұлттық шаруашылықтың құрылымын жетілдірудің басым
міндеттерін шешу, нарықты тұтыну тауарларымен молайту және экспорттық
әлуетті кеңейту үшін нысаналы әрі тиімді пайдаланылуы тиіс. Сыртқы
кредиттерді қамтамасыз ету үшін алтын-валюталық резервтер жасалған, олар
сонымен бірге ұлттық валютаны да қамтамасыз етеді. Кредиттерді қамтамасыз
етудің басқа нысаны экспорттық тауарлардың босалқы қорлары болып табылады.
Шетелдік капитал елге кредит,дамуға ресми көмек, инвестициялар сияқты
үш әр түрлі нысанда түседі.
Инвестициялардың екі түрі болады: тура және портфелдік. Тура
инвестициялар дегеніміз шетелдік капиталды оның егесінің өз тәуекелдігімен
пайда алу үшін басқа елдің экономикасына жұмсауы. Портфелдік инвестициялар
– қаражаттарды жалған капиталға – басқа елдің заңи және жеке тұлғалары
шығаратын бағалы қағаздарға жұмсау.
Шетелдік инвестицияларды тарту үшін қажетті жағдайларды қамтамасыз ету
талап етіледі:
• шетелдік инвесторлардың қызметімен жұмыс істеу құқығына рұқсат
берумен, ел ішінде жүріп-тұрумен, кедендік және шекаралық
бақылаудан өтумен, рұқсатнама берумен және т.б. байланысты
әкімшілік рәсімдерді ықшамдау.
• елдің ұлттық мүдделері үшін қызмет түрлеріндегі басымды салық
жеңілдіктерін және басқа жеңілдіктерді беру (жеңілдетілген
мөлшерлемелер, инвестицияларға немесе кредиттерге салықтық
шегерімдер, жеңілдетілген баждар, жеделдетілген амортизация
(өтелім) және басқалары);
• жерді, жылжымайтын дүние-мүлікті пайдалану құқығын қамтасасыз
ету, қызметкерлерді оқытуға субсидиялар беру;
• пайда әкетіліміне үкімет кепілдіктерін немесе оны қайта
капиталдандырудың жеңілдетілген шарттарын беру. [3]
Ұлттық банктің мәліметтері бойынша тәуелсіздік жылдарында еліміздің
экономикасына тура шетелдік инвестициялар ағылуының тұрақты өсу динамикасы
байқалуда, жалпы сомасы 120 миллиард АҚШ долларынан аса шетелдік
инвестициялар тартылды. Қарастырылып отыған кезеңде шетелдік
инвестициялардың құрылымында басымдық жағдайда Нидерланды (21,6%) мен АҚШ
(17,18%), сонымен бірге Ұлыбритания (8,3%), Франция (5,6%) және Виргин
аралдары (5,3%) алады. Негізгі инвестор елдерінің бірінші бестігінің
үлесіне барлық жинақталған инвестициялардың (68,6 миллиард АҚШ доллары)
57,9%-ы тиеді. Және де бұл секторда инвестициялардың негізгі ауқымы
геологиялық барлауға келіп отыр. Қазіргі уақытта инвестициялар тарту
жөнінен Қазақстан ТМД елдері бойынша көш басында келеді.
Сараптамалық бағалау бойынша Орталық Азияға келген тура
инвестициялардың 80 пайыздан астамын Қазақстан экономикасы алып отыр.
Бүкіләлемдік банк біздің елімізді инвестициялар әкелуге өте қолайлы 20
елдің қатарына қосты.
Қазақстан Халықаралық валюта қорының, Халықаралық қайта құру және даму
банкінің, Халықаралық қаржы корпорациясының, Халықаралық даму
ассоциациясының, Инвестицияларды кепілдендірудің көпжақты агенттігінің,
Инвестициялық дау-дамайларды реттеу жөніндегі халықаралық орталықтың мүшесі
болып табылады. Осыған сәйкес Қазақстан көрсетілген ұйымдар қатысушысының
барлық міндеттемелерін өзіне алады, халықаралық қаржы-кредит және басқа
ұйымдарға қатысудан туындайтын мүшелік жарналарды, борыштық операциялар мен
мәмілелер бойынша қажеті төлемдерді жүзеге асырады. Мүшелікке байланысты
Халықаралық валюталық қордан еліміз валюта бағамын реттеу үшін және алынған
қарызды тиімді пайдалану және экономикалық өсуді жүзеге асыру бойынша
реформалар серияларын жүргізу жағдайында сыртқы экономикалық есеп айырысу
саласындағы қиыншылық кезінде кредиттер алады. Қарыздар мен кредиттерді
Халықаралық банк пен оның филиалдары – Халықаралық даму ассоциациясы
(жеңілдікті ұзақ мерзімді кредиттер) мен Халықаралық корпорация (несиелік
капиталдар рыногында орташа жылдық мөлшерлемелерден асатын мөлшерлемелер
бойынша жоғары рентабелді жекеше кәсіпорындарға жұмсалатын қаржыландырады)
бере алады.
Туризм әлемнің көптеген елдерінде экономика мен қоршаған ортаға әсер
ететін маңызды әрі кешенді фактор болып табылады. Бүкіләлемдік туризм
ұйымының мәлімдеуінше, әлемдегі жалпы өнім көлемінің 10 пайызын туризм
саласындағы кіріс құрайды, халықаралық инвестицияның 11 пайызын береді
екен. Туризмнен түсетін кірістің жаһандық ауқымы 4 миллион долларға жетеді.
Туризм саласындағы бизнес әлемі барлық мемлекеттің 800 миллиардтан астам
долларын салықтық түсімдермен қамтамасыз етеді. Бұл туризмнен түсетін
пайданың мұнай мен көлік тасымалынан кейінгі үшінші орынды мығым иеленіп
отырғанын көрсетеді.
2008 жылы еліміздегі туризмнен түскен жалпы кіріс 74 миллиард теңгені
құрады. Бұл көрсеткіш 2007 жылға қарағанда 17%-ға артық.
Ел экономикасын дамытуға үлес қосуға тиіс туризмді өркендету
Қазақстанда арнайы заңдастырылғаны мәлім. 2006 жылдың аяғында Қазақстан
Республикасында туризмді дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған мемлекеттік
бағдарламасы туралы Қазақстан Республикасы Президентінің жарлығы
қабылданған.
Мемлекеттік бағдарламаның іске асырылуы ұлттық туристік өнімнің
тартымдылығын арттыруға және Қазақстанның әлемдік туристік нарық жүйесіне
кіруіне жәрдем ететін болады. Мемлекет экономикасының шикізаттық емес
секторы ішіндегі біршама табысты саласына айналуға мүмкіндігі бар, дамыған
бәсекеге қабілетті туристік индустрия құрылатын болады. Бұл ретте
республикада Қазақстанның Орталық Азия өңірінің туризм орталығына айналуына
нақты жағдайлар мен мүмкіндіктер жасалады.
Шет елдерде елшіліктерді, консулдықтарды және басқа қызметкерлерді
ұстауды және олардың жұмысын қаржыландыру дамудың казіргі кезеңінде сыртқы
экономикалық байланыстар қызметінің бірі болып отыр.
Тәуелсіз даму жылдарында еліміздің сыртқы саясатын белгілейтін
Президенттің тікелей басшылығымен Қазақстан дипломатиясы ойдағыдай дамып,
ол біздің мемлекеттің әлемдік қауымдастықтан өзінің лайықты орын алуына
жақсы қызмет етіп отыр. Қазіргі кезде 80-астам елде Қазақстанның
елшіліктері мен консулдықтары жұмыс істейді.
Сыртқы экономикалық қызметті дамытудың негізі көптеген шаруашылық
заңдарында қаланған. Бұл қызметті кеңейту өзара байланыста және әлемдік
экономикамен бәсекелестікте дамитын ашық тұрпаттағы экономиканы
қалыптастыруды қажет етеді.
1.2 Сыртқы экономикалық қызметінің сыныптамасы және оның қысқаша
сипаттамасы
Сыртқы экономикалық қызметті жетілдірудің негізіне сыртқы нарықта
Қазақстан кәсіпорындарының, ұйымдарының және өңірлерінің дербестігін
кеңейту идеясы, коммерциялық операцияларды шаруашылық жүргізуші
субъектілерге бере отырып сыртқы экономикалық қызметті мемлекет иелігінен
алу және орталықсыздандыру қойылған (олардың іскерлік дербестігін
қамтамасыз ету және мемлекеттік органдардың функцияларын бұл операцияларды
реттеу мен ынталандыруға шоғырландыру кезінде). Сыртқы экономикалық кешенді
реттеу негізінен құқықтық (ішкі және халықаралық заңнама) және экономикалық
тұтқалар (кедендік баждар, салықтар, валюта бағамы, банк пайызы) арқылы
жүргізіледі. Сыртқы экономикалық қызметтің стратегиялық бағыты – ұлттық
валютаның айырбасталымдылығына жету жөніндегі шараларды әзірлеу мен енгізу
және валюта рыногын дамыту. Валютаның нарықтық бағамы экспортты кеңейту мен
импортты оңтайландыру (рационалдандыру) жөніндегі сыртқы экономикалық
қызметті ынталандыру мен реттеудің негізгі элементтерінің бірі болып
табылады. Кәсіпорындардың валюталық дербестігін кеңейту үшін нарықтық
бағамдар бойынша оны еркін сатып алу-сатудың валюталық ішкі рыногы
құрылған. Қалыптасқан валюта бағамының негізінде валюта биржасында сауда-
саттықты жүргізгенде валютаға сұраным мен ұсынымның ағымдағы ара салмағының
негізінде Ұлттық банк валюталардың бағамын белгілейді. Валюталық және
кредиттік операцияларға коммерциялық банктер шығады, шаруашылық жүргізуші
субъектілер мүлікті кепілдікке салып шетелдік кредиттерді өздігінше тартуға
құқық алады. Компаниялардың, фирмалардың, ұйымдардың, банктердің сыртқы
экономии-калық кепілдіктерін сақтандырудың жүйесі құрылған.
Дамудың бағдарламаларына сәйкес сыртқы экономикалық саясат сыртқы
экономикалық қызметті ырықтандыруға бағытталған. Әлемдік конъюктура мен
шетелдік бәсекенің қолайсыз дамуынан ұлттық нарықтың мүдделерін қорғау үшін
импорттық тауарлардың түсуін реттеу мақсатына сәйкес импорттық баждар қайта
қаралды. Ортақ мүдделері бар елдердің біртұтас экономикалық кеңістігінің
шекарасындағы сыртқы экономикалық қатынастардың негізгі мәселелері
жөніндегі ұлттық заңнама сәйкестендірілді.
ТМД елдерімен сыртқы экономикалық қатынастар бөлігінде страте-гиялық
курс экономикалық одақты сақтау және тәртіпке келтіру, бұл елдердің
кәсіпорындары арасында қалыптасқан кооперацияны қолдау, көлік, байланыс,
энергетика, ғылыми-техникалық прогресс, кадрларды дайындау сферасында,
экологиялық проблемаларды, қорғанысты шешуде қайта бағдарлау жөніндегі күш-
жігерді біріктіру болып табылады. [4]
Кедендік одақ пен Бірыңғай экономикалық кеңістікті қалыптастыру
үдерісінің тиімді алға басуы, әлемдік экономикаға және халықаралық сауда
жүйесіне бірігу (интеграция) кезінде қоғамдастық мемлекеттерінің іс-
қимылдарын үйлестіру үшін Еуразиялық экономикалық қоғамдастық-- ЕурАзЭҚ
құрылған. Ұйым қызметінің басты векторларының бірі – халықтың тұрмыс
деңгейін арттыру мақсаттарында олардың экономикалық әлуеттерін тиімді
пайдалану кезінде әлеуметтік-экономикалық қайта құруларды келісу арқылы
Қоғамдастық елдерінің серпінді дамуын қамтамасыз ету. Қоғамдастық бюджеті
үлестік жарналар есебінен қалыптасады: 40 пайызын Ресей, 15 пайыздан
Беларусь, Қазақстан және Өзбекстан, 7,5 пайыздан Қырғызстан мен Тәжікстан
салады.
Еуразиялық кеңістікте қаржылық инфрақұрылымның негізгі элементтерінің
бірі, интеграциялық үдерістерді тереңдету мақсатында қаты-сушы-елдердің
ынтымақтастығын дамытудың тиімді инвестициялық меха-низмі Еуразиялық даму
банкі (ЕАДБ) болуы тиіс. Банктің қаржылық қызметінің негізгі бағыттары
электроэнергетикамен, су-энергетикалық кешенімен, көлік инфрақұрылымымен,
жоғары техникалық және инновациялық салалармен байланысты.
Сондай-ақ ЕурАзЭҚ-нің дағдарысқа қарсы қоры жұмыс істейді, оның
мақсаты – қаржылық дағдарыстың зардаптарымен күресу, қатысушы – елдердің
экономикалық және қаржылық орнықтылығын қамтамасыз ету.
Үш мемлекеттің-Беларусьтың, Қазақстанның және Ресейдің Кедендік одағын
қалыптастыру елдің экономикасы үшін зор мүмкіндіктер береді және бұл елдер
арасында одан ары экономикалыққ интеграцияға жолда қадам болып табылады.
Қосымша табыстарды пайдаланудың нысаналы бағыттылығы маңызды фактор
болады. Бұл ресурстарды жұмыс істеп тұрған және Кедендік одақтың
қажеттіліктеріне және сыртқы нарықтарға бағытталынған жаңа жоғары
технологиялық өндірістерді құруды қолдауға шоғырландыру маңызды.
Интгерацияның келесі кезеңі – бұл бірыңғай экономикалық кеңістік құру,
бұл Қазақстан үшін, ең алдымен, біздің әріптестеріміздің инфрақұрылымына
дискредициялық емес қол жеткізуді (кіруді) белгілеуді білдіреді. Бұл
өткізімнің негізгі нарықтарынан алыс және теңіз порттарына шығуы жоқ
республика үшін өте маңызды.
Бүкіләлемдік сауда ұйымына (БСҰ-ға) кіру Қазақстан үшін көкейтесті
болып табылады. Бұл акция осы ұйымда қабылданған ережелерге, нормаларға,
механизмдерге сәйкес сыртқы сауданы жүзеге асыру және тауарлар мен
қызметтерді өндірудің ішкі жағдайларын түбірлі қайта құру есебінен орнықты
экономикалық өсу үшін қолайлы жағдайлар жасау мақсатын көздейді.
БСҰ-ға мүшелік экономиканы әртараптандыру, өндірісті дамыту, өнімді
сыртқы нарықтарға жылжыту БСҰ-ның нормаларының, ережелерінің және
механизмдерінің көмегімен отандық экспортшыларды қорғау үшін қажет. БСҰ-ға
кіру жоғары технологияларға, арзан тұтыну тауарларына, шикі зат пен
қызметтерге еркін кіруге жол ашады, шикізаттық емес секторға шетелдік
инвестицияларды тартуға жәрдемдеседі. Бұл ұйымға мүшелік – отандық
кәсіпорындарға шетелдік бәсеке үшін айырбасқа қазақстандық нарық ашуға,
шетелдегі нарықтарда тең және қолайлы шарттар жасауға мүмкіндік береді.
БСҰ шеңберінде Қазақстанға саудалық саясат арқылы мына негізгі
міндеттерді шешуге тура келеді:
• қазақстандық экспортты кемсітушілікті болдырмау;
• өркениетті халықаралық сауданың ережелері мен қағидаттарын
қабылдаған ашық нарықтық экономикасы бар ел ретіндегі халықаралық
бейнесін нығайту;
• ЕурАзЭО және ТМД шеңберінде ұтымды интеграциялық үдерістерді
дамыту;
• нақты Кедендік одақты және біртұтас нарықты жасауға жылжыту, өзара
саудада арнайы қорғаныш, демпингке қарсы және өтемдік іс-шараларды
қолдануға белсенді қарсы әрекет;
• экспортты көтермелеу бойынша шынайы іс-шараларды, соның ішінде
экспорттық операцияларды жүзеге асыру кезінде тәуекелдерді
сақтандыру есебінен әзірлеу және іске асыру.
БСҰ-ның іс-шараларымен және механизмдерімен бұл міндеттерді шешу
әсіресе дайын өнім экспортының өсуіне көшкен кезде көкейкесті бола
бастайды, өйткені әлемдік нарық молыққан және қатаң бәсеке жағдайында дамып
отыр.
Қазіргі кезде Қазақстан БСҰ-ның 144 мүше-елдерінің 135 елімен сауда
жасайды. БСҰ-ға кіру сәйкестендірілген ережелер мен механизмдер бойынша осы
елдермен сауданы жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
БСҰ-ға мүшелік өнеркәсіпте осы заманғы технологиялар мен өндірісті
ұйымдастыру әдістерін таратуға, ішкі нарықта бәсекені дамытуға және сыртқы
нарықтарда қазақстандық тауарлардың бәсекеге қабілеттілігін арттыруға,
шетелдік инвестициялардың құйылуын көбейтуге жағдай жасайды.
Сыртқы экономикалық қызмет қалыпты жүзеге асырылуы үшін дамыған сыртқы
экономикалық инфрақұрылым қажет. Осы мақсатпен Үкіметтің, Қаржы
министрлігінің, Ұлттық банктің құрылымында сыртқы байланыстарды бас-қарудың
органдары құрылған. Валюталық операциялар жасауға лицензиясы бар
коммерциялық банктердің, мамандандырылған тауар биржаларының желісі жұмыс
істейді.
Сыртқы экономикалық байланыстарды басқару органдарының аса маңыз-ды
функциясы валюталық қатынастарды реттеу болып табылады. Валюталық реттеу –
нормативтік-құқықтық актілерді әзірлеу мен бекіту, ақпарат жинау, ва-люта
заңнамасының сақталуын бақылау және заңдарда көзделген санкцияларды
қолдану.
Қазақстан Республикасының Үкіметі, Ұлттық банкі, Қаржы министрлігі
заңдарға сәйкес валюталық реттеу функцияларын жүзеге асыратын негізгі
валюталық реттеу органдары болып табылады. Үкімет және өзге мемлекеттік
органдар заңдарға сәйкес өз құзырының шегінде валюталық реттеуді жүзеге
асырады. Бұл органдар сонымен бірге валюталық бақылауды да жүзеге асырады.
Мұндай функцияны сондай-ақ валюталық бақылаудың агенттері – уәкілетті
банктер мен уәкілетті банктік емес қаржы мекемелері де орындайды, оларға
алынған лицензияларға сәйкес операциялар жүргізген кезде валюта
заңнамасының сақталуына бақылау жасау міндеті жүктелінген.
Экономикалық саясаттың мақсаттарын ескере отырып, Валюталық реттеу
және валюталық бақылау туралы заңда валюталық реттеудің мақсаты тұрақты
экономикалық өсімге және экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге жету
жөнінде мемлекеттік саясатқа жәрдемдесу болып табылады.
Валюталық реттеудің міндеттері: Қазақстан Республикасында валюталық
құндылықтар айналысының тәртібін белгілеу; Қазақстанның әлемдік экономикаға
одан ары интеграциялануына жағдайлар жасау; валюталық операциялар және
капитал ағындары бойынша ақпараттық базаны қамтамасыз ету.
Салықтар сыртқы экономикалық қатынастардың маңызды реттегіші болып
табылады; бұл жерде әңгіме кәдуілгі салықтар, сондай-ақ арнаулы - бірлескен
кәсіпорындардың пайдасына салынатын салықтар, кеден баждары (экспорт пен
импортқа салынатын салықтар) жөнінде болып отыр.
Көптеген мемлекеттерде экспорт пен импортты кедендік-тарифтік реттеу
жүргізіледі.
Кедендік кодекс кеден аумағының, кеден баждарының және кедендік
алымдардың бірлігі негізінде кеден ісінің қағидаттарының (яғни тауарлар мен
езге де заттардың кеден шекарасы арқылы өту тәртібін, кеден салығын салуды,
ресімдеуді, бақылауды және кеден саясатын жүзеге асырудың басқа құралдарын)
белгілейді.
Кеден тарифі ішкі нарықтағы шетелдік бәсекені реттейді. Кеден тарифі
кеден баждары мөлшерлемелерінің жүйеленілген жиынтығы болып табылады, олар
республиканың кеден аумағына әкелінетін және бұл аумақ шегінен әкетілетін
тауарлар мен өзге де заттарға салынады.
Кеден ісін жүзеге асыру кезінде кеден органдары алатын, заңнамада
белгіленген және мөлшерлемелерін Үкімет белгілейтін кедендік төлемдердің
басты түрлерінің бірі кеден баждары - ұлттық шекара арқылы тасылатын
тауардан кеден тарифінде қарастырылған мөлшерлемелер бойынша мемлекет
алатын салықтар. Әкелім, әкетілім, транзиттік, маусымдық, арнаулы,
демпингке қарсы, өтемдік, протекционистік (қолдампаздық), пұрсаттылықтық
(преференциалдық) кеден баждарын ажыратады. Қазақстанда импорттық
(әкелімдік), маусымдық, арнаулы, демпингке қарсы, өтемдік баждар
қолданылады.
Заңнамада мыналар айқын және жүйелі тұжырымдалған: валюталық реттеу
органдарының құзырлары; валюталық реттеу режімдері; валюталық операцияларды
жүзеге асырудың негізгі қағидаттары; капиталдар қозғалысының операцияларын
реттеу және шоттар ашу рәсімдері; валюталық бақылаудың мақсаттары,
міндеттері және негізгі қағидаттары. Валюталық режімдері, валюталық реттеу
және валюталық реттеудің (лицензиялау және тіркеу) қолданыстағы бақылау
бойынша заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілердің барлық негізгі
қолданыстағы нормалары жүйеленген; капитал ағындары мен валюталық
құндылықтармен операциялар туралы ақпараттың дерек көзі бола отырып, оларды
жүргізуді шектемейтін, валюталық операциялар туралы хабардар ету режімінің
негізгі рәсімдері бейнелеп көрсетілген. [4]
Шетелге тура инвестицияларды; бейрезиденттерге қаржылық қарыз-дарды;
жылжымайтын мүлікке меншік құқығын сатып алуды төлеудегі бейрезиденттердің
пайдасына аударымдарды лицензиялаудың күші жойылған. Бұл операциялар
тіркелім режімінде жүзеге асырылатын болады.
Шетелдік банктерде есепшоттарды ашуды реттеу рәсімдері жетілдіруде.
Валюталық операцияларды лицензиялау 2007 жылдан күшін жойған, сонымен
бірге сыртқы сауда контракттарында белгіленген мезгілдерге қарай қайтару
қағидаттарына көшу жүзеге асырылатын болады. Кепілдендірілмеген сыртқы
борыш мониторингі мақсаттарында жекелеген валюталық операцияларға қатысты
тіркеу және хабардар ету, төлем балансының статистикасы мен валюталық
операциялар бойынша ақпараттық базаны толықтыру режімі сақталынған.
2 Сыртқы экономикалық қызметті реттеудің нысандары мен әдістері
2.1 Сыртқы экономикалық қызметті реттеудің тура және жанама әдістерін
талдау
Сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеу әр түрлі нысандар мен
әдістерді кіріктіреді. Реттеудің негізгі нысандары мыналар болып табылады:
1) сыртқы экономикалық қызметті қаржыландыру;
2) салық салу;
3) инвестициялау;
4) сыртқы қарыз алу;
5) сыртқы берешек;
6) экспортты қаражаттандыру.
Реттеу әдістері көрсетілген нысандарға сай келеді және тура, сондай-ақ
жанама әдістерді кіріктіреді.
Тура әдістерге реттеудің әкімшілік нысандары: лицензиялар мен квоталар
жатады. Экспорт пен импортты лицензиялау мен квоталау шикізаттық ресурстар
мен тауар қорларының шектеулігі жағдайында ішкі нарықты толтырып,
тұрақтандыру мақсатымен уақытша шаралар ретінде пайдаланылады. Сондай-ақ
сыртқы экономикалық қызметке (сыртқы саудаға, валюталық операцияларға және
басқаларға) мемлекеттік монополия[1] қойылуы мүмкін.
Реттеменің жанама немесе экономикалық әдістері неғұрлым пәрменді және
дамыған сыртқы экономикалық қатынастарға сай болып табылады. Бұларға
салықтар, соның ішінде кедендік баждар, валюта бағамы, әлемдік баға,сыртқы
кредиттер бойынша пайыздық мөлшерлемелер, облигациялардың, басқа бағалы
қағаздар мен төлемдік қаражаттардың бағамы жатады.
Мемлекеттік сыртқы қарызын басқару қарызды басқарудың классикалық
үлгісі қарызқорлық және ақша-кредит саясатының байланысы жөнінде мәселені
қозғамайды. Ол мемлекет активтеріне қарызға алу мен жұмсалымдар көмегімен
тұрақты салықтарды уатыты бойынша қайта бөлгенде оңтайлы серпінді салық
салу үдерісін сипаттайды. Егер қазыналық өкіметтін салықтық жүктемені
таңдап алудың нақты мүмкіндігі болғанда, бұлай қойылу заңды. Шындығында,
онымен бірге өтпелі экономикаларда ғана емес, тұрақты салық салу деңгейі
қазыналы өкімет тарапынан тиімді әсер ету объектісі бола алады. Бұл,
дұрысы, көрсеткіш, ол қоғамдық таңдап алу тетіктерінің іс-қимылымен
анықталатын немесе лоббистік мүдделер тобының ойын нәтижесі болып табылатын
саяси-экономикалық тепе-теңдікті сипаттайды. Бұл секілділер айтарлықтай
шамада мемлекеттік шығынды қалыптастыру деңгейіне де жатады. Сондықтан
салық жүктемесі деңгейін тек шарттылықтың үлкен дәрежесімен мемлекеттін
макроэкономикалық саясатының құралы ретінде қарастыруға болады.
Осыған орай қарызды басқару міндетін қою баламалырақ көрінеді, онда
бюджет профициті көрсеткіштерінің тізбектілігі экзогенді берілген. Мұнда
мемлекет тапшылықты инфляциялық қаржыландыруға жол беретін, бірақ ұзақ
уақытты ысырапты мейлінше азайтатын қарызқорлық саясатты таңдап алады.
Мемлекеттік қарызды басқаруды талдауға мұндай тәсіл инфляция мен
қарыздың өзара байланысына ерекше назар аударады. Біз қарыздың уақытша және
валюталық құрылымын таңдап алу проблемасынан дерексіздендірілеміз,
сондықтан ақша эмиссиясын қазыналық саясаттың негізгі құралы ретінде
қарауымызға болады. Егер инфляциялық өктемдіктің басқа бағыттарын, мысалы,
өндірісті ынталандыру әрекеттерін немесе банк секторын қолдауды есепке
алмасақ, онда инфляцияға мұндай тәсілді қолдану құқыққа сәйкес болады.
1-сурет. Үкіметтің қарызындағы сыртқы қарыз мөлшері
Дереккөз: Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі агенттігінің
мәліметі негізінде
Сырттан қарыз алу көлемінің айтарлықтай өсуінен елдік орта-ұзақ
мерзімді болашақтағы төлем қабылеттілік индикаторлары ретінде дəстүрлі
қаралатын сыртқы қарыздың салыстырмалы өлшемдері нашарлады. Атап айтқанда,
ЖСҚ-ның ЖІӨ-ге соңғы жылдары жеткілікті дəрежеде жоғары болып, 2009 жылдың
аяғында 91% асқан қатынасы, 2010 жылдың 2 тоқ. аяғында 101,1% болды. ЖСҚ-
ның тауарлар мен қызмет көрсетулер экспортына қатынасы да ұлғайды жəне 2009
жылғы 178,1 салыстырғанда 198,4 % болды
Тұтастай алғанда елдің борыштық құралдардағы сыртқы активтері 69,7
млрд. долл. бағаланды жəне осылайша елдің таза сыртқы қарызы 30.06.07 жылы
22,4 млрд. долл. құрады (31.03.07 ж. 20,1 млрд. долл.).
Мемлекеттік жəне мемлекет кепілдік берген сыртқы қарыздың серпіні 2-
кестеде берілген.
2-кесте
Мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген сыртқы қарыздың серпіні
млн. АҚШ долл
Көрсеткіштері 4 тоқ. 4 тоқ. 4 тоқ. 4 тоқ. 1 тоқ. 2 тоқ.
2006 2007 2008 2009 2010 2010
Мемлекеттік қарыз: 3 073,2 2 499,6 1 582,4 2 572,0 3 557,7 4 566,7
- Үкімет 3 073,2 2 496,1 1 478,9 1 495,2 1 476,5 1 422,5
- Ұлттық Банк 0 3,5 103,5 1 076,8 2 081,2 3 144,2
Мемлекет кепілдік 549,4 633,3 592,5 552,6 565,2 531,6
берген сыртқы қарыз
Барлығы 3 622,6 3 132,9 2 175 3 124,6 4 122,9 5 098,3
Дереккөз: Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі агенттігінің
мәліметі негізінде
2010 жылдың екінші тоқсаны ішінде үкіметтік заемдар бойынша игеру 39
млн. долл. болды. Өтеуді жəне бағамдық ауытқуларды қоса есептегенде,
мемлекеттік басқару секторының заемдар түрінде тартылған сыртқы қарызы 3
млн. долл. өсті. Сонымен қатар 2010 жылдың мамырда мемлекеттің
еурооблигациялар бойынша міндеттемелері толық өтелді, мемлекеттік басқару
секторының сыртқы қарызы 2010 жылдың 2 тоқ. аяғында 1422,5 млн. долл.
құрады
Валюта бағамы немесе басқа елдің валютасының ақшалай бірлігінде
тұлғаланатын ұлттық ақшалай бірлігінің бағасы барлық ішкі бағаларды басқа
елдің бағаларымен байланыстырады. Валюта бағамының ауытқуы отандық
тұтынушылар үшін басқа елдің тауарларының бағасын өзгертеді және,
керісінше, отандық тауарлардың бағасы басқа елдің тұтынушылары үшін
өзгереді. Сөйтіп, бұл өзгерістер экспорт пен импорттың тартымдылығына әсер
етеді; ұлттық валюта бағамының басқа елдің салыстырмалы валютасынан азаюы
жағдайында экспорт дами бастайды, кері жағдайда импорт дамиды, өйткені
бірінші жағдайда отандық тауарлар шетелдіктер үшін арзандайды және бұл
тауарларға олардың тарапынан сұраным ұлғая түседі; екінші жағдайда
импорттық тауарлар арзандайды және өздерінің елінде бұл тауарларға сұраным
ұлғая түседі. [5]
Мемлекеттің валюта бағамдарының жүйесі икемді (құбылмалы) немесе
тіркелген валюта бағамдары түрінде ұйымдастырылуы мүмкін.
Икемді бағамдар жүйесі кезінде айырбас валюталардың сұранымы мен
ұсынымы негізінде жүзеге асырылады, тіркелген бағамдар жүйесі кезінде
ұлттық валютаның алтынға немесе бақа тұрлаулы валютаға белгілі бір қатынасы
белгілінеді; екінші жағдайда мемлекет бұл арақатынасты реттеп отырады,
сөйтіп елдің төлем балансының теңгерімділігіне жету мақсатында валюта
рыногының қызметіне араласады. Бұл орайда шетелдік валюта бағамының кемуі
экспорт кезінде құнның импорт кезінде өтелінетін шығасын тудырады және
керісінше, бұл бағамның көтерілуі кезінде ысыраптар импорт кезінде пайда
болады, бұл қосымша экспортпен жабылуы тиіс.
Импорт кезінде (шетелдік импортер үшін) шетел валютасы бағамының
жергілікті валютаға салыстырмалы төмендеуі жергілікті нарықта
мүмкіндіктердің кеңейгендігін білдіреді және керісінше, бұл бағамның артуы
импортталатын тауарларға бағаның өсуіне байланысты нарықтың тұқырауына
ұрындырады.
Отандық импорттаушылар үшін бағамдардың ауытқулары шетел тауарларын
сатып алу жөніндегі мүмкіндіктерінің өзгеруін білдіреді.
Сөйтіп, валюта бағамы экспорт пен импорттың көлеміне әсер етеді, ол,
өз кезегінде, қаржылық құралдар – экспорт мен импортқа салынатын салықтар,
кедендік баждар арқылы алынатын және бөлінген қаржылық ресурстардың
мөлшеріне және мемлекеттің де, сондай-ақ экспорттық өнімді, тауарды,
қызметтерді өндірушілердің де немесе оларды тұтынушылардың да қаржылық
жағдайына ықпал жасайды.
Дағдарыстық ахуалдар кезінде: өндірістің едәуір құлдырауы мен
қанағаттанғысыз сұраным тудырған инфляция кезінде сыртқы экономикалық тепе-
теңдікті айқындайтын микроэкономикалық үйлесімдер мен қағидаттар бұзылады
әрі бұрмаланады. Бұл тұтынушыларды импортқа жалпыға бірдей бағдарлаумен,
өскелең импортты жабу үшін экспорттық валюталық түсім-ақшаның
жетіспеушілігімен, ұлттық валютаның тұрлаулы валютаға қарағанда бірден
құнсыздануымен қосарлана жүреді. Орталық банк валюталық резервтерден
айырыла отырып немесе халықаралық қаржы ұйымдарына қолдауды өтіне отырып,
өзінің ақша бірлігінің бағамын қолдап отыру үшін валюталық басқыншылықтар
жүргізуге мүдделі болады. Дағдарыстың одан әрі дамуы мемлекетті елдің
өмірлік тіршілігіне сондай қажет болып отырған импортты да шектеуге мәжбүр
етеді, өйткені оны төлеуге ақшасы жоқ. Экономикасы шикізатқа бағдарланып
отырған елдерде ұзаққа созылған дағдарыстар экспорттың бірден-бір көзі
болып отырған табиғат ресурстарының сарқылуына, экономикалық, тіпті саяси
тәуелсіздікті болуы мүмкін жоғалтуға жеткізеді.
Қазіргі жағдайларда әлемдік валюта рыногында түрлі сыныптамалық
белгілер бойынша валюта бағамдарының сан алуан түрлері бар:
• айырбас валюта бағамдары: спот-бағам, форвард, кросс-бағам;
• есеп айырысу валюта бағамдары: атаулы валюта бағамы, атаулы тиімді
валюта бағамы, нақты тиімді валюта бағамы;
• будандық валюта бағамы: валюта дәлізі, басқарылатын құбылым,
нысаналы аймақтар, сырғымалы беркіту (фиксация), оңтайлы валюталық
кеңістік.
Валюта бағамының мүмкін оңтайлы нұсқасы реттемелі құбылым режімі болып
табылады.
Импорт пен экспортты құндық реттеу сауда мәмілелері қатысушыларына
импорттық және экспорттық субсидиялар беру арқылы жүзеге асырыла алады.
Халықаралық заңнамамен тура экспорттық субсидияларға тыйым салынатындықтан
жасырын субсидиялар (жеңілдікті несиелендіру, бастапқы шикізаттың,
материалдардың, энергетикалық ресурстардың бағаларын кеміту, фрахтты
қаражаттау) берілуі мүмкін.
Әдеттегідей, мемлекет дайын өнім экспорты мен шикі зат импорты үшін
жеңілдіктердің бүкіл арсеналын пайдаланады және шикі заттың экспорты және
дайын өнімнің импорты кезінде қандай бір жеңілдіктерді жоққа шығарады,
мұның өзі ұлттық өндірісті қорғау үшін маңызды.
2.2 Сыртқы экономикалық қызметті салықтық реттеу
Салықтар сыртқы экономикалық қатынастардың маңызды реттегіші болып
табылады; бұл жерде әңгіме кәдуілгі салықтар, сондай-ақ арнаулы – бірлескен
кәсіпорындардың пайдасына салынатын салықтар, кедендік баждар (экспорт пен
импортқа салынатын салықтар) жөнінде болып отыр.
Көптеген мемлекеттерде экспорт пен импортты кедендік-тарифтік реттеу
жүргізіледі.
Кедендік кодекс кедендік аумақтың, кедендік баждардың және кедендік
алымдардың бірлігі негізінде кеден ісінің қағидаттарын (яғни тауарлар мен
өзге де заттардың кеден шекарасы арқылы өту тәртібін, кеден салығын салуды,
ресімдеуді, бақылауды және кедендік саясатты жүзеге асырудың басқа
құралдарын) белгілейді.
Кедендік тариф ішкі нарықтағы шетелдік бәсекені реттейді. Кедендік
тариф кедендік баждар мөлшерлемелерінің жүйеленілген жиынтығы болып
табылады, олар республиканың кедендік аумағына әкелінетін және бұл аумақ
шегінен әкетілетін тауарлар мен өзге де заттарға салынады.
Қазақстан Республикасының 2010 жылдың 1 шілдесінен Кедендік одаққа
кірумен байланысты енді бірыңғай кедендік тариф пен кедендік баждар
қолданылып, кедендік-тарифтік реттеу өзгерді.
Кедендік төлемдер мен салықтарға:
1) кедендік әкелім бажы;
2) кедендік әкетілім бажы;
3) Қазақстан Республикасының кедендік аумағына тауарларды әкелу
кезінде өндіріп алынатын қосылған құн салығы;
4) Кедендік одақтың кедендік аумағына тауарларды әкелу кезінде өндіріп
алынатын акциз (акциздер);
5) кедендік алымдар (тауарларды кедендік мағлұмдамалау үшін, алып жүру
үшін кедендік алымдар, алдын ала шешім үшін төлем) жатады.
Кеден ісін жүзеге асыру кезінде кеден органдары алатын, заңнамада
белгіленген және мөлшерлемелерін Үкімет белгілейтін кедендік төлемдердің
басты түрлерінің бірі кедендік баждар – ұлттық шекара арқылы тасылатын
тауардан кедендік тарифте қарастырылған мөлшерлемелер бойынша мемлекет
алатын салықтар (3-кесте). Әкелім, әкетілім, транзиттік, маусымдық,
арнаулы, демпингке қарсы, өтемдік, қолдампаздық, (протекционистік)
пұрсаттылықтық (преференциалдық) кедендік баждарды ажыратады. Қазақстанда
импорттық (әкелімдік), маусымдық, арнаулы, демпингке қарсы, өтемдік баждар
қолданылады. 2008 жылдан Қазақстан Республикасының кедендік аумағынан
әкетілетін шикі мұнай мен мұнайдан өндірілген тауарларға кедендік баждар
енгізілген. Отандық практикада баж салығының адвалорлық, айрықшалықты және
құрамдастырылған мөлшерлемелері кең тараған: адвалорлық – салық салынатын
тауарлардың кедендік құнына пайызбен белгіленген; айрықшалықты – заттай
көрінісіндегі массасы, көлемі немесе өзге сипаттамаларына қарай
белгіленген; құрамдастырылған – салық салудың екі түрінің ұштастырылған
жолымен есептелінетін мөлшерлемелер.
3-кесте
Кедендік баждардың түрлері
Алу әдісі бойынша Айрықшалықты Адвалорлық Құрамдастырылған
Салық салу объекті Импорттық Экспорттық Транзиттік
бойынша
Сипаты бойынша Маусымдық Демпингке Өтемділік
қарсы
Шығарылған жері Дербес Конвенциялық Пұрсаттылықты
бойынша
Мөлшерлемелердің Тұрақты Ауыспалы -
тұрпаттары бойынша
Есептеп шығару әдісі Атаулы Тиімді -
бойынша (номиналдық)
Дереккөз: Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі агенттігінің
мәліметі негізінде
Тауарларды шығарумен, тауарларды кедендік алып жүрумен байланысты іс-
әрекеттер жасағаны, сондай-ақ Кедендік кодексте белгіленген өзге де іс-
әрекеттер жасағаны үшін кеден органдары өндіріп алатын міндетті төлемдер
кедендік алымдар болып табылады.
Кедендік алымдарға:
1) тауарларды кедендік мағұлымдамалау үшін кедендік алымдар;
2) кедендік алып жүру үшін кедендік алымдар;
3) алдын ала жасалған шешім үшін төленетін ақы жатады. Кедендік
алымдардың мөлшерлемелерін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді.
Кедендік алымдардың мөлшері кедендік алымдар белгіленген іс-
әрекеттерді жасағаны үшін кеден органдарының шамамен алынған шығындарының
құнынан аспауы тиіс. [6]
1996 жылға дейін Қазақстанда экспорттық баждар жұмыс істеді.
Экспорттық кедендік баждар Үкімет анықтайтын тізбе бойынша тауарлардың жеке
түрлеріне салынды. Экспорттық баждар меншік нысанына және тіркеу орнына
қарамастан заңи тұлғалардан, сондай-ақ тауарларды экспортқа шығаратын жеке
тұлғалардан өндіріп алынды. Экспорттық баждарды шетелдік валютада
экспортерлар төледі және тауарлар мен қызметтер көрсетудің кеден құнына
есептеледі. Бартерлік (тауар айырбасы) операциялары бойынша тауарлардың
әкетілімі кезінде баждың мөлшерлемесі сақталады. Экспорттық кедендік баждар
көптеген мемлекеттерде қолданылады және сыртқы сауда айналымының, әлемдік
нарықтардағы тауарлар бағасының, олардың бәсекеге жарамдылығының шынайы
реттеуіші болып қалуда және жалпы бұл нарықтардың конъюнктурасына әсер
етеді. Экспортты ынталандырудың іс-шарасы ретінде 1996 жылы олардың күші
жойылғаннан кейін олар 2008 жылғы мамырдан экспортқа рента салығының
мөлшерлемелерін бір мезгілде арттырумен шикі мұнай экспортына қайта
өндіріледі.
Экспорттық кедендік баждардың экономикалық мәні – абсолюттік рента.
Оны шетелдік сатып алушы төлейді. Экспорттық баждарды кемітіп көрсету
немесе күшін жою жағдайындағы абсолюттік рентаны меншіктенуші – өнім
өндіруші ішкі бағаларды өсіру арқылы ішкі тұтынушылардың табыстары есебінен
төлейді. Экспорттық кедендік баждардың төмендетілген деңгейі әлемдік
нарықта табиғат ресурстарын ысыраппен өткізуге, ал көтеріңкі деңгейі бұл
нарықта ресурстарды өткізудегі қиындықтарға байланысты өндірістің
төмендеуіне әкеледі.
Төлемнің бұл түрі әлемдік қаржылық дағдарыстың нағыз қызған кезінде
2009 жылдың басында іс-жүзінде жойылды. Ол кезде экспортшылар мұнай мен
оның басты компоненттерінің әкетілімі үшін бірнеше рет кем төлей бастады.
2010 жылғы 10 шілдеде Қазақстан Республикасының Үкіметі мұнайға және
мұнай өнімдеріне экспорттық кедендік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 5
1 Сыртқы экономикалық сфера қызметінің теориялық аспектілері
7
1.1 Сыртқы экономикалық қызметінің мәні мен мазмұны 7
1.2 Сыртқы экономикалық қызметінің сыныптамасы және оның қысқаша
сипаттамасы 13
2 Сыртқы экономикалық қызметті реттеудің нысандары мен әдістері
18
2.1 Сыртқы экономикалық қызметті реттеудің тура және жанама
әдістерін талдау 18
2.2 Сыртқы экономикалық қызметті салықтық реттеу 22
2.3 Валюталық ресурстарды қалыптастыру және пайдалану 26
3 Қазақстан Республикасының төлем балансы 39
3.1 Қазақстан Республикасының 2007-2010 жылдар аралығындағы төлем
балансының динамикасы 39
3.2 Елдің төлем балансын жетілдіру жолдары 59
Қорытынды 67
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 69
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қызметтің сыртқы экономикалық сферада
дамытудағы қаржының рөлі нарықтық қатынаста аса маңызды рөл атқарады. Әрбір
экономикалық категорияның өзінің өзгешелігі болады, тиісті қатынастарды
білдірудің белгілі бір түрлері, нысандары мен әдістері арқылы көрінеді.
Қаржы қоғамдық қатынастар жүйесінің серпінін анықтаушы неғүрлым жалпы ұғым
ретіндегі әлеуметтік механизмнің ұқсас құрамды бөліктерімен де өзара іс-
әрекет етеді.
Сыртқы экономикалық сферадағы қызмет мемлекеттің, оның жеке және заңи
тұлғаларының ұқсас шетелдік қатысушыларымен және халықаралық қаржы-кредит
институттарымен сауда, кредиттік, салықтық, инвестициялық, борыштық, есеп-
қисаптық, сақтық, трансферттік және өзге операциялар кезінде қатысуымен
байланысты қатынастардың кең шеңберін қамтиды.
Кез келген қоғамда мемлекет қаржыны өзінің функциялары мен міндеттерін
жүзеге асыру үшін, белгілі бір мақсаттарға жету үшін қаржылық саясаты
нысанында пайдаланады. Қойылған мақсаттарды іске асыруда қаржы саясаты
маңызды рөл атқарды. Оны жасап, жүзеге асыру процесінде қоғам алдында
түрған міндеттерді орындаудың шарттары қамтамасыз етіледі. экономикалық
мүдделерге ықпал жасаудың белгілі құралы болып табылады. Осыған байланысты
сыртқы экономикалық қатнастарды басқару жүйесін негіздеу мен жалпы сыртқы
қатынастардағы қаржыны басқару тетіктерін жетілдірудің тиімді нысандары мен
әдістерін анықтау өзекті болып табылады.
Міне, осында менің дипломдық жұмысымның өзектілігі жатыр. [1] Қаржының
рөлі өте маңызды болып табылады және халықаралық реттеуде негізгі
орындардың бірін иеленеді.
Демек, дипломдық жұмысымның мақсаты – қаржының қызметі мен оның рөлі
жайындағы ақпараттар мен мәліметтерді қолдана отырып, осы тақырыпты
толығымен бейнелеп көрсету.
Дипломдық жұмысымның міндеті – сыртқы экономикалық қызметті дамытудағы
қаржының рөлін жүйелі түрде талдап, оның әдістері мен нысандарына сипаттама
беру және осы аталып отырған сыртқы экономикалық қызметті дамытудағы
қаржының рөлін баса көрсетіп, айқындап беру.
Зерттеудің объектісі - Қазақстан Республикасының жалпы сыртқы қарызы
мен елдің төлем балансы болып табылады.
Зерттеудің пәні - Қазақстан экономикасының тұрақты дамуы жағдайындағы
жалпы сыртқы экономикалық қызметті дамытудағы қаржы жүйесін қалыптастыру
және дамыту процестері болып табылады.
Мәселенің ғылыми өнделу дәрежесі. Сыртқы экономикалық қызметті
дамытудағы қаржының рөлі сұрақтарға, нақты қаржы категорияларын экономикада
пайдалануға, оның дамытуды реттеуге қолданылуына байланысты теориялық және
әдістемелік сауалдарына, әсіресе мемлекеттік шығындарды несиелік
қаржыландыру бағытына Р.Барро, Б.Д.Бернхайн, М.Персон, А.Смит, Д. Рикардо
және басқалардың зерттеулері арналған. Орыс ғалымдары Е.П.Баранова,
А.Вавилов, П.С.Гримберг, И.Б.Златкис, Д.И.Кокурин, А.Селезнев, А.Саркисянц,
Б.А Хейфец және басқалардың еңбектері мемлекеттік қарыздың теориялық және
практикалық мәселелерін талдауға, олардың экономикаға ықпал ету шамасына
байланысты мәселелеріне арналған. Мемлекеттік қарыздарды дамытудың
мәселелері кең деңгейде қазақ ғалымдары С.Құлпыбаев, С.Ж.Ынтықбаева,
В.Д.Мельников сияқты белгілі ғалымдарымыздың 2011жылғы Қаржы оқулығы,
А.Д. Үмбеталиев, Ғ. Е. Керімбек Салық және салық салу, ал орыс
әдебиеттерінен Балабанов А.И., Балабанов И.Т. Финансы, Берлин С.И.
Теория финансов және т.б. Негізгі әдебиет ретінде Қ.Қ. Ілиясов және
тағы басқа авторлардың ғылыми еңбектерінен көрінеді.
Дипломдық жұмыс құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспе, үш
бөлім, қорытынды, пайдаланған әдебиет тізімі тұрады.
1 Сыртқы экономикалық сфера қызметінің теориялық аспектілері
1.1 Сыртқы экономикалық қызметінің мәні мен мазмұны
Нарықтық қатынастарға көшу өзара байланыста және әлемдік эконо-микамен
бәсекелестікте дамитын ашық тұрпаттағы экономикамен бірге әлемнің көптеген
елдерімен халықаралық экономикалық байланысты кеңейтуді қажет етеді.
Қызметтің сыртқы экономикалық сферасы мемлекеттің, оның жеке және заңи
тұлғаларының ұқсас шетелдік қатысушыларымен және халықаралық қаржы-кредит
институттарымен сауда, кредиттік, салықтық, инвестициялық, борыштық, есеп-
қисаптық, сақтық, трансферттік және өзге операциялар кезінде қатысуымен
байланысты қатынастардың кең шеңберін қамтиды. Басқаша айтқанда, бұл –
валюталық есеп-қисап жүйесі ортақтастыратын резиденттердің
бейрезиденттермен, елдің экономикалық агенттерінің үшінші дүниемен
(Ұлттық шоттар жүйесінің түсіндірмесі бойынша) қатынастары. Бұл қаты-
настарда және сыртқы экономикалық байланыстар жүйесінде қаржы үлкен рөл
атқарады. Ол шаруашылық жүргізудің экономикалық құралы ретінде Қазақ-
станның әлемдік экономикаға ықпалдасуын жүзеге асыру үшін пайдаланылады.
Халықаралық экономикалық байланыстар сферасында қалыптасып отырған қаржылық
механизм Қазақстан Республикасының халықаралық ынтымақ-тастығы саласында
мемлекеттің қаржылық саясатын іске асырудың құралы бо-лып табылады.
Іс-қимыл жасаудың айрықша нысаны ретіндегі сыртқы экономикалық
қызметтің қаржысы өзгеше белгілерге ие. Ол тек ұлттық валютада ғана емес,
сондай-ақ шетелдік валютада да қалыптасатын ресурстарда нақты түрде
көрінеді. Бөлгіштік қатынастардың міндетті субъектілері шетел мемлекеті,
халықаралық ұйым, фирма және басқалары арқылы шетелдік әріптестер болып
табылады. Қаржылық қатынастар ұлттық экономикалардың шекарасынан шығып
кетеді және халықаралық ықпалдастық үдерістің дамуы мен тереңдей түсуіне
жәрдемдесе отырып, оны жүзеге асырады.
Халықаралық байланыстарды дамытуда қаржының рөлі үш бағыт бойынша
көрінеді:
• қаржы көздерін іздестіру және халықаралық ынтымақтастықтың
әр түрлі бағыттарын қаржыландыру үшін қажетті қаржылық
ресурстарды жұмылдыру;
• халықаралық ықпалдастық үдерістерді реттеу;
• халықаралық қатынастардың әрбір түрін және бұл
қатынастардың тікелей қатысушыларын ынталандыру;
Дамудың қазіргі кезеңінде сыртқы экономикалық байланыстарға мыналар
жатады:
1) сыртқы сауда – тауарларды, қызметтерді, жұмыстарды, ақпаратты,
зияткерлік қызмет нәтижелерін халықаралық айырбастау саласындағы кәсіптік
қызмет;
2) шетелдік инвестициялау: капиталды жұмсау, бірлескен кәсіпкерлік,
соның ішінде заңи тұлғалардың мүлкіне акциялар және басқа бағалы қағаздар
арқылы үлестік қатысу, концессиялар – елдің аумағында шаруашылық және өзге
қызметті жүзеге асыру үшін мемлекет меншігіндегі табиғат ресурстарын, әр
түрлі объектілерді пайдалануға мүліктік құқықтарды алу, меншікті жалдау;
3) халықаралық қаржы-кредит ұйымдарына қатысу; сыртқы экономикалық
қызметтің бұл нысанымен шетелдік кредиттер мен қарыздарды беруге байланысты
және халықаралық қаржы және басқа ұйымдарға жарналар төленеді;
4) ғылым, техника, мәдениет, туризм, спорт салаларындағы
ынтымақтастық;
5) шет елдерде елшіліктерді, консулдықтарды және басқа
қызметкерлерді ұстау жөніндегі есеп-айырысымдарын жүргізу.
Дамыған елдердің экономикасында сыртқы экономикалық қызметтің маңызды
құрамды бөлігі шетелде өнеркәсіптік, азаматтық, көлік және өзге
объектілерді тұрғызу немесе салу болып табылады; алайда қызметтің бұл түрін
қаржылық және материалдық-техникалық ресурстардың формалды мойын-далған
жетіспеушілігінен Қазақстан қолданбайды. Осымен бір уақытта эконо-миканың
көлеңкелі секторы шетке капиталдың жылыстауы болып табы-латын шетелдік
активтерге: шетел банктеріндегі депозиттерге, бағалы қағаз-дарға капитал
салу нысанындағы сыртқы инвестициялауды, жылжымайтын мүлік сатып алуды және
т.б.
Арнаулы (еркін) экономикалық аймақтарды – айрықша құқықтық және
экономикалық режімі бар арнайы бөлінген аумақтарды қалыптастыру қыз-меттің
ерекше түрі болып табылады, олар аймақты жеделдетілген әлеуметтік-
экономикалық дамыту үшін шетелдік капиталды, прогрессивті шетелдік техно-
логиялар мен басқару тәжірибесін тарту мақсатымен құрылады. [2]
Аталған сыртқы экономикалық байланыстарды дамыту республиканың
шетелдермен валюталық-қаржылық, есеп-қисаптық және кредиттік қатынас-тардың
негізіне қойылған (1-кесте).
1-кесте
Сыртқы сауда айналымының динамикасы
млн. АҚШ долл.
2006 ж. 2007 ж. 2008 ж. 2009 ж. 2010 ж.
Сыртқы сауда айналымы 61927,2 80511,7 109072,671604,4 88976,6
Экспорт 38250,3 47755,3 71183,6 43195,7 59216,6
Импорт 23676,9 32756,4 37889,0 28408,7 29760,0
Дереккөз: Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі агенттігінің
мәліметі негізінде
Статистика жөніндегі агенттіктің мәліметі бойынша Қазақстанның сырт-қы
сауда айналымы (ұйымдастырылмаған сауданы есепке алмағанда) 2010 жы-лы 89
миллиард АҚШ долларын құрап, алдыңғы жылмен салыстырғанда 24,3 %-ға көбейді
(1-кесте). Бұл ретте экспорттың құндық көлемдері 37,1 %-ға өсіп, 59,2
миллирад доллардан асты, импорттың құндық көлемдері 4,0 %- ға өсіп, 29,8
миллиардқа жуық долларды құрады. Сауда балансының оң саль-досы алдыңғы
жылдың көрсеткішінен (14,79 миллиард доллар) екі есеге өсіп, 29,5 миллиард
долларды құрады.
Сыртқы сауда саласындағы көрсеткіштердің айтарлықтай өсуіне Қазақ-
стан, Ресей және Беларусь мемлекеттері арасында 2010 жылғы 1 қаңтардан
бастап жұмыс істей бастаған Кедендік одақ ерекше игі ықпал еткендігін атап
көрсету керек. Кедендік одақтың алғашқы қорытындылары көрсетіп отыр-
ғанындай, 2010 жылы Ресейге шығарылған қазақстандық тауарлардың экспор-ты
35,9 пайызға, Беларуське шығарылған өнімдер 1,6 есеге артқан. Ресейден
әкелінген импорт көлемі 23,7 пайыз, ал Беларусь импорты-ның көлемі 24,5 па-
йызға артты. Кедендік одаққа мүше мемлекеттермен тауар айналымының көле-мі
2010 жылы 16,5 миллиард АҚШ долларын құрап, 28,1 пайызға өсті. Кеден одағы
мемлекеттерімен сыртқы сауда айналымы Қазақстанның жалпы сауда айналымының
18,5 пайызына тең болды.
Қазақстандық экспорттың тауарлық құрылымы 2010 жылы да жақсы жақ-қа
өзгермеді. Экспорттың жалпы көлемінде минералдық өнімдердің үлес салма-ғы
жыл ішінде 74,0 %-дан небәрі 74,9 %-ға өсті. Бұл ретте химия өнімінің
үлесі 5,3 %-дан 5,1%-ға, азық-түлік тауарлары мен шикізат 3,8 %-дан 3,4%-
ға, ма-шиналар мен жабдық 0,9%-дан 0,8%-ға төмендеді.
Өндірістің қазіргі қалыптасып отырған құрылымына байланысты Қазақстан
экспортының едәуір үлесі әзірше шикізатқа, түсті металдарға, материалдарға,
отынға, астыққа және шала фабрикаттарға тиіп отыр. Мысалы, минералдық
өнімдер мен металдарға 88%-ға дейіні тиеді, қалған барлық тауарларға 12%-ы
тиіп отыр, соның ішінде машиналар мен құрал-жабдық экспорттық жеткізілімнің
небәрі 0,8%-ын құрайды. Сөйтіп біздің еліміз бұрынғысынша әлемдік нарықта
шикізаттық ресурстардың экспорттаушысы болып қалуда.
Қазақстанның сыртқы саудадағы негізгі әріптестері Қытай және Ресей
болып табылады. Қытайға тауарлар экспортының үлесі 2010 жылы 17,1 %-ды
(немесе 10,1 миллиард доллардан артық), Италияға 16,2 %-ды, Ресейге 8,1 %-
ды, Францияға 7,5 %-ды құрады. Бұл ретте импорттың барлық көлемінің 37 %-ы
Ресейге, 13,3 %-ы Қытайға, 6,1 %-ы Германияға, 5,3 %-ы Италияға тиеді.
Басқа алыс және жақын шетелдерге тауарлар экспорты, сондай-ақ импорты
5%-дан келіп отыр.
2020 Стратегиялық жоспарға сәйкес 2020 жылға қарай экспорттың жалпы
көлемінде шикізаттық емес экспорттың үлесі 27-ден 45%-ға дейін ұлғаюы тиіс.
Қаржылық практикада экспорттың бюджеттік тиімділігі – валюталық түсім-
ақша мен шығындардың (өнім өндіруге жұмсалынған шығындардың, ішкі
бағалардағы оның құны және қосымша шығыстар – көлік, жүкті ауыстырып
тиеу, порттарда, стансаларда сақтау шығындарының) арасалмағы ұғымы
қолданылады. Валюталық түсім-ақша Ұлттық банктің бағамымен теңгеге қайта
саналады. Экспорттың тиімділігі оның құрылымын жетілдіруді арттыру, яғни
машина жасау өнімін, қызметтің еңбекті және ғылымды көп қажетсінетін
түрлерін көбейту жолымен мүмкін болады.
Импортта негізгі баптар машиналар, құрал-жабдық, тұтыну арна-лымының
тауарлары болып табылады. Машиналардың, құрал-жабдықтың, көлік
құралдырының, приборлардың үлес салмағы 46,6%-ды, металдар және олардан
жасалынған бұйымдар – 13,3%, минералдық өнімдер, электр қуатын қоса –
13,1%, химия және онымен байланысты өнеркәсіп салаларының өнімдері – 10,6%,
азық-түлік тауарлары – 6%-ды құрайды.
Экспорт бойынша Қазақстанның қазіргі әріптестері (жеткізілімдердің
азаюы ретімен) Италия, Швейцария, Ресей, Қытай, Франция болып табылады;
ұзақ уақыт (2004 жылға дейін) қазақстандық экспорттың негізгі
тұтынушыларының ішінде оффшорлық аумақтар – Бермуд және Виргинд аралдары
есептеліп келді. Импорт бойынша Ресей, Қытай, Германия, Украина, АҚШ,
Италия, Жапония әріптестер болып табылады.
Макроэкономикалық теорияға сәйкес экспорттың импорттан асып (таза
экспорт) таза ұлттық өнім көлеміне оның мультипликациялануы (көбеюі)
әсеріне байланысты ұлттық экономиканы дамытудың қолайлы факторы деп
есептеледі. Сонымен бірге бұл асып түсу елдің төлем балансының (ондағы
сауда балансының едәуір арасалмағы жағдайында) оң айырмасын тудыруы мүмкін.
Жалпы валюталық қаражаттардың экспорттық түсімдері есебінен елдің импорты
қаржыланады. Қысқа мерзімді жоспарда импорттың экспорттан асып түсуі
қолайсыз фактор болып табылмайды, өйткені отандық тұтынушылар қажетті
тауарларды, әсіресе олардың меншікті нарықтағы тапшылығы кезінде көп алады.
Алайда ұзақ мерзімде бұл құбылыс төлем балансының пассивін теңестіру үшін
пайдаланылатын ресми валюталық резервтердің сарқылуына ұрындыруы мүмкін.
Төлем баланстарының орнықты және ұзақ тапшылықтары экономиканы күрделі
қайта құруды, сауда тосқауылдары мен басқа шектеулерді қажет етеді, ұлттық
валютаның құнсыздануына, елдің сыртқы берешегінің көбеюіне соқтырады.
Экспорттық операцияларды жүргізуде Қазақстан Республикасының негізгі
әріптестері ТМД елдері – 15%, басқа елдер 85% болып табылады, импорттық
операцияларда ТМД елдері 47%, басқа елдер 53%-ды алады.
Сыртқы экономикалық қызметтің маңызды аспекті – шетел инвесторларының
қатысуы және Қазақстан экономикасы тұрақтандыру үшін шетел кредиттерін
тарту. Бұл қаражаттар ұлттық шаруашылықтың құрылымын жетілдірудің басым
міндеттерін шешу, нарықты тұтыну тауарларымен молайту және экспорттық
әлуетті кеңейту үшін нысаналы әрі тиімді пайдаланылуы тиіс. Сыртқы
кредиттерді қамтамасыз ету үшін алтын-валюталық резервтер жасалған, олар
сонымен бірге ұлттық валютаны да қамтамасыз етеді. Кредиттерді қамтамасыз
етудің басқа нысаны экспорттық тауарлардың босалқы қорлары болып табылады.
Шетелдік капитал елге кредит,дамуға ресми көмек, инвестициялар сияқты
үш әр түрлі нысанда түседі.
Инвестициялардың екі түрі болады: тура және портфелдік. Тура
инвестициялар дегеніміз шетелдік капиталды оның егесінің өз тәуекелдігімен
пайда алу үшін басқа елдің экономикасына жұмсауы. Портфелдік инвестициялар
– қаражаттарды жалған капиталға – басқа елдің заңи және жеке тұлғалары
шығаратын бағалы қағаздарға жұмсау.
Шетелдік инвестицияларды тарту үшін қажетті жағдайларды қамтамасыз ету
талап етіледі:
• шетелдік инвесторлардың қызметімен жұмыс істеу құқығына рұқсат
берумен, ел ішінде жүріп-тұрумен, кедендік және шекаралық
бақылаудан өтумен, рұқсатнама берумен және т.б. байланысты
әкімшілік рәсімдерді ықшамдау.
• елдің ұлттық мүдделері үшін қызмет түрлеріндегі басымды салық
жеңілдіктерін және басқа жеңілдіктерді беру (жеңілдетілген
мөлшерлемелер, инвестицияларға немесе кредиттерге салықтық
шегерімдер, жеңілдетілген баждар, жеделдетілген амортизация
(өтелім) және басқалары);
• жерді, жылжымайтын дүние-мүлікті пайдалану құқығын қамтасасыз
ету, қызметкерлерді оқытуға субсидиялар беру;
• пайда әкетіліміне үкімет кепілдіктерін немесе оны қайта
капиталдандырудың жеңілдетілген шарттарын беру. [3]
Ұлттық банктің мәліметтері бойынша тәуелсіздік жылдарында еліміздің
экономикасына тура шетелдік инвестициялар ағылуының тұрақты өсу динамикасы
байқалуда, жалпы сомасы 120 миллиард АҚШ долларынан аса шетелдік
инвестициялар тартылды. Қарастырылып отыған кезеңде шетелдік
инвестициялардың құрылымында басымдық жағдайда Нидерланды (21,6%) мен АҚШ
(17,18%), сонымен бірге Ұлыбритания (8,3%), Франция (5,6%) және Виргин
аралдары (5,3%) алады. Негізгі инвестор елдерінің бірінші бестігінің
үлесіне барлық жинақталған инвестициялардың (68,6 миллиард АҚШ доллары)
57,9%-ы тиеді. Және де бұл секторда инвестициялардың негізгі ауқымы
геологиялық барлауға келіп отыр. Қазіргі уақытта инвестициялар тарту
жөнінен Қазақстан ТМД елдері бойынша көш басында келеді.
Сараптамалық бағалау бойынша Орталық Азияға келген тура
инвестициялардың 80 пайыздан астамын Қазақстан экономикасы алып отыр.
Бүкіләлемдік банк біздің елімізді инвестициялар әкелуге өте қолайлы 20
елдің қатарына қосты.
Қазақстан Халықаралық валюта қорының, Халықаралық қайта құру және даму
банкінің, Халықаралық қаржы корпорациясының, Халықаралық даму
ассоциациясының, Инвестицияларды кепілдендірудің көпжақты агенттігінің,
Инвестициялық дау-дамайларды реттеу жөніндегі халықаралық орталықтың мүшесі
болып табылады. Осыған сәйкес Қазақстан көрсетілген ұйымдар қатысушысының
барлық міндеттемелерін өзіне алады, халықаралық қаржы-кредит және басқа
ұйымдарға қатысудан туындайтын мүшелік жарналарды, борыштық операциялар мен
мәмілелер бойынша қажеті төлемдерді жүзеге асырады. Мүшелікке байланысты
Халықаралық валюталық қордан еліміз валюта бағамын реттеу үшін және алынған
қарызды тиімді пайдалану және экономикалық өсуді жүзеге асыру бойынша
реформалар серияларын жүргізу жағдайында сыртқы экономикалық есеп айырысу
саласындағы қиыншылық кезінде кредиттер алады. Қарыздар мен кредиттерді
Халықаралық банк пен оның филиалдары – Халықаралық даму ассоциациясы
(жеңілдікті ұзақ мерзімді кредиттер) мен Халықаралық корпорация (несиелік
капиталдар рыногында орташа жылдық мөлшерлемелерден асатын мөлшерлемелер
бойынша жоғары рентабелді жекеше кәсіпорындарға жұмсалатын қаржыландырады)
бере алады.
Туризм әлемнің көптеген елдерінде экономика мен қоршаған ортаға әсер
ететін маңызды әрі кешенді фактор болып табылады. Бүкіләлемдік туризм
ұйымының мәлімдеуінше, әлемдегі жалпы өнім көлемінің 10 пайызын туризм
саласындағы кіріс құрайды, халықаралық инвестицияның 11 пайызын береді
екен. Туризмнен түсетін кірістің жаһандық ауқымы 4 миллион долларға жетеді.
Туризм саласындағы бизнес әлемі барлық мемлекеттің 800 миллиардтан астам
долларын салықтық түсімдермен қамтамасыз етеді. Бұл туризмнен түсетін
пайданың мұнай мен көлік тасымалынан кейінгі үшінші орынды мығым иеленіп
отырғанын көрсетеді.
2008 жылы еліміздегі туризмнен түскен жалпы кіріс 74 миллиард теңгені
құрады. Бұл көрсеткіш 2007 жылға қарағанда 17%-ға артық.
Ел экономикасын дамытуға үлес қосуға тиіс туризмді өркендету
Қазақстанда арнайы заңдастырылғаны мәлім. 2006 жылдың аяғында Қазақстан
Республикасында туризмді дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған мемлекеттік
бағдарламасы туралы Қазақстан Республикасы Президентінің жарлығы
қабылданған.
Мемлекеттік бағдарламаның іске асырылуы ұлттық туристік өнімнің
тартымдылығын арттыруға және Қазақстанның әлемдік туристік нарық жүйесіне
кіруіне жәрдем ететін болады. Мемлекет экономикасының шикізаттық емес
секторы ішіндегі біршама табысты саласына айналуға мүмкіндігі бар, дамыған
бәсекеге қабілетті туристік индустрия құрылатын болады. Бұл ретте
республикада Қазақстанның Орталық Азия өңірінің туризм орталығына айналуына
нақты жағдайлар мен мүмкіндіктер жасалады.
Шет елдерде елшіліктерді, консулдықтарды және басқа қызметкерлерді
ұстауды және олардың жұмысын қаржыландыру дамудың казіргі кезеңінде сыртқы
экономикалық байланыстар қызметінің бірі болып отыр.
Тәуелсіз даму жылдарында еліміздің сыртқы саясатын белгілейтін
Президенттің тікелей басшылығымен Қазақстан дипломатиясы ойдағыдай дамып,
ол біздің мемлекеттің әлемдік қауымдастықтан өзінің лайықты орын алуына
жақсы қызмет етіп отыр. Қазіргі кезде 80-астам елде Қазақстанның
елшіліктері мен консулдықтары жұмыс істейді.
Сыртқы экономикалық қызметті дамытудың негізі көптеген шаруашылық
заңдарында қаланған. Бұл қызметті кеңейту өзара байланыста және әлемдік
экономикамен бәсекелестікте дамитын ашық тұрпаттағы экономиканы
қалыптастыруды қажет етеді.
1.2 Сыртқы экономикалық қызметінің сыныптамасы және оның қысқаша
сипаттамасы
Сыртқы экономикалық қызметті жетілдірудің негізіне сыртқы нарықта
Қазақстан кәсіпорындарының, ұйымдарының және өңірлерінің дербестігін
кеңейту идеясы, коммерциялық операцияларды шаруашылық жүргізуші
субъектілерге бере отырып сыртқы экономикалық қызметті мемлекет иелігінен
алу және орталықсыздандыру қойылған (олардың іскерлік дербестігін
қамтамасыз ету және мемлекеттік органдардың функцияларын бұл операцияларды
реттеу мен ынталандыруға шоғырландыру кезінде). Сыртқы экономикалық кешенді
реттеу негізінен құқықтық (ішкі және халықаралық заңнама) және экономикалық
тұтқалар (кедендік баждар, салықтар, валюта бағамы, банк пайызы) арқылы
жүргізіледі. Сыртқы экономикалық қызметтің стратегиялық бағыты – ұлттық
валютаның айырбасталымдылығына жету жөніндегі шараларды әзірлеу мен енгізу
және валюта рыногын дамыту. Валютаның нарықтық бағамы экспортты кеңейту мен
импортты оңтайландыру (рационалдандыру) жөніндегі сыртқы экономикалық
қызметті ынталандыру мен реттеудің негізгі элементтерінің бірі болып
табылады. Кәсіпорындардың валюталық дербестігін кеңейту үшін нарықтық
бағамдар бойынша оны еркін сатып алу-сатудың валюталық ішкі рыногы
құрылған. Қалыптасқан валюта бағамының негізінде валюта биржасында сауда-
саттықты жүргізгенде валютаға сұраным мен ұсынымның ағымдағы ара салмағының
негізінде Ұлттық банк валюталардың бағамын белгілейді. Валюталық және
кредиттік операцияларға коммерциялық банктер шығады, шаруашылық жүргізуші
субъектілер мүлікті кепілдікке салып шетелдік кредиттерді өздігінше тартуға
құқық алады. Компаниялардың, фирмалардың, ұйымдардың, банктердің сыртқы
экономии-калық кепілдіктерін сақтандырудың жүйесі құрылған.
Дамудың бағдарламаларына сәйкес сыртқы экономикалық саясат сыртқы
экономикалық қызметті ырықтандыруға бағытталған. Әлемдік конъюктура мен
шетелдік бәсекенің қолайсыз дамуынан ұлттық нарықтың мүдделерін қорғау үшін
импорттық тауарлардың түсуін реттеу мақсатына сәйкес импорттық баждар қайта
қаралды. Ортақ мүдделері бар елдердің біртұтас экономикалық кеңістігінің
шекарасындағы сыртқы экономикалық қатынастардың негізгі мәселелері
жөніндегі ұлттық заңнама сәйкестендірілді.
ТМД елдерімен сыртқы экономикалық қатынастар бөлігінде страте-гиялық
курс экономикалық одақты сақтау және тәртіпке келтіру, бұл елдердің
кәсіпорындары арасында қалыптасқан кооперацияны қолдау, көлік, байланыс,
энергетика, ғылыми-техникалық прогресс, кадрларды дайындау сферасында,
экологиялық проблемаларды, қорғанысты шешуде қайта бағдарлау жөніндегі күш-
жігерді біріктіру болып табылады. [4]
Кедендік одақ пен Бірыңғай экономикалық кеңістікті қалыптастыру
үдерісінің тиімді алға басуы, әлемдік экономикаға және халықаралық сауда
жүйесіне бірігу (интеграция) кезінде қоғамдастық мемлекеттерінің іс-
қимылдарын үйлестіру үшін Еуразиялық экономикалық қоғамдастық-- ЕурАзЭҚ
құрылған. Ұйым қызметінің басты векторларының бірі – халықтың тұрмыс
деңгейін арттыру мақсаттарында олардың экономикалық әлуеттерін тиімді
пайдалану кезінде әлеуметтік-экономикалық қайта құруларды келісу арқылы
Қоғамдастық елдерінің серпінді дамуын қамтамасыз ету. Қоғамдастық бюджеті
үлестік жарналар есебінен қалыптасады: 40 пайызын Ресей, 15 пайыздан
Беларусь, Қазақстан және Өзбекстан, 7,5 пайыздан Қырғызстан мен Тәжікстан
салады.
Еуразиялық кеңістікте қаржылық инфрақұрылымның негізгі элементтерінің
бірі, интеграциялық үдерістерді тереңдету мақсатында қаты-сушы-елдердің
ынтымақтастығын дамытудың тиімді инвестициялық меха-низмі Еуразиялық даму
банкі (ЕАДБ) болуы тиіс. Банктің қаржылық қызметінің негізгі бағыттары
электроэнергетикамен, су-энергетикалық кешенімен, көлік инфрақұрылымымен,
жоғары техникалық және инновациялық салалармен байланысты.
Сондай-ақ ЕурАзЭҚ-нің дағдарысқа қарсы қоры жұмыс істейді, оның
мақсаты – қаржылық дағдарыстың зардаптарымен күресу, қатысушы – елдердің
экономикалық және қаржылық орнықтылығын қамтамасыз ету.
Үш мемлекеттің-Беларусьтың, Қазақстанның және Ресейдің Кедендік одағын
қалыптастыру елдің экономикасы үшін зор мүмкіндіктер береді және бұл елдер
арасында одан ары экономикалыққ интеграцияға жолда қадам болып табылады.
Қосымша табыстарды пайдаланудың нысаналы бағыттылығы маңызды фактор
болады. Бұл ресурстарды жұмыс істеп тұрған және Кедендік одақтың
қажеттіліктеріне және сыртқы нарықтарға бағытталынған жаңа жоғары
технологиялық өндірістерді құруды қолдауға шоғырландыру маңызды.
Интгерацияның келесі кезеңі – бұл бірыңғай экономикалық кеңістік құру,
бұл Қазақстан үшін, ең алдымен, біздің әріптестеріміздің инфрақұрылымына
дискредициялық емес қол жеткізуді (кіруді) белгілеуді білдіреді. Бұл
өткізімнің негізгі нарықтарынан алыс және теңіз порттарына шығуы жоқ
республика үшін өте маңызды.
Бүкіләлемдік сауда ұйымына (БСҰ-ға) кіру Қазақстан үшін көкейтесті
болып табылады. Бұл акция осы ұйымда қабылданған ережелерге, нормаларға,
механизмдерге сәйкес сыртқы сауданы жүзеге асыру және тауарлар мен
қызметтерді өндірудің ішкі жағдайларын түбірлі қайта құру есебінен орнықты
экономикалық өсу үшін қолайлы жағдайлар жасау мақсатын көздейді.
БСҰ-ға мүшелік экономиканы әртараптандыру, өндірісті дамыту, өнімді
сыртқы нарықтарға жылжыту БСҰ-ның нормаларының, ережелерінің және
механизмдерінің көмегімен отандық экспортшыларды қорғау үшін қажет. БСҰ-ға
кіру жоғары технологияларға, арзан тұтыну тауарларына, шикі зат пен
қызметтерге еркін кіруге жол ашады, шикізаттық емес секторға шетелдік
инвестицияларды тартуға жәрдемдеседі. Бұл ұйымға мүшелік – отандық
кәсіпорындарға шетелдік бәсеке үшін айырбасқа қазақстандық нарық ашуға,
шетелдегі нарықтарда тең және қолайлы шарттар жасауға мүмкіндік береді.
БСҰ шеңберінде Қазақстанға саудалық саясат арқылы мына негізгі
міндеттерді шешуге тура келеді:
• қазақстандық экспортты кемсітушілікті болдырмау;
• өркениетті халықаралық сауданың ережелері мен қағидаттарын
қабылдаған ашық нарықтық экономикасы бар ел ретіндегі халықаралық
бейнесін нығайту;
• ЕурАзЭО және ТМД шеңберінде ұтымды интеграциялық үдерістерді
дамыту;
• нақты Кедендік одақты және біртұтас нарықты жасауға жылжыту, өзара
саудада арнайы қорғаныш, демпингке қарсы және өтемдік іс-шараларды
қолдануға белсенді қарсы әрекет;
• экспортты көтермелеу бойынша шынайы іс-шараларды, соның ішінде
экспорттық операцияларды жүзеге асыру кезінде тәуекелдерді
сақтандыру есебінен әзірлеу және іске асыру.
БСҰ-ның іс-шараларымен және механизмдерімен бұл міндеттерді шешу
әсіресе дайын өнім экспортының өсуіне көшкен кезде көкейкесті бола
бастайды, өйткені әлемдік нарық молыққан және қатаң бәсеке жағдайында дамып
отыр.
Қазіргі кезде Қазақстан БСҰ-ның 144 мүше-елдерінің 135 елімен сауда
жасайды. БСҰ-ға кіру сәйкестендірілген ережелер мен механизмдер бойынша осы
елдермен сауданы жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
БСҰ-ға мүшелік өнеркәсіпте осы заманғы технологиялар мен өндірісті
ұйымдастыру әдістерін таратуға, ішкі нарықта бәсекені дамытуға және сыртқы
нарықтарда қазақстандық тауарлардың бәсекеге қабілеттілігін арттыруға,
шетелдік инвестициялардың құйылуын көбейтуге жағдай жасайды.
Сыртқы экономикалық қызмет қалыпты жүзеге асырылуы үшін дамыған сыртқы
экономикалық инфрақұрылым қажет. Осы мақсатпен Үкіметтің, Қаржы
министрлігінің, Ұлттық банктің құрылымында сыртқы байланыстарды бас-қарудың
органдары құрылған. Валюталық операциялар жасауға лицензиясы бар
коммерциялық банктердің, мамандандырылған тауар биржаларының желісі жұмыс
істейді.
Сыртқы экономикалық байланыстарды басқару органдарының аса маңыз-ды
функциясы валюталық қатынастарды реттеу болып табылады. Валюталық реттеу –
нормативтік-құқықтық актілерді әзірлеу мен бекіту, ақпарат жинау, ва-люта
заңнамасының сақталуын бақылау және заңдарда көзделген санкцияларды
қолдану.
Қазақстан Республикасының Үкіметі, Ұлттық банкі, Қаржы министрлігі
заңдарға сәйкес валюталық реттеу функцияларын жүзеге асыратын негізгі
валюталық реттеу органдары болып табылады. Үкімет және өзге мемлекеттік
органдар заңдарға сәйкес өз құзырының шегінде валюталық реттеуді жүзеге
асырады. Бұл органдар сонымен бірге валюталық бақылауды да жүзеге асырады.
Мұндай функцияны сондай-ақ валюталық бақылаудың агенттері – уәкілетті
банктер мен уәкілетті банктік емес қаржы мекемелері де орындайды, оларға
алынған лицензияларға сәйкес операциялар жүргізген кезде валюта
заңнамасының сақталуына бақылау жасау міндеті жүктелінген.
Экономикалық саясаттың мақсаттарын ескере отырып, Валюталық реттеу
және валюталық бақылау туралы заңда валюталық реттеудің мақсаты тұрақты
экономикалық өсімге және экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге жету
жөнінде мемлекеттік саясатқа жәрдемдесу болып табылады.
Валюталық реттеудің міндеттері: Қазақстан Республикасында валюталық
құндылықтар айналысының тәртібін белгілеу; Қазақстанның әлемдік экономикаға
одан ары интеграциялануына жағдайлар жасау; валюталық операциялар және
капитал ағындары бойынша ақпараттық базаны қамтамасыз ету.
Салықтар сыртқы экономикалық қатынастардың маңызды реттегіші болып
табылады; бұл жерде әңгіме кәдуілгі салықтар, сондай-ақ арнаулы - бірлескен
кәсіпорындардың пайдасына салынатын салықтар, кеден баждары (экспорт пен
импортқа салынатын салықтар) жөнінде болып отыр.
Көптеген мемлекеттерде экспорт пен импортты кедендік-тарифтік реттеу
жүргізіледі.
Кедендік кодекс кеден аумағының, кеден баждарының және кедендік
алымдардың бірлігі негізінде кеден ісінің қағидаттарының (яғни тауарлар мен
езге де заттардың кеден шекарасы арқылы өту тәртібін, кеден салығын салуды,
ресімдеуді, бақылауды және кеден саясатын жүзеге асырудың басқа құралдарын)
белгілейді.
Кеден тарифі ішкі нарықтағы шетелдік бәсекені реттейді. Кеден тарифі
кеден баждары мөлшерлемелерінің жүйеленілген жиынтығы болып табылады, олар
республиканың кеден аумағына әкелінетін және бұл аумақ шегінен әкетілетін
тауарлар мен өзге де заттарға салынады.
Кеден ісін жүзеге асыру кезінде кеден органдары алатын, заңнамада
белгіленген және мөлшерлемелерін Үкімет белгілейтін кедендік төлемдердің
басты түрлерінің бірі кеден баждары - ұлттық шекара арқылы тасылатын
тауардан кеден тарифінде қарастырылған мөлшерлемелер бойынша мемлекет
алатын салықтар. Әкелім, әкетілім, транзиттік, маусымдық, арнаулы,
демпингке қарсы, өтемдік, протекционистік (қолдампаздық), пұрсаттылықтық
(преференциалдық) кеден баждарын ажыратады. Қазақстанда импорттық
(әкелімдік), маусымдық, арнаулы, демпингке қарсы, өтемдік баждар
қолданылады.
Заңнамада мыналар айқын және жүйелі тұжырымдалған: валюталық реттеу
органдарының құзырлары; валюталық реттеу режімдері; валюталық операцияларды
жүзеге асырудың негізгі қағидаттары; капиталдар қозғалысының операцияларын
реттеу және шоттар ашу рәсімдері; валюталық бақылаудың мақсаттары,
міндеттері және негізгі қағидаттары. Валюталық режімдері, валюталық реттеу
және валюталық реттеудің (лицензиялау және тіркеу) қолданыстағы бақылау
бойынша заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілердің барлық негізгі
қолданыстағы нормалары жүйеленген; капитал ағындары мен валюталық
құндылықтармен операциялар туралы ақпараттың дерек көзі бола отырып, оларды
жүргізуді шектемейтін, валюталық операциялар туралы хабардар ету режімінің
негізгі рәсімдері бейнелеп көрсетілген. [4]
Шетелге тура инвестицияларды; бейрезиденттерге қаржылық қарыз-дарды;
жылжымайтын мүлікке меншік құқығын сатып алуды төлеудегі бейрезиденттердің
пайдасына аударымдарды лицензиялаудың күші жойылған. Бұл операциялар
тіркелім режімінде жүзеге асырылатын болады.
Шетелдік банктерде есепшоттарды ашуды реттеу рәсімдері жетілдіруде.
Валюталық операцияларды лицензиялау 2007 жылдан күшін жойған, сонымен
бірге сыртқы сауда контракттарында белгіленген мезгілдерге қарай қайтару
қағидаттарына көшу жүзеге асырылатын болады. Кепілдендірілмеген сыртқы
борыш мониторингі мақсаттарында жекелеген валюталық операцияларға қатысты
тіркеу және хабардар ету, төлем балансының статистикасы мен валюталық
операциялар бойынша ақпараттық базаны толықтыру режімі сақталынған.
2 Сыртқы экономикалық қызметті реттеудің нысандары мен әдістері
2.1 Сыртқы экономикалық қызметті реттеудің тура және жанама әдістерін
талдау
Сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеу әр түрлі нысандар мен
әдістерді кіріктіреді. Реттеудің негізгі нысандары мыналар болып табылады:
1) сыртқы экономикалық қызметті қаржыландыру;
2) салық салу;
3) инвестициялау;
4) сыртқы қарыз алу;
5) сыртқы берешек;
6) экспортты қаражаттандыру.
Реттеу әдістері көрсетілген нысандарға сай келеді және тура, сондай-ақ
жанама әдістерді кіріктіреді.
Тура әдістерге реттеудің әкімшілік нысандары: лицензиялар мен квоталар
жатады. Экспорт пен импортты лицензиялау мен квоталау шикізаттық ресурстар
мен тауар қорларының шектеулігі жағдайында ішкі нарықты толтырып,
тұрақтандыру мақсатымен уақытша шаралар ретінде пайдаланылады. Сондай-ақ
сыртқы экономикалық қызметке (сыртқы саудаға, валюталық операцияларға және
басқаларға) мемлекеттік монополия[1] қойылуы мүмкін.
Реттеменің жанама немесе экономикалық әдістері неғұрлым пәрменді және
дамыған сыртқы экономикалық қатынастарға сай болып табылады. Бұларға
салықтар, соның ішінде кедендік баждар, валюта бағамы, әлемдік баға,сыртқы
кредиттер бойынша пайыздық мөлшерлемелер, облигациялардың, басқа бағалы
қағаздар мен төлемдік қаражаттардың бағамы жатады.
Мемлекеттік сыртқы қарызын басқару қарызды басқарудың классикалық
үлгісі қарызқорлық және ақша-кредит саясатының байланысы жөнінде мәселені
қозғамайды. Ол мемлекет активтеріне қарызға алу мен жұмсалымдар көмегімен
тұрақты салықтарды уатыты бойынша қайта бөлгенде оңтайлы серпінді салық
салу үдерісін сипаттайды. Егер қазыналық өкіметтін салықтық жүктемені
таңдап алудың нақты мүмкіндігі болғанда, бұлай қойылу заңды. Шындығында,
онымен бірге өтпелі экономикаларда ғана емес, тұрақты салық салу деңгейі
қазыналы өкімет тарапынан тиімді әсер ету объектісі бола алады. Бұл,
дұрысы, көрсеткіш, ол қоғамдық таңдап алу тетіктерінің іс-қимылымен
анықталатын немесе лоббистік мүдделер тобының ойын нәтижесі болып табылатын
саяси-экономикалық тепе-теңдікті сипаттайды. Бұл секілділер айтарлықтай
шамада мемлекеттік шығынды қалыптастыру деңгейіне де жатады. Сондықтан
салық жүктемесі деңгейін тек шарттылықтың үлкен дәрежесімен мемлекеттін
макроэкономикалық саясатының құралы ретінде қарастыруға болады.
Осыған орай қарызды басқару міндетін қою баламалырақ көрінеді, онда
бюджет профициті көрсеткіштерінің тізбектілігі экзогенді берілген. Мұнда
мемлекет тапшылықты инфляциялық қаржыландыруға жол беретін, бірақ ұзақ
уақытты ысырапты мейлінше азайтатын қарызқорлық саясатты таңдап алады.
Мемлекеттік қарызды басқаруды талдауға мұндай тәсіл инфляция мен
қарыздың өзара байланысына ерекше назар аударады. Біз қарыздың уақытша және
валюталық құрылымын таңдап алу проблемасынан дерексіздендірілеміз,
сондықтан ақша эмиссиясын қазыналық саясаттың негізгі құралы ретінде
қарауымызға болады. Егер инфляциялық өктемдіктің басқа бағыттарын, мысалы,
өндірісті ынталандыру әрекеттерін немесе банк секторын қолдауды есепке
алмасақ, онда инфляцияға мұндай тәсілді қолдану құқыққа сәйкес болады.
1-сурет. Үкіметтің қарызындағы сыртқы қарыз мөлшері
Дереккөз: Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі агенттігінің
мәліметі негізінде
Сырттан қарыз алу көлемінің айтарлықтай өсуінен елдік орта-ұзақ
мерзімді болашақтағы төлем қабылеттілік индикаторлары ретінде дəстүрлі
қаралатын сыртқы қарыздың салыстырмалы өлшемдері нашарлады. Атап айтқанда,
ЖСҚ-ның ЖІӨ-ге соңғы жылдары жеткілікті дəрежеде жоғары болып, 2009 жылдың
аяғында 91% асқан қатынасы, 2010 жылдың 2 тоқ. аяғында 101,1% болды. ЖСҚ-
ның тауарлар мен қызмет көрсетулер экспортына қатынасы да ұлғайды жəне 2009
жылғы 178,1 салыстырғанда 198,4 % болды
Тұтастай алғанда елдің борыштық құралдардағы сыртқы активтері 69,7
млрд. долл. бағаланды жəне осылайша елдің таза сыртқы қарызы 30.06.07 жылы
22,4 млрд. долл. құрады (31.03.07 ж. 20,1 млрд. долл.).
Мемлекеттік жəне мемлекет кепілдік берген сыртқы қарыздың серпіні 2-
кестеде берілген.
2-кесте
Мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген сыртқы қарыздың серпіні
млн. АҚШ долл
Көрсеткіштері 4 тоқ. 4 тоқ. 4 тоқ. 4 тоқ. 1 тоқ. 2 тоқ.
2006 2007 2008 2009 2010 2010
Мемлекеттік қарыз: 3 073,2 2 499,6 1 582,4 2 572,0 3 557,7 4 566,7
- Үкімет 3 073,2 2 496,1 1 478,9 1 495,2 1 476,5 1 422,5
- Ұлттық Банк 0 3,5 103,5 1 076,8 2 081,2 3 144,2
Мемлекет кепілдік 549,4 633,3 592,5 552,6 565,2 531,6
берген сыртқы қарыз
Барлығы 3 622,6 3 132,9 2 175 3 124,6 4 122,9 5 098,3
Дереккөз: Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі агенттігінің
мәліметі негізінде
2010 жылдың екінші тоқсаны ішінде үкіметтік заемдар бойынша игеру 39
млн. долл. болды. Өтеуді жəне бағамдық ауытқуларды қоса есептегенде,
мемлекеттік басқару секторының заемдар түрінде тартылған сыртқы қарызы 3
млн. долл. өсті. Сонымен қатар 2010 жылдың мамырда мемлекеттің
еурооблигациялар бойынша міндеттемелері толық өтелді, мемлекеттік басқару
секторының сыртқы қарызы 2010 жылдың 2 тоқ. аяғында 1422,5 млн. долл.
құрады
Валюта бағамы немесе басқа елдің валютасының ақшалай бірлігінде
тұлғаланатын ұлттық ақшалай бірлігінің бағасы барлық ішкі бағаларды басқа
елдің бағаларымен байланыстырады. Валюта бағамының ауытқуы отандық
тұтынушылар үшін басқа елдің тауарларының бағасын өзгертеді және,
керісінше, отандық тауарлардың бағасы басқа елдің тұтынушылары үшін
өзгереді. Сөйтіп, бұл өзгерістер экспорт пен импорттың тартымдылығына әсер
етеді; ұлттық валюта бағамының басқа елдің салыстырмалы валютасынан азаюы
жағдайында экспорт дами бастайды, кері жағдайда импорт дамиды, өйткені
бірінші жағдайда отандық тауарлар шетелдіктер үшін арзандайды және бұл
тауарларға олардың тарапынан сұраным ұлғая түседі; екінші жағдайда
импорттық тауарлар арзандайды және өздерінің елінде бұл тауарларға сұраным
ұлғая түседі. [5]
Мемлекеттің валюта бағамдарының жүйесі икемді (құбылмалы) немесе
тіркелген валюта бағамдары түрінде ұйымдастырылуы мүмкін.
Икемді бағамдар жүйесі кезінде айырбас валюталардың сұранымы мен
ұсынымы негізінде жүзеге асырылады, тіркелген бағамдар жүйесі кезінде
ұлттық валютаның алтынға немесе бақа тұрлаулы валютаға белгілі бір қатынасы
белгілінеді; екінші жағдайда мемлекет бұл арақатынасты реттеп отырады,
сөйтіп елдің төлем балансының теңгерімділігіне жету мақсатында валюта
рыногының қызметіне араласады. Бұл орайда шетелдік валюта бағамының кемуі
экспорт кезінде құнның импорт кезінде өтелінетін шығасын тудырады және
керісінше, бұл бағамның көтерілуі кезінде ысыраптар импорт кезінде пайда
болады, бұл қосымша экспортпен жабылуы тиіс.
Импорт кезінде (шетелдік импортер үшін) шетел валютасы бағамының
жергілікті валютаға салыстырмалы төмендеуі жергілікті нарықта
мүмкіндіктердің кеңейгендігін білдіреді және керісінше, бұл бағамның артуы
импортталатын тауарларға бағаның өсуіне байланысты нарықтың тұқырауына
ұрындырады.
Отандық импорттаушылар үшін бағамдардың ауытқулары шетел тауарларын
сатып алу жөніндегі мүмкіндіктерінің өзгеруін білдіреді.
Сөйтіп, валюта бағамы экспорт пен импорттың көлеміне әсер етеді, ол,
өз кезегінде, қаржылық құралдар – экспорт мен импортқа салынатын салықтар,
кедендік баждар арқылы алынатын және бөлінген қаржылық ресурстардың
мөлшеріне және мемлекеттің де, сондай-ақ экспорттық өнімді, тауарды,
қызметтерді өндірушілердің де немесе оларды тұтынушылардың да қаржылық
жағдайына ықпал жасайды.
Дағдарыстық ахуалдар кезінде: өндірістің едәуір құлдырауы мен
қанағаттанғысыз сұраным тудырған инфляция кезінде сыртқы экономикалық тепе-
теңдікті айқындайтын микроэкономикалық үйлесімдер мен қағидаттар бұзылады
әрі бұрмаланады. Бұл тұтынушыларды импортқа жалпыға бірдей бағдарлаумен,
өскелең импортты жабу үшін экспорттық валюталық түсім-ақшаның
жетіспеушілігімен, ұлттық валютаның тұрлаулы валютаға қарағанда бірден
құнсыздануымен қосарлана жүреді. Орталық банк валюталық резервтерден
айырыла отырып немесе халықаралық қаржы ұйымдарына қолдауды өтіне отырып,
өзінің ақша бірлігінің бағамын қолдап отыру үшін валюталық басқыншылықтар
жүргізуге мүдделі болады. Дағдарыстың одан әрі дамуы мемлекетті елдің
өмірлік тіршілігіне сондай қажет болып отырған импортты да шектеуге мәжбүр
етеді, өйткені оны төлеуге ақшасы жоқ. Экономикасы шикізатқа бағдарланып
отырған елдерде ұзаққа созылған дағдарыстар экспорттың бірден-бір көзі
болып отырған табиғат ресурстарының сарқылуына, экономикалық, тіпті саяси
тәуелсіздікті болуы мүмкін жоғалтуға жеткізеді.
Қазіргі жағдайларда әлемдік валюта рыногында түрлі сыныптамалық
белгілер бойынша валюта бағамдарының сан алуан түрлері бар:
• айырбас валюта бағамдары: спот-бағам, форвард, кросс-бағам;
• есеп айырысу валюта бағамдары: атаулы валюта бағамы, атаулы тиімді
валюта бағамы, нақты тиімді валюта бағамы;
• будандық валюта бағамы: валюта дәлізі, басқарылатын құбылым,
нысаналы аймақтар, сырғымалы беркіту (фиксация), оңтайлы валюталық
кеңістік.
Валюта бағамының мүмкін оңтайлы нұсқасы реттемелі құбылым режімі болып
табылады.
Импорт пен экспортты құндық реттеу сауда мәмілелері қатысушыларына
импорттық және экспорттық субсидиялар беру арқылы жүзеге асырыла алады.
Халықаралық заңнамамен тура экспорттық субсидияларға тыйым салынатындықтан
жасырын субсидиялар (жеңілдікті несиелендіру, бастапқы шикізаттың,
материалдардың, энергетикалық ресурстардың бағаларын кеміту, фрахтты
қаражаттау) берілуі мүмкін.
Әдеттегідей, мемлекет дайын өнім экспорты мен шикі зат импорты үшін
жеңілдіктердің бүкіл арсеналын пайдаланады және шикі заттың экспорты және
дайын өнімнің импорты кезінде қандай бір жеңілдіктерді жоққа шығарады,
мұның өзі ұлттық өндірісті қорғау үшін маңызды.
2.2 Сыртқы экономикалық қызметті салықтық реттеу
Салықтар сыртқы экономикалық қатынастардың маңызды реттегіші болып
табылады; бұл жерде әңгіме кәдуілгі салықтар, сондай-ақ арнаулы – бірлескен
кәсіпорындардың пайдасына салынатын салықтар, кедендік баждар (экспорт пен
импортқа салынатын салықтар) жөнінде болып отыр.
Көптеген мемлекеттерде экспорт пен импортты кедендік-тарифтік реттеу
жүргізіледі.
Кедендік кодекс кедендік аумақтың, кедендік баждардың және кедендік
алымдардың бірлігі негізінде кеден ісінің қағидаттарын (яғни тауарлар мен
өзге де заттардың кеден шекарасы арқылы өту тәртібін, кеден салығын салуды,
ресімдеуді, бақылауды және кедендік саясатты жүзеге асырудың басқа
құралдарын) белгілейді.
Кедендік тариф ішкі нарықтағы шетелдік бәсекені реттейді. Кедендік
тариф кедендік баждар мөлшерлемелерінің жүйеленілген жиынтығы болып
табылады, олар республиканың кедендік аумағына әкелінетін және бұл аумақ
шегінен әкетілетін тауарлар мен өзге де заттарға салынады.
Қазақстан Республикасының 2010 жылдың 1 шілдесінен Кедендік одаққа
кірумен байланысты енді бірыңғай кедендік тариф пен кедендік баждар
қолданылып, кедендік-тарифтік реттеу өзгерді.
Кедендік төлемдер мен салықтарға:
1) кедендік әкелім бажы;
2) кедендік әкетілім бажы;
3) Қазақстан Республикасының кедендік аумағына тауарларды әкелу
кезінде өндіріп алынатын қосылған құн салығы;
4) Кедендік одақтың кедендік аумағына тауарларды әкелу кезінде өндіріп
алынатын акциз (акциздер);
5) кедендік алымдар (тауарларды кедендік мағлұмдамалау үшін, алып жүру
үшін кедендік алымдар, алдын ала шешім үшін төлем) жатады.
Кеден ісін жүзеге асыру кезінде кеден органдары алатын, заңнамада
белгіленген және мөлшерлемелерін Үкімет белгілейтін кедендік төлемдердің
басты түрлерінің бірі кедендік баждар – ұлттық шекара арқылы тасылатын
тауардан кедендік тарифте қарастырылған мөлшерлемелер бойынша мемлекет
алатын салықтар (3-кесте). Әкелім, әкетілім, транзиттік, маусымдық,
арнаулы, демпингке қарсы, өтемдік, қолдампаздық, (протекционистік)
пұрсаттылықтық (преференциалдық) кедендік баждарды ажыратады. Қазақстанда
импорттық (әкелімдік), маусымдық, арнаулы, демпингке қарсы, өтемдік баждар
қолданылады. 2008 жылдан Қазақстан Республикасының кедендік аумағынан
әкетілетін шикі мұнай мен мұнайдан өндірілген тауарларға кедендік баждар
енгізілген. Отандық практикада баж салығының адвалорлық, айрықшалықты және
құрамдастырылған мөлшерлемелері кең тараған: адвалорлық – салық салынатын
тауарлардың кедендік құнына пайызбен белгіленген; айрықшалықты – заттай
көрінісіндегі массасы, көлемі немесе өзге сипаттамаларына қарай
белгіленген; құрамдастырылған – салық салудың екі түрінің ұштастырылған
жолымен есептелінетін мөлшерлемелер.
3-кесте
Кедендік баждардың түрлері
Алу әдісі бойынша Айрықшалықты Адвалорлық Құрамдастырылған
Салық салу объекті Импорттық Экспорттық Транзиттік
бойынша
Сипаты бойынша Маусымдық Демпингке Өтемділік
қарсы
Шығарылған жері Дербес Конвенциялық Пұрсаттылықты
бойынша
Мөлшерлемелердің Тұрақты Ауыспалы -
тұрпаттары бойынша
Есептеп шығару әдісі Атаулы Тиімді -
бойынша (номиналдық)
Дереккөз: Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі агенттігінің
мәліметі негізінде
Тауарларды шығарумен, тауарларды кедендік алып жүрумен байланысты іс-
әрекеттер жасағаны, сондай-ақ Кедендік кодексте белгіленген өзге де іс-
әрекеттер жасағаны үшін кеден органдары өндіріп алатын міндетті төлемдер
кедендік алымдар болып табылады.
Кедендік алымдарға:
1) тауарларды кедендік мағұлымдамалау үшін кедендік алымдар;
2) кедендік алып жүру үшін кедендік алымдар;
3) алдын ала жасалған шешім үшін төленетін ақы жатады. Кедендік
алымдардың мөлшерлемелерін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді.
Кедендік алымдардың мөлшері кедендік алымдар белгіленген іс-
әрекеттерді жасағаны үшін кеден органдарының шамамен алынған шығындарының
құнынан аспауы тиіс. [6]
1996 жылға дейін Қазақстанда экспорттық баждар жұмыс істеді.
Экспорттық кедендік баждар Үкімет анықтайтын тізбе бойынша тауарлардың жеке
түрлеріне салынды. Экспорттық баждар меншік нысанына және тіркеу орнына
қарамастан заңи тұлғалардан, сондай-ақ тауарларды экспортқа шығаратын жеке
тұлғалардан өндіріп алынды. Экспорттық баждарды шетелдік валютада
экспортерлар төледі және тауарлар мен қызметтер көрсетудің кеден құнына
есептеледі. Бартерлік (тауар айырбасы) операциялары бойынша тауарлардың
әкетілімі кезінде баждың мөлшерлемесі сақталады. Экспорттық кедендік баждар
көптеген мемлекеттерде қолданылады және сыртқы сауда айналымының, әлемдік
нарықтардағы тауарлар бағасының, олардың бәсекеге жарамдылығының шынайы
реттеуіші болып қалуда және жалпы бұл нарықтардың конъюнктурасына әсер
етеді. Экспортты ынталандырудың іс-шарасы ретінде 1996 жылы олардың күші
жойылғаннан кейін олар 2008 жылғы мамырдан экспортқа рента салығының
мөлшерлемелерін бір мезгілде арттырумен шикі мұнай экспортына қайта
өндіріледі.
Экспорттық кедендік баждардың экономикалық мәні – абсолюттік рента.
Оны шетелдік сатып алушы төлейді. Экспорттық баждарды кемітіп көрсету
немесе күшін жою жағдайындағы абсолюттік рентаны меншіктенуші – өнім
өндіруші ішкі бағаларды өсіру арқылы ішкі тұтынушылардың табыстары есебінен
төлейді. Экспорттық кедендік баждардың төмендетілген деңгейі әлемдік
нарықта табиғат ресурстарын ысыраппен өткізуге, ал көтеріңкі деңгейі бұл
нарықта ресурстарды өткізудегі қиындықтарға байланысты өндірістің
төмендеуіне әкеледі.
Төлемнің бұл түрі әлемдік қаржылық дағдарыстың нағыз қызған кезінде
2009 жылдың басында іс-жүзінде жойылды. Ол кезде экспортшылар мұнай мен
оның басты компоненттерінің әкетілімі үшін бірнеше рет кем төлей бастады.
2010 жылғы 10 шілдеде Қазақстан Республикасының Үкіметі мұнайға және
мұнай өнімдеріне экспорттық кедендік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz