Ұзақ мерзімді активтер есебінің әдістемесін зерттеу
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... .. 3
1 ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕР ЕСЕБІ ЖӘНЕ ОНЫ БАҒАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Ұзақ мерзімді активтердің теориялық мәні және жіктелуі ... ... ... ... ... 5
1.2 Ұзақ мерзімді активтердің құнсыздануының мәні мен маңызы ... ... ... .13
2 ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕР БОЙЫНША БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Негізгі құралдар мен материалдық емес активтер есебін ұйымдастыру 18
2.2 Ұзақ мерзімді активтер есебін ХҚЕС үйлестіру және көшу кезеңіндегі мәселелер ... ... ... ... .. 26
2.3 «СЭМ» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі негізінде ұзақ мерзімді активтерді қайта бағалау және олардың бағалау құндары ... ... .32
3 ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕР ЕСЕБІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ МЕН ҚҰНСЫЗДАНУ ЕСЕБІ
3.1 Негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің құнсыздану есебі 49
3.2 Ұзақ мерзімді активтер есебінің аудиті ... . 52
3.3 Ұзақ мерзімді активтер есебін жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... . 76
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... 79
1 ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕР ЕСЕБІ ЖӘНЕ ОНЫ БАҒАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Ұзақ мерзімді активтердің теориялық мәні және жіктелуі ... ... ... ... ... 5
1.2 Ұзақ мерзімді активтердің құнсыздануының мәні мен маңызы ... ... ... .13
2 ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕР БОЙЫНША БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Негізгі құралдар мен материалдық емес активтер есебін ұйымдастыру 18
2.2 Ұзақ мерзімді активтер есебін ХҚЕС үйлестіру және көшу кезеңіндегі мәселелер ... ... ... ... .. 26
2.3 «СЭМ» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі негізінде ұзақ мерзімді активтерді қайта бағалау және олардың бағалау құндары ... ... .32
3 ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕР ЕСЕБІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ МЕН ҚҰНСЫЗДАНУ ЕСЕБІ
3.1 Негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің құнсыздану есебі 49
3.2 Ұзақ мерзімді активтер есебінің аудиті ... . 52
3.3 Ұзақ мерзімді активтер есебін жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... . 76
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... 79
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі күні ел экономикасының нарықтық қатынастарға бет бұруы, елбасымыздың жаһандану саясаты, ал 2007 жылы президентіміздің Қазақстан Республикасының халқына жіберген жолдауында, бүкіл әлемдік сауда ұйымының мүшесі болу мен дүние жүзінде бәсекеге қабілетті 50 мемлекеттің құрамына кіру, біздің басты міндетіміз екендігін айта кетіп, ол үшін кәсіпкерлік қызметпен айналысатын ұйымдар 2010 жылға дейін толығымен халықаралық стандарттарға көшіп бітуі тиіс деген хабарламасынан, ал 2008 жылдың 1 қаңтарынан кіші және орта кәсіпкерлік субъектілері есепті № 2 ұлттық қаржылық есептілік стандарттарына сәйкес жүргізуі керек. Аталған мақсаттарды жүзеге асырудың арқасында жаңа кәсіпкерлік нысандар пайда болып, отандық кәсіпкерлер үшін жаңа бағыттар мен орасан зор мүмкіншіліктердің ашылатынына күмәніміз жоқ. Міне, осы жағдайлар мен факторлардың әсері бухгалтерлік есептің рөлі мен маңызын арттырып, бухгалтерлік есеп жүйесінің алдында жаңа және неғұрлым жоғары талаптарды қояды. Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың дамуы ірі кәсіпорындарының акцияларын сатып алу арқылы, сондай-ақ бухгалтерлік есеп жүйесінің халықаралық есеп пен есептілік стандарттарына міндетті жақындату талаптары бойынша бірегей бақыланатын компанияларды құру арқылы ел экономикасына шетел капиталының кең көлемде қатысуының арқасында жүргізіледі.
Ұйымның шаруашылық қызметінің жүзеге асырылуына оның қолда бар экономикалық ресурстары мүмкіндік береді. Ұйым қызметінің үздіксіз қызмет атқаруын және өндірістік қуатын қамтамасыз етуде материалдық және еңбек ресурстарымен қатар негізгі құралдар және материалдық емес активтердің атқаратын рөлі зор. Ұзақ мерзімді активтерді тиімді пайдаланудың негізінде өндірістік процесс өзінің бірқалыпты үздіксіз принципін жүзеге асырады. Негізгі құралдар ұйымның материалды – техникалық базасын және өндірістік потенциалын сипаттаушы экономикалық маңызы жағынан аса жоғарғы дәрежедегі көрсеткіш.
Ұйымның шаруашылық қызметінің жүзеге асырылуына оның қолда бар экономикалық ресурстары мүмкіндік береді. Ұйым қызметінің үздіксіз қызмет атқаруын және өндірістік қуатын қамтамасыз етуде материалдық және еңбек ресурстарымен қатар негізгі құралдар және материалдық емес активтердің атқаратын рөлі зор. Ұзақ мерзімді активтерді тиімді пайдаланудың негізінде өндірістік процесс өзінің бірқалыпты үздіксіз принципін жүзеге асырады. Негізгі құралдар ұйымның материалды – техникалық базасын және өндірістік потенциалын сипаттаушы экономикалық маңызы жағынан аса жоғарғы дәрежедегі көрсеткіш.
1 ҚР 26 желтоқсан 1995 жылғы № 2732 «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы» Заңы ( 24.06.07 жылғы өзгерістерімен)
2 ҚР 20.11.1998 жылғы №304-1 «Аудиторлық қызмет туралы» Заңы (15.01.07 жылғы өзгерістерімен толықтыруларымен қоса)
3 ҚР ҚМ «Есептілікті дайындау және ұсынудың тұжырымдамалық негіздемесін бекіту туралы» 29.10.2002 жылғы № 542 бұйрығы.
4 № 1, 2 Қаржылық есептің ұлттық стандарттары
5 Қаржылық есептің халықаралық стандарттары
6 Типовой план счетов бухгалтерского учета, утвержденный приказом МФ РК от 18.09.2007г.
7 Андросов А.М., Викулова Е.В., Бухгалтерский учет. – М.: Андросов, 2001г.
8 Артеменко В.Г., Белленир М.В. Финансовый анализ. – М.: Издательство «ДИС», НГАЭиУ, 2001.
9 Аудит / под ред. В.И. Подольского. – М.:ЮНИТИ,2001
10 Ержанов М.С. Теория и практика аудита. – Алматы: Галым, 1994.
11 Ефимова О.В. Как анализировать финансовое положение предприятия (практическое пособие) – Бизнес – школа, 2001.
12 Ковалева О.В., Константинова Ю.П. Аудит. Организация аудиторской деятельности. Методика проведения аудиторской проверки.- М.: ПРИОР, 2000.
13 Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятии. Алматы: Центраудит – Казахстан, 2002
14 Библиотека бухгалтера и предпринимателя №4 (153) апрель 2003 год «Исчисление среднего заработка для оплаты отпускных».
15 Бюллетень бухгалтера № 47 ноябрь 2003 статья «Первые шаги в мир МСФО».
16 Кеулимжаев К.К. Корреспонденция счетов хозяйственных операций по генеральному плану счетов бухгалтерского учета финансово-хозяйственной деятельности субъектов, Алматы, БИКО, 2000г.
17 Кеулимжаев К.К. "Финансовый учет на предприятии" Алматы, Экономика 2003
18 Радастовец В.К., Даулетбеков А.Д. «Бухгалтерский учет на предприятии» – Алматы, 1994г.
19 Радостовец В.К., Даулетбеков А.Д., Тайгашинова К.Т. «Финансовый учет на предприятии», г.Алматы, 1999г.
20 Радостовец В.В., Шмидт О.И. «Теория и отраслевые особенности бухгалтерского учета» г. Алматы. Независимая аудиторская компания «Цент аудит - Казахстан», 2000.
21 Радостовец В.К. «Финансовый и управленческий учет» – г.Алматы: НАК «Центраудит», 1997г.
22 Савин А.А., Сотникова Л.В. /Под ред. проф. В.И. Подольского – Н.: Аудит, ЮНИТИ, 1997г.
23 Сатубалдин С.С. «Азиатский кризис: причины и уроки» – г. Алматы 2000г.
24 Сейдахметова Ф.С. Бухгалтерская отчетность, ее виды и назначение. Изд. «LEM» 2001, 46с.
25 Система бухгалтерского учета в РК, 2002г. Тулешова Г.К., монография
26 Дюсембаев К.Ш. «Анализ финансового положения предприятий. «Экономика». 1998. – 294с.
27 Дюсембаев К.Ш. «Аудит и анализ в системе управления» – г. Алматы, 1998г.
28 Ержанов М.С., Ержанова А.М. Основы бухгалтерского учета и новая корреспонденция счетов (с 1 января 2003 г.) Алматы, 2003. Аудиторская фирма «Ержанова и К».
29 Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия: Учебное пособие – Алматы: Экономика, 2004 – 294с.
30 Дюсембаев К.Ш., Егембердиева С.К., Дюсембаева З.К. Аудит и анализ финансовой отчетности: Учебное пособие – Алматы: «Каржы-каражат», 2002 – 512с.
31 Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления финансами (теория и методология) – Алматы: Экономика, 2000 – 293с.
32 Тәжібаев С.Д. Проблемы организации управления, учета, контроля и аудита природоорхранной деятельности. Диссертация на соискание ученой степени доктора экономических наук. – Бишкек. – 2000. – 320 с.
33 Адамс Р. Основы аудита. – М.: ЮНИТИ, 1995. – 329 с.
34 Ковалев В.В. Анализ финансового состояния и прогнозирования банкротства – СПб: «Аудит Ажур», 2004 – 164с.
35 Ковалев В.В. Финансовый анализ: Управление капиталом. Выбор инвестиции. Анализ отчетности. – М.: Финансы и статистика, 2001 – 432с.
36 Крейнина М.Н. Оценка финансового состояния организации с использованием международных стандартов – М.: Учебно-методический центр при министерстве Российской Федерации по налогам и сборам, 2001 – 50с.
37 Ришар Ж. Аудит и анализ хозяйственной деятельности предприятия/пер. с франц. Под.ред. Л.П. Белых – М.: Аудит, ЮНИТИ, – 375с.
38 «СЭМ» ЖШС-нің бухгалтерлік есеп мәліметтері.
2 ҚР 20.11.1998 жылғы №304-1 «Аудиторлық қызмет туралы» Заңы (15.01.07 жылғы өзгерістерімен толықтыруларымен қоса)
3 ҚР ҚМ «Есептілікті дайындау және ұсынудың тұжырымдамалық негіздемесін бекіту туралы» 29.10.2002 жылғы № 542 бұйрығы.
4 № 1, 2 Қаржылық есептің ұлттық стандарттары
5 Қаржылық есептің халықаралық стандарттары
6 Типовой план счетов бухгалтерского учета, утвержденный приказом МФ РК от 18.09.2007г.
7 Андросов А.М., Викулова Е.В., Бухгалтерский учет. – М.: Андросов, 2001г.
8 Артеменко В.Г., Белленир М.В. Финансовый анализ. – М.: Издательство «ДИС», НГАЭиУ, 2001.
9 Аудит / под ред. В.И. Подольского. – М.:ЮНИТИ,2001
10 Ержанов М.С. Теория и практика аудита. – Алматы: Галым, 1994.
11 Ефимова О.В. Как анализировать финансовое положение предприятия (практическое пособие) – Бизнес – школа, 2001.
12 Ковалева О.В., Константинова Ю.П. Аудит. Организация аудиторской деятельности. Методика проведения аудиторской проверки.- М.: ПРИОР, 2000.
13 Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятии. Алматы: Центраудит – Казахстан, 2002
14 Библиотека бухгалтера и предпринимателя №4 (153) апрель 2003 год «Исчисление среднего заработка для оплаты отпускных».
15 Бюллетень бухгалтера № 47 ноябрь 2003 статья «Первые шаги в мир МСФО».
16 Кеулимжаев К.К. Корреспонденция счетов хозяйственных операций по генеральному плану счетов бухгалтерского учета финансово-хозяйственной деятельности субъектов, Алматы, БИКО, 2000г.
17 Кеулимжаев К.К. "Финансовый учет на предприятии" Алматы, Экономика 2003
18 Радастовец В.К., Даулетбеков А.Д. «Бухгалтерский учет на предприятии» – Алматы, 1994г.
19 Радостовец В.К., Даулетбеков А.Д., Тайгашинова К.Т. «Финансовый учет на предприятии», г.Алматы, 1999г.
20 Радостовец В.В., Шмидт О.И. «Теория и отраслевые особенности бухгалтерского учета» г. Алматы. Независимая аудиторская компания «Цент аудит - Казахстан», 2000.
21 Радостовец В.К. «Финансовый и управленческий учет» – г.Алматы: НАК «Центраудит», 1997г.
22 Савин А.А., Сотникова Л.В. /Под ред. проф. В.И. Подольского – Н.: Аудит, ЮНИТИ, 1997г.
23 Сатубалдин С.С. «Азиатский кризис: причины и уроки» – г. Алматы 2000г.
24 Сейдахметова Ф.С. Бухгалтерская отчетность, ее виды и назначение. Изд. «LEM» 2001, 46с.
25 Система бухгалтерского учета в РК, 2002г. Тулешова Г.К., монография
26 Дюсембаев К.Ш. «Анализ финансового положения предприятий. «Экономика». 1998. – 294с.
27 Дюсембаев К.Ш. «Аудит и анализ в системе управления» – г. Алматы, 1998г.
28 Ержанов М.С., Ержанова А.М. Основы бухгалтерского учета и новая корреспонденция счетов (с 1 января 2003 г.) Алматы, 2003. Аудиторская фирма «Ержанова и К».
29 Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия: Учебное пособие – Алматы: Экономика, 2004 – 294с.
30 Дюсембаев К.Ш., Егембердиева С.К., Дюсембаева З.К. Аудит и анализ финансовой отчетности: Учебное пособие – Алматы: «Каржы-каражат», 2002 – 512с.
31 Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления финансами (теория и методология) – Алматы: Экономика, 2000 – 293с.
32 Тәжібаев С.Д. Проблемы организации управления, учета, контроля и аудита природоорхранной деятельности. Диссертация на соискание ученой степени доктора экономических наук. – Бишкек. – 2000. – 320 с.
33 Адамс Р. Основы аудита. – М.: ЮНИТИ, 1995. – 329 с.
34 Ковалев В.В. Анализ финансового состояния и прогнозирования банкротства – СПб: «Аудит Ажур», 2004 – 164с.
35 Ковалев В.В. Финансовый анализ: Управление капиталом. Выбор инвестиции. Анализ отчетности. – М.: Финансы и статистика, 2001 – 432с.
36 Крейнина М.Н. Оценка финансового состояния организации с использованием международных стандартов – М.: Учебно-методический центр при министерстве Российской Федерации по налогам и сборам, 2001 – 50с.
37 Ришар Ж. Аудит и анализ хозяйственной деятельности предприятия/пер. с франц. Под.ред. Л.П. Белых – М.: Аудит, ЮНИТИ, – 375с.
38 «СЭМ» ЖШС-нің бухгалтерлік есеп мәліметтері.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1 ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕР ЕСЕБІ ЖӘНЕ ОНЫ БАҒАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
0.1 Ұзақ мерзімді активтердің теориялық мәні және жіктелуі ... ... ... ... ... 5
1.2 Ұзақ мерзімді активтердің құнсыздануының мәні мен маңызы ... ... ... .13
2 ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕР БОЙЫНША БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Негізгі құралдар мен материалдық емес активтер есебін ұйымдастыру 18
2.2 Ұзақ мерзімді активтер есебін ХҚЕС үйлестіру және көшу кезеңіндегі мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 26
2.3 СЭМ жауапкершілігі шектеулі серіктестігі негізінде ұзақ мерзімді активтерді қайта бағалау және олардың бағалау құндары ... ... ... ... ... ... ... ..32
3 ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕР ЕСЕБІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ МЕН ҚҰНСЫЗДАНУ ЕСЕБІ
3.1 Негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің құнсыздану есебі 49
3.2 Ұзақ мерзімді активтер есебінің аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 52
3.3 Ұзақ мерзімді активтер есебін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... . 71
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
Нормативтік сілтемелер
Диссертацияда келесі заңдар мен стандарттарға сілтемелер қолданды:
ҚР Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру туралы Заңы
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі
№1Ұлттық қаржылық есеп стандарты (ҰҚЕС)
№2 Ұлттық қаржылық есеп стандарты (ҰҚЕС)
№16 ХҚЕС (IAS) Негізгі құралдар
№16 ХҚЕС(IAS) Негізгі құралдар қолдану бойынша методикалық ұсыныстар
№17 ХҚЕС (IAS) Жал
№17 ХҚЕС (IAS) Жал қолдану бойынша методикалық ұсыныстар
№40 ХҚЕС (IAS) Инвестициялық мүлік
№40 ХҚЕС (IAS) Инвестициялық мүлік қолдану бойынша методикалық ұсыныстар
№36 ХҚЕС (IAS) Активтердің құнсыздануы
№36 ХҚЕС (IAS) Активтердің құнсыздануы қолдану бойынша методикалық ұсыныстар
№38 ХҚЕС (IAS) Материалды емес активтер
№23 ХҚЕС (IAS) Зайымдар бойынша шығындар
№8 ХҚЕС (IAS) Есеп саясаты, есептік бухгалтерлік бағалаулардағы өзгерістер мен қателер
№5 ХҚЕС (IFRS) Сату мен қызметін тоқтатуға арналған ұзақ мерзімді активтер
Анықтамалар
Ұзақ мерзімді активтер- кәсіпорынның шаруашылық қызметінде бір жылдан артық мерзімге пайдаланылатын және қайта сатып-өткізуге жатпайтын құралдарды айтады
Негізгі құралдар - бұл өндірісте қолдану үшін немесе тауарларды, не қызметтерді жеткізу үшін, басқа тұлғаларға жалға беру үшін немесе әкімшілік мақсатқа арналған, және пайдалануы бір кезеңнең астам уақыт ішінде көзделетін материалды активтер
Актив - бұл құны шынайы бағалана алынатын және ұйым объектімен байланысты болашақ экономикалық тиімділікті алу көзделетін, алдыңғы оқиғалар нәтижесінде туындаған, ұйыммен бақыланатын ресурс.
Материалдық активтер - заттық нысаны бар активтер, оларды көруге және ұстауға болады.
Өндiрiстiк негiзгi құралдар - тiкелей өндiрiс процесiнде қатысатын немесе оған жағдай жасайтын негiзгi құралдар. Олардың құрамына: өндiрiстiк ғимараттар, машиналар, құрылғылар, өлшейтiн және реттейтiн приборлар, лабораториялық құрылғылар, транспорт, отырғызылған көп жылдық көшеттер кіреді.
Өндiрiстiк емес - тұтынушылық мақсаттағы негiзгi құралдар. Олар өндiрiстiк процеске қатыспайды, тек кәсiпорын қызметкерлерiнiң қажетiлiктерiн қамтамасыз ету үшiн қолданылады. (ғимараттар, денсаулық сақтау орындарының, денешынықтыру, спорт мүлiктерi).
Меншiктi - кәсiпорының меншiгiндегi және балансында көрсетiлетiн негiзгi құраладар;
Жалданаған - жалдық келiсiмшартта белгiленген мерзiмге басқа кәсiпорыннан алынған негiзгi құралдар.
Өтеусіз пайдалануға алынған - заңды және жеке тұлғалар негізгі құралдарды өтеусіз пайдалануға берген кезде.
Сенімді басқаруға алынған - негізгі құралдарға иелік ету құқығы берілген кезде.
Бастапқы құн (сатып алуға кеткен нақты шығындар) - активті алу үшін оны сатып алу немесе құру сәтінде төленген ақша-қаражаттар немесе олардың эквиваленттерінің сомасы және активті алу үшін есесіне қарсы берілген объектінің әділ құны (№16 ХҚЕС).
Баланстық құн (қалдық құны) - бұл негiзгi құралдардың амортизациялық жарнасы шегерілген, бастапқы, не ағымдағы құны.
Әділ құн (ағымдағы, нарықтық құн) - тәуелсіз, мәміле жасасқысы келетін, ол туралы жақсы ақпаратталған екі жақ арасында айырбас мүмкін бола алатын бағаға тең, немесе сәйкес негізгі құралдарды сатып алу үшін қажетті сома.
Жойылу құны - объектіні жою бойынша шығындарды шегеріп тастағаннан кейінгі, негізгі құралдардың тиімді қызмет ету мерзімінің соңында компанияның негізгі құрал үшін алуды көздеп отырған таза сомаға тең.
Амортизациялық құн - жойылу құнын шегеріп тастағаннан кейінгі негізгі құралдар объектілерінің нақты құны немесе қаржылық есептілікте нақты құнның орнына көрініс тапқан оның басқа құны.
Құнсызданудан шеккен зиян - негізгі құралдардың баланстық құны өтелетін құннан асып тұрған сомаға тең.
Өтелу құны - бұл сату құны мен негізгі құралдарды пайдаланудан компанияға әкелетін құндылықтар түсініктерінің ішінен ең жоғарғысы.
Табыстық көзқарас (капиталдану көзқарасы (Income approach), табыстық әдіс (Capitalization approach) - объектілерді пайдаланудан болашақ табыстардың ағымдағы құндарын анықтауға негізделген активтерді бағалау әдісі.
Шығындық көзқарас (сомалау көзқарасы (Summation approach) - тозудың барлық түрлерін ескергендегі объектінің құрылуы, өзгеруі мен жойылуына кеткен шығындар құнын анықтауға негізделген активтерді бағалау әдісі.
Орын басудың қалдық құн әдісі (DRC method) - физикалық тозу мен жұмысқа қатысы бар барлық ескіру мен оңайлату нысандарын шегергеннең кейінгі активтің қайта өңдірілу мен орнын басудың ағымдағы шығындары.
Орын басудың амортизацияланған шығындары (амортизированные затраты замещения (АЗЗ) [depreciated replacement cost]) - тікелей нарықтық куәландырулар шектеулі жағдайда қаржылық есептілік мақсаттары үшін арнаулы активтер құнының өлшемін бағалауға (assessing the value) шығыстық көзқарасты қолдану.
Күрделі шығындар - негізгі құралдарды пайдаланудан алатын тиімділіктерді көбейтетін және капиталдануы тиіс шығындар.
Капиталдандыру - негізгі құралдар құнының өсуіне жататын шығындар.
Күрделі жөндеу - бұл белгілі бір мерзімділікпен (бірнеше жылда бір рет) өткізілетін жұмыстар, онда кейін сынау жұмыстарын өткізе отырып жөнделетін объектілердің барлық тозған тораптарын, бөлшектерін ажыратып, қалпына келтіру жүргізілетін жөндеулер.
Ағымдағы шығындар - негізгі құралдардың есептік қызмет мерзімін ұстау үшін жүргізілетін шығындар, оларды шығындарға есептен шығыстау қажет.
Ағымдағы жөндеу - бұл негізгі құралдарды жұмыс жағдайында ұстау үшін оның тозған тетіктерін алмастыру немесе түзету.
Жал дегеніміз - бұл ақылы төлем үшін жалға берушінің жалға алушыға уақытша пайдалану мен иелікке өз активтерін беруі.
Жалға беруші - жалдау шарты бойынша мүлікті жалға беретін меншік иесі.
Жалға алушы - бұл жалдау шарты бойынша мүлікті жалға алатын заңды немесе жеке тұлға.
Жалдау шарты дегеніміз - тараптардың еркінділігі мен толық тең құқықтылығы негізінде жасалатын жалдау шартының талаптарына сай мүлікті жалға беру туралы жалгер мен жалға беруші арасындағы келісім.
Жал мерзімі - бұл активтерді жалға алу үшін жалға алушы келісімшартқа отыратын өзгермейтін уақыт кезеңі, сонымен қатар жал мерзімінің басында айтылған, жалға алушының жал мерзімін келесі төлемімен немесе төлемінсіз басқа да келесі мерзім ішінде ұзартуға құқығы бар кезеңдер.
Ең төменгі жалдық төлемдер дегеніміз - бұл жал мерзімі ішіндегі төлемдер, оны жалға алушы төлейді.
Негізгі құралдардың түгендеуі - орналасу жері немесе пайдалануы бойынша олардың нақты қолда барын тексеруде тұжырымдайды.
Инфляция - бұл ақшаның сатып алу құнының төмендеу үрдісі.
Пайдалану құндылығы - қарастырылатын активтен болашақ ақша ағымдарының дисконтталған сомасын алуды көздейді.
Өтелетін құнды анықтау - активті пайдалану құндылығы мен сату шығындарын шегергеннен кейінгі әділ құн сияқты екі мәннің ішінен барынша көбін таңдаудан тұрады.
Ақша құралдарын генерациялайтын бірліктер (АҚГБ) - ұйымның басқа активтерінен (немесе активтер тобынан), ақша қаражаттар ағымынан іс жүзінде тәуелсіз ақша қаржыларының ағымын жасайтын ұйым активтерінің ең аз анықталатын тобы.
Активтердің құнсыздануы - сыртқы және ішкі факторлардың әсерінен туындаған активтердің елеулі арзандауы.
Толық өтелу құны - баламалы материалдар мен барлық пайдалану параметрлерін сақтай отырып, бүгінгі замаң талаптарына сай объектінің нақты көшірмесін жаңадан жасауға кеткен есептік шығындар.
Толық ұдайы өндіріс құны - бұл бағалау объектісімен бірдей жұмыс көлемі, дизайн мен тура сондай материалдарды қолдану арқылы (өзінде кемшіліктер, сәйкессіздіктер және ескіруді іске асырады) бағаланатын объектінің нақты көшірмесінің ағымдағы бағалардағы құны.
Функционалды құнсыздану дегеніміз - бүл жаңа технологияларды пайдалану нәтижесінде алынған анағұрлым тиімді немесе онша қымбат емес объектілермен салыстырғанда бағаланып отырған мүліктің тиімсіздігі немесе оған ұқсас объектілердің болмауынан туындаған мүлік құнының немесе оның пайдалылығының төмендеуі.
Экономикалық (сыртқы) құнсыздану - шикізаттар мен материалдардың, еңбекақы мен қызметтердің (өнім бағаларының өсуінен шығындардың орнын толтырусыз) қымбаттауы, өнімге сұраныстың төмендеуі, бәсекелестіктің өсуі, қоршаған ортаны қорғауға байланысты талаптар мен ұқсас шектеулер, инфляция немесе жоғары пайыздық қойылымдар немесе оларға сәйкес факторлар сияқты мүлікке байланысты сыртқы себептерден мүлік құнының немесе тиімділігінің төмендеуі.
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі күні ел экономикасының нарықтық қатынастарға бет бұруы, елбасымыздың жаһандану саясаты, ал 2007 жылы президентіміздің Қазақстан Республикасының халқына жіберген жолдауында, бүкіл әлемдік сауда ұйымының мүшесі болу мен дүние жүзінде бәсекеге қабілетті 50 мемлекеттің құрамына кіру, біздің басты міндетіміз екендігін айта кетіп, ол үшін кәсіпкерлік қызметпен айналысатын ұйымдар 2010 жылға дейін толығымен халықаралық стандарттарға көшіп бітуі тиіс деген хабарламасынан, ал 2008 жылдың 1 қаңтарынан кіші және орта кәсіпкерлік субъектілері есепті № 2 ұлттық қаржылық есептілік стандарттарына сәйкес жүргізуі керек. Аталған мақсаттарды жүзеге асырудың арқасында жаңа кәсіпкерлік нысандар пайда болып, отандық кәсіпкерлер үшін жаңа бағыттар мен орасан зор мүмкіншіліктердің ашылатынына күмәніміз жоқ. Міне, осы жағдайлар мен факторлардың әсері бухгалтерлік есептің рөлі мен маңызын арттырып, бухгалтерлік есеп жүйесінің алдында жаңа және неғұрлым жоғары талаптарды қояды. Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың дамуы ірі кәсіпорындарының акцияларын сатып алу арқылы, сондай-ақ бухгалтерлік есеп жүйесінің халықаралық есеп пен есептілік стандарттарына міндетті жақындату талаптары бойынша бірегей бақыланатын компанияларды құру арқылы ел экономикасына шетел капиталының кең көлемде қатысуының арқасында жүргізіледі.
Ұйымның шаруашылық қызметінің жүзеге асырылуына оның қолда бар экономикалық ресурстары мүмкіндік береді. Ұйым қызметінің үздіксіз қызмет атқаруын және өндірістік қуатын қамтамасыз етуде материалдық және еңбек ресурстарымен қатар негізгі құралдар және материалдық емес активтердің атқаратын рөлі зор. Ұзақ мерзімді активтерді тиімді пайдаланудың негізінде өндірістік процесс өзінің бірқалыпты үздіксіз принципін жүзеге асырады. Негізгі құралдар ұйымның материалды - техникалық базасын және өндірістік потенциалын сипаттаушы экономикалық маңызы жағынан аса жоғарғы дәрежедегі көрсеткіш.
Ал, көптеген ұйымдарда негізгі құралдар оның барлық активтерінің ішінде жартысынан көбін құрайды. Қазіргі кезде қазақстандық кәсіпорындармен шығарылатын өнімдер, жасалатын жұмыстар мен көрсетілетін қызметтердің бәсекелестігін қамтамасыз ету үшін өндіріс үрдісінде негізін қызмет ететін негізгі құралдар құрайтын, жоғары технологиялы материалдық база қажет.
Ұзақ мерзімді активтердің құрылымы мен көлемі, құнсыздану деңгейі туралы ақпарат ұйымның төлем қабілеттілігі мен инвестициялық тартымдылығын бағалау кезінде өте маңызды. Осыған орай ұйымдар өздерінің өндіріс базасын нығайту, кеңейту, жаңа бағыттарды меңгеру үшін негізгі құралдар мен МЕА-ң олардың құнсыздануының есебін жүргізуді дұрыс жолға қойып, олардың жұмыс істелуін жүйелі түрде ұйымдастыру қажет.
Нарықтық экономиканың басты шарттарының бірі, қызмет етіп жатқан өндірістік қуаттар мен мүмкіндіктерді толық пайдаланудың негізінде өндірістің дамуы мен оның тиімділігін жоғарлату болып табылады. Бұл мәселені шешу қазіргі әлемдік экономиканың қаржылық дағдарысы уақытында Қазақстан үшін әсіресе өзекті. Осы орайда кез-келген ұйымның тиімді қызмет етуі үшін ұзақ мерзімді активтерді оңтайлы пайдалану міндеті арта түспек. Нарықтық механизмнің қалыптасуы отандық ұйымдардың шаруашылық жүйесі үшін бухгалтерлік есептің жаңа міндеттерінің пайда болуымен негізделеді. Бұл, есепті дұрыс қою мен жүргізу, есеп саясатын қалыптастыру мен ашу үшін кәсіпорындарда қолданылатын әдетті әдістер мен басқару жүйесін жетілдіру мен жақсарту жолдарын іздеуді қажет етеді. Шаруашылық үрдістердің жаңа әдістері кәсіпорын мүмкіндіктерінің шеңберін кеңейте отырып, негізгі құралдардың жаңаруын жеделдетумен өзара байланысты бүкіл шаралар кешенің дәйекті жүзеге асыру үшін жағдайлар жасауға бағытталған. Бұл жағдайда кәсіпорын өндірістік және өндірістік емес мақсаттағы негізгі құралдардың техникалық жабдықталуы мен жаңғыртылуына кететін шығындардың дұрыс анықталуы мен оны төмендетудің жолдарын табуға мүмкіндік береді.
Қазіргі кезде негізгі құралдар мен МЕА-ді тиімді пайдалану, оның есебі мен басқаруындағы жаңа әдістермен және де сапалық өзгерістермен айқындалады. Ал, олар активтердің техникалық жағдайын қадағалап, оның шынайы құны мен бағасын, құнсыздануын, оған деген сұранысты, сондай-ақ негізгі құралдар мен МЕА-ң жаңа прогрессивті үлгілері мен түрлерін, нарық стратегиясы мен конъюнктурасын зерттей отырып, үнемі қадағалау жолымен жетілдіруге негізделген. Өйткені, жоғары бәсекелестегі нарықтық экономика кәсіпорындардың толық дербестігін көздеп, негізгі құралдар мен оның құнсыздануының тиімді есебін жүргізу бойынша үнемі жаңа талаптарды қойып отырады.
Диссертациялық зерттеу тақырыбының өзектілігі мен негізгі бағыттарын қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарына көшіп, ұлттық стандарттарды қалыптастыру және реформалау жағдайында ұзақ мерзімді активтер мен оның құнсыздану есебінің ерекшеліктерін зерттеу қажеттілігімен анықталады.
Мәселенің зерттелу дәрежесі. Ұзақ мерзімді активтер есебінің теориялық сұрақтарына көптеген шетел ғалымдарының зерттеулері арналған: Х.Андерсон, Г.Бирман, Л.Бернстайн, Дж. Рис, Р.Энтони, С.Грей, Б.Нидлз. Сонымен қатар, келесі ресейлік және қазақстандық ғалымдардың еңбектері үлкен қызығушылықты тудырады: П.С.Безруких, В.Ф.Палий, Н.В.Пошерстник, Я.В.Соколов, Л.И.Малявкина, Н.С.Стражева, А.В.Стражев, А.И.Балдинова, В.П.Суйц, А.Д.Шеремет, Н.П.Кондраков, Л.В.Горбатова, Н.В.Михайленко, М.А.Вахрушина, С.С.Сатубалдин, К.Ш.Дюсембаев, М.С.Ержанов, К.Т.Тайгашинова, Э.Т.Тулегенов, В.К.Радостовец, С.Б.Баймуханова, Э.Нурсеитов, В.Л.Назарова, Ф.С.Сейдахметова, Г.К.Тулешова, Қ.К.Кеулімжаев, Н.А.Құдайбергенов.
Аталған ғалымдардың еңбектерінде қарастырылып отырған мәселелер жан-жақты да терең зерттелген. Алайда, олардың көптеген аспектілері әлі шешілмеген, кейбіреулері нақтылауды, ғылыми жетілдіруді, сонымен қатар тәжірибелік апробациялар мен жүзеге асырылуын талап етеді.
Зерттеу тақырыбын таңдау ұзақ мерзімді активтердің есебі мен оның құнсыздануын неғұрлым терең зерттеу қажеттілігіне негізделеді.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың мақсаты болып, ұзақ мерзімді активтер есебінің әдістемесін зерттеу, олардың ұйымның есеп саясатында көрініс табуы, ұзақ мерзімді активтерге жатқызылатын активтердің толық тізімін олардың жіктемесі арқылы белгілеу, негізгі құралдар мен МЕА-ң құнын анықтау мен бағалауға қойылатын талаптар, ұзақ мерзімді активтерді түгендеу жүргізудің тәртібі мен олардың тұрақты жұмыс істеп тұруын қамтамасыз етудің жолдары, ағымдағы жал есебі, баланстық және әділ құн арасындағы ауытқулардың есебі, ұзақ мерзімді активтердің құнсыздану белгілерін анықтау мақсатында оларға қайта бағалау жүргізудің жиілігін анықтау табылады.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін жұмыс барысында зерттеудің келесідей міндеттері анықталған:
oo негізгі құралдар мен МЕА-ң келіп түсуі бойынша, операциялардың есепте уақтылы көрініс табуы және құжаттардың дұрыс рәсімделуі;
oo экономикалық көзқарас жағынан негізгі құралдар мен МЕА-ң мәні мен олардың ғылыми негізделген жіктелімін анықтау;
oo ұзақ мерзімді активтерді жұмыс күйінде ұстаумен байланысты шығындарды дұрыс анықтау (техникалық қарау мен баптау, жөндеудің барлық түрлерін жүргізуге кеткен шығындар);
oo бухгалтерлік есепке қабылданған негізгі құралдардың сақтығы мен тиімді пайдалануын бақылау;
oo түгендеу жүргізу кезінде ұзақ мерзімді активтердің жұмыс істеу жағдайы, қолданылмайтын активтерді анықтау;
oo негізгі құралдар мен МЕА құнсыздануының сыртқы және ішкі белгілерін қайта бағалауды уақтылы жүргізу жолымен анықтау.
Зерттеу пәні. Зерттеу пәні ретінде Қазақстан Республикасында ұзақ мерзімді активтердің есебі мен олардың құнсыздануымен байланысты теориялық, әдістемелік және тәжірибелік сұрақтардың жиынтығы болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізін бухгалтерлік есептің теориясы мен ұйымдастырылу аймағында қазақстандық және шетел ғалымдарының ғылыми еңбектері, Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру туралы Заңы, Бухгалтерлік есеп стандарттары мен оларды пайдалану жөніндегі әдістемелік нұсқаулар: №1Ұлттық қаржылық есеп стандарты, бұдан кейін ҰҚЕС; №2ҰҚЕС; №16 Халықаралық қаржылық есептілік стандарты, бұдан кейін ХҚЕС (IAS) Негізгі құралдар; №16 ХҚЕС (IAS) Негізгі құралдар қолдану бойынша методикалық ұсыныстар; №17 ХҚЕС (IAS) Жал; №17 ХҚЕС (IAS) Жал қолдану бойынша методикалық ұсыныстар; №40 ХҚЕС (IAS) Инвестициялық мүлік; №40 ХҚЕС (IAS) Инвестициялық мүлік қолдану бойынша методикалық ұсыныстар; №36 ХҚЕС (IAS) Активтердің құнсыздануы; №36 ХҚЕС (IAS) Активтердің құнсыздануы қолдану бойынша методикалық ұсыныстар; №38 ХҚЕС (IAS) Материалды емес активтер; №23 ХҚЕС (IAS) Зайымдар бойынша шығындар; №8 ХҚЕС (IAS) Есеп саясаты, есептік бухгалтерлік бағалаулардағы өзгерістер мен қателер; №5 ХҚЕС (IFRS) Сату мен қызметін тоқтатуға арналған ұзақ мерзімді активтер; Типтік шот жоспары; Ұйымның есеп саясаты.
Жұмыстың ақпараттық және статистикалық базасы ретінде Қазақстан Республикасы Статистика Агенттігінің мәліметтері, ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары, мерзімді баспасөз бен ресми веб-сайттардағы жарияланымдар, сонымен қатар жаһандық компьютерлік желі - Интернеттен алынған мәліметтер қолданылды.
Зерттеу үрдісінде экономикалық зерттеулердің жалпы ғылыми әдістері қолданылды, атап айтқанда: бақылау, топтастыру, салыстыру, теориялық және тәжірибелік материалдардың логикалық талдауы, жалпылау, жүйелік және кешенді көзқарас.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы Қазақстан Республикасында және СЭМ ЖШС-нде ұзақ мерзімді активтер мен олардың құнсызданнуының бухгалтерлік есебін жүргізудің ерекшеліктерімен байланысты кешенді сұрақтарды қою, оларды теориялық негіздеу мен шешімдерді табу.
Теориялық және тәжірибелік маңыздылығы. СЭМ ЖШС-нде негізгі құралдар, МЕА-ң мен олардың құнсыздануының бухгалтерлік есебін жетілдіруге бағыттылған ұсыныстардың бар болуында.
Диссертациядағы негізгі жағдайлар мен көзқарастар, зерттелетін мәселе бойынша теориялық-әдістемелік құралдарды жасау үшін негіз бола алады. Ғылыми зерттеудің негізгі идеялары, қорытындылары мен ұсыныстары ұзақ мерзімді активтер мен оның құнсыздануының есебі бойынша әдістемелік ұсыныстарда көрініс табуы мүмкін. Ал, жұмыста баяндалған тәжірибелік ұсыныстар есеп саясатын қалыптастыру кезінде, ұзақ мерзімді активтер қозғалысы мен құнсыздану үрдісін бухгалтерлік есеп шоттарында көрсету, сонымен қатар, есептілікте ақпаратты ашу кезінде отандық ұйымдардың ауқымды шеңберімен қолданылуы мүмкін. Диссертация материалдары бухгалтерлік есеп теориясы, бухгалтерлік, қаржылық есеп және есептілік, басқару есеп курстарын зерттеу кезінде оқу үрдісінде қолдану үшін ұсынылу мүмкіндігі бар.
Зерттеу нәтижелерін апробациялау мен ендіру. Жүргізілген зерттеу нәтижелері ғылыми-тәжірибелік конференцияларда баяндалып, екі мақала түрінде жарияланды. Көлемі 2,5 баспатабақ.
Зерттеу объектісі болып, СЭМ жауапкершілігі шектеулі серіктестігі табылады. Серіктестік Алматы қалалық Әділет басқармасында заңды тұлға ретінде 05.04.2002ж. мемлекеттік тіркеуден өтті.
Серіктестік қаржыларының дұрыс орналастырылуы, оның қаржылық қызметі мен тиімділігін жоғарлатуда маңызы зор. Негізгі және айналмалы құралдарына қандай қаржы салынғанынан, олардың қаншасы өндіріс және айналым саласында, ақша не материалдық нысанында жүргенінен, олардың ара-қатынасының оңтайлы болуынан ұйымның өндірістік және қаржылық қызметтің нәтижелері сәйкесінше, қаржылық жағдайы да тікелей байланысты.
СЭМ ЖШС-інің активтерін талдау барысында оның құрамы мен құрылымындағы өзгерістерді зерттеп, оларға баға беру қажет. Талдау барысында ұзақ мерзімді активтердегі өзгерістерді анықтаудың маңызы зор. Ұзақ мерзімді активтер немесе негізгі капитал - бұл ұзақ мерзімді мақсатта қаржыларды мүлікке, облигацияларға, акцияларға, біріккен кәсіпорындарға, материалды емес активтерге және басқаларға салу (1-сурет).
1 суреттен серіктестік активтерінің негізгі үлес салмағын негізгі құралдар, одан кейін қысқа мерзімді дебиторлық қарыздар, ақша-қаражаттары мен қорлар алатындығын көруге болады. Сондай-ақ, серіктестікте негізгі құралдар көлемінің жылдан жылға өсіп келе жатқандығын байқадық. Бұл олардың жаңа негізгі құралдармен және оның жаңа түрлерімен толықтырылып отыруын дәлелдейді.
1 сурет - 2005-2008 жж аралығында
серіктестік активтерінің көлемі
Негізгі құралдардың жағдайы, динамикасы мен құрылымын зерттеуге үлкен көңіл бөлінеді, өйткені олар серіктестік активтеріндегі негізгі үлес салмақты алады. Негізгі құралдардың құрамын зерттеген кезде, олардың актив пен пассив жақтарының ара-қатынасын анықтау қажет, себебі олардың оңтайлы үйлесім табуынан қор қайтарымдылығы байланысты.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты нарықтық жағдайда ұйымдардың ұзақ мерзімді активтерінің бухгалтерлік есебі мен олардың құнсыздану есебін ұлттық және халықаралық есеп пен аудиттің стандарттарына сәйкес ұйымдастыруды жетілдіру болып саналады.
Диссертациялық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен, әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады
1 ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕР ЕСЕБІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰНСЫЗДАНУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Ұзақ мерзімді активтердің теориялық мәні және жіктелуі
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы 2008 жылғы 28 ақпандағы Қазақстан Республикасының №234-III заңына сәйкес ұзақ және қысқа мерзімді активтер есебін ұйымдастырады. Ұйымдар қаржылық есеп беру халықаралық №38 Материалдық емес активтер, №16 Негізгі құралдар, Бухгалтерлік есеп №6 Негізгі құралдар, №28 Материалдық емес активтер деп аталатын стандарттар негізінде есепті жүргізеді.
Ұзақ мерзімді активтер деп - кәсіпорынның шаруашылық қызметінде бір жылдан артық мерзімге пайдаланылатын және қайта сатып-өткізуге жатпайтын құралдарды айтады. Егер қандай да бір құндылықтар қайта сатып-өткізуге арналған болса, оларды тауарлы-материалдық босалқыларға, яғни айналым құралдарына жатқызу қажет. Ұзақ мерзімді активтерге: Ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар, ұзақ мерзімді дебиторлық берешек, жылжымайтын мүлікке инвестициялар, негізгі құралдар, материалдық емес активтер, өзге ұзақ мерзімді активтер жатады.
Ұзақ мерзімді активтерді мынадай категорияларға жіктеуге болады:
● Материалдық активтер (негізгі құралдар, табиғи ресурстар)
● Материалдық емес активтер.
Материалдық активтердің табиғи натуралдық нысаны бар. Мысалы, оларға жерді жатқызуға болады. Жердің пайдалану мерзімі шексіз болғандықтан, оған амортизация (тозу) есептелінбейді. Ғимараттар, құрал-жабдықтар, құрылғылар амортизациялауға жатады, яғни пайдалану мерзімі ішінде олардың құнын бөліп-тарату үшін тозу есептелінеді. Тозудың есебі бағалау процессі емес, бөліп тарату процессі болып табылатындығын есте сақтау қажет. Бұл мәселелердің барлығы осы тауардың келесі параграфында қарастырылады.
Кесте- 1. Шоттар жұмыс жоспарынан үзінді
2010
Ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар
Ұзақ мерзімді қаржылық қарыздар
2020
Өтеуге дейін ұсталатын ұзақ мерзімді инвестициялар
2040
Өзге ұзақ мерзімді қаржылық активтер
2110
Ұзақ мерзімді дебиторлық берешек
Сатып алушылар мен тапсырушылардың ұзақ мерзімді берешегі
2150
Қызметкерлердің ұзақ мерзімді дебиторлық берешегі
2160
Жалдау бойынша ұзақ мерзімді дебиторлық берешек
2170
Алуға арналған ұзақ мерзімді сыйақылар
2180
Өзге ұзақ мерзімді дебиторлық берешек
2310
Жылжымайтын мүлікке инвестициялар
Жылжымайтын мүлікке инвестициялар
2320
Инвестициялардың амортизациясы және құнсыздануы
2410
Негізгі құралдар
2411
Жер
2412
Ғимараттар
2413
Машиналар мен жабдықтар
2414
Көлік құралдары
2415
Компьютерлер, перифериалық қондырғалар және деректі өңдеу жөніндегі жабдық
2416
Кеңсе жиһазы
2417
Өндірістік құрал-саймандар мен керек-жарақтар
2420
Негізгі құралдардың амортизациясы және құнсыздануы
2421
Тозуы
2422
Ғимараттардың құнсыздануы
2423
Машиналар мен жабдықтардың тозуы
2424
Машиналар мен жабдықтардың құнсыздануы
2425
Көлік құралдарының тозуы
2426
Көлік құралдарының құнсыздануы
2427
Компьютерлер мен перифериалық қондырғылардың тозуы
2428
Кеңсе жиһазының тозуы
2429
Өндірістік құрал-саймандар мен керек-жарақтардың тозуы
2730
Материалдық емес активтер
Өзге материалдық емес активтер
2740
Өзге материалдық емес активтердің тозуы
2741
Өзге материалдық емес активтердің құнсыздануы
2810
Корпорациялық табыс салығы бойынша кейінге қалдырылған салықтық активтер
2910
Өзге ұзақ мерзімді активтер
Берілген ұзақ мерзімді аванстар
2920
Алдағы кезеңдердің шығыстары
2930
Алынбаған құрылыс
2940
Өзге ұзақ мерзімді активтер
Ұйымның ұзақ мерзімді активтерінің қатарына жататын активтердің бірі бұл - материалдық емес активтері болып саналады.
Материалдық емес активтер №38 ҚЕХС сәйкес материалдық емес активтер әкімшілік мақсатта және басқа субъектілергі жалға беруде, өндірісте және тауарларды өткізуе ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) қолдануға арналған, заттай формасы жоқ, үлестірілетін ақшалай емес активтер, оларды:
а) анықтауға болады;
ә) субъект бақылайды;
б) қолданудан субъект болашақта пайда алуды күтеді.
Материалдық емес бап материалдық емес актив болып саналады, егер:
а) материалдық актив анықтамаларына сәйкес келсе;
ә) белгі - өлшемдерге сай келеді және мынадай жағдайда есепте тіркеледі:
- субъектінің осы активке тікелей байланысты күтілетін экономикалық пайда алу ықтималдығы жоғары болса;
oo актив құнын күмәнсіз сеніммен анықтауға болса;
oo материалдық емес активтерді тану сәтінде олардың бастапқы құн бойынша бағаланғанында.
Материалдық емес активтердің негізгі айрықша ерекшелігі болып олардың материалдық формаларының жоқтығы, яғни сезілмейтіндігі (материалдық емес деген сөз латын тілінен шыққан, тигізу, сезіну мағынасын білдіреді). Осы аталған ерекшелігі олардың есебін жүргізуде қиындықтар тудырады, яғни материалдық емес активтердің физикалық сапасының болмауы - оларды бағалауды, құнын нақтылауды, экономикалық қызмет ету ұзақтығын және оларды пайдалану арқылы болашақ экокномикалық пайданы анықтауды біршама қиындатады.
Бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес материалдық емес активтер дегеніміз - нақты физикалық нысаны жоқ, ұйымның өндіріс процесі мен тауарлар және қызметтерді сату кезінде, сонымен қатар әкімшілік мақсаттарда, жалға беруде ұзақ уақыт пайдаланылатын ақшалы емес активтер.
Материалдық емес активтердің есебі материалдар есебінің ұстамдары сияқты ұстамдарға негізделіп жүргізіледі.
Материалдық емес активтерді жіктеудің негізгі белгілері болып оларды сатып алудың тәртіптері (анықтамалығы), жекеше есеп бірлігіне бөлінетіндегі, айырбасталатындығы, болашақтағы тиімділікті алудың мерзімі саналады.
Материалдық емес активтер басқа жақтан сатып алынуы (патенттер, франчайзинг) немесе ұйымның өз күшімен жасалынуы мүмкін. Материалдық емес активтерді сатып алу тәсілдеріне қарай олардың жекеше есеп бірліктеріне бөлінуі және анықтылығы айқындалады (активтерге жұмсалған шығындар кезең шығындарына апарылуы немесе нақты сезідмейтін активтердің сипатына қарай капиталдандырылуы мүмкін).
Сондықтан, материалдық емес активтер мына жағдайларда анықталуы мүмкін:
- сатып алу арқылы - көп жағдайда заңды құқықтар алу (патент, авторлық құқық және т.б.);
- ұйымның өзі шығаруы немесе Ұйымдардың бірігу нәтижесінде сатып алу арқылы - егер активтерді жалға беру, сату және айырбастау кезінде болашақ экономикалық тиімділік осы активке тікелей апарылатын болса.
Материалдық емес активтерді анықтамасы оларды тану кезінде басқа активтерден айқын ажыратып - жеке есеп бірлігіне бөлуді талап етеді. Осындай ерекшеліктің бірі олардың жекелігі (даралығы) саналады. Егер ұйымдар активтерді жалға беріп, сатып, айырбастап немесе болашақ экономикалық тиімділікті (пайданы) бөле алатын болса, онда ол бөлінетін болып есептеледі. Бөлінетін активтер болып сауда маркалары, патенттер, авторлық құқықтар табылады. Бөлінбейтін активтер болып гудвилл (іскерлік бедел) - ол басқа активтерден бөлектеніп қызмет істей алмайды және ол Ұйымды сатып алу кезінде пайда болады.
Айырбастылық - бұл активтердің бөлек сатып алыну немесе сатылу мүмкіндігі (мысалы, патенттер, тауар маркалары). Дегенмен де, кейбір материалдық емес активтер жеке есеп бірлігі болып есептелсе де, жекеше сатылмайды және сатып алынбайды (мысалы, Ұйымдастыру шығындары).
Ұйымдастыру шығындары - субъектінің құрылуымен байланысты (мемлекеттік тіркеуден өту сәтіне дейінгі) шығындар. Ұйымдастыру шығындарына тіркеуден өту үшін қажетті құжаттарды дайындау шығындары; құжаттарды дайындау және тіркеуден өткізу процесіндегі кеңесші қызметінің төлемі бойынша шығындар; мемлекеттік тіркеуден өту үшін төленетін төлемдер; субъектінің шаруашылық қызметінің қандай болмасын түрлеріне әртүрлі рұқсаттар алу үшін төленетін алымдар; акциялар шығару бойынша шығындар; міндетті ұйымдастыру төлемдері (құжаттарды нотариалдық растау, мөрлерді, штамптарды дайындау, банкте шот ашу, құрылтай құжаттарын көбейтіп алу және тағы басқалар); басқадай шығындар жатады.
Материалдық емес активтердің ең көп кездесетін түрлері: лицензиялық келісімдер, компьютерлік бағдарламалық қамсыздандырулар, патенттер, авторлық құқықтар, сатып алынған тауар белгілері, қызмет көрсету белгілері, материалдық емес активтердің сипатын куәландыратын сынақ-құрастыру жұмыстары болып табылады.
Материалдық емес активтердің түрлері төмендегідей тәртіптер бойынша жіктеледі:
Патент - заңды түрде мойындалған және тіркелген жеке құқық. Патенттік құқық оның иесіне осы патентпен қамтылған затты, процесті немесе қызмет түрін басқа жақтың кедергісінсіз пайдалануға өндіруге, сатуға, бақылауға мүмкіндік береді. Патент ғылыми-техникалық жаңалықты өндірген немесе ендірген Ұйымке осы қызмет түрінің нәтижесінде осы мерзім ішінде табыс алу үшін белгілі бір уақытқа беріледі.
Сатып алынған активтің бастапқы құны патентті сатып алуға байланысты жұмсалған нақты шығындардың сомасымен көрсетіледі. Осы шығындарға патентті ұстаушы жақтың патент бойынша құқық бұзушылардың үстінен сотқа шағымдану бойынша (ұтып шыққан жағдайда) шығындары да енгізіледі.
Ұйымның ұжымы ойлап шығарған, құрастырған патенттінің бастапқы құны осы жаңалықты тіркеу және оны қорғау шығындары негізінде анықталады. Зерттеу және өңдеу бойынша шығындар пайда болған мерзіміне байланысты ұйымның кезең шығындарына апарылады.
Авторлық құқық - әдебиет, музыка, өнер саласындағы шығармалар үшін авторларға берілген және заңмен қорғалатын құқықтық нысан. Авторлық құқық иелеріне - өздерінің жұмыстарын басып шығаруға, қайтадан басып шығаруға, көбейтуге және сатуға, сондай-ақ өнерлерін орындауға, жазуға ерекше құқық беріледі. Авторлық құқық сату және сатып алудың объектілері болып саналады. Авторлық құқық бухгалтерлік есепте оларды сатып алуға жұмсалған нақты шығындардың деңгейінде мойындалады. Мысалы, шығарушы (издатель) бірнеше жыл бойы тек өзінің баспасында әдеби кітапты басып шығару құқығын алу үшін, оның авторына 1 млн немесе одан да жоғары теңге төлеуі мүмкін. Авторлық құқықтың бастапқы құны нақты жұмсалған шығындар бойынша анықталады. Авторлық құқықтың амортизациясы оның заңды қызмет ету мерзімімен, не болмаса бухгалтерлік бағалауға сәйкес анықталады.
Тауар таңбалары және (немесе) тауар атаулары - бұл басқа Ұйымттердің заңсыз пайдалануынан қорғайтын және олардың біртектес тауарлары мен қызметтерінен айыра алатын қабілеті бар атауларды, таңбаларды немесе басқа да анықтаушы белгілерді атаймыз. Олар иелік етуді негіздеу үшін тіркелуі мүмкін. Тіркелген тауар таңбалары немесе атаулары олардың қызмет ету мерзімін белгілі бір уақытқа ұзарту мақсатында қайтадан жаңартылуы мүмкін. Сатып алынған тауар белгілерінің бастапқы құны оларды сатып алуға байланысты шығындар негізінде, ал ұйымның өз күшімен жасалған болса, онда өңдеу, тарату және оларды қорғау шығындарының негізінде анықталады.
Авторлық куәлік (құқық) - ғылыми туындыны, әдеби, музыкалық шығарманы, көркем туындыны басуға, шығаруға, орындауға және басқадай пайдалануға құқық береді.
Лицензиялық келісімдер - патент иесінің өзінің контрагентіне патенттік құқықтарының белгілі бір пайдалануға, қандай да бір өнімдерді сатып-өткізуге ерекше құқығы үшін лицензия беруіне байланысты жасалынатын келісім-шарт. Яғни, лицензиялық келісімдерге лицензиялық келісім-шартпне өндірістік меншік объектісінің өзі емес тек оны пайдалану құқығы беріледі.
Өндірістік меншік объектісін пайдалану құқығын лицензиат белгілі бір мөлшерде төлем жасау арқылы сатып алады. Лицензиялық төлем-заңды немесе жеке тұлғаның меншік иесіне немесе бір нәрсені жасаушыға осы меншікті коммерциялық мақсаттарға пайдалану құқығы үшін жасайтын төлемі.
Бағдарламалық жабдықтауға электрондық есептеу машиналарына арналған бағдарламаларға авторлық құқықтар жатады. Бағдарламаға авторлық құқықпен жеке тұлға болып табылатын авторлық шығармашылық қызметінің нәтижесі бекітіледі. Материалдық емес активтердің бұл тобына мүліктік құқығы авторлық келісім-шартпен рәсімделген бағдарламалық өнімдерді жатқызу керек. Бағдарламалардың сауда орындарынан немесе таратушылардан сатылып алынған (дискеттегі) данасына шығарылған шығындар және оларды орнатуға байланысты шығындар материалдық емес активтер құрамына есепке алынбайды, ондай шығындар кезеңдік шығындарға жатады.
Мүліктік авторлық құқық авторлық келісім-шарт жасау арқылы тапсырылады, сондықтан материалдық емес активтердің бұл түрін есепке алу келісім-шартпен расталуға тиісті.
Ноу-хау - субъектінің практикалық (тәжірибелік) қызметінде пайдаланылатын, бірақ әлі жалпы игілікке айналмаған ғылыми, техникалық, өндірістік, коммерциялық немесе басқадай сипаттағы әртүрлі білімдердің жиынтығы. Көп жағдайда ноу-хауды субъектінің құрылтайшылары мен қатысушылары оның жарғылық капиталына қосқан үлес ретінде береді.
Өндірістік үлгілерге берілетін құқық өнімнің сыртқы түрін айқындайтын көркемдік және конструкторлық шешімдерді (дизайнды) қолдануға ерекше құқық береді.
Компьютерлер үшін бағдарламалық қамсыздандырулар - пайдалануға, сатуға, жалға беруге немесе сатудың басқа түрлері арқылы өткізуге арналған мәліметтерді өңдеу және бағдарламалық құжаттамалар жүйесінің жиынтығы. Компьютерлер үшін бағдарламалық қамсыздандыру-ларды материалдық емес активтер ретінде мойындау үшін олар айрықша болып, өндірісте не болмаса әкімшілік мақсатта пайдалаланылуы керек немесе басқа тұлғаларға жалға берілуі керек.
Мұндай талаптарға компьютерлер немесе станоктармен бірге сатып алынған бағдарламалық қамсыздандырулар сәйкес келмеуі мүмкін. Мұндай жағдайда бұл бағдарламалық қамсыздандыру негізгі құралдардың құрамына енгізіледі.
Атап өту керек, техникалық мүмкіндіктерді анықтауға бағытталған зерттеу және дайындау шығындары пайда болған кезеңінде есепті кезең шығындарына апарылады. Бағдарламалық өінмідерді жазу және тестілеуге байланысты шығындар материалдық емес активтердің құнына қосылады.
Ұйымның компьютерлері үшін бағдарламалық өнімдердің көшірмесін (олардың санын көбейту құқығынсыз) сатып алу шығындары (1С бухгалтерия, СКАЛА, ГАЛАКТИКА) материалдық емес активтер болып табылмайды.
Франчайзинг - бұл бір ұйымның өз меншігіндегі негізгі құралдарын, тауар таңбаларын сондай-ақ басқа да материалдық және материалдық емес активтерін олардың пайдалану бағытын, белгілі бір сапалық стандарттарын жоймай пайдалану үшін екінші бір Ұйымға беру құқығы. Бұл құқықты сатып алуға байланысты ұйымның шығындары капиталданып, берілген уақыт аралығында амортизациланады немесе қызмет етіп отырған нормативтік-құқықтық актілерге сәйкес пайдаланылуы шектеледі. Франшиза осы құқықты кәуландыратын құжат болып есептеледі.
Жеке есеп бірлігі болып саналатын, бірақ айырбастауға жатпайтын материалдық емес активтердің бір түрі - бұл Ұйымдастыру шығындары. Ұйымдастыру шығындарына ұйымның қызметін бастапқы ұйымдастыруға байланысты барлық шығындары енгізіледі. Бұл бухгалтерлік есепке, іс-қағаздарын жүргізуге, заңдылық рәсімдеу мен кеңестерге, коммерциялық байланыстарды орнатуға жұмсалған шығындардан тұрады. Бұл шығындарды капиталдандырудың бірден бір себебі, бұл ұйымның қызмет ету мерзімінің бірнеше есепті кезеңіне таралады және оларды бір немесе бірнеше жылдың кезең шығындарына жатқызу оның қаржылық жағдайының бұрмалауына әкеледі. Ұйымдастыру шығындары капиталдандырылып, ұйымның таңдап алған қысқа мерзімі ішінде амортизацияланады. Тәжірибеде мұндай активтердің амортизация мерзімі салық заңдылықтарының талаптарына сәйкес келтірілуі мүмкін.
Гудвилл - ұйымдарды қосу немесе біріктіру кезінде сатып алынған ұйым үшін төленген баға мен оның жекеше есеп бірілігі болып саналатын таза активтерін бағалаған құны арасындағы айырма болып саналады. Гудвилл ұйымның барлық қызмет ету мерзімінде болады, бірақ ұйымды бүтіндей (толықтай) сату және сатып алу кезінде де тағайындалуы мүмкін. Гудвилл жеке есеп бірлігі болып бөліне алмайды, ол тек ұйымның басқа да материалдық және материалдық емес активтерімен бірге қызмет істейді. Гудвиллдің пайда болу себептері әр түрлі болады. Солардың ішінде ереше сипатқа ие болатындар - жабдықтау мен сатудың ерекше жүйелерінің қызмет етуі және айрықша тиімді жарнама, белгісіз бәсекелестердің өндірістік құпияларын (технологияларын) пайдалану, еңбекті тиімді Ұйымдастыру, жоғары дәрежелі мамандардың, соның ішінде топ менеджерлердің бар болуы, белгісіз табиғи ресурстарды ашу және т.б. болып саналады.
Ұйымның сатып алған гудвиллдің ағымдағы құны сатып алу кезіндегі құнынан жоғары болуы мүмкін. Мұндай жағдайлар сатушылардың өздеріне тиісті активтерін жартылай немесе бөлек-бөлек сату мүмкіндігі болмаған кезде пайда болады (мысалы, біздің елде бережақ-Ұйымды инвесторларға сату). Мұндай жағдайда теріс гудвилл қалыптасады (ұйымның активтері өсірілген, ал оның міндеттемелері төмендетілген). Теріс гудвилл кіріс ретінде мойындалуы (танылуы) қажет.
Материалдық емес активтерге лизенциялауға жататын белгілі бір қызметтің түрін жүзеге асыру үшін мемлекеттік лиценизиялар; салық органдарының беретін патенттері, субъектінің өзі жасаған тауар және қызмет көрсету таңбалары мен белгілері жатпайды. Сонымен қатар ұйым қызметкерлерінің интеллектуалдық және іскерлік қасиеттері, олардың біліктілігі, еңбекке қабілеттілігі материалдық емес актив болып саналмайды, себебі олар тасымалдаушыларынан ажыратылмайды және оларсыз пайдаланылмайды.
Бухгалтерлік есептің 28 Матреиалдық емес активтердің есебі стандарттарына сәйкес материалдық емес актив осы анықтамаға және төмендегі талаптарға сай келгенде ғана актив ретінде танылады (есепке алынады):
● Егер субъектінің келешекте тікелей осы объектіге байланысты экономикалық пайда табуының ықтималдығы жоғары болса;
● Егер активтің құны дұрыс анықталса.
Егер де материалдық емес активтің келешек экономикалық табыстың көбеюіндегі рөлі анықталған болса, активтің бұл түрін субъектінің пайдалану қабілеті және ниеті бар болса, сондай-ақ субъектіге келешек экономикалық табыс алуға мүмкіндік беретін техникалық, қаржы және басқа да ресурстары бар болса, ондай жағдайларда бұл материалдық емес активпен тікелей байланысты келешек экономикалық табыстар алынады.
Ұлттық стандарттарды қабылдағаннан кейін негізгі құралдар есебі ХҚЕС талаптарымен қандай дәрежеде сәйкестендірілгенін анықтау үшін субъектінің негізгі құралдар есебін жүргізуге қойылатын қазақстандық және халықаралық талаптарын қарастырайық. Осыған орай, негізгі құралдардың анықтамасы мен жіктелуі сияқты аспектілерін салыстырайық.
Мәселен, 2008 жылдың 1 қаңтарына дейін әрекет еткен №6 ҚБЕС-да берілген анықтаманы қарастырсақ, онда: негізгі құралдар - дайын өнімді (тауарларды, жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) өндіру немесе жеткізіп беру үшін, басқа ұйымдарға жалға өткізу үшін және әкімшілік мақсаттар үшін ұйым пайдаланылатын және ұзақ уақыт кезең ішінде (бір жылдан астам) пайдалану көзделіп отырған материалдық активтер делінген.
Ал, №16 ХҚЕС пен №1, №2 ҰҚЕС негізгі құралдарды бірдей анықтайтындығын мойындауымыз керек. Оларға сәйкес негізгі құралдар - бұл:
1) өндірісте қолдану үшін немесе тауарларды, не қызметтерді жеткізу үшін, басқа тұлғаларға жалға беру үшін немесе әкімшілік мақсатқа арналған;
2) пайдалануы бір кезеңнең астам уақыт ішінде көзделетін материалды активтер.
Бұл орайда кез келген анықтама айқын және жеңіл түсінуі тиіс болғандықтан, негізгі ортақ кезеңдерді бөліп көрсетейік:
1. Материалдық активтер. Негізгі құралдардың материалдылығы олардың заттық нысаны бар екендігін білдіреді - оларды көруге және ұстауға болады.
2. Қызмет мерзімі. Бұл кез кедергілі кезең және дау нысанасы болып табылады. Көпшіліктің қатесі есепке алу мақсаттарына арналған қызмет мерзімінің табиғи қызмет мерзімімен ұқсас болуында. Егер бұл үй болса, біз оны ұзақ мерзім пайдалануға арналып салынған деп есептейміз. Егер бұл көлік құралы болса, біздің жалпы пікіріміз бойынша, кез келген автомобиль, ол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1 ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕР ЕСЕБІ ЖӘНЕ ОНЫ БАҒАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
0.1 Ұзақ мерзімді активтердің теориялық мәні және жіктелуі ... ... ... ... ... 5
1.2 Ұзақ мерзімді активтердің құнсыздануының мәні мен маңызы ... ... ... .13
2 ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕР БОЙЫНША БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Негізгі құралдар мен материалдық емес активтер есебін ұйымдастыру 18
2.2 Ұзақ мерзімді активтер есебін ХҚЕС үйлестіру және көшу кезеңіндегі мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 26
2.3 СЭМ жауапкершілігі шектеулі серіктестігі негізінде ұзақ мерзімді активтерді қайта бағалау және олардың бағалау құндары ... ... ... ... ... ... ... ..32
3 ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕР ЕСЕБІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ МЕН ҚҰНСЫЗДАНУ ЕСЕБІ
3.1 Негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің құнсыздану есебі 49
3.2 Ұзақ мерзімді активтер есебінің аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 52
3.3 Ұзақ мерзімді активтер есебін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... . 71
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
Нормативтік сілтемелер
Диссертацияда келесі заңдар мен стандарттарға сілтемелер қолданды:
ҚР Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру туралы Заңы
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі
№1Ұлттық қаржылық есеп стандарты (ҰҚЕС)
№2 Ұлттық қаржылық есеп стандарты (ҰҚЕС)
№16 ХҚЕС (IAS) Негізгі құралдар
№16 ХҚЕС(IAS) Негізгі құралдар қолдану бойынша методикалық ұсыныстар
№17 ХҚЕС (IAS) Жал
№17 ХҚЕС (IAS) Жал қолдану бойынша методикалық ұсыныстар
№40 ХҚЕС (IAS) Инвестициялық мүлік
№40 ХҚЕС (IAS) Инвестициялық мүлік қолдану бойынша методикалық ұсыныстар
№36 ХҚЕС (IAS) Активтердің құнсыздануы
№36 ХҚЕС (IAS) Активтердің құнсыздануы қолдану бойынша методикалық ұсыныстар
№38 ХҚЕС (IAS) Материалды емес активтер
№23 ХҚЕС (IAS) Зайымдар бойынша шығындар
№8 ХҚЕС (IAS) Есеп саясаты, есептік бухгалтерлік бағалаулардағы өзгерістер мен қателер
№5 ХҚЕС (IFRS) Сату мен қызметін тоқтатуға арналған ұзақ мерзімді активтер
Анықтамалар
Ұзақ мерзімді активтер- кәсіпорынның шаруашылық қызметінде бір жылдан артық мерзімге пайдаланылатын және қайта сатып-өткізуге жатпайтын құралдарды айтады
Негізгі құралдар - бұл өндірісте қолдану үшін немесе тауарларды, не қызметтерді жеткізу үшін, басқа тұлғаларға жалға беру үшін немесе әкімшілік мақсатқа арналған, және пайдалануы бір кезеңнең астам уақыт ішінде көзделетін материалды активтер
Актив - бұл құны шынайы бағалана алынатын және ұйым объектімен байланысты болашақ экономикалық тиімділікті алу көзделетін, алдыңғы оқиғалар нәтижесінде туындаған, ұйыммен бақыланатын ресурс.
Материалдық активтер - заттық нысаны бар активтер, оларды көруге және ұстауға болады.
Өндiрiстiк негiзгi құралдар - тiкелей өндiрiс процесiнде қатысатын немесе оған жағдай жасайтын негiзгi құралдар. Олардың құрамына: өндiрiстiк ғимараттар, машиналар, құрылғылар, өлшейтiн және реттейтiн приборлар, лабораториялық құрылғылар, транспорт, отырғызылған көп жылдық көшеттер кіреді.
Өндiрiстiк емес - тұтынушылық мақсаттағы негiзгi құралдар. Олар өндiрiстiк процеске қатыспайды, тек кәсiпорын қызметкерлерiнiң қажетiлiктерiн қамтамасыз ету үшiн қолданылады. (ғимараттар, денсаулық сақтау орындарының, денешынықтыру, спорт мүлiктерi).
Меншiктi - кәсiпорының меншiгiндегi және балансында көрсетiлетiн негiзгi құраладар;
Жалданаған - жалдық келiсiмшартта белгiленген мерзiмге басқа кәсiпорыннан алынған негiзгi құралдар.
Өтеусіз пайдалануға алынған - заңды және жеке тұлғалар негізгі құралдарды өтеусіз пайдалануға берген кезде.
Сенімді басқаруға алынған - негізгі құралдарға иелік ету құқығы берілген кезде.
Бастапқы құн (сатып алуға кеткен нақты шығындар) - активті алу үшін оны сатып алу немесе құру сәтінде төленген ақша-қаражаттар немесе олардың эквиваленттерінің сомасы және активті алу үшін есесіне қарсы берілген объектінің әділ құны (№16 ХҚЕС).
Баланстық құн (қалдық құны) - бұл негiзгi құралдардың амортизациялық жарнасы шегерілген, бастапқы, не ағымдағы құны.
Әділ құн (ағымдағы, нарықтық құн) - тәуелсіз, мәміле жасасқысы келетін, ол туралы жақсы ақпаратталған екі жақ арасында айырбас мүмкін бола алатын бағаға тең, немесе сәйкес негізгі құралдарды сатып алу үшін қажетті сома.
Жойылу құны - объектіні жою бойынша шығындарды шегеріп тастағаннан кейінгі, негізгі құралдардың тиімді қызмет ету мерзімінің соңында компанияның негізгі құрал үшін алуды көздеп отырған таза сомаға тең.
Амортизациялық құн - жойылу құнын шегеріп тастағаннан кейінгі негізгі құралдар объектілерінің нақты құны немесе қаржылық есептілікте нақты құнның орнына көрініс тапқан оның басқа құны.
Құнсызданудан шеккен зиян - негізгі құралдардың баланстық құны өтелетін құннан асып тұрған сомаға тең.
Өтелу құны - бұл сату құны мен негізгі құралдарды пайдаланудан компанияға әкелетін құндылықтар түсініктерінің ішінен ең жоғарғысы.
Табыстық көзқарас (капиталдану көзқарасы (Income approach), табыстық әдіс (Capitalization approach) - объектілерді пайдаланудан болашақ табыстардың ағымдағы құндарын анықтауға негізделген активтерді бағалау әдісі.
Шығындық көзқарас (сомалау көзқарасы (Summation approach) - тозудың барлық түрлерін ескергендегі объектінің құрылуы, өзгеруі мен жойылуына кеткен шығындар құнын анықтауға негізделген активтерді бағалау әдісі.
Орын басудың қалдық құн әдісі (DRC method) - физикалық тозу мен жұмысқа қатысы бар барлық ескіру мен оңайлату нысандарын шегергеннең кейінгі активтің қайта өңдірілу мен орнын басудың ағымдағы шығындары.
Орын басудың амортизацияланған шығындары (амортизированные затраты замещения (АЗЗ) [depreciated replacement cost]) - тікелей нарықтық куәландырулар шектеулі жағдайда қаржылық есептілік мақсаттары үшін арнаулы активтер құнының өлшемін бағалауға (assessing the value) шығыстық көзқарасты қолдану.
Күрделі шығындар - негізгі құралдарды пайдаланудан алатын тиімділіктерді көбейтетін және капиталдануы тиіс шығындар.
Капиталдандыру - негізгі құралдар құнының өсуіне жататын шығындар.
Күрделі жөндеу - бұл белгілі бір мерзімділікпен (бірнеше жылда бір рет) өткізілетін жұмыстар, онда кейін сынау жұмыстарын өткізе отырып жөнделетін объектілердің барлық тозған тораптарын, бөлшектерін ажыратып, қалпына келтіру жүргізілетін жөндеулер.
Ағымдағы шығындар - негізгі құралдардың есептік қызмет мерзімін ұстау үшін жүргізілетін шығындар, оларды шығындарға есептен шығыстау қажет.
Ағымдағы жөндеу - бұл негізгі құралдарды жұмыс жағдайында ұстау үшін оның тозған тетіктерін алмастыру немесе түзету.
Жал дегеніміз - бұл ақылы төлем үшін жалға берушінің жалға алушыға уақытша пайдалану мен иелікке өз активтерін беруі.
Жалға беруші - жалдау шарты бойынша мүлікті жалға беретін меншік иесі.
Жалға алушы - бұл жалдау шарты бойынша мүлікті жалға алатын заңды немесе жеке тұлға.
Жалдау шарты дегеніміз - тараптардың еркінділігі мен толық тең құқықтылығы негізінде жасалатын жалдау шартының талаптарына сай мүлікті жалға беру туралы жалгер мен жалға беруші арасындағы келісім.
Жал мерзімі - бұл активтерді жалға алу үшін жалға алушы келісімшартқа отыратын өзгермейтін уақыт кезеңі, сонымен қатар жал мерзімінің басында айтылған, жалға алушының жал мерзімін келесі төлемімен немесе төлемінсіз басқа да келесі мерзім ішінде ұзартуға құқығы бар кезеңдер.
Ең төменгі жалдық төлемдер дегеніміз - бұл жал мерзімі ішіндегі төлемдер, оны жалға алушы төлейді.
Негізгі құралдардың түгендеуі - орналасу жері немесе пайдалануы бойынша олардың нақты қолда барын тексеруде тұжырымдайды.
Инфляция - бұл ақшаның сатып алу құнының төмендеу үрдісі.
Пайдалану құндылығы - қарастырылатын активтен болашақ ақша ағымдарының дисконтталған сомасын алуды көздейді.
Өтелетін құнды анықтау - активті пайдалану құндылығы мен сату шығындарын шегергеннен кейінгі әділ құн сияқты екі мәннің ішінен барынша көбін таңдаудан тұрады.
Ақша құралдарын генерациялайтын бірліктер (АҚГБ) - ұйымның басқа активтерінен (немесе активтер тобынан), ақша қаражаттар ағымынан іс жүзінде тәуелсіз ақша қаржыларының ағымын жасайтын ұйым активтерінің ең аз анықталатын тобы.
Активтердің құнсыздануы - сыртқы және ішкі факторлардың әсерінен туындаған активтердің елеулі арзандауы.
Толық өтелу құны - баламалы материалдар мен барлық пайдалану параметрлерін сақтай отырып, бүгінгі замаң талаптарына сай объектінің нақты көшірмесін жаңадан жасауға кеткен есептік шығындар.
Толық ұдайы өндіріс құны - бұл бағалау объектісімен бірдей жұмыс көлемі, дизайн мен тура сондай материалдарды қолдану арқылы (өзінде кемшіліктер, сәйкессіздіктер және ескіруді іске асырады) бағаланатын объектінің нақты көшірмесінің ағымдағы бағалардағы құны.
Функционалды құнсыздану дегеніміз - бүл жаңа технологияларды пайдалану нәтижесінде алынған анағұрлым тиімді немесе онша қымбат емес объектілермен салыстырғанда бағаланып отырған мүліктің тиімсіздігі немесе оған ұқсас объектілердің болмауынан туындаған мүлік құнының немесе оның пайдалылығының төмендеуі.
Экономикалық (сыртқы) құнсыздану - шикізаттар мен материалдардың, еңбекақы мен қызметтердің (өнім бағаларының өсуінен шығындардың орнын толтырусыз) қымбаттауы, өнімге сұраныстың төмендеуі, бәсекелестіктің өсуі, қоршаған ортаны қорғауға байланысты талаптар мен ұқсас шектеулер, инфляция немесе жоғары пайыздық қойылымдар немесе оларға сәйкес факторлар сияқты мүлікке байланысты сыртқы себептерден мүлік құнының немесе тиімділігінің төмендеуі.
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі күні ел экономикасының нарықтық қатынастарға бет бұруы, елбасымыздың жаһандану саясаты, ал 2007 жылы президентіміздің Қазақстан Республикасының халқына жіберген жолдауында, бүкіл әлемдік сауда ұйымының мүшесі болу мен дүние жүзінде бәсекеге қабілетті 50 мемлекеттің құрамына кіру, біздің басты міндетіміз екендігін айта кетіп, ол үшін кәсіпкерлік қызметпен айналысатын ұйымдар 2010 жылға дейін толығымен халықаралық стандарттарға көшіп бітуі тиіс деген хабарламасынан, ал 2008 жылдың 1 қаңтарынан кіші және орта кәсіпкерлік субъектілері есепті № 2 ұлттық қаржылық есептілік стандарттарына сәйкес жүргізуі керек. Аталған мақсаттарды жүзеге асырудың арқасында жаңа кәсіпкерлік нысандар пайда болып, отандық кәсіпкерлер үшін жаңа бағыттар мен орасан зор мүмкіншіліктердің ашылатынына күмәніміз жоқ. Міне, осы жағдайлар мен факторлардың әсері бухгалтерлік есептің рөлі мен маңызын арттырып, бухгалтерлік есеп жүйесінің алдында жаңа және неғұрлым жоғары талаптарды қояды. Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың дамуы ірі кәсіпорындарының акцияларын сатып алу арқылы, сондай-ақ бухгалтерлік есеп жүйесінің халықаралық есеп пен есептілік стандарттарына міндетті жақындату талаптары бойынша бірегей бақыланатын компанияларды құру арқылы ел экономикасына шетел капиталының кең көлемде қатысуының арқасында жүргізіледі.
Ұйымның шаруашылық қызметінің жүзеге асырылуына оның қолда бар экономикалық ресурстары мүмкіндік береді. Ұйым қызметінің үздіксіз қызмет атқаруын және өндірістік қуатын қамтамасыз етуде материалдық және еңбек ресурстарымен қатар негізгі құралдар және материалдық емес активтердің атқаратын рөлі зор. Ұзақ мерзімді активтерді тиімді пайдаланудың негізінде өндірістік процесс өзінің бірқалыпты үздіксіз принципін жүзеге асырады. Негізгі құралдар ұйымның материалды - техникалық базасын және өндірістік потенциалын сипаттаушы экономикалық маңызы жағынан аса жоғарғы дәрежедегі көрсеткіш.
Ал, көптеген ұйымдарда негізгі құралдар оның барлық активтерінің ішінде жартысынан көбін құрайды. Қазіргі кезде қазақстандық кәсіпорындармен шығарылатын өнімдер, жасалатын жұмыстар мен көрсетілетін қызметтердің бәсекелестігін қамтамасыз ету үшін өндіріс үрдісінде негізін қызмет ететін негізгі құралдар құрайтын, жоғары технологиялы материалдық база қажет.
Ұзақ мерзімді активтердің құрылымы мен көлемі, құнсыздану деңгейі туралы ақпарат ұйымның төлем қабілеттілігі мен инвестициялық тартымдылығын бағалау кезінде өте маңызды. Осыған орай ұйымдар өздерінің өндіріс базасын нығайту, кеңейту, жаңа бағыттарды меңгеру үшін негізгі құралдар мен МЕА-ң олардың құнсыздануының есебін жүргізуді дұрыс жолға қойып, олардың жұмыс істелуін жүйелі түрде ұйымдастыру қажет.
Нарықтық экономиканың басты шарттарының бірі, қызмет етіп жатқан өндірістік қуаттар мен мүмкіндіктерді толық пайдаланудың негізінде өндірістің дамуы мен оның тиімділігін жоғарлату болып табылады. Бұл мәселені шешу қазіргі әлемдік экономиканың қаржылық дағдарысы уақытында Қазақстан үшін әсіресе өзекті. Осы орайда кез-келген ұйымның тиімді қызмет етуі үшін ұзақ мерзімді активтерді оңтайлы пайдалану міндеті арта түспек. Нарықтық механизмнің қалыптасуы отандық ұйымдардың шаруашылық жүйесі үшін бухгалтерлік есептің жаңа міндеттерінің пайда болуымен негізделеді. Бұл, есепті дұрыс қою мен жүргізу, есеп саясатын қалыптастыру мен ашу үшін кәсіпорындарда қолданылатын әдетті әдістер мен басқару жүйесін жетілдіру мен жақсарту жолдарын іздеуді қажет етеді. Шаруашылық үрдістердің жаңа әдістері кәсіпорын мүмкіндіктерінің шеңберін кеңейте отырып, негізгі құралдардың жаңаруын жеделдетумен өзара байланысты бүкіл шаралар кешенің дәйекті жүзеге асыру үшін жағдайлар жасауға бағытталған. Бұл жағдайда кәсіпорын өндірістік және өндірістік емес мақсаттағы негізгі құралдардың техникалық жабдықталуы мен жаңғыртылуына кететін шығындардың дұрыс анықталуы мен оны төмендетудің жолдарын табуға мүмкіндік береді.
Қазіргі кезде негізгі құралдар мен МЕА-ді тиімді пайдалану, оның есебі мен басқаруындағы жаңа әдістермен және де сапалық өзгерістермен айқындалады. Ал, олар активтердің техникалық жағдайын қадағалап, оның шынайы құны мен бағасын, құнсыздануын, оған деген сұранысты, сондай-ақ негізгі құралдар мен МЕА-ң жаңа прогрессивті үлгілері мен түрлерін, нарық стратегиясы мен конъюнктурасын зерттей отырып, үнемі қадағалау жолымен жетілдіруге негізделген. Өйткені, жоғары бәсекелестегі нарықтық экономика кәсіпорындардың толық дербестігін көздеп, негізгі құралдар мен оның құнсыздануының тиімді есебін жүргізу бойынша үнемі жаңа талаптарды қойып отырады.
Диссертациялық зерттеу тақырыбының өзектілігі мен негізгі бағыттарын қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарына көшіп, ұлттық стандарттарды қалыптастыру және реформалау жағдайында ұзақ мерзімді активтер мен оның құнсыздану есебінің ерекшеліктерін зерттеу қажеттілігімен анықталады.
Мәселенің зерттелу дәрежесі. Ұзақ мерзімді активтер есебінің теориялық сұрақтарына көптеген шетел ғалымдарының зерттеулері арналған: Х.Андерсон, Г.Бирман, Л.Бернстайн, Дж. Рис, Р.Энтони, С.Грей, Б.Нидлз. Сонымен қатар, келесі ресейлік және қазақстандық ғалымдардың еңбектері үлкен қызығушылықты тудырады: П.С.Безруких, В.Ф.Палий, Н.В.Пошерстник, Я.В.Соколов, Л.И.Малявкина, Н.С.Стражева, А.В.Стражев, А.И.Балдинова, В.П.Суйц, А.Д.Шеремет, Н.П.Кондраков, Л.В.Горбатова, Н.В.Михайленко, М.А.Вахрушина, С.С.Сатубалдин, К.Ш.Дюсембаев, М.С.Ержанов, К.Т.Тайгашинова, Э.Т.Тулегенов, В.К.Радостовец, С.Б.Баймуханова, Э.Нурсеитов, В.Л.Назарова, Ф.С.Сейдахметова, Г.К.Тулешова, Қ.К.Кеулімжаев, Н.А.Құдайбергенов.
Аталған ғалымдардың еңбектерінде қарастырылып отырған мәселелер жан-жақты да терең зерттелген. Алайда, олардың көптеген аспектілері әлі шешілмеген, кейбіреулері нақтылауды, ғылыми жетілдіруді, сонымен қатар тәжірибелік апробациялар мен жүзеге асырылуын талап етеді.
Зерттеу тақырыбын таңдау ұзақ мерзімді активтердің есебі мен оның құнсыздануын неғұрлым терең зерттеу қажеттілігіне негізделеді.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың мақсаты болып, ұзақ мерзімді активтер есебінің әдістемесін зерттеу, олардың ұйымның есеп саясатында көрініс табуы, ұзақ мерзімді активтерге жатқызылатын активтердің толық тізімін олардың жіктемесі арқылы белгілеу, негізгі құралдар мен МЕА-ң құнын анықтау мен бағалауға қойылатын талаптар, ұзақ мерзімді активтерді түгендеу жүргізудің тәртібі мен олардың тұрақты жұмыс істеп тұруын қамтамасыз етудің жолдары, ағымдағы жал есебі, баланстық және әділ құн арасындағы ауытқулардың есебі, ұзақ мерзімді активтердің құнсыздану белгілерін анықтау мақсатында оларға қайта бағалау жүргізудің жиілігін анықтау табылады.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін жұмыс барысында зерттеудің келесідей міндеттері анықталған:
oo негізгі құралдар мен МЕА-ң келіп түсуі бойынша, операциялардың есепте уақтылы көрініс табуы және құжаттардың дұрыс рәсімделуі;
oo экономикалық көзқарас жағынан негізгі құралдар мен МЕА-ң мәні мен олардың ғылыми негізделген жіктелімін анықтау;
oo ұзақ мерзімді активтерді жұмыс күйінде ұстаумен байланысты шығындарды дұрыс анықтау (техникалық қарау мен баптау, жөндеудің барлық түрлерін жүргізуге кеткен шығындар);
oo бухгалтерлік есепке қабылданған негізгі құралдардың сақтығы мен тиімді пайдалануын бақылау;
oo түгендеу жүргізу кезінде ұзақ мерзімді активтердің жұмыс істеу жағдайы, қолданылмайтын активтерді анықтау;
oo негізгі құралдар мен МЕА құнсыздануының сыртқы және ішкі белгілерін қайта бағалауды уақтылы жүргізу жолымен анықтау.
Зерттеу пәні. Зерттеу пәні ретінде Қазақстан Республикасында ұзақ мерзімді активтердің есебі мен олардың құнсыздануымен байланысты теориялық, әдістемелік және тәжірибелік сұрақтардың жиынтығы болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізін бухгалтерлік есептің теориясы мен ұйымдастырылу аймағында қазақстандық және шетел ғалымдарының ғылыми еңбектері, Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру туралы Заңы, Бухгалтерлік есеп стандарттары мен оларды пайдалану жөніндегі әдістемелік нұсқаулар: №1Ұлттық қаржылық есеп стандарты, бұдан кейін ҰҚЕС; №2ҰҚЕС; №16 Халықаралық қаржылық есептілік стандарты, бұдан кейін ХҚЕС (IAS) Негізгі құралдар; №16 ХҚЕС (IAS) Негізгі құралдар қолдану бойынша методикалық ұсыныстар; №17 ХҚЕС (IAS) Жал; №17 ХҚЕС (IAS) Жал қолдану бойынша методикалық ұсыныстар; №40 ХҚЕС (IAS) Инвестициялық мүлік; №40 ХҚЕС (IAS) Инвестициялық мүлік қолдану бойынша методикалық ұсыныстар; №36 ХҚЕС (IAS) Активтердің құнсыздануы; №36 ХҚЕС (IAS) Активтердің құнсыздануы қолдану бойынша методикалық ұсыныстар; №38 ХҚЕС (IAS) Материалды емес активтер; №23 ХҚЕС (IAS) Зайымдар бойынша шығындар; №8 ХҚЕС (IAS) Есеп саясаты, есептік бухгалтерлік бағалаулардағы өзгерістер мен қателер; №5 ХҚЕС (IFRS) Сату мен қызметін тоқтатуға арналған ұзақ мерзімді активтер; Типтік шот жоспары; Ұйымның есеп саясаты.
Жұмыстың ақпараттық және статистикалық базасы ретінде Қазақстан Республикасы Статистика Агенттігінің мәліметтері, ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары, мерзімді баспасөз бен ресми веб-сайттардағы жарияланымдар, сонымен қатар жаһандық компьютерлік желі - Интернеттен алынған мәліметтер қолданылды.
Зерттеу үрдісінде экономикалық зерттеулердің жалпы ғылыми әдістері қолданылды, атап айтқанда: бақылау, топтастыру, салыстыру, теориялық және тәжірибелік материалдардың логикалық талдауы, жалпылау, жүйелік және кешенді көзқарас.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы Қазақстан Республикасында және СЭМ ЖШС-нде ұзақ мерзімді активтер мен олардың құнсызданнуының бухгалтерлік есебін жүргізудің ерекшеліктерімен байланысты кешенді сұрақтарды қою, оларды теориялық негіздеу мен шешімдерді табу.
Теориялық және тәжірибелік маңыздылығы. СЭМ ЖШС-нде негізгі құралдар, МЕА-ң мен олардың құнсыздануының бухгалтерлік есебін жетілдіруге бағыттылған ұсыныстардың бар болуында.
Диссертациядағы негізгі жағдайлар мен көзқарастар, зерттелетін мәселе бойынша теориялық-әдістемелік құралдарды жасау үшін негіз бола алады. Ғылыми зерттеудің негізгі идеялары, қорытындылары мен ұсыныстары ұзақ мерзімді активтер мен оның құнсыздануының есебі бойынша әдістемелік ұсыныстарда көрініс табуы мүмкін. Ал, жұмыста баяндалған тәжірибелік ұсыныстар есеп саясатын қалыптастыру кезінде, ұзақ мерзімді активтер қозғалысы мен құнсыздану үрдісін бухгалтерлік есеп шоттарында көрсету, сонымен қатар, есептілікте ақпаратты ашу кезінде отандық ұйымдардың ауқымды шеңберімен қолданылуы мүмкін. Диссертация материалдары бухгалтерлік есеп теориясы, бухгалтерлік, қаржылық есеп және есептілік, басқару есеп курстарын зерттеу кезінде оқу үрдісінде қолдану үшін ұсынылу мүмкіндігі бар.
Зерттеу нәтижелерін апробациялау мен ендіру. Жүргізілген зерттеу нәтижелері ғылыми-тәжірибелік конференцияларда баяндалып, екі мақала түрінде жарияланды. Көлемі 2,5 баспатабақ.
Зерттеу объектісі болып, СЭМ жауапкершілігі шектеулі серіктестігі табылады. Серіктестік Алматы қалалық Әділет басқармасында заңды тұлға ретінде 05.04.2002ж. мемлекеттік тіркеуден өтті.
Серіктестік қаржыларының дұрыс орналастырылуы, оның қаржылық қызметі мен тиімділігін жоғарлатуда маңызы зор. Негізгі және айналмалы құралдарына қандай қаржы салынғанынан, олардың қаншасы өндіріс және айналым саласында, ақша не материалдық нысанында жүргенінен, олардың ара-қатынасының оңтайлы болуынан ұйымның өндірістік және қаржылық қызметтің нәтижелері сәйкесінше, қаржылық жағдайы да тікелей байланысты.
СЭМ ЖШС-інің активтерін талдау барысында оның құрамы мен құрылымындағы өзгерістерді зерттеп, оларға баға беру қажет. Талдау барысында ұзақ мерзімді активтердегі өзгерістерді анықтаудың маңызы зор. Ұзақ мерзімді активтер немесе негізгі капитал - бұл ұзақ мерзімді мақсатта қаржыларды мүлікке, облигацияларға, акцияларға, біріккен кәсіпорындарға, материалды емес активтерге және басқаларға салу (1-сурет).
1 суреттен серіктестік активтерінің негізгі үлес салмағын негізгі құралдар, одан кейін қысқа мерзімді дебиторлық қарыздар, ақша-қаражаттары мен қорлар алатындығын көруге болады. Сондай-ақ, серіктестікте негізгі құралдар көлемінің жылдан жылға өсіп келе жатқандығын байқадық. Бұл олардың жаңа негізгі құралдармен және оның жаңа түрлерімен толықтырылып отыруын дәлелдейді.
1 сурет - 2005-2008 жж аралығында
серіктестік активтерінің көлемі
Негізгі құралдардың жағдайы, динамикасы мен құрылымын зерттеуге үлкен көңіл бөлінеді, өйткені олар серіктестік активтеріндегі негізгі үлес салмақты алады. Негізгі құралдардың құрамын зерттеген кезде, олардың актив пен пассив жақтарының ара-қатынасын анықтау қажет, себебі олардың оңтайлы үйлесім табуынан қор қайтарымдылығы байланысты.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты нарықтық жағдайда ұйымдардың ұзақ мерзімді активтерінің бухгалтерлік есебі мен олардың құнсыздану есебін ұлттық және халықаралық есеп пен аудиттің стандарттарына сәйкес ұйымдастыруды жетілдіру болып саналады.
Диссертациялық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен, әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады
1 ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕР ЕСЕБІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰНСЫЗДАНУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Ұзақ мерзімді активтердің теориялық мәні және жіктелуі
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы 2008 жылғы 28 ақпандағы Қазақстан Республикасының №234-III заңына сәйкес ұзақ және қысқа мерзімді активтер есебін ұйымдастырады. Ұйымдар қаржылық есеп беру халықаралық №38 Материалдық емес активтер, №16 Негізгі құралдар, Бухгалтерлік есеп №6 Негізгі құралдар, №28 Материалдық емес активтер деп аталатын стандарттар негізінде есепті жүргізеді.
Ұзақ мерзімді активтер деп - кәсіпорынның шаруашылық қызметінде бір жылдан артық мерзімге пайдаланылатын және қайта сатып-өткізуге жатпайтын құралдарды айтады. Егер қандай да бір құндылықтар қайта сатып-өткізуге арналған болса, оларды тауарлы-материалдық босалқыларға, яғни айналым құралдарына жатқызу қажет. Ұзақ мерзімді активтерге: Ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар, ұзақ мерзімді дебиторлық берешек, жылжымайтын мүлікке инвестициялар, негізгі құралдар, материалдық емес активтер, өзге ұзақ мерзімді активтер жатады.
Ұзақ мерзімді активтерді мынадай категорияларға жіктеуге болады:
● Материалдық активтер (негізгі құралдар, табиғи ресурстар)
● Материалдық емес активтер.
Материалдық активтердің табиғи натуралдық нысаны бар. Мысалы, оларға жерді жатқызуға болады. Жердің пайдалану мерзімі шексіз болғандықтан, оған амортизация (тозу) есептелінбейді. Ғимараттар, құрал-жабдықтар, құрылғылар амортизациялауға жатады, яғни пайдалану мерзімі ішінде олардың құнын бөліп-тарату үшін тозу есептелінеді. Тозудың есебі бағалау процессі емес, бөліп тарату процессі болып табылатындығын есте сақтау қажет. Бұл мәселелердің барлығы осы тауардың келесі параграфында қарастырылады.
Кесте- 1. Шоттар жұмыс жоспарынан үзінді
2010
Ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар
Ұзақ мерзімді қаржылық қарыздар
2020
Өтеуге дейін ұсталатын ұзақ мерзімді инвестициялар
2040
Өзге ұзақ мерзімді қаржылық активтер
2110
Ұзақ мерзімді дебиторлық берешек
Сатып алушылар мен тапсырушылардың ұзақ мерзімді берешегі
2150
Қызметкерлердің ұзақ мерзімді дебиторлық берешегі
2160
Жалдау бойынша ұзақ мерзімді дебиторлық берешек
2170
Алуға арналған ұзақ мерзімді сыйақылар
2180
Өзге ұзақ мерзімді дебиторлық берешек
2310
Жылжымайтын мүлікке инвестициялар
Жылжымайтын мүлікке инвестициялар
2320
Инвестициялардың амортизациясы және құнсыздануы
2410
Негізгі құралдар
2411
Жер
2412
Ғимараттар
2413
Машиналар мен жабдықтар
2414
Көлік құралдары
2415
Компьютерлер, перифериалық қондырғалар және деректі өңдеу жөніндегі жабдық
2416
Кеңсе жиһазы
2417
Өндірістік құрал-саймандар мен керек-жарақтар
2420
Негізгі құралдардың амортизациясы және құнсыздануы
2421
Тозуы
2422
Ғимараттардың құнсыздануы
2423
Машиналар мен жабдықтардың тозуы
2424
Машиналар мен жабдықтардың құнсыздануы
2425
Көлік құралдарының тозуы
2426
Көлік құралдарының құнсыздануы
2427
Компьютерлер мен перифериалық қондырғылардың тозуы
2428
Кеңсе жиһазының тозуы
2429
Өндірістік құрал-саймандар мен керек-жарақтардың тозуы
2730
Материалдық емес активтер
Өзге материалдық емес активтер
2740
Өзге материалдық емес активтердің тозуы
2741
Өзге материалдық емес активтердің құнсыздануы
2810
Корпорациялық табыс салығы бойынша кейінге қалдырылған салықтық активтер
2910
Өзге ұзақ мерзімді активтер
Берілген ұзақ мерзімді аванстар
2920
Алдағы кезеңдердің шығыстары
2930
Алынбаған құрылыс
2940
Өзге ұзақ мерзімді активтер
Ұйымның ұзақ мерзімді активтерінің қатарына жататын активтердің бірі бұл - материалдық емес активтері болып саналады.
Материалдық емес активтер №38 ҚЕХС сәйкес материалдық емес активтер әкімшілік мақсатта және басқа субъектілергі жалға беруде, өндірісте және тауарларды өткізуе ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) қолдануға арналған, заттай формасы жоқ, үлестірілетін ақшалай емес активтер, оларды:
а) анықтауға болады;
ә) субъект бақылайды;
б) қолданудан субъект болашақта пайда алуды күтеді.
Материалдық емес бап материалдық емес актив болып саналады, егер:
а) материалдық актив анықтамаларына сәйкес келсе;
ә) белгі - өлшемдерге сай келеді және мынадай жағдайда есепте тіркеледі:
- субъектінің осы активке тікелей байланысты күтілетін экономикалық пайда алу ықтималдығы жоғары болса;
oo актив құнын күмәнсіз сеніммен анықтауға болса;
oo материалдық емес активтерді тану сәтінде олардың бастапқы құн бойынша бағаланғанында.
Материалдық емес активтердің негізгі айрықша ерекшелігі болып олардың материалдық формаларының жоқтығы, яғни сезілмейтіндігі (материалдық емес деген сөз латын тілінен шыққан, тигізу, сезіну мағынасын білдіреді). Осы аталған ерекшелігі олардың есебін жүргізуде қиындықтар тудырады, яғни материалдық емес активтердің физикалық сапасының болмауы - оларды бағалауды, құнын нақтылауды, экономикалық қызмет ету ұзақтығын және оларды пайдалану арқылы болашақ экокномикалық пайданы анықтауды біршама қиындатады.
Бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес материалдық емес активтер дегеніміз - нақты физикалық нысаны жоқ, ұйымның өндіріс процесі мен тауарлар және қызметтерді сату кезінде, сонымен қатар әкімшілік мақсаттарда, жалға беруде ұзақ уақыт пайдаланылатын ақшалы емес активтер.
Материалдық емес активтердің есебі материалдар есебінің ұстамдары сияқты ұстамдарға негізделіп жүргізіледі.
Материалдық емес активтерді жіктеудің негізгі белгілері болып оларды сатып алудың тәртіптері (анықтамалығы), жекеше есеп бірлігіне бөлінетіндегі, айырбасталатындығы, болашақтағы тиімділікті алудың мерзімі саналады.
Материалдық емес активтер басқа жақтан сатып алынуы (патенттер, франчайзинг) немесе ұйымның өз күшімен жасалынуы мүмкін. Материалдық емес активтерді сатып алу тәсілдеріне қарай олардың жекеше есеп бірліктеріне бөлінуі және анықтылығы айқындалады (активтерге жұмсалған шығындар кезең шығындарына апарылуы немесе нақты сезідмейтін активтердің сипатына қарай капиталдандырылуы мүмкін).
Сондықтан, материалдық емес активтер мына жағдайларда анықталуы мүмкін:
- сатып алу арқылы - көп жағдайда заңды құқықтар алу (патент, авторлық құқық және т.б.);
- ұйымның өзі шығаруы немесе Ұйымдардың бірігу нәтижесінде сатып алу арқылы - егер активтерді жалға беру, сату және айырбастау кезінде болашақ экономикалық тиімділік осы активке тікелей апарылатын болса.
Материалдық емес активтерді анықтамасы оларды тану кезінде басқа активтерден айқын ажыратып - жеке есеп бірлігіне бөлуді талап етеді. Осындай ерекшеліктің бірі олардың жекелігі (даралығы) саналады. Егер ұйымдар активтерді жалға беріп, сатып, айырбастап немесе болашақ экономикалық тиімділікті (пайданы) бөле алатын болса, онда ол бөлінетін болып есептеледі. Бөлінетін активтер болып сауда маркалары, патенттер, авторлық құқықтар табылады. Бөлінбейтін активтер болып гудвилл (іскерлік бедел) - ол басқа активтерден бөлектеніп қызмет істей алмайды және ол Ұйымды сатып алу кезінде пайда болады.
Айырбастылық - бұл активтердің бөлек сатып алыну немесе сатылу мүмкіндігі (мысалы, патенттер, тауар маркалары). Дегенмен де, кейбір материалдық емес активтер жеке есеп бірлігі болып есептелсе де, жекеше сатылмайды және сатып алынбайды (мысалы, Ұйымдастыру шығындары).
Ұйымдастыру шығындары - субъектінің құрылуымен байланысты (мемлекеттік тіркеуден өту сәтіне дейінгі) шығындар. Ұйымдастыру шығындарына тіркеуден өту үшін қажетті құжаттарды дайындау шығындары; құжаттарды дайындау және тіркеуден өткізу процесіндегі кеңесші қызметінің төлемі бойынша шығындар; мемлекеттік тіркеуден өту үшін төленетін төлемдер; субъектінің шаруашылық қызметінің қандай болмасын түрлеріне әртүрлі рұқсаттар алу үшін төленетін алымдар; акциялар шығару бойынша шығындар; міндетті ұйымдастыру төлемдері (құжаттарды нотариалдық растау, мөрлерді, штамптарды дайындау, банкте шот ашу, құрылтай құжаттарын көбейтіп алу және тағы басқалар); басқадай шығындар жатады.
Материалдық емес активтердің ең көп кездесетін түрлері: лицензиялық келісімдер, компьютерлік бағдарламалық қамсыздандырулар, патенттер, авторлық құқықтар, сатып алынған тауар белгілері, қызмет көрсету белгілері, материалдық емес активтердің сипатын куәландыратын сынақ-құрастыру жұмыстары болып табылады.
Материалдық емес активтердің түрлері төмендегідей тәртіптер бойынша жіктеледі:
Патент - заңды түрде мойындалған және тіркелген жеке құқық. Патенттік құқық оның иесіне осы патентпен қамтылған затты, процесті немесе қызмет түрін басқа жақтың кедергісінсіз пайдалануға өндіруге, сатуға, бақылауға мүмкіндік береді. Патент ғылыми-техникалық жаңалықты өндірген немесе ендірген Ұйымке осы қызмет түрінің нәтижесінде осы мерзім ішінде табыс алу үшін белгілі бір уақытқа беріледі.
Сатып алынған активтің бастапқы құны патентті сатып алуға байланысты жұмсалған нақты шығындардың сомасымен көрсетіледі. Осы шығындарға патентті ұстаушы жақтың патент бойынша құқық бұзушылардың үстінен сотқа шағымдану бойынша (ұтып шыққан жағдайда) шығындары да енгізіледі.
Ұйымның ұжымы ойлап шығарған, құрастырған патенттінің бастапқы құны осы жаңалықты тіркеу және оны қорғау шығындары негізінде анықталады. Зерттеу және өңдеу бойынша шығындар пайда болған мерзіміне байланысты ұйымның кезең шығындарына апарылады.
Авторлық құқық - әдебиет, музыка, өнер саласындағы шығармалар үшін авторларға берілген және заңмен қорғалатын құқықтық нысан. Авторлық құқық иелеріне - өздерінің жұмыстарын басып шығаруға, қайтадан басып шығаруға, көбейтуге және сатуға, сондай-ақ өнерлерін орындауға, жазуға ерекше құқық беріледі. Авторлық құқық сату және сатып алудың объектілері болып саналады. Авторлық құқық бухгалтерлік есепте оларды сатып алуға жұмсалған нақты шығындардың деңгейінде мойындалады. Мысалы, шығарушы (издатель) бірнеше жыл бойы тек өзінің баспасында әдеби кітапты басып шығару құқығын алу үшін, оның авторына 1 млн немесе одан да жоғары теңге төлеуі мүмкін. Авторлық құқықтың бастапқы құны нақты жұмсалған шығындар бойынша анықталады. Авторлық құқықтың амортизациясы оның заңды қызмет ету мерзімімен, не болмаса бухгалтерлік бағалауға сәйкес анықталады.
Тауар таңбалары және (немесе) тауар атаулары - бұл басқа Ұйымттердің заңсыз пайдалануынан қорғайтын және олардың біртектес тауарлары мен қызметтерінен айыра алатын қабілеті бар атауларды, таңбаларды немесе басқа да анықтаушы белгілерді атаймыз. Олар иелік етуді негіздеу үшін тіркелуі мүмкін. Тіркелген тауар таңбалары немесе атаулары олардың қызмет ету мерзімін белгілі бір уақытқа ұзарту мақсатында қайтадан жаңартылуы мүмкін. Сатып алынған тауар белгілерінің бастапқы құны оларды сатып алуға байланысты шығындар негізінде, ал ұйымның өз күшімен жасалған болса, онда өңдеу, тарату және оларды қорғау шығындарының негізінде анықталады.
Авторлық куәлік (құқық) - ғылыми туындыны, әдеби, музыкалық шығарманы, көркем туындыны басуға, шығаруға, орындауға және басқадай пайдалануға құқық береді.
Лицензиялық келісімдер - патент иесінің өзінің контрагентіне патенттік құқықтарының белгілі бір пайдалануға, қандай да бір өнімдерді сатып-өткізуге ерекше құқығы үшін лицензия беруіне байланысты жасалынатын келісім-шарт. Яғни, лицензиялық келісімдерге лицензиялық келісім-шартпне өндірістік меншік объектісінің өзі емес тек оны пайдалану құқығы беріледі.
Өндірістік меншік объектісін пайдалану құқығын лицензиат белгілі бір мөлшерде төлем жасау арқылы сатып алады. Лицензиялық төлем-заңды немесе жеке тұлғаның меншік иесіне немесе бір нәрсені жасаушыға осы меншікті коммерциялық мақсаттарға пайдалану құқығы үшін жасайтын төлемі.
Бағдарламалық жабдықтауға электрондық есептеу машиналарына арналған бағдарламаларға авторлық құқықтар жатады. Бағдарламаға авторлық құқықпен жеке тұлға болып табылатын авторлық шығармашылық қызметінің нәтижесі бекітіледі. Материалдық емес активтердің бұл тобына мүліктік құқығы авторлық келісім-шартпен рәсімделген бағдарламалық өнімдерді жатқызу керек. Бағдарламалардың сауда орындарынан немесе таратушылардан сатылып алынған (дискеттегі) данасына шығарылған шығындар және оларды орнатуға байланысты шығындар материалдық емес активтер құрамына есепке алынбайды, ондай шығындар кезеңдік шығындарға жатады.
Мүліктік авторлық құқық авторлық келісім-шарт жасау арқылы тапсырылады, сондықтан материалдық емес активтердің бұл түрін есепке алу келісім-шартпен расталуға тиісті.
Ноу-хау - субъектінің практикалық (тәжірибелік) қызметінде пайдаланылатын, бірақ әлі жалпы игілікке айналмаған ғылыми, техникалық, өндірістік, коммерциялық немесе басқадай сипаттағы әртүрлі білімдердің жиынтығы. Көп жағдайда ноу-хауды субъектінің құрылтайшылары мен қатысушылары оның жарғылық капиталына қосқан үлес ретінде береді.
Өндірістік үлгілерге берілетін құқық өнімнің сыртқы түрін айқындайтын көркемдік және конструкторлық шешімдерді (дизайнды) қолдануға ерекше құқық береді.
Компьютерлер үшін бағдарламалық қамсыздандырулар - пайдалануға, сатуға, жалға беруге немесе сатудың басқа түрлері арқылы өткізуге арналған мәліметтерді өңдеу және бағдарламалық құжаттамалар жүйесінің жиынтығы. Компьютерлер үшін бағдарламалық қамсыздандыру-ларды материалдық емес активтер ретінде мойындау үшін олар айрықша болып, өндірісте не болмаса әкімшілік мақсатта пайдалаланылуы керек немесе басқа тұлғаларға жалға берілуі керек.
Мұндай талаптарға компьютерлер немесе станоктармен бірге сатып алынған бағдарламалық қамсыздандырулар сәйкес келмеуі мүмкін. Мұндай жағдайда бұл бағдарламалық қамсыздандыру негізгі құралдардың құрамына енгізіледі.
Атап өту керек, техникалық мүмкіндіктерді анықтауға бағытталған зерттеу және дайындау шығындары пайда болған кезеңінде есепті кезең шығындарына апарылады. Бағдарламалық өінмідерді жазу және тестілеуге байланысты шығындар материалдық емес активтердің құнына қосылады.
Ұйымның компьютерлері үшін бағдарламалық өнімдердің көшірмесін (олардың санын көбейту құқығынсыз) сатып алу шығындары (1С бухгалтерия, СКАЛА, ГАЛАКТИКА) материалдық емес активтер болып табылмайды.
Франчайзинг - бұл бір ұйымның өз меншігіндегі негізгі құралдарын, тауар таңбаларын сондай-ақ басқа да материалдық және материалдық емес активтерін олардың пайдалану бағытын, белгілі бір сапалық стандарттарын жоймай пайдалану үшін екінші бір Ұйымға беру құқығы. Бұл құқықты сатып алуға байланысты ұйымның шығындары капиталданып, берілген уақыт аралығында амортизациланады немесе қызмет етіп отырған нормативтік-құқықтық актілерге сәйкес пайдаланылуы шектеледі. Франшиза осы құқықты кәуландыратын құжат болып есептеледі.
Жеке есеп бірлігі болып саналатын, бірақ айырбастауға жатпайтын материалдық емес активтердің бір түрі - бұл Ұйымдастыру шығындары. Ұйымдастыру шығындарына ұйымның қызметін бастапқы ұйымдастыруға байланысты барлық шығындары енгізіледі. Бұл бухгалтерлік есепке, іс-қағаздарын жүргізуге, заңдылық рәсімдеу мен кеңестерге, коммерциялық байланыстарды орнатуға жұмсалған шығындардан тұрады. Бұл шығындарды капиталдандырудың бірден бір себебі, бұл ұйымның қызмет ету мерзімінің бірнеше есепті кезеңіне таралады және оларды бір немесе бірнеше жылдың кезең шығындарына жатқызу оның қаржылық жағдайының бұрмалауына әкеледі. Ұйымдастыру шығындары капиталдандырылып, ұйымның таңдап алған қысқа мерзімі ішінде амортизацияланады. Тәжірибеде мұндай активтердің амортизация мерзімі салық заңдылықтарының талаптарына сәйкес келтірілуі мүмкін.
Гудвилл - ұйымдарды қосу немесе біріктіру кезінде сатып алынған ұйым үшін төленген баға мен оның жекеше есеп бірілігі болып саналатын таза активтерін бағалаған құны арасындағы айырма болып саналады. Гудвилл ұйымның барлық қызмет ету мерзімінде болады, бірақ ұйымды бүтіндей (толықтай) сату және сатып алу кезінде де тағайындалуы мүмкін. Гудвилл жеке есеп бірлігі болып бөліне алмайды, ол тек ұйымның басқа да материалдық және материалдық емес активтерімен бірге қызмет істейді. Гудвиллдің пайда болу себептері әр түрлі болады. Солардың ішінде ереше сипатқа ие болатындар - жабдықтау мен сатудың ерекше жүйелерінің қызмет етуі және айрықша тиімді жарнама, белгісіз бәсекелестердің өндірістік құпияларын (технологияларын) пайдалану, еңбекті тиімді Ұйымдастыру, жоғары дәрежелі мамандардың, соның ішінде топ менеджерлердің бар болуы, белгісіз табиғи ресурстарды ашу және т.б. болып саналады.
Ұйымның сатып алған гудвиллдің ағымдағы құны сатып алу кезіндегі құнынан жоғары болуы мүмкін. Мұндай жағдайлар сатушылардың өздеріне тиісті активтерін жартылай немесе бөлек-бөлек сату мүмкіндігі болмаған кезде пайда болады (мысалы, біздің елде бережақ-Ұйымды инвесторларға сату). Мұндай жағдайда теріс гудвилл қалыптасады (ұйымның активтері өсірілген, ал оның міндеттемелері төмендетілген). Теріс гудвилл кіріс ретінде мойындалуы (танылуы) қажет.
Материалдық емес активтерге лизенциялауға жататын белгілі бір қызметтің түрін жүзеге асыру үшін мемлекеттік лиценизиялар; салық органдарының беретін патенттері, субъектінің өзі жасаған тауар және қызмет көрсету таңбалары мен белгілері жатпайды. Сонымен қатар ұйым қызметкерлерінің интеллектуалдық және іскерлік қасиеттері, олардың біліктілігі, еңбекке қабілеттілігі материалдық емес актив болып саналмайды, себебі олар тасымалдаушыларынан ажыратылмайды және оларсыз пайдаланылмайды.
Бухгалтерлік есептің 28 Матреиалдық емес активтердің есебі стандарттарына сәйкес материалдық емес актив осы анықтамаға және төмендегі талаптарға сай келгенде ғана актив ретінде танылады (есепке алынады):
● Егер субъектінің келешекте тікелей осы объектіге байланысты экономикалық пайда табуының ықтималдығы жоғары болса;
● Егер активтің құны дұрыс анықталса.
Егер де материалдық емес активтің келешек экономикалық табыстың көбеюіндегі рөлі анықталған болса, активтің бұл түрін субъектінің пайдалану қабілеті және ниеті бар болса, сондай-ақ субъектіге келешек экономикалық табыс алуға мүмкіндік беретін техникалық, қаржы және басқа да ресурстары бар болса, ондай жағдайларда бұл материалдық емес активпен тікелей байланысты келешек экономикалық табыстар алынады.
Ұлттық стандарттарды қабылдағаннан кейін негізгі құралдар есебі ХҚЕС талаптарымен қандай дәрежеде сәйкестендірілгенін анықтау үшін субъектінің негізгі құралдар есебін жүргізуге қойылатын қазақстандық және халықаралық талаптарын қарастырайық. Осыған орай, негізгі құралдардың анықтамасы мен жіктелуі сияқты аспектілерін салыстырайық.
Мәселен, 2008 жылдың 1 қаңтарына дейін әрекет еткен №6 ҚБЕС-да берілген анықтаманы қарастырсақ, онда: негізгі құралдар - дайын өнімді (тауарларды, жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) өндіру немесе жеткізіп беру үшін, басқа ұйымдарға жалға өткізу үшін және әкімшілік мақсаттар үшін ұйым пайдаланылатын және ұзақ уақыт кезең ішінде (бір жылдан астам) пайдалану көзделіп отырған материалдық активтер делінген.
Ал, №16 ХҚЕС пен №1, №2 ҰҚЕС негізгі құралдарды бірдей анықтайтындығын мойындауымыз керек. Оларға сәйкес негізгі құралдар - бұл:
1) өндірісте қолдану үшін немесе тауарларды, не қызметтерді жеткізу үшін, басқа тұлғаларға жалға беру үшін немесе әкімшілік мақсатқа арналған;
2) пайдалануы бір кезеңнең астам уақыт ішінде көзделетін материалды активтер.
Бұл орайда кез келген анықтама айқын және жеңіл түсінуі тиіс болғандықтан, негізгі ортақ кезеңдерді бөліп көрсетейік:
1. Материалдық активтер. Негізгі құралдардың материалдылығы олардың заттық нысаны бар екендігін білдіреді - оларды көруге және ұстауға болады.
2. Қызмет мерзімі. Бұл кез кедергілі кезең және дау нысанасы болып табылады. Көпшіліктің қатесі есепке алу мақсаттарына арналған қызмет мерзімінің табиғи қызмет мерзімімен ұқсас болуында. Егер бұл үй болса, біз оны ұзақ мерзім пайдалануға арналып салынған деп есептейміз. Егер бұл көлік құралы болса, біздің жалпы пікіріміз бойынша, кез келген автомобиль, ол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz