Мектепте қаржы сауаттылығы пәні бойынша коммерциялық банктердің сырттан тартылған ресурстарының көлемін арттыру жолдарын
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Анықтамалар 6
7
8
Кіріспе 9
1 Мектепте қаржы сауаттылығы пәні бойынша мектеп оқушыларға «коммерциялық банктердің сырттан тартылған ресурстарын қалыптастыру ерекшеліктерін» түсіндіру
11
1.1 Мектеп оқушыларына «коммерциялық банктердің сырттан тартылған ресурстарының экономикалық мәні мен маңызын» түсіндіру 11
1.2 Мектеп оқушыларына «коммерциялық банктердің сырттан тартылған ресурстарының құрылу көздерін» үйрету 20
1.3 Мектеп оқушыларына «сырттан тартылған депозиттік және депозиттік емес операцияларды ұйымдастырун» үйрету 28
2 Мектепте қаржы сауаттылығы пәні бойынша мектеп оқушыларға «Нұр Банк» АҚ.ның сырттан тартылған ресурстрарының көлемін талдатуды үйрету 35
2.1 Мектеп оқушыларына «Нұр Банк» АҚ.ның даму тарихы және оның атқаратын қызметтері мен таныстыру 35
2.2 Мектеп оқушыларына коммерциялық банктердің сырттан тартылған ресурстарының көлемін талдатуды» үйрету 42
2.3 Мектеп оқушыларына “Нұр Банк”АҚ.ның балансын құрылымдық талдатуды үйрету 46
2.4 Мектеп оқушыларына банктің кірісі мен шығынының қозғалысын талдатуды үйрету 50
2.5 Мектеп оқушыларына «Нұр Банк» АҚ.ның сырттан тартылған ресурстарының көлемін талдатуды үйрету 53
2.6 Мектеп оқушыларына «Нұр Банк» АҚ.ның несие ресурстарының құрамы мен құылымын талдалдатуды үйрету 60
2.7 Мектеп оқушыларына «Нұрбанк» АҚ.ның өтімділік көрсеткіштерін және сенімділігін талдалдатуды үйрету 64
3 Мектеп оқушыларына коммерциялық банктердің сырттан тартылған ресурстрарының тиімділігін арттыру бағыттарын үйрету 70
3.1 Мектеп оқушыларына шетел тәжірибелеріндегі сырттан тартылған ресурстарды тарту мәселелерін жетілдіру жолдарын үйрету 70
3.2 Мектеп оқушыларына коммерциялық банктердің сырттан тартылған ресурстарының тиімділігін арттыру жолдары 76
Қорытынды 80
Қолданылған әдебиеттер тізімі 83
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Анықтамалар 6
7
8
Кіріспе 9
1 Мектепте қаржы сауаттылығы пәні бойынша мектеп оқушыларға «коммерциялық банктердің сырттан тартылған ресурстарын қалыптастыру ерекшеліктерін» түсіндіру
11
1.1 Мектеп оқушыларына «коммерциялық банктердің сырттан тартылған ресурстарының экономикалық мәні мен маңызын» түсіндіру 11
1.2 Мектеп оқушыларына «коммерциялық банктердің сырттан тартылған ресурстарының құрылу көздерін» үйрету 20
1.3 Мектеп оқушыларына «сырттан тартылған депозиттік және депозиттік емес операцияларды ұйымдастырун» үйрету 28
2 Мектепте қаржы сауаттылығы пәні бойынша мектеп оқушыларға «Нұр Банк» АҚ.ның сырттан тартылған ресурстрарының көлемін талдатуды үйрету 35
2.1 Мектеп оқушыларына «Нұр Банк» АҚ.ның даму тарихы және оның атқаратын қызметтері мен таныстыру 35
2.2 Мектеп оқушыларына коммерциялық банктердің сырттан тартылған ресурстарының көлемін талдатуды» үйрету 42
2.3 Мектеп оқушыларына “Нұр Банк”АҚ.ның балансын құрылымдық талдатуды үйрету 46
2.4 Мектеп оқушыларына банктің кірісі мен шығынының қозғалысын талдатуды үйрету 50
2.5 Мектеп оқушыларына «Нұр Банк» АҚ.ның сырттан тартылған ресурстарының көлемін талдатуды үйрету 53
2.6 Мектеп оқушыларына «Нұр Банк» АҚ.ның несие ресурстарының құрамы мен құылымын талдалдатуды үйрету 60
2.7 Мектеп оқушыларына «Нұрбанк» АҚ.ның өтімділік көрсеткіштерін және сенімділігін талдалдатуды үйрету 64
3 Мектеп оқушыларына коммерциялық банктердің сырттан тартылған ресурстрарының тиімділігін арттыру бағыттарын үйрету 70
3.1 Мектеп оқушыларына шетел тәжірибелеріндегі сырттан тартылған ресурстарды тарту мәселелерін жетілдіру жолдарын үйрету 70
3.2 Мектеп оқушыларына коммерциялық банктердің сырттан тартылған ресурстарының тиімділігін арттыру жолдары 76
Қорытынды 80
Қолданылған әдебиеттер тізімі 83
Дипломдық жұмыстың өзектілігі – сырттан тартып алынған ресурстар активті операциялардың «ғимараты» турған фундаменті ретінде қызмет етеді және оның тұрақтылығын банктердің барлық құрылымы тәуелді. Сондықтан тартылған ресурстар қалыптастыру мақсаты әлемдегі кез-келген мемлекеттерддегі коммерциялық банктер үшін өзінің актуалдылығын жоғалтпау және тапсырылмаған критерилерге жауап беру (құндылық, жеңілдік, тұрақтылық және т.б). Екінші деңгейлі банк жүйесін алдын-ала функциялауда коммерциялық банктердің ресурстарның қайнар көздері болып тартып алынған қаражаттар табылады. Егер де олар банк ресурстарының жалпы көлеміне 80-90%-ін құрса. Қазіргі экономикалық жекешелендіру жағдайда банкке қажетті тартып алынған ресурстарды қалыптастыруда оның қызметінің негізгі проблемасы болып табылады.
Банктер ақша ресурстарын тартуда әр-түрлі әдістерді қолданады және олардың негізгісі болып мыналар табылады:
- Салымдарға, депозиттерге клиенттердің қаражаттарын тарту (заңды және жеке тұлғалардан);
- Жеке қарыз міндеттемелерін шығару;
- Есептік, ағымды және бюджеттік шоттарды ашу және енгізу, олардың иеленушілердің мекен – жайына түсетін сомаларды аудару.
Коммерциялық банктердің барлық тартып алған қаражаттарын 70%-ке дейін депозиттік операциялар бөлігіне кіреді.
Тартып алынған қаражаттарды және өздерінің қаражаттарын қалыптастыруы бойынша, банктердің саясаттын анықтай отырып, коммерциялық банктер соңғы рационалды құрылымға қол жеткізуі керек. Депозиттік ресурстар банктердің активті операцияларын соммасы және уақыт бойынша сәйкес келуі керек. Банктердің ликвидивтілігін жоғарылату үшін, салымдардың көлемін және санын өсіру мақсатында депозиттік операцияларының түрлерін кеңейту керек.
Ақша нарығында коммерциялық банктердің арасындағы бәсекелестік күрес қосымша ақша ресурстарын тартуда банктердің депозит түрлерін, пайыздық ставкаларды қолдануды, қызмет және жеңілдік түрлерін, салымшылар арқылы көрсетілген қызмет және жеңілдіктерді және жаңа ресурстарды тарту, әдістерін мәжбүр етеді. Банктер өзінің ресурстарын жоғарылату үшін қаражаттарды тарту альтернативті әдісі болып өздері шығаратын жеке қарыз міндеттемелер табылады. Оларға жататындар: банктердің сертификаттары, облигациялары. Бұл жұмыстың теориялық және тәжірибелік негізі болып мыналар табылады:
Қазіргі проблемалар бойынша экономистердің зерттеу құжаттары (біздің мемлекетте және шетелде), Қазақстанның коммерциялық банктері және Батыс мемлекеттердің банктерінің жұмысын талдау процесінде алынған құжаттарын талдау процесінде алынған құжаттар, мерзімдік басылымдардан алынған мәліметтер және статистикалық құжаттар.
Банктер ақша ресурстарын тартуда әр-түрлі әдістерді қолданады және олардың негізгісі болып мыналар табылады:
- Салымдарға, депозиттерге клиенттердің қаражаттарын тарту (заңды және жеке тұлғалардан);
- Жеке қарыз міндеттемелерін шығару;
- Есептік, ағымды және бюджеттік шоттарды ашу және енгізу, олардың иеленушілердің мекен – жайына түсетін сомаларды аудару.
Коммерциялық банктердің барлық тартып алған қаражаттарын 70%-ке дейін депозиттік операциялар бөлігіне кіреді.
Тартып алынған қаражаттарды және өздерінің қаражаттарын қалыптастыруы бойынша, банктердің саясаттын анықтай отырып, коммерциялық банктер соңғы рационалды құрылымға қол жеткізуі керек. Депозиттік ресурстар банктердің активті операцияларын соммасы және уақыт бойынша сәйкес келуі керек. Банктердің ликвидивтілігін жоғарылату үшін, салымдардың көлемін және санын өсіру мақсатында депозиттік операцияларының түрлерін кеңейту керек.
Ақша нарығында коммерциялық банктердің арасындағы бәсекелестік күрес қосымша ақша ресурстарын тартуда банктердің депозит түрлерін, пайыздық ставкаларды қолдануды, қызмет және жеңілдік түрлерін, салымшылар арқылы көрсетілген қызмет және жеңілдіктерді және жаңа ресурстарды тарту, әдістерін мәжбүр етеді. Банктер өзінің ресурстарын жоғарылату үшін қаражаттарды тарту альтернативті әдісі болып өздері шығаратын жеке қарыз міндеттемелер табылады. Оларға жататындар: банктердің сертификаттары, облигациялары. Бұл жұмыстың теориялық және тәжірибелік негізі болып мыналар табылады:
Қазіргі проблемалар бойынша экономистердің зерттеу құжаттары (біздің мемлекетте және шетелде), Қазақстанның коммерциялық банктері және Батыс мемлекеттердің банктерінің жұмысын талдау процесінде алынған құжаттарын талдау процесінде алынған құжаттар, мерзімдік басылымдардан алынған мәліметтер және статистикалық құжаттар.
1. ”ҚР-дағы банктер және банктік қызмет туралы” ҚР Заңы. 30.08.1995 ж.
2. 2002 жылғы 3-маусымдағы Ұлттық банк Басқармасының №213 Қаулысымен бекітілген “Екінші деңгейлі банктерге арналған пруденциялық нормативтер туралы” Ереже.
3. Ұлттық банк Басқармасының 2002 жылы 16-қаршадағы №465 Қаулысымен бекітілген “Активтердің, шартты міндеттемелердің жіктелуі және оларды күмәнді және үмітсіз санаттарға жатқыза отырып, оларға қарсы провизиялар құру” туралы Ережесі.
4. “Ақшалай төлемдер мен аударымдар туралы” ҚР Заңы. 29.06.1998 ж.
5.1996-1998 жж. Қазақстандағы банк жүйесін әрі қарай реформалау бағдарламасы
6.ҚР Ұлттық банктің 1997 жылғы 29-тамызындағы №314 “Ломбард туралы” ережесі.
7. “Несиелік серіктестік туралы” ҚР Заңы. 2002 ж.
8. ҚР Ұлттық банктің 2003-2005 жылға арналған ақша-несие саясаты.
9.Ақша, несие, банктер. Оқулық / Жалпы редакциясын басқарған Ғ.С.Сейтқасымов. – Алматы: Экономика, 2001. – 466 бет.
10.Абдрамов М.А., Александрова Л.С. «Финансы денежное обращение и кредит», Москва: Банки и биржа, 2007 г.
11. Банковское дело. Учебник: 4-е изд. Под ред. проф. В.И. Колесникова – М.: ФиС., 1998 –464с.
12. Банковское дело. Учебник /Под ред. О.И.Лаврушина – М: ФиС, 2000-576 с.
13. Батракова А.В. Экономический анализ в коммерческом банке. – М.: Инфра – М, 2008 – 365с.
14.Б.Бекбенбетова. Менеджмент в банковской системе. Учебное пособие. Тараз:ТарГу, 2003 – 107с.
15.Банковское дело. Учебник. / Под ред. Сейткасымова Г.С.— Алматы: Қаржы-қаражат, 2008 г.
16. Балабанова В.И. «Банки и банковское дело», Москва: Банки и биржа, 2001 г.
17.Бункина Д. «Деньги, банки, валюта», Москва: АО Дис, 1994 г.
18.Виноградова Т.Н. Банковские операции: Учебное пособие.-Ростов н/Д: “Феникс”, 2007.- 384с.
19.Василевич И.П., Ширкина Е.И. «Сборник задач по аудиту», Москва: Финансы и статистика, 2006 г.
20.Гащевко В.И. «Банковское кредитование, российский и зарубежный опыт», Москва: 2004 г.
21.Долян Э.Дж. «Деньги, банковское дело и денежно-кредитная политика», Москва: 2006 г.
22.Дробозиной В.И. «Финансы, деньги и кредит», Учебное пособие для ВУЗов, 2006 г.
23. Давлетова М.Т. Кредитная деятельность банков в Казахстане: Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 2001.-186с
24.Жуков Е.Ф. «Менеджмент и маркетинг в банках», Москва, 2005 г.
25.Жуков Е.Ф. «Денги, Кредит, Банки», Москва: Банки и Биржы, 2006 г.
26.Иванов В.В. «Как надежно и выгодно вкладывать деньги коммерческие банки», Москва: Банки и биржа, 2002 г.
27.Коскин В.М. «Современный коммерческий банк операции и управления», Москва: Информ, 2005 г.
28.Көшенова Б.А. Ақша, несие,банктер. Валюта қатынастары. Оқу құралы – Алматы: Экономика, 2006 .- 328 бет.
29.Касимов Ю.Ф. «Основы теорий оптимального портфеля ценных бумаг», Москва: 2003 г.
30.Концептуальные основы развития экономики Республика Казахстан в период становление рыночных отношений. Сборник научных трудов в 2-х частях, Алматы: 2007 г.
31.Лапусты М.П. «Современный финансово – кредитный словарь», Москва: Инфра – М, 2006г.
32.Лопкумов Я.С. «Организация и финансирование инвестиции», Москва: Информ, 2000 г.
33.Маркова О.М. и др. Коммерческие банки и их операции. – М.: Банки и биржи, 2005.
34. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары. Оқу құралы. 2-ші басылым, қайта өңделген және толықтырылған. – Алматы: Издат Маркет, 2004. – 272 бет.
35. Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие. Оқу құралы /Жалпы редакциясын басқарған ҚР ҰҒА-ның академигі Сейітқасымов Ғ.С., 2-ші басылым, қайта өңделген және толықтырылған. – Алматы: Издат Маркет, 2004.- 248 бет.
36. Мадиярова Д.М., Марчевский В.С.. Основы современного банковского дела / учебное пособие. – Алматы: Экономика, 2010.-136 с.
37. Общая теория денег и кредита / Под ред. Жукова Е.Ф. – М.: Банки и биржи, 2008.
38.Полфреман Д., Форд Ф. «Основы банковского дела», Москва: Информ, 2008
39.Роджер Л.М., Дэвид Д.В. «Современные деньги и банковское дело», Москва: Информ, 2007 г.
40.Ситкин А.В. «Управление в банке», Москва: Информ, 2006 г.
41.Сенгалова В.К., Архипова А.И. «Финансы, денежное обращение и кредит», Москва: Проспект, 2009 г.
, 2009 – 256 с.
42.Хамитов Н.Н. «Банковский надзор в Казахстане», Учебное пособие, Экономика, 2008 г.
2. 2002 жылғы 3-маусымдағы Ұлттық банк Басқармасының №213 Қаулысымен бекітілген “Екінші деңгейлі банктерге арналған пруденциялық нормативтер туралы” Ереже.
3. Ұлттық банк Басқармасының 2002 жылы 16-қаршадағы №465 Қаулысымен бекітілген “Активтердің, шартты міндеттемелердің жіктелуі және оларды күмәнді және үмітсіз санаттарға жатқыза отырып, оларға қарсы провизиялар құру” туралы Ережесі.
4. “Ақшалай төлемдер мен аударымдар туралы” ҚР Заңы. 29.06.1998 ж.
5.1996-1998 жж. Қазақстандағы банк жүйесін әрі қарай реформалау бағдарламасы
6.ҚР Ұлттық банктің 1997 жылғы 29-тамызындағы №314 “Ломбард туралы” ережесі.
7. “Несиелік серіктестік туралы” ҚР Заңы. 2002 ж.
8. ҚР Ұлттық банктің 2003-2005 жылға арналған ақша-несие саясаты.
9.Ақша, несие, банктер. Оқулық / Жалпы редакциясын басқарған Ғ.С.Сейтқасымов. – Алматы: Экономика, 2001. – 466 бет.
10.Абдрамов М.А., Александрова Л.С. «Финансы денежное обращение и кредит», Москва: Банки и биржа, 2007 г.
11. Банковское дело. Учебник: 4-е изд. Под ред. проф. В.И. Колесникова – М.: ФиС., 1998 –464с.
12. Банковское дело. Учебник /Под ред. О.И.Лаврушина – М: ФиС, 2000-576 с.
13. Батракова А.В. Экономический анализ в коммерческом банке. – М.: Инфра – М, 2008 – 365с.
14.Б.Бекбенбетова. Менеджмент в банковской системе. Учебное пособие. Тараз:ТарГу, 2003 – 107с.
15.Банковское дело. Учебник. / Под ред. Сейткасымова Г.С.— Алматы: Қаржы-қаражат, 2008 г.
16. Балабанова В.И. «Банки и банковское дело», Москва: Банки и биржа, 2001 г.
17.Бункина Д. «Деньги, банки, валюта», Москва: АО Дис, 1994 г.
18.Виноградова Т.Н. Банковские операции: Учебное пособие.-Ростов н/Д: “Феникс”, 2007.- 384с.
19.Василевич И.П., Ширкина Е.И. «Сборник задач по аудиту», Москва: Финансы и статистика, 2006 г.
20.Гащевко В.И. «Банковское кредитование, российский и зарубежный опыт», Москва: 2004 г.
21.Долян Э.Дж. «Деньги, банковское дело и денежно-кредитная политика», Москва: 2006 г.
22.Дробозиной В.И. «Финансы, деньги и кредит», Учебное пособие для ВУЗов, 2006 г.
23. Давлетова М.Т. Кредитная деятельность банков в Казахстане: Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 2001.-186с
24.Жуков Е.Ф. «Менеджмент и маркетинг в банках», Москва, 2005 г.
25.Жуков Е.Ф. «Денги, Кредит, Банки», Москва: Банки и Биржы, 2006 г.
26.Иванов В.В. «Как надежно и выгодно вкладывать деньги коммерческие банки», Москва: Банки и биржа, 2002 г.
27.Коскин В.М. «Современный коммерческий банк операции и управления», Москва: Информ, 2005 г.
28.Көшенова Б.А. Ақша, несие,банктер. Валюта қатынастары. Оқу құралы – Алматы: Экономика, 2006 .- 328 бет.
29.Касимов Ю.Ф. «Основы теорий оптимального портфеля ценных бумаг», Москва: 2003 г.
30.Концептуальные основы развития экономики Республика Казахстан в период становление рыночных отношений. Сборник научных трудов в 2-х частях, Алматы: 2007 г.
31.Лапусты М.П. «Современный финансово – кредитный словарь», Москва: Инфра – М, 2006г.
32.Лопкумов Я.С. «Организация и финансирование инвестиции», Москва: Информ, 2000 г.
33.Маркова О.М. и др. Коммерческие банки и их операции. – М.: Банки и биржи, 2005.
34. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары. Оқу құралы. 2-ші басылым, қайта өңделген және толықтырылған. – Алматы: Издат Маркет, 2004. – 272 бет.
35. Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие. Оқу құралы /Жалпы редакциясын басқарған ҚР ҰҒА-ның академигі Сейітқасымов Ғ.С., 2-ші басылым, қайта өңделген және толықтырылған. – Алматы: Издат Маркет, 2004.- 248 бет.
36. Мадиярова Д.М., Марчевский В.С.. Основы современного банковского дела / учебное пособие. – Алматы: Экономика, 2010.-136 с.
37. Общая теория денег и кредита / Под ред. Жукова Е.Ф. – М.: Банки и биржи, 2008.
38.Полфреман Д., Форд Ф. «Основы банковского дела», Москва: Информ, 2008
39.Роджер Л.М., Дэвид Д.В. «Современные деньги и банковское дело», Москва: Информ, 2007 г.
40.Ситкин А.В. «Управление в банке», Москва: Информ, 2006 г.
41.Сенгалова В.К., Архипова А.И. «Финансы, денежное обращение и кредит», Москва: Проспект, 2009 г.
, 2009 – 256 с.
42.Хамитов Н.Н. «Банковский надзор в Казахстане», Учебное пособие, Экономика, 2008 г.
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер 6
Анықтамалар 7
Анықтамалар 8
Кіріспе 9
1 Мектепте қаржы сауаттылығы пәні бойынша мектеп оқушыларға 11
коммерциялық банктердің сырттан тартылған ресурстарын
қалыптастыру ерекшеліктерін түсіндіру
1.1 Мектеп оқушыларына коммерциялық банктердің сырттан тартылған 11
ресурстарының экономикалық мәні мен маңызын түсіндіру
1.2 Мектеп оқушыларына коммерциялық банктердің сырттан тартылған 20
ресурстарының құрылу көздерін үйрету
1.3 Мектеп оқушыларына сырттан тартылған депозиттік және 28
депозиттік емес операцияларды ұйымдастырун үйрету
2 Мектепте қаржы сауаттылығы пәні бойынша мектеп оқушыларға Нұр35
Банк АҚ-ның сырттан тартылған ресурстрарының көлемін
талдатуды үйрету
2.1 Мектеп оқушыларына Нұр Банк АҚ-ның даму тарихы және оның 35
атқаратын қызметтері мен таныстыру
2.2 Мектеп оқушыларына коммерциялық банктердің сырттан тартылған 42
ресурстарының көлемін талдатуды үйрету
2.3 Мектеп оқушыларына “Нұр Банк”АҚ-ның балансын құрылымдық 46
талдатуды үйрету
2.4 Мектеп оқушыларына банктің кірісі мен шығынының қозғалысын 50
талдатуды үйрету
2.5 Мектеп оқушыларына Нұр Банк АҚ-ның сырттан тартылған 53
ресурстарының көлемін талдатуды үйрету
2.6 Мектеп оқушыларына Нұр Банк АҚ-ның несие ресурстарының 60
құрамы мен құылымын талдалдатуды үйрету
2.7 Мектеп оқушыларына Нұрбанк АҚ-ның өтімділік көрсеткіштерін 64
және сенімділігін талдалдатуды үйрету
3 Мектеп оқушыларына коммерциялық банктердің сырттан тартылған 70
ресурстрарының тиімділігін арттыру бағыттарын үйрету
3.1 Мектеп оқушыларына шетел тәжірибелеріндегі сырттан тартылған 70
ресурстарды тарту мәселелерін жетілдіру жолдарын үйрету
3.2 Мектеп оқушыларына коммерциялық банктердің сырттан тартылған 76
ресурстарының тиімділігін арттыру жолдары
Қорытынды 80
Қолданылған әдебиеттер тізімі 83
Нормативтік сілтемелер
Осы дипломдық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтемелер жасалды:
1 Қазақстан Республикасы білім беру жүйесі. Жоғарғы оқу орындарында
диплом жұмыстарын (жобаны) орындау ережесі. Негізгі ережелер. ҚР МЖМБС
5.04.020-2008. – Астана: 2008
2 Мемлекеттік стандарт 2.105-95 Конструкторлық құжаттардың бірыңғай
жүйесі (БЖКҚ). Текстік құжаттарға жалпы талаптар
3 ГОСТ 7.1-84 Система стандартов по информации, библиотечному и
издательскому делу. Библиографическое описание документа. Общие требования
и правила описания
4 ГОСТ 7.9-95 (ИСО 214-76) Система стандартов по информации,
библиотечному и издательскому делу. Библиографическое описание документа.
Реферат и аннотация. Общие требования
5 ГОСТ 8.417-81 Государственная система обеспечения единства измерений.
Единицы физических величин
Анықтамалар
Осы дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасы білім беру жүйесі. Жоғарғы
оқу орындарында диплом жұмыстарын (жобаны) орындау ережесі. Негізгі
ережелер. ҚР МЖМБС 5.04.020-2008-ға сәйкес келесі анықтамалар мен терминдар
қолданылады.
Банк – ақша айналымын және несие қатынастарын жоспарлы түрде қамтитын және
несие беру, есеп айырысу, касса операциялары арқылы кәсіпорындардың
шаруашылық қызметіне есеп және бақылау жүргізуді жүзеге асыратын мекемелер.
Банк корреспондент – басқа банктермен іскерлік қарым қатынаста тұратын және
солардың тапсырысы бойынша белгілі бір қаржы операциясын орындайтын банк.
Банкир кредиті, қарызы, несиесі – банкирлердің өнеркәсіп иелерімен
саудагерлерге беретін қарызы. Бұл қарыз банктерде жинақталған уақытша бос
ақша есебінен беріледі.
Банко – банктің бағалы қағаздарды сату және сатып алу жұмысын жүргізуге
тиісті баға немесе құн
Аккредитив – бұл кредиттік мекеменің екінші кредиттік мекемеге аккредитивті
ұсынушыға ақша төлеу керек деген жарлығы жазылған құжат, яғни ақша
сақтаушыларға сақтық кассасынан берілген ақша құжаты, аккредитив бойынша
оның кез-келген сақтық кассасынан ақша алуға құқы бар.
Акция – иесінің акционерлік қоғам капиталына белгілі бір мөлшерде үлес
қосқандығын куәландыратын бағалы қағаз.
Белгілеулер мен қысқартулар
Осы дипломдық жұмыста келесі қысқартулар қолданылды
ДСЖ - депозиттерді сақтандыру жүйесі
Оср - бір жылдағы ағымдық шоттағы орташа қаражат қалдығы;
Окр - бір жылдағы ағымдық шот бойынша несиелік айналым;
ЖТСКҚ - жеке тұлғаларының салымдарын кепілдендіру ( сақтандыру ) қорына
ҰБ- ұлттық банк
АҚ- акционерлік қоғам
СТН- салық төлеушінің куәлігінің көшірмесі
Мектепте қаржы сауаттылығы пәні бойынша коммерциялық банктердің
сырттан тартылған ресурстарының көлемін арттыру жолдарын үйрету
тақырыбына жазылған Қар-07-1 тобының білімгері Исмайлова Жадыра
Сауытбекқызының
АННОТАЦИЯ
Бірінші бөлімде Мектепте қаржы сауаттылығы пәні бойынша мектеп
оқушыларға коммерциялық банктердің сырттан тартылған ресурстарын
қалыптастыру ерекшеліктерін түсіндіру қарастырылды.
Екінші бөлімде мектепте қаржы сауаттылығы пәні бойынша мектеп
оқушыларға Нұр Банк АҚ-ның сырттан тартылған ресурстрарының көлемін
талдатуды үйрету қарастырылды.
Үшінші бөлімде мектеп оқушыларына коммерциялық банктердің сырттан
тартылған ресурстрарының тиімділігін арттыру бағыттарын үйрету
қарастырылады.
Диплом кіріспеден, үш бөлімнен, кестеден, суреттен 82 беттен тұрады.
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі – сырттан тартып алынған ресурстар
активті операциялардың ғимараты турған фундаменті ретінде қызмет етеді
және оның тұрақтылығын банктердің барлық құрылымы тәуелді. Сондықтан
тартылған ресурстар қалыптастыру мақсаты әлемдегі кез-келген
мемлекеттерддегі коммерциялық банктер үшін өзінің актуалдылығын жоғалтпау
және тапсырылмаған критерилерге жауап беру (құндылық, жеңілдік, тұрақтылық
және т.б). Екінші деңгейлі банк жүйесін алдын-ала функциялауда коммерциялық
банктердің ресурстарның қайнар көздері болып тартып алынған қаражаттар
табылады. Егер де олар банк ресурстарының жалпы көлеміне 80-90%-ін құрса.
Қазіргі экономикалық жекешелендіру жағдайда банкке қажетті тартып алынған
ресурстарды қалыптастыруда оның қызметінің негізгі проблемасы болып
табылады.
Банктер ақша ресурстарын тартуда әр-түрлі әдістерді қолданады және
олардың негізгісі болып мыналар табылады:
- Салымдарға, депозиттерге клиенттердің қаражаттарын тарту (заңды
және жеке тұлғалардан);
- Жеке қарыз міндеттемелерін шығару;
- Есептік, ағымды және бюджеттік шоттарды ашу және енгізу, олардың
иеленушілердің мекен – жайына түсетін сомаларды аудару.
Коммерциялық банктердің барлық тартып алған қаражаттарын 70%-ке дейін
депозиттік операциялар бөлігіне кіреді.
Тартып алынған қаражаттарды және өздерінің қаражаттарын қалыптастыруы
бойынша, банктердің саясаттын анықтай отырып, коммерциялық банктер соңғы
рационалды құрылымға қол жеткізуі керек. Депозиттік
ресурстар банктердің активті операцияларын соммасы және уақыт бойынша
сәйкес келуі керек. Банктердің ликвидивтілігін жоғарылату үшін, салымдардың
көлемін және санын өсіру мақсатында депозиттік операцияларының түрлерін
кеңейту керек.
Ақша нарығында коммерциялық банктердің арасындағы бәсекелестік күрес
қосымша ақша ресурстарын тартуда банктердің депозит түрлерін, пайыздық
ставкаларды қолдануды, қызмет және жеңілдік түрлерін, салымшылар арқылы
көрсетілген қызмет және жеңілдіктерді және жаңа ресурстарды тарту,
әдістерін мәжбүр етеді. Банктер өзінің ресурстарын жоғарылату үшін
қаражаттарды тарту альтернативті әдісі болып өздері шығаратын жеке қарыз
міндеттемелер табылады. Оларға жататындар: банктердің сертификаттары,
облигациялары. Бұл жұмыстың теориялық және тәжірибелік негізі болып мыналар
табылады:
Қазіргі проблемалар бойынша экономистердің зерттеу құжаттары (біздің
мемлекетте және шетелде), Қазақстанның коммерциялық банктері және Батыс
мемлекеттердің банктерінің жұмысын талдау процесінде алынған құжаттарын
талдау процесінде алынған құжаттар, мерзімдік басылымдардан алынған
мәліметтер және статистикалық құжаттар.
Дипломдық жұмыстың мақсаттары мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың
мақсаты нарықтық экономика жағдайында банк ресурстарын қалыптасу
мүмкіншіліктерін қарастыру, ал атқаратын міндеттерім:
- Коммерциялық банктердің қаржы ресурстарының құрылымының экономикалық мәні
мен маңызы;
- Коммерциялық банктердің сырттан тартылған ресурстарының құрылу
көздері;
- Сырттан тартылған депозиттік және депозиттік емес операцияларды
ұйымдастыру.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі. Нұр Банк АҚ болып табылады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе, негізгі үш бөлім
және қорытындыдан тұрады. Бірінші бөлімде инвестициялық портфелінің
теориялық негізін қарастырамын.Ал, екінші бөлімде Kaspi bank АҚ - ның
2010 - 2011 жылдардағы қаржы қызметіне талдау жүргіземін. Банк балансының
актив және пассив бөлімдерінің құрамы мен құрылымына, банктің қаржы
нәтижелерін қарастырамын. Сондай-ақ банктің инвестициялық қызметіне қажетті
коэффициенттер есептеймін. Үшінші бөлімге келер болсақ, банктің
инвестициялық портфелін жетілдіру жолдарын қарастырамын.
Дипломдық жұмыстың нормативтік-ақпараттық базасы. Диплом жұмысының
негізгі ақпараттық базасын, экономикалық оқулықтар, оқу құралдары,
Қазақстан Республикасының заңнамалық актілері, Бағалы қағаздар портфелін
басқару заңы, Нұр Банк АҚ мәліметтері қолданылды.
Дипломдық жұмысым – бет, кесте, сызба, диаграмма және қосымшалардан
тұрады.
1 Мектепте қаржы сауаттылығы пәні бойынша мектеп оқушыларға
коммерциялық банктердің сырттан тартылған ресурстарын қалыптастыру
ерекшеліктерін түсіндіру
1.1 Мектеп оқушыларына коммерциялық банктердің сырттан тартылған
ресурстарының экономикалық мәні мен маңызын түсіндіру
Коммерциялық банктер, ең алдымен, спецификалық ұйымдар ретінде
көрінеді, бір жағынан олар шаруашылықтардың уақытша бас қаржыларын өзіне
тартады , ал екінші жағынан (аталған) тартылған қаржылар есебінен
кәсіборындардың, ұйымдардың және тұрғылықты халықтың әр түрлі
қажеттіліктерін қанағаттандырады. Назар аударатын жайттардың бірі банктік
ресурстар ұғымының мағынасы несиелендіру ресурстары ұғымынан кеңірек,
өйткені біріншісі тек несиелендіру мақсатына ғана қолданылмайды, сонымен
қатар банктің активті және комиссионды операцияларды қаржыландыруға және
жүзеге асыруға қажет.
Қаржы-несие сөздігінде банктік ресурстардың келесі анықтамасы
беріледі: Банктік ресурстар-банк қарамағындағы қаржылардың толыққандығы
және несиелік және басқа да активті операциялар. Берілген анықтаманың
барлық жақсы жақтарының (болуынан) болса да оның жетіспейтін жақтарын айту
қажет, яғни аталған анықтамада банктік ресурстардың пайда болу көздеріне
(мүлдем көрсетілмеген) жеткілікті көңіл бөлінбеген. Атап өтілгендей,
экономиканы басқарудың әкімшілік-бұйрықтық жүйесінің функционалдық
шарттарында банктік іске деген ерекше меншіктік монополия болған. Барлық
кәсіпорындар, ұйымдар, мекемелер заңды түрде өз ресурстарын мемлекеттік
банкте сақтауға міндетті болды және өз есеп айырысу операцияларын оның
мекемелері арқылы жүзеге асыруы керек болды.
Банкке кәсіпорындар мен ұйымдардың ресурстары барынша тегін түсіп
отырды, өйткені банкпен кішігірім пайыз (жылдық 0,5 %) тек кооперативтік
кәсіпорындарға ғана төленеді. Осындай шарттарда, мынадай экономикалық
түсінік пайда болды, яғни жалпы меншікті саудалық қор, ол халық
шаруашылығын несиелендіру үшін қолданылатын ақшалай қаржылардың банктік
жүйе арқылы мемлекеттік мобализацимен анықталады. Осылайша, банктік
ресурстар тек қана (мемлекеттік мүліктің обьектісі болды, дегенмен олар
кооперативтік кәсіпорындарға және өте аз мөлшерде азаматтардың өз меншігіне
берілуі мүмкін еді). Экономиканы басқару жүйесінің әкімшілік-бұйрықтың
шарттарында, бір жағынан, несиелік салымдар мен несиелік ресурстардың
қозғалысы арасында байланыс, екінші жағынан тауарлық айналым формасындағы
қозғалысы, мемлекеттің ссудалық қоры таурлық айырбас қатынастарын емес,
бөлістіру қатынастарын көрсетті және мемлекеттің бөлістіру қатынастарының
біркелкі жүйесіне органикалық түрде енді. Мемлекеттік банктердің несиелік
жоспарларын құру процессінде және оның халық шаруашылығы жоспарларымен
байланыстары салдарынан, салалары мен кәсіпорындарға бөлінген несиелер
өлшемі, өндірістік құралдармен қамтамасыз ету органдарымен бөлістірілген
көлемімен сәйкес келеді, ал банкпен берілетін қолма-қол ақшаны беру өлшемі
мынандай-халық тұтынатын тауарлар шектерінің бөлшек саудамен анықталуы
болып табылады.
Содан несиелендіру процесінде, банктің бөлімшелері ссуда көлемінің
өндіріс құралдарымен қамтамасыз ететін органдардың шын мәніндегі түсімдері
бойынша бұйрықтарымен сәйкес келуі мұқия қадағалап отырады. Осылайша келесі
кезектегі кәсіпорынға несиенің берілуі, мысалға машина шығаратын зауытқа
беру метталлургия комбинатының несиесін жабумен бір мерзімде жүзеге
асырылады. Осындай шарттарда мемлекеттік банктік ұйымдарға ресурс көлемі
де, не олардың құрылымы, не олардың несиелік салымдардың көлемімен
мерзімімен өзара байланыстылығы онша маңызды мәселелер емес еді.
Сондықтан, ресурстар мен несиелік салымдардың өзара байланыстылығы
біздің елімізде тек халықшаруашылығы деңгейінде ғана толық жүзеге асырылды,
ал, банктік тәжірибеде банк балансының ликвидтілігі қадағалаудың қандай да
болмасын бақылауы болмады, сонымен қатар, кейбір кәсіпорындар әсіресе
ауылдардың ссуда бойынша қарызы бірнеше рет төленбей жабылып отырды.
Осындай жағдайда қаржыландыру мен несиелендіру арасындағы шекара жоққа
шығарылды, және де олар мемлекеттік банктің бір шотында сақталынып отырды.
Осылайша мемлекеттік банк үшін несиелік ресурс көлемі ең алдымен
халықшаруашылығына қажет несие көлемінен анықталуын, ал қалған банк
қарамағындағы ресурстарды қаржылық ресурстар деп есептпуге болады.
Дегенмен, қатаң монополия шарттарында көпшілік тауарлар өндірісінде бұл
жүйе тек, халық шаруашылығындағы барлық экономикалық пропорциялар
толықтырылған болса және барлық кәсіпорындар қатаң өзінің қамтылу жоспары
бойынша және талап етілетін ассортимент және сапалықпен жабдықталынған
жағдайда болса ғана функционалдануы мүмкін. (Мұндай жағдай болмаған
жағдайда). Кері жағдайда, кәсіорындарда ала алмайтын ағымдық және есеп
шоттарында ақшалай қаражаттар пайда болады, ол уақытта мемлекеттік
жоспардан көп және ешкімге қажет болмай қалған өндірістік қорлар
қалыптасады.
Мемлекеттік орталықтандырылған, бөлістірілген мінездегі ссудалық
қоры банктік ресурстар құрылымына да тікелей әсер етті. Банк ресурстары,
өзіндік және тартылған болып бөлінеді. Мемлекеттік банктердің өзіндік
ресурстары құрамына жарғылық қор, резервтік қор, негізгі құралдар қоры,
банктік істің даму және амортизацичлық қорлар кіреді. Екі негізгі жарғылық
және резервтік қорлардың қаражаттары алғашқыда мемлекеттік бюджет
қаражаттарының есебінен құралып отырған. Олардың көлемі банктік операциялар
көлеміне де, мемлекеттік банктердің ақылы қызығушылығына да, ешқандай әсер
етпеді. Мемлекеттік банктердің тартылған ресурстарының құрамында
мемлекеттік бюджеттің қаражаттары беделді орын алды. 1930-1932 жылдардан
бастап, орталықтандырылған мемлекеттік банктер жүйесін қалыптастырған,
несиелік реформалардың өткізілу кезеңінде осы жүйедегі тартылған ресурстар
құрамының көп бөлігін бюджеттік қаражаттар алған және олар үнемі өсе
отырып, 60-жылдардың орта шенінде банк ресурстарының жартысына жуығын
құрады.
Ұлттық банкпен бюджет қаражаттары екі жағдайда қолданылды: өткен
жылдарға бюджет профизиті, яғни кірістің шығыстан жоғары болуы жағдайында
және банктің бюджет табысының түсуі кезінен оның қолданылуына дейінгі
уақытта. Осылайша бұл ресурстардың көлемі көп жағдайда қаржылық жүйенің
жағдайына байланысты. Біздің елімізде 1986-1994 жылдар аралығында
мемлекеттік бюджеттің дефициті салдарынан қаржы жүйесі мемлекеттік банктің
өзінен бюджет дефицитін жабу үшін кредиттік ресурстарды алған еді.
Мемлекеттік банктердің ресурстар құрамында, ағымдағы және есеп
шоттағы қаржылар екінші орында болды. Осы ресурстар құрамына:
шаруашылықтағы айналым қаржылары процесінде қалыптасқан мемлекеттік
ұйымдар, кәсіпорындар, мекемелердің ақшалай қаржылары; таза табыстарды және
арнайы сұрауы бар қорларды қалыптастыратын ақшалай қаржылар; капиталдық
салымдар мен капиталдың жөндеулер үшін қолданылатын амортизациялық қорлар,
әр түрлі қоғамдық қорлардың, қоғамдық ұйымдар мен партиялардың ақшалай
резервтері; әлеуметтік сақтандыру органдарының ломбардтар мен өзара көмек
кассаларының уақытша бос қаржылары; кіреді. Банктік ресурстардың келесі
түрі болып, жұмысшылардың ақшалай жинақтау қаржылары табылды.
Банктік ресурстарға, сонымен қатар, мемлекеттік және шетел
банктерімен ұсынылған несиелер, сондай-ақ, мемлекеттік банктердегі шебер
банктерінің корреспонденттік шоттарындағы қаражаттар жатқызылды. Және де
спецификалық банктік ресурс болып, эмиссиондық ресурс табылады. Оның
несиелік ресурс ретінде қалыптасуы және қоландылу мүмкіндігінің мәні
мынада, халықтың нақты ақша түріндегі ақшалай қаражаттары бірден емсе,
бірте-бірте жаратылады, сондықтан да жыл ішінде банктің кассасынан
берілетін нақты ақша сомасы, осы касаға келіп түсетін ақша сомасынан жоғары
болады, бұдан шығатын қорытынды халық іс жүзіндегі банк арқылы өз
қаражаттарын жоғалтпай мемлекеттік несиелендіреді.
Экономикалық нарықтың моделіне көшу, банктік іске мемлекеттік
монополияның жойылу, екі деңгейлі банктік жүйенің құрылуы банктік
ресурстардың мінездемесін түпкілікті өзгертті. Жалпы мемлекеттік ссудалық
қордың көлемі тез арада қысқарды және оның функционалдану аясы бірінші
деңгейдегі банк жүйеге-орталық банкке тоқталады. Мемлекеттік кооперативті,
жеке, аралас кәсіорындар, қоғамдық ұйымдар, халық нарықтың экономика
шартында коммерциялық банктерді таңдауға құқығы бар, онда олар өз ақшаларын
сақтайды. Банктермен мемлекеттік кәсіпорындар мен мекемелердің ресурстарын
тегін пайдалануы жойылды. Осыншама, ақшалай қатынастар жүйесін кіретін
несиелік ресурстар нарығы қалыптасты. Елдің мемлекеттік ссудалық қоры
несиелік ресурстар нарығының бір бөлігі ретінде қарастырылуда. Коммерциялық
банктердің қызметінің тұрақтылығын қамтамасыз етуде оның балансының
ликвидтілігі аса маңызды, ал оның қамтамасыз етілуі. Несиелік ресурстар мен
несиелік салымдардың уақыт және мерзімі бойынша қатаң байланыстырылғанында.
Коммерциялық банктердің қызметінің масштабы соған байланысты оның
табысының көлемі қазіргі кезде банктің ссудалық ресурстар нарығында
салатын ресурстар көлеміне байланысты. Осыдан несиелік ресурстар нарығында
ресурстар тарту мақсатында банктер арасында бәсекелестік күрес пайда
болады. Банктік ресурстар нарығының пайда болуымен қатар құнды қағаздар
нарығы пайда болды банктер банктік қызметінің басқа жаңа формаларына-құнды
қағаздармен операцияларға, лизингтік, факторингтік және тағы басқа
операцияларға, араласа бастады. Бұл жағдай, банктік ресурстар емес, сонымен
бірге тауарлы материалдардың болуына әкелді.
Мемлекеттік банк басқа банктерге резервтік немесе банктердің
банкісі болғандықтан, коммерциялық банктер ресурстардың бір бөлігін содан
алады және өз кезегінде өзінің ресурстарының бір бөлігін резерв ретінде
береді. Банктік ресурстар нарығындағы коммерциялық банктердің орнын схема
бойынша қарастыруға болады. Сонымен, коммерциялық банктер делдалдың
қызметпен маманданатын бір жағынан ресурстардың еркін нарығында ресурстарды
сатып алумен, екінші жағынан-сол ресурстардың қажет ететін кәсіпорындар,
ұйымдар мен халыққа берумен айналысатын спецификанлық коммерциялық
кәсіпорындарға айналады. Бұндай жағдайда банктерге активті де пассивті
операциялар да бірдей маңызды болып табылады.
Пассивті операцияларға байланысты банк ресурстарының көлемі және
ауқымы анықталады. Егер банктер өз кезегінде активті несиелік саясатты
жүргізбесе, өз ресурстарын тиімді орналастырмаса, онда оның клиенттері
басқа банктердің қызметімен қолданады. Жоғарыда айтылғанмен, коммерциялық
банктердің ресурстарына келесі анықтама беруге болады. Коммерциялық
банктердің ресурстары-бұл оның меншікті капиталы және қорлары, сондай-ақ
пассивті операцияларды жүргізудің нәтижесінде банктермен тартылған
қаражаттар, сонымен қатар банктің активті пассивті операциялар. Нарықтық
экономикалық қатынастарға өткелі коммерциялық банктердің ресурстарының
құрылымы күрделі өзгерді.
Меншікті капитал ретінде коммерциялық банктерде ең алдымен, банктердің
құнды қағаздар нарығында акциялардың орналатырылуы есебінен қалыптасқан
акционерлік және резервтік капитал, сонымен қатар банктердің уставына
сәйкес пайдадан алу есебінен қалыптасатын арнайы қорлар. Тартылған
ресурстар арасында жаңа түрлері пайда болды: орталық банктен және басқа
несиелік ұйымдардан алынған ссудалар, корреспонденттік және банкараның
депозиттік шоттарда сақталынып тұрған: басқа банктердің қаражаттары,
облигациялар шығарған алынған қаржылар; банктермен алынған және лизингтік
операциялар үшін қолданылатын тауарлы материалдық құндылықтар. Сонымен
қатар ресурстардың дәстүрлі түрлері де сақталынған: банктік шоттарға
салынған кәсіпорындар мен ұйымдардың қаражаттары (олардың ішінде жедел
депозиттерге салынған қаржылар маңызды болып табылады); салымдардағы
халықтың қаражаттары. (бірақ, олардың мінездемесі біраз өзгерген, өйткені,
жеке тұтыну қорының бір бөлігі ғана сақталмайды, сонымен бірге жеке
өндірушілік қызметпен айналысатын тұлғалардың өндірістік қорларының бір
бөлігі кіреді); Жергілікті бюджет қаражаттарымен ұсынылған бюджеттік
қаражаттар (бұл жағдай тек, белгілі аумақтық жергілікті бюджетін орындау
коммерциялық банкке халық депутаттарының келісімімен берілсе орындалады);
қоғамдық және партиялық ұйымдардан, қорлардан, сақтандыру ұйымдары мен
органдарынан, несиелік серіктестіктерден, ломбардтардан, өзара көмек
кассаларынан тартылған қаражаттар.
Кейбір коммерциялық банктердің банктік ресурстарының құрылымы оның
мамандану дәрежесіне, немесе керісінше, оның қызметінің ерекшелігінің жан-
жақтылығына ссудалық ресурстар нарығының жағдайына байланысты. Осылайша,
универсалды коммерциялық банктер, қысқа мерзімді несиелендіру бойынша
операциялар жүргізетін банктер, тартылған ресурстардың негізгі түрі ретінде
қысқа мерзімді депозиттерді қолданады, ал инвестициялық банктер-құнды
қағаздарды сатып алу, капиталдық салымдарға арналған кәсіпорындардың,
акционерлік компаниялардың және несиелік институттардан алынған ұзақ
мерзімді зайымдарды пайдаланады. Дамыту және қызмет аясын кеңейту барысында
коммерциялық банктер өз өздеріне ресурстар қалыптастыра алады, оны олар
сенімді клиенттерге несиелерді беру арқылы, яғни сол клиенттердің шоттарына
салу арқылы жүзеге асыра алады. Әрине, бұл жағдайда банк балансының
ликвидтілігі бұзылмауы қажет. Коммерциялық банктың ресурстық потенциалы
жөнінде сұрақ несие ұсыну және бактың басқа да операцияларын жүргізу үшін
банктегі ақша қаражаттарын қолданудың экономикалық негізделген шекараларын
қамтиді. Бұл сұрақ ең алдымен теоретикалық аспектіге ие, сондай-ақ
коммерциялық банктің жұмысы және ақша айналымын ұйымдастыру тұрғысынан
қарағанда қолданбалы маңызға ие. Шаруашылықта бос ақша қаражаттарын
жұмылдыру және шоғырландыру-коммерциялық банк қызметіндегі экономикалық
негіз және басымдылықты функция.
Банкте ақша қаражаттарының жұмылдырылуы мен шоғырлануынан негізінен
несие және басқа да активті операциялар жолымен ұдайы өндіріс процесіне
қатысатын қаржылардың көлемі белгілі болады. Банктің міндеті-бос ақша
қаражаттарын неғұрлым көп жұмылдыру және оларды банктің оптималды
активтеріне орналастыру. Мұндағы қалыптасқан проблема банктегі
жұмылдырылған қаржылар жиынтығының барлығы банктің активті операцияларын
жүргізу үшін бос емес. Бұл жағдай банктің ресурстық потенциалы түсінігін
туындатады. Коммерциялық банк өз клиенттерінен бос қаражаттарды ала отырып,
бұл қаржылардың уақытылы қайтарылуын қамтамасыз ету бойынша міндеттемелерді
өз мойнына алады. Сенімділік және икемділік принциптері-коммерциялық
банктің әрекет ету үшін қажетті шарт. Қоғам банктік жүйенің тұрақтылығы,
икемділігі және төлеу қабілетілігі күмән келтірмеуі тиіс, ал салымшылар кез-
келген жеке банктің беріктілігіне толықтай сенуі тиіс. Бұдан шығатын
тұжырым, кез-келген коммерциялық банк өзіндегі барлық қаржының әрбір
бірлігінен беріктілік және икемділік резерв құруы тиіс.
Коммерциялық банктер өздерінің негізгі функциялары арқасында
шаруашылықтағы ақша қаражаттарының үздіксіз қалыптасуын және тұтанылуы
ортасында тұрады. Бос ақша қаражаттарының жұмылдырылуы және олардың несие
формасында орналастырылуы процесіндегі банктің делдалдық механизмі кереғар
сипатта болып келеді. Біріншіден, банктің несие беру жолымен ақша жасау
мүмкіндігі экономика үшін өте маңызды, яғни қандай да бір алдын-ала қаржы
жинақтау процесінсіз ұдайы өндіріс субьектілерінің өндірістік
мүмкіндіктерін несие көмегімен ұлғайиуға. Екіншіден, шаруашылыққа тыс
қажетті мөлшердегі қаржысы қажет. Егер айналымдағы ақша көлемі тауарлар мен
қызмет көрсету өндірісінің темптерінен жоғары болса, инфляция пайда
болады, ал ол экономикалық дамудың барлық жақтарына кері әсер етеді. Бірақ
ақша көлемі өндіріс қажеттілігінен қалыспауы тиіс.
Банктің клиент қажеттіліктерін қанағаттандыру қабілетсіздігі банктің
тиімді операциялардан құр қалуына әкеліп соғады, ақырында банктің
қабілетсіз коммерциялық кәсіпорын ретіндегі құлдырауына әкеледі. Банктер
қоғамның ақшаны қажетсінуін қанағаттандыру процесіне тікелей қатысты.
Коммерциялық банктердің іскерлік саясатына орай нақты ұдайы өндіріс
процестеріне сәйкес нақтылай ағымы анықталады. Осыған байланысты
коммерциялық банктердің мүдделері қоғам мүдделерімен ұштасады. Содықтан
Орталық банк түріндегі қоғам банктік жүйенің икемділігі және
макроэкономикалық деңгейдегі ақша айналымы позициясынан сол банктердегі
шоғырланған қаржыларды қолдану бойынша коммерциялық банктердің
мүмкіндіктерін үнемі реттейді. Теория жүзінде қазіргі банк жүйесінде (қолма-
қол ақшасыз есептесудің дамуы арқасында) бастапқыда құрылған депозиттердің
бір банктен басқа банкке шексіз ауысу мүмкіндігі бар, осыған орай
коммерциялық банктер беретін несиелердің де өсуі әбден мүмкін. Шетелдік
экономикалық әдебиеттерде бұл процесс депозиттің мултипликациясы. (Яғни
қаржылардың бір банктен басқа банкке шынжырлы ауысуы) және несие
экспансиясы деген атауға ие. Банк жүйесіндегі несие мен депозиттердің өсуін
тікелей шектеуші-ол орталық банк белгілейтін міндетті резерв болып
табылады.
Депозит мультипликациясы және несиенің экспанциясының концепциясы
ақша айналымның ұйымдастыруы позициясынан келесілердің экономикалық
қажеттілігін түсіндіреді: кез-келген КБ депозиті қабылдай отырып, оның
белгілі бір бөлігін ликвидтілік резерві ретінде ұстап отыруы керек, өйткені
банк өз клиенттерінің талап етуі бойынша өз міндеттемелерін орындауы тиіс.
Осылайша, банктегі ақша қаражаттарының шоғырланған несие беру немесе банкке
табыс әкелетін актив операцияларды жасау үшін толықтай бос бола бермеиді.
Шетелдік практикада жалпы ликвитілік резерв алғашқы және екінші
болып бөлінеді. Алғашқы ликвитілік резерв банк ликвитілігінің басты көзі
ретінде қарастырылады. Мұнда баланс есептерінде 1-ші реттегі резерв рөлінде
қолда бар ақша және басқа банктердің борышың бабына кіретін активтер
жүреді. Оған әдетте мыналар енгізіледі: міндетті резерв есебіндегі
қаржылар, корреспонденттік есептерден (салымдар) және басқа КБ-гі қаржылар,
сейтегі және чектердегі барлық ақшалар, сондай-ақ инкоссациялау
процесіндегі басқа да төлем құжаттары. Алғашқы (1-ші реттегі) резервтердің
үлесі қолда бар активтердің салымдар немесе барлық активтер саласына
қатынасымен бағаланады. Ликвидтіліктің 2-ші ретті резервтері-табысты жоғары
икемділікті активтер.
Оларды аса тәуекелге бармай-ақ минималді уақытта қолма-қол ақшаға
айналдыруға болады. Бұларға негізінен мемлекеттік бағалы қағаздар портфелін
құрайтын активтер және кейбір жағдайларды. Ссудалық есеп шоттағы қаржылар
жатады. Екінші резервтердің негізгі міндеті-бірінші резервтерді толықтыру
көзі ретінде қызмет ету. АҚШ-ң Коммерциялық Банктері 2-ші резерв құрамына
кіретін қаржылардың үлесін бағалау үшін өтелу мерзімі 5 жылға дейін болатын
мемлекеттік құнды қағаздар сомасынын банк активінің жалпы сомасына
қатынасын қолданады. КБ-тің ресурстық потенциалын ликвиттілік резервін
санамағандағы банктер жұмылдырылған қражылар мөлшері сипаттайды.
Коммерциялық банктердің жалпы ликвиттілік резерві Орталық банк
белгілейтін міндетті резерв нормасына және банктің жеке өзі үшін
белгіленетін ликвиттілік резервінің деңгейіне байланысты. Ликвитілік
резервін банктік реттеудің маңызды компоненті кассаны минималды шекті
деңгейде ұстап тұру мақсатында қолда бар ақшаны ептеп басқару және сонымен
бірге операцияның табыстылығын қамтамасыз ету болып табылады. Қолда бар
ақшаны басқару ол банктің бірқатар есептеулерді орындауын және бақылау
органдары үшін есеп беруін міндеттейді. Әрбір КБ өзінің икемділігін,
сенімділігін және табысты болуын көздей отырып, ликвидті қаржылардың
минималды резервін құруға және максималды ресурстық потенциалды қамтамасыз
етуге ұмтылады. КБ-тің ресурстық потенциалының жалпы деңгейіне төмендегі
факторлардың жиынтығы обьективті ықпал етеді. Олар:
- банкте жұмылдырылған қаржы көздерінің жалпы мөлшері;
ресурстық потенциалы көздерінің құрылымы және тұрақты
мәні; орталық банк белгілейтін міндетті резерв
деңгейі;
- міндетті резервтерді қолдану режимі, КБ-тің ұжымдағы ликвидтілігін
орнықтыру үшін осы резервтерді қолдану тәртібі;
- банк міндеттемелерінің жалпы сомасы мен құрылымы.
Банктің ресурстық потенциалы қаржыларының тиімділігі төмендегі
әрекеттер қатар жүргізілген жағдайда қамтамасыз етіледі, олар:
- ликвидтіліктің қажетті минимумы қамтамасыз етілсе;
- ресурстық потенциалы қаржыларының барлық жиынтығы қолданылса;
- ресурстық потенциалының максималды жоғары пайдалылығына қол
жеткізілсе.
Ресурстық потенциалы қаржыларының құрылымы. Банк активтеріне несие
потенциалы қаржыларының бағытталуының тұрақтылығын бағалау үшін осы
қаржылардың көздеріне банктік талдау жүргізу аса маңызды болып табылады.
Банктің несие потенциалының барлық көздері дәстүрлі түрде жеке зайымдық
болып келеді.
Негізінен заемдық қаржылар басым келеді, оған депозиттер, жинақ
салымдары және ақша қаржылары (банкаралық ссудалар мен құнды қағаздар)
жатады. Банк қызметінің ликвидтілік принциптері ресурстық потенциалының
заемдық қаржыларының қысқа және ұзақ мерзімді етіп бөлу қажеттігін
анықтайды. Сонымен қатар ресурстық потенциалының құрылымында заемдық
қаржылардың субьектілерін де ажырата білу керек. Жалпы, ресурстық
потенциалының заемдық қаржылары құрлымын олардың негізгі түрлері бойынша
схема түрінде көрсетуге болады. Ликвидтілік принципін ескере отырып КБ-тің
ресурстық потенциалының барлық қаржыларын олардың тұрақтылық дәрежесі
бойынша бөлуге болады.
Осыған орай ресурстық потенциалын қаржыларды келесідей бөлістіруге
болады: толықтай тұрақты қаржылар, тұрақсыз қаржылар, тұрақты қаржылар.
Ресурстық потенциалы қаржыларының 1-ші тобына мыналар жатады: банктің жеке
қаржылары; белгілі бір мерзімге депозитке салынған қаржылар; басқа
банктердің алынған несие қаржылары.
Тұрақты қаржылар-бұл комитент банктердің ұсынуы бойынша депозитке
салынған барлық қаржылар. Ол комитент банктердің динамикасы (айналымы)
зерделініп, депозитке салынған қаржылардың орта сомасы белгіленеді. Бұл
қаржыларды банк кез келген уақытта нақты активтерге бағыттау үшін
қолданады. Тұрақсыз қаржыларды оқтын-оқтын пайда болатын депозитке
салынған қаржылар тудырады. Олардың динамикасын қарастыру өте қиын.
Шаруашылықта бос ақша қаражаттарын жұмылдыру және шоғырландыру-коммерциялық
банк қызметіндегі экономикалық негіз және басымдылықты функция.
Банкте ақша қаражаттарының жұмылдырылуы мен шоғырлануынан
негізіне несие және басқа да активті операциялар жолымен ұдайы өндіріс
процесіне қатысатын қаржылардың көлемі белгілі болады. Банктің міндеті-бос
ақша қаражаттарын неғұрлым көп жұмылдыру және оларды банктің оптималды
актитеріне орналастыру. Банк қызметінің ликвидтілік принциптері ресурстық
потенциалының заемдық қаржыларының қысқа және ұзақ мерзімді етіп бөлу
қажеттігін анықтайды. Ресурстық потенциалы қаржыларының құрылымына уақытылы
талдау жүргізу банк қаржыларының қозғалуының нақты заңдылығын анықтауға
мүмкіндік береді. Бұл заңдылық банк ликвидтілігі және ресурстық
потенциалының қаржыларын бөлістіруде дұрыс саясатты жасау үшін қолдану
керек.
1.2 Мектеп оқушыларына коммерциялық банктердің сырттан тартылған
ресурстарының құрылу көздерін үйрету
Банктің депозиттің мәнін зерттей отырып, Э.С.Кацен депозиттің ең
жақты табиғатына негізделетін ерекшелігін атап көрсеткен. Депозиттер
салымшылар үшін потенциалды ақша болып табылады. Салымшы чек жазып беріп,
сәйкес сумманы циркуляцияға жібере алады. Бірақ сонымен бірге банктік
ақшалар процент әкеледі. Олар салымшы үшін 2 рольде көрінеді: бір
жағынан, ақша рөлінде және екінші жағынан, процент әкелетін капитал
рөлінде. Депозиттің қолма-қол ақшадан артықшылығы депозит процент әкеледі
және кемшілігі депозит әдетте капиталдан түсетін табыспен салыстырғанда
біршама төмен процент әкеледі. Бұл төмендетілген процент кездейсоқ жағдай
емес, ол банк табиғатының негізгі . Өйткені банк табиғатының мәні депозит
бойынша төленетін процент банктің басқа әртүрлі кәсіпорындарға
орналастыратын капиталы үшін алатын проценттен едәуір төмен болады.
Бұл проценттер арасындағы айырмашылық активті операциялар бойынша
салынатын проценттердің ¼ бөлігін құрайды. Депозит латын тілінен
аударғанда сақтауға берілген зат дегенді білдіреді. Демек клиенттің банкте
ақша қаражаттарын сақтау үшін салынған кез келген счетін днпозит деп атауға
болады. Депозиттік счеттардың түрлері өте көп. Оның классификациялануының
негізінде салым қайнар көздері, олардың мақсатты бағытталуы, табыстылық
деңгейі және т.с.с. критериялар жатыр. Бірақ көбінесе критерий ретінде
салымшы категориясы мен салымды алу формалары көрінеді. Коммерциялық
банктердің ресурстарының негізгі бөлігі жеке қаржылар есебінен емес,
жұмылдырылған қаржылар есебінен қалыптасады. Экономикалық дербестілік
жағдайында банкке қажетті ресурстар дың қалыптасуы оның қызметінің басты
проблемасы болып отыр. Банктер ақша ресурстарын жұмылдырудың түрлі
тәсілдерін қолданады, олардың негізгілері:
- депозит-салымдарға салынған клиенттердің (заңды және жеке тұлғалар)
қаржыларын жұмылдыру;
-жеке борыштық міндеттемелерді шығару; -есептік, ағымды және
бюджеттік шоттарды ашу және жүргізу, оларға иелерінің атына түсетін
саналарды аудару.
Депозит банк пен оның клиенттері арасында қаржыларды банкке уақытша
қолдануға беру кезінде туындайтын экономикалық қарым-қатынасты көрсетеді.
Депозиттік операциялардың үлесіне коммерциялық банктің барлық жұмылдырған
қаржыларының 70%-і тиесілі. Банк клиенті үшін депозит потенциалды ақша
және капитал болып саналады, өйткені ол процент түрінде нақты табыс
әкеледі. Депозит бойынша деңгейі оның түріне байланысты.
Салымдарға қаржының жұмылдырылуы жазбаша түрдегі келісім шартпен
жүргізіледі. Банктік салымның (депозиттің) келісім-шарты бойынша бір жақ
(банк) салым сомасын қайтарып, келісім-шартта қарастырылған шарттар мен
тәртіптерге сәйкес оның проценттерін төлеуге міндеттенеді. Салымшылар
категориясы бойынша барлық банктік салымдар жеке және заңды тұлғалардың
салымдары болып бөлінеді, олар түрлі құқықтық режимге ерекшеленеді. Жеке
тұлғаларды салымдарын тек арнайы лицензиясы бар банктер ғана қабылдай
алады. Олар салым келісім шартымен орындалады. Бұл салымдар жинақ
кітапшасымен куәландырылады, ол атаулы және мәлімдеушінің талабы бойынша
болуы мүмкін және құнды қағаз болып саналады. Халықтық салымдары алғашқы
талап етілген жағдайында қайтарылуы тиіс. Жеке тұлғалардың салымдарының
қайтарылуы міндетті сақтандыру жолымен қамтамасыз етіледі. Заңды
тұлғалардың салымдарына міндетті сақтандыру қарастырылмайды, салымдардың
қайтарымдылығын қамтамасыз ету тәсілдері келісім-шартпен анықталады. Бұл
салымдар да алғашқы талап етілгені кезінде берілуі тиіс. Заңды тұлғалардың
деозиттеріндегі қаржылары басқа тұлғаларға аударылмайды.
Олар иелерінің есептік немесе басқа депозиттік шарттарына ауыстырылуы
тиіс. Тағайындалу формасы бойынша салымдарды 3 топқа бөлуге болады:
-талап етуге дейінгі салымдар, мұнда салымды беру шарты 1-ші талап етілген
жағдайында жүзеге асады; -жедел салымдар-қайтару белгілі бір мерзім өткен
соң жүргізілетін шартта келісім шарт жасалған. Жедел салым (депозит)
1,3,6,9,12 айға (бірақ ұзарту құқығысыз) орындалуы мүмкін.
Аталған мерзім өткен соң салым салған тұлға кез келген уақытта салым
қаржыларын ала алады. Салым сомасына қосылатын процент есептелмейді немесе
талап етілгенге дейінгі салым ставкасы бойынша есептеледі. Қазіргі кезде
шартты мерзімге салынатын жедел салымдар кеңінен тараған, оның мерзімі
аяқталған соң қажет жағдайда банктік салым келісім-шарты автоматты түрде
сол шартпен ұзартылады. Жедел салымның бір түрі-алдын ала ескертілетін
салым, оның шарты бойынша салымша банктегі салым сомасының бір бөлігін
немесе толықтай алу ниеті туралы банкке хабарлаған соң салым сомасы
салымшыға қайтарылады. Алдын-ала ескерту мерзімі келісім-шартпен
анықталады. 5,10,15 күн, (бір айда 1-3 реттен). Бұл форма әдетте ірі
салымшыларға қолданылады, өйткені алдын-ала ескерту банкке салымды қайтару
үшін қажетті бос резервтерді топтауға мүмкіндік береді; -шартты салымдар,
олар бойынша келісім-шарт қайтарымның басқа жағдайларында жасалады, яғни
олар белгілі бір шарттардың туындауы кезінде қайтарылады.
Оларға мақсатты, сақтандыру және жинақ салымдары жатады.
Клиенттердің ойынша жедел және шартты депозиттер төмен икемділікті болып
келеді. Тез арада ақша алу үшін, ағымды төлемдер мен есептеулер үшін
депозиттік шоттардағы қаржыларды қолдану мүмкін емес. Жедел және шартты
депозиттер негізінде неғұрлым тұрақты ресурстық база қалыптасады. Бірақ
банк ресурстарының бұл құнды көзі банк операцияларының ренктабельділігінде
көрсетілмейді. Банк салымдардың ерекше түріне халықтық сақтық салымдар
жатады. Бұл салымдар ақша қаражаттарын жинақтау немесе ақша жинақтарын
сақтау мақсатында құрылады. Әдетте, олар қосымша салымдардың арту
мүмкіндігін білдіреді. Сақтық салымдар ұзақ мерзімдік сипатта болып келеді,
сондықтан олар банкке тиімді. Бірақ бұл қаржылардың кеңінен қолданылуы банк
үшін үлкен тәуекелмен ұштасады. Саяси, экономикалық және психологиялық
себептерге байланысты аталған қаржылардың банктерден кетуі мүмкін, бұл
жағдай оның икемділігінің жоғалуына әкеліп соғады. Осылайша, өзінің және
жұмылдырылған қаржылардың қалыптасуы бойынша банктік саясатты анықтай
отырып, КБ-тер жұмылдырылған қаржылардың неғұрлым рационалды құрылымына қол
жеткізуі тиіс. Депозиттік ресустар банктің активті операцияларының санасы
және мерзімі бойынша келістірілуі керек. Банктің ликвидтілігін көтеру үшін
салымдардың саны мен мөлшерін ұлғайту мақсатында депозиттікоперациялардың
түрін жан-жақты көбейту қажет. Салымдарда ақшаны
сақтағаны үшін банк клиент есептелген процент түрінде нақты бір сыйақы
алады. Оның мөлшері келісім-шартпен анықталады және депозитсомасына, оның
мерзіміне және салымшының келісімнің шарттарын орындауына тәуелді болады.
Осылайша, егер жедел салым келісім-шартта көрсетілген мерзім өткенге дейін
салымшы талабы бойынша қайтарылса, онда оның проценті талап өткенге дейінгі
салым бойынша сияқты мөлшерде төленеді. Мұнда тұжырымдық жедел және шартты
салымдары бойынша келісім-шартпен анықталған проценттерді банк төмендете
алмайды, егер басқа жағдай заңмен қарастырылмаса келісім-шарт бойынша заңды
тұлғалардың % салымдарының мөлшелі заң және келісім-шарт тәртібіне сәйкес
бір жақты өзгертілуі мүмкін. Салым бойынша %-тік ставка нақты және
құбылмалы болуы мүмкін.
Банк салымының сомасы процент оның банкке түскен күшінен кейінгі
күннен бастап салымшыға қайтарылатын күнге дейін есептеледі. Проценттер
салым сомасынан бөлек әрбір тоқсанның соңында салымшының талап етуі бойынша
төленуі тиіс. Ал бұл мерзімде талап етілмеген проценттер процент
есептелетін салым сомасының ұлғайтылуына бағытталуы тиіс. Бірақ келісім-
шарттарда проценттерді есептеу мен төлеудің басқа да шарттары қарастырылуы
мүмкін.
Ақша нарығындағы қосымша ақша ресурстарын жұмылдыру үшін КБ-р
арасында болатын бәсекелестік күрес салымшыларғакөрсетілген қызметтер мен
жеңілдіктерді, %к ставкаларды қолдана отырып депозиттерді түрлендіруге,
сондай-ақ ресурстарды жұмылдырудың жаңа тәсілдерін іздестіруге мәзбүрлейді.
Банктердің өзресурстарын ұлғайту үшін қаржыны тартудың тәсілі
өздерінің жеке борыштық міндеттемелерін шығару болып табылады. Оларға банк
сертификаттары, вексельдер және облигациялар жатады.
Сақтық сертификаты банкке енгізілген салым сомасын және белгіленген
мерзім өткен соң салым мен оның сертификатта көрсетілген процентін алуға
салымшы құқығы куәландыратын құнды қағаз болып табылады.
Депозиттік сертификат тек заңды тұлғаларға, ал сақтық сертификаты тек
жеке тұлғаларға беріледі. Сертификаттар бір жолғы немесе сериялы түрде
алаулы және ұсынушыға болуы мүмкін. Ұсынылатын сертификаттар қарапайым
жолмен қолдан қолға беріледі. Атаулы сертификаттар берілетін және
берілмейтін болады.
Қазақстан Республикасында шығаратын барлық сертификаттар жедел болуы
тиіс. Талап етуге дейінгі сертификаттың шығарылуына жол бермейді.
Сертификатты төлеуге мерзімінен бұрын ұсыну болады, мұндай жағдайда
сертификат сомасы %-тер талап етуге дейінгі салымдық ставкасы бойынша
төленеді.
Сертификаттар тек Қазақстан Республикасының валютасында шығарылады,
сертификаттың шетел валютасында шығарылуына жол берілмейді. Сертификаттың
иелері резиденттер немесе резидеттер емес болуы мүмкін.
Сертификат сомасы %-тер белгілі бір есепті мерзім еткен соң (ай,
тоқсан) белгіленген %-тік ставка бойынша жүйелі түре немесе сертификатты
өтеген күні төленеді. Банк сертификатты берген кезде белгіленген %-тік
ставканы біржақты өзгерте алмайды.
Сертификатты өтеу тәсілін оның өтеу уақыты жеткенде сертификат иесі
көрсетеді. Сертификатты КБ-тің жаңа шығарған сертификатымен, оның иесінің
депозиттік немесе есептік шотына қаржыларды аудару, ол жеке тұлғалар үшін
қолма қол ақша беру арқылы өтеуге болады.
Қазақстан Республикасының территориясындағы барлық КБ-р үшін депозиттік
немесе сақтық сертификаттарын шығару мен дауындаудың біріңғай тәртібі
орнатылған. Ұлттық банктің аумақтық мекемесінде сертификаттың айналымға
шығарылуы шартты тіркеліп, қаржы нарығындағы несие ұйымдарының сақтық және
депозиттік сертификаттарының шығарылуы және айналымға ену реестрін
енгізілген соң ғана банк ол сертификаттарды орналастыра (тарата) алады.
Қарапайым депозиттік келісім-шартпен орындалған жедел салымдарға артық
болып келеді. Екінші реті нарықтық болуы кезінде сертификат иесі өзінің
ақшалай салымын мерзімінен бұрын ала алады. Депозиттік және аяқтық
сертификаттарды иелерінен олардың әрекет етуі кезінде кез келген уақытта
банктің өздері сатып ала алады, сода н соң басқаларға сатылады. Бұл жағдай
оның леквидтілігін көтереді және оны жедел банктің ресурстық базасының
құрамын реттеу үшін қолданылуға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар Қазақстан Республикасында сертификаттың айналымына
қатысты біршама шектеулер бар. Сертификаттың төлем құралы ретінде және
сатылған туарлар мен көрсетілген есеп айрысу құралы ретінде қолданылмайды.
Қазақстандық банктің сертификаттары тек осы мемлекеттік территориясында
ғана айналымда жүреді
Мұндай шектеулер банктің жеке борыштық міндеттемелерінің түрі-банктік
векселге таралмайды. Сондықтан банктің векселдер соңғы жылдары Қазақстан
Республикасының территориясындағы айналымда кеңінен қолданылуда. Банктік
вексел (БВ)-бұл вексельді ұстаушыға белгіленген орында және уақытта белгілі
бір соманы вексел берушінің (банктің) төлеуі туралы борыштық міндеттемесі
жазылған құнды қағаз. Сертификаттардан өзгешелігі банктік вексельдердің
оның иесі тауарлар мен қызмет көрсетулерге бөлім құралы ретінде қолдана
алады, сондай-ақ вексельдің жаңа иесі оны 3-ші тұлға беру құқығына ие
(сәйкес индоссаментті: ұсыну жолымен). БВ-дің шығарылуы және айналымға енуі
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексімен реттеді: Бос ақша
қаражаттарын жұмылдыру формасы ретіндегі БВ-нің артықшылығы:
- айналымға вексельді шығарылуының оңайлығы, өйткені қаржы орындарында
эмиссияны тіркеу қажеттігі жоқ;
- функционалды вексельдердің құқықтық базасының барлығы;
- эмитенттің вексельдің өтелу мерзімін өз бетінше орнату құқығы және
вексельдерді жедел сатып алу құқығы;
- бірдей номиналды вексельдерді сериалы түрде және ерікті сомаға бір
реттік тәртіпте вексельдерді шығару мүмкіндігі;
- кез-келген заңды және жеке тұлғаларға индоссамент бойынша беру арқылы
вексельдің жеңілдетілген айналымы;
- табыстық жоғары деңгейі кезіндегі жоғары ликвидтілік;
- вексельді төлем құралы, кепіл және жоғары табысты сақтық құрал ретінде
қолдану мүмкіндігі.
Алғашқы көптеген банктер вексельді дисконтпен шығарды, яғни номиналдан
төмен бағамен сатып, номинал бойынша өтелетін болған. Қазақстан
Республикасы ОБ-нің шағарылған міндеттемелердің номиналды сомасының белгілі
бір үлесін резервтеу туралы талабы енгізілген соң % түрінде табысы (%-дер
вексельдер) көрсетілген вексельдер кеңіненбелгілі бола бастады. Қазіргі
кезде резервтеу вексельдің номиналды емес нақты сомасымен жүргізіледі,
соңдықтан вексель бойынша табысты алу формасын таңдаудың басты критериі оны
келешекте қолданудың схемасыболып табылады.
Женевалық вексель конвенциясымен қабылданған біркелкі вексельдің
заңға сәйкес %-тік вексель бойынша төлемі ұсынылатыны бойынша мерзімінде
немесе ұсынылғаннан кейін белгілі бір уақытта белгіленеді. Мұндай вексельде
%-к ставканың мөлшері көрсетіледі. Проценттер вексельдің өтелуі кезінде
ғана есептелетін, төленеді. Дисконтты вексельдерде төлем белгілі бір
мерзімге белгіленеді. Мұндай вексельдің сомасы (вексельдің номиналы)
вексельдің айналу мерзімін және ставкасын ескере отырып есептелген %-ді
қамтиді. Бұл векесельдер номиналдан төмен бағамен, яғни жеңілдік-дисконтпен
сатылады. Акционерлі КР-р заемдық қаржыларды шығара алады: аталуы және
ұсынушыға; қамтамасыз етілген және қамтамасыз етілмеген; %-тік және
дисконттық; басқа құнды қағаздарға конверттелетін және конверттелмейтін;
бір жолғы өтелетін және сериялары бойынша өтелетін.
Банктік облигацияларды эмиссиялау процедурасы сертификаттары мен
вексельдерін шығару тәртібінен біршама күрделірек. Банк жарғылық капиталды
толығымен тіркелгеннен кейін ғана облигацияларды шығара алады. Бұл үшін
олардың шығарылуы туралы шешім қабылдайды, эмиссия жоспарын дайындайды,
Ұлттық банкте облигациялардың шығарылымын және эмиссия эоспарын тіркейді,
эмиссия жоспарындағы ақпаратты бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланды,
облигация сертификаттарын дайындайды (егер олар документарлы формада
шығарылса). Аталған талаптарды орындап болған соң банк облигацияларды
таратуға құқық алады. Банктік облигациялар сатып алушылар мен келісілген
облигациялар санына сату-сатып алу келісім-шартын жасау негізінде Ресей
Федерациясының валютасына сату арқылы орналастырылды, сондай-ақ бұрын
шығарылған конверттелетін облигациялар мен басқа құнды қағаздарға ауыстыру
жолымен таралады. Облигациялардың таралуы эмиссия бастиалғаннан бір жыл
ішінде аяқталуы тиіс. Содан соң банк облигацияның шығарылу нәтижесі туралы
есеп беру жасап, оны Қазақстан Республикасының Ұлттық банкіне тіркейді.
Есеп берудегі ақпарат БАҚ-да жарияланады. Қазақстан Республикасында
акционерлік КБ-дің облигация шығаруы кең етек алмады. Ал нарықтық
экономикасы дамыған елдерде, мысалы, Германияда банктер ақша нарығында
инвесторлар арасында танымал облигациялардың көбісін шығарады.
Депозиттік және жеке борыштық міндеттемелерімен қатар банк
ресурстары клиенттердің есептік, ағымды және бюджеттік шарттарындағы қаржы
қалдықтар формасында қалыптасады. Ондағы қаржылар шот иесінің талап етуі
бойынша қаржылар толығымен немесе бөлшектеп алынады, болмаса шот иесінің
тілегі бойынша басқа тұлғаның шотына аударылады. Шетелдегі банк
тәжирибесінде мұндай шоттар талап етілгенге дейін депозиттің формасы
ретінде қарастырылады. Банктер үшін бұл тартылатын қаржылардың арзан көзі,
бірақ ең тәуекелдісі, өйткені шоттың иесі кез-келген уақытта банктегі
шоттан өз қаржыларын ала алады.
Банктің икемділігін сақтау үшін мұндай жағдайда банктер жоғары
икемділікті активтердің ұлғаймалы үлесі түрінде қажетті оперативті
резервтер құруға мәжбүрлі.
Мұнда жедел депозиттердің үлесін жоғарылатуға коммерциялық банктер
ұмтылады, олар банкте ақша мерзімін белгілейді немесе банктен ақшаны
мерзімінен бұрын алуды шектеу бойынша экономикалық шараларды қарастырылады.
Бұл жағдай коммерциялық банктерге жұмылдырылған ресурстарды тиімді
қолдануға мүмкіндік береді, яғни: халық шаруашылығына салынатын несие
салымдарын ұлғайту несие мерзімін ұзартуға несие мерзімін ұзартуға жағдай
туады. Экономиканың мазмұны және сипаты бойынша банктік ресурстардың бұл
тобына корреспондент шоттарындағы қалдықтар жатқызылады. Корреспондеттік
шот бір коммерциялық банктен басқа банкте ашылды немесе банктің шаруашылық
қызметімен байланысты төлемдер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Нормативтік сілтемелер 6
Анықтамалар 7
Анықтамалар 8
Кіріспе 9
1 Мектепте қаржы сауаттылығы пәні бойынша мектеп оқушыларға 11
коммерциялық банктердің сырттан тартылған ресурстарын
қалыптастыру ерекшеліктерін түсіндіру
1.1 Мектеп оқушыларына коммерциялық банктердің сырттан тартылған 11
ресурстарының экономикалық мәні мен маңызын түсіндіру
1.2 Мектеп оқушыларына коммерциялық банктердің сырттан тартылған 20
ресурстарының құрылу көздерін үйрету
1.3 Мектеп оқушыларына сырттан тартылған депозиттік және 28
депозиттік емес операцияларды ұйымдастырун үйрету
2 Мектепте қаржы сауаттылығы пәні бойынша мектеп оқушыларға Нұр35
Банк АҚ-ның сырттан тартылған ресурстрарының көлемін
талдатуды үйрету
2.1 Мектеп оқушыларына Нұр Банк АҚ-ның даму тарихы және оның 35
атқаратын қызметтері мен таныстыру
2.2 Мектеп оқушыларына коммерциялық банктердің сырттан тартылған 42
ресурстарының көлемін талдатуды үйрету
2.3 Мектеп оқушыларына “Нұр Банк”АҚ-ның балансын құрылымдық 46
талдатуды үйрету
2.4 Мектеп оқушыларына банктің кірісі мен шығынының қозғалысын 50
талдатуды үйрету
2.5 Мектеп оқушыларына Нұр Банк АҚ-ның сырттан тартылған 53
ресурстарының көлемін талдатуды үйрету
2.6 Мектеп оқушыларына Нұр Банк АҚ-ның несие ресурстарының 60
құрамы мен құылымын талдалдатуды үйрету
2.7 Мектеп оқушыларына Нұрбанк АҚ-ның өтімділік көрсеткіштерін 64
және сенімділігін талдалдатуды үйрету
3 Мектеп оқушыларына коммерциялық банктердің сырттан тартылған 70
ресурстрарының тиімділігін арттыру бағыттарын үйрету
3.1 Мектеп оқушыларына шетел тәжірибелеріндегі сырттан тартылған 70
ресурстарды тарту мәселелерін жетілдіру жолдарын үйрету
3.2 Мектеп оқушыларына коммерциялық банктердің сырттан тартылған 76
ресурстарының тиімділігін арттыру жолдары
Қорытынды 80
Қолданылған әдебиеттер тізімі 83
Нормативтік сілтемелер
Осы дипломдық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтемелер жасалды:
1 Қазақстан Республикасы білім беру жүйесі. Жоғарғы оқу орындарында
диплом жұмыстарын (жобаны) орындау ережесі. Негізгі ережелер. ҚР МЖМБС
5.04.020-2008. – Астана: 2008
2 Мемлекеттік стандарт 2.105-95 Конструкторлық құжаттардың бірыңғай
жүйесі (БЖКҚ). Текстік құжаттарға жалпы талаптар
3 ГОСТ 7.1-84 Система стандартов по информации, библиотечному и
издательскому делу. Библиографическое описание документа. Общие требования
и правила описания
4 ГОСТ 7.9-95 (ИСО 214-76) Система стандартов по информации,
библиотечному и издательскому делу. Библиографическое описание документа.
Реферат и аннотация. Общие требования
5 ГОСТ 8.417-81 Государственная система обеспечения единства измерений.
Единицы физических величин
Анықтамалар
Осы дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасы білім беру жүйесі. Жоғарғы
оқу орындарында диплом жұмыстарын (жобаны) орындау ережесі. Негізгі
ережелер. ҚР МЖМБС 5.04.020-2008-ға сәйкес келесі анықтамалар мен терминдар
қолданылады.
Банк – ақша айналымын және несие қатынастарын жоспарлы түрде қамтитын және
несие беру, есеп айырысу, касса операциялары арқылы кәсіпорындардың
шаруашылық қызметіне есеп және бақылау жүргізуді жүзеге асыратын мекемелер.
Банк корреспондент – басқа банктермен іскерлік қарым қатынаста тұратын және
солардың тапсырысы бойынша белгілі бір қаржы операциясын орындайтын банк.
Банкир кредиті, қарызы, несиесі – банкирлердің өнеркәсіп иелерімен
саудагерлерге беретін қарызы. Бұл қарыз банктерде жинақталған уақытша бос
ақша есебінен беріледі.
Банко – банктің бағалы қағаздарды сату және сатып алу жұмысын жүргізуге
тиісті баға немесе құн
Аккредитив – бұл кредиттік мекеменің екінші кредиттік мекемеге аккредитивті
ұсынушыға ақша төлеу керек деген жарлығы жазылған құжат, яғни ақша
сақтаушыларға сақтық кассасынан берілген ақша құжаты, аккредитив бойынша
оның кез-келген сақтық кассасынан ақша алуға құқы бар.
Акция – иесінің акционерлік қоғам капиталына белгілі бір мөлшерде үлес
қосқандығын куәландыратын бағалы қағаз.
Белгілеулер мен қысқартулар
Осы дипломдық жұмыста келесі қысқартулар қолданылды
ДСЖ - депозиттерді сақтандыру жүйесі
Оср - бір жылдағы ағымдық шоттағы орташа қаражат қалдығы;
Окр - бір жылдағы ағымдық шот бойынша несиелік айналым;
ЖТСКҚ - жеке тұлғаларының салымдарын кепілдендіру ( сақтандыру ) қорына
ҰБ- ұлттық банк
АҚ- акционерлік қоғам
СТН- салық төлеушінің куәлігінің көшірмесі
Мектепте қаржы сауаттылығы пәні бойынша коммерциялық банктердің
сырттан тартылған ресурстарының көлемін арттыру жолдарын үйрету
тақырыбына жазылған Қар-07-1 тобының білімгері Исмайлова Жадыра
Сауытбекқызының
АННОТАЦИЯ
Бірінші бөлімде Мектепте қаржы сауаттылығы пәні бойынша мектеп
оқушыларға коммерциялық банктердің сырттан тартылған ресурстарын
қалыптастыру ерекшеліктерін түсіндіру қарастырылды.
Екінші бөлімде мектепте қаржы сауаттылығы пәні бойынша мектеп
оқушыларға Нұр Банк АҚ-ның сырттан тартылған ресурстрарының көлемін
талдатуды үйрету қарастырылды.
Үшінші бөлімде мектеп оқушыларына коммерциялық банктердің сырттан
тартылған ресурстрарының тиімділігін арттыру бағыттарын үйрету
қарастырылады.
Диплом кіріспеден, үш бөлімнен, кестеден, суреттен 82 беттен тұрады.
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі – сырттан тартып алынған ресурстар
активті операциялардың ғимараты турған фундаменті ретінде қызмет етеді
және оның тұрақтылығын банктердің барлық құрылымы тәуелді. Сондықтан
тартылған ресурстар қалыптастыру мақсаты әлемдегі кез-келген
мемлекеттерддегі коммерциялық банктер үшін өзінің актуалдылығын жоғалтпау
және тапсырылмаған критерилерге жауап беру (құндылық, жеңілдік, тұрақтылық
және т.б). Екінші деңгейлі банк жүйесін алдын-ала функциялауда коммерциялық
банктердің ресурстарның қайнар көздері болып тартып алынған қаражаттар
табылады. Егер де олар банк ресурстарының жалпы көлеміне 80-90%-ін құрса.
Қазіргі экономикалық жекешелендіру жағдайда банкке қажетті тартып алынған
ресурстарды қалыптастыруда оның қызметінің негізгі проблемасы болып
табылады.
Банктер ақша ресурстарын тартуда әр-түрлі әдістерді қолданады және
олардың негізгісі болып мыналар табылады:
- Салымдарға, депозиттерге клиенттердің қаражаттарын тарту (заңды
және жеке тұлғалардан);
- Жеке қарыз міндеттемелерін шығару;
- Есептік, ағымды және бюджеттік шоттарды ашу және енгізу, олардың
иеленушілердің мекен – жайына түсетін сомаларды аудару.
Коммерциялық банктердің барлық тартып алған қаражаттарын 70%-ке дейін
депозиттік операциялар бөлігіне кіреді.
Тартып алынған қаражаттарды және өздерінің қаражаттарын қалыптастыруы
бойынша, банктердің саясаттын анықтай отырып, коммерциялық банктер соңғы
рационалды құрылымға қол жеткізуі керек. Депозиттік
ресурстар банктердің активті операцияларын соммасы және уақыт бойынша
сәйкес келуі керек. Банктердің ликвидивтілігін жоғарылату үшін, салымдардың
көлемін және санын өсіру мақсатында депозиттік операцияларының түрлерін
кеңейту керек.
Ақша нарығында коммерциялық банктердің арасындағы бәсекелестік күрес
қосымша ақша ресурстарын тартуда банктердің депозит түрлерін, пайыздық
ставкаларды қолдануды, қызмет және жеңілдік түрлерін, салымшылар арқылы
көрсетілген қызмет және жеңілдіктерді және жаңа ресурстарды тарту,
әдістерін мәжбүр етеді. Банктер өзінің ресурстарын жоғарылату үшін
қаражаттарды тарту альтернативті әдісі болып өздері шығаратын жеке қарыз
міндеттемелер табылады. Оларға жататындар: банктердің сертификаттары,
облигациялары. Бұл жұмыстың теориялық және тәжірибелік негізі болып мыналар
табылады:
Қазіргі проблемалар бойынша экономистердің зерттеу құжаттары (біздің
мемлекетте және шетелде), Қазақстанның коммерциялық банктері және Батыс
мемлекеттердің банктерінің жұмысын талдау процесінде алынған құжаттарын
талдау процесінде алынған құжаттар, мерзімдік басылымдардан алынған
мәліметтер және статистикалық құжаттар.
Дипломдық жұмыстың мақсаттары мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың
мақсаты нарықтық экономика жағдайында банк ресурстарын қалыптасу
мүмкіншіліктерін қарастыру, ал атқаратын міндеттерім:
- Коммерциялық банктердің қаржы ресурстарының құрылымының экономикалық мәні
мен маңызы;
- Коммерциялық банктердің сырттан тартылған ресурстарының құрылу
көздері;
- Сырттан тартылған депозиттік және депозиттік емес операцияларды
ұйымдастыру.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі. Нұр Банк АҚ болып табылады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе, негізгі үш бөлім
және қорытындыдан тұрады. Бірінші бөлімде инвестициялық портфелінің
теориялық негізін қарастырамын.Ал, екінші бөлімде Kaspi bank АҚ - ның
2010 - 2011 жылдардағы қаржы қызметіне талдау жүргіземін. Банк балансының
актив және пассив бөлімдерінің құрамы мен құрылымына, банктің қаржы
нәтижелерін қарастырамын. Сондай-ақ банктің инвестициялық қызметіне қажетті
коэффициенттер есептеймін. Үшінші бөлімге келер болсақ, банктің
инвестициялық портфелін жетілдіру жолдарын қарастырамын.
Дипломдық жұмыстың нормативтік-ақпараттық базасы. Диплом жұмысының
негізгі ақпараттық базасын, экономикалық оқулықтар, оқу құралдары,
Қазақстан Республикасының заңнамалық актілері, Бағалы қағаздар портфелін
басқару заңы, Нұр Банк АҚ мәліметтері қолданылды.
Дипломдық жұмысым – бет, кесте, сызба, диаграмма және қосымшалардан
тұрады.
1 Мектепте қаржы сауаттылығы пәні бойынша мектеп оқушыларға
коммерциялық банктердің сырттан тартылған ресурстарын қалыптастыру
ерекшеліктерін түсіндіру
1.1 Мектеп оқушыларына коммерциялық банктердің сырттан тартылған
ресурстарының экономикалық мәні мен маңызын түсіндіру
Коммерциялық банктер, ең алдымен, спецификалық ұйымдар ретінде
көрінеді, бір жағынан олар шаруашылықтардың уақытша бас қаржыларын өзіне
тартады , ал екінші жағынан (аталған) тартылған қаржылар есебінен
кәсіборындардың, ұйымдардың және тұрғылықты халықтың әр түрлі
қажеттіліктерін қанағаттандырады. Назар аударатын жайттардың бірі банктік
ресурстар ұғымының мағынасы несиелендіру ресурстары ұғымынан кеңірек,
өйткені біріншісі тек несиелендіру мақсатына ғана қолданылмайды, сонымен
қатар банктің активті және комиссионды операцияларды қаржыландыруға және
жүзеге асыруға қажет.
Қаржы-несие сөздігінде банктік ресурстардың келесі анықтамасы
беріледі: Банктік ресурстар-банк қарамағындағы қаржылардың толыққандығы
және несиелік және басқа да активті операциялар. Берілген анықтаманың
барлық жақсы жақтарының (болуынан) болса да оның жетіспейтін жақтарын айту
қажет, яғни аталған анықтамада банктік ресурстардың пайда болу көздеріне
(мүлдем көрсетілмеген) жеткілікті көңіл бөлінбеген. Атап өтілгендей,
экономиканы басқарудың әкімшілік-бұйрықтық жүйесінің функционалдық
шарттарында банктік іске деген ерекше меншіктік монополия болған. Барлық
кәсіпорындар, ұйымдар, мекемелер заңды түрде өз ресурстарын мемлекеттік
банкте сақтауға міндетті болды және өз есеп айырысу операцияларын оның
мекемелері арқылы жүзеге асыруы керек болды.
Банкке кәсіпорындар мен ұйымдардың ресурстары барынша тегін түсіп
отырды, өйткені банкпен кішігірім пайыз (жылдық 0,5 %) тек кооперативтік
кәсіпорындарға ғана төленеді. Осындай шарттарда, мынадай экономикалық
түсінік пайда болды, яғни жалпы меншікті саудалық қор, ол халық
шаруашылығын несиелендіру үшін қолданылатын ақшалай қаржылардың банктік
жүйе арқылы мемлекеттік мобализацимен анықталады. Осылайша, банктік
ресурстар тек қана (мемлекеттік мүліктің обьектісі болды, дегенмен олар
кооперативтік кәсіпорындарға және өте аз мөлшерде азаматтардың өз меншігіне
берілуі мүмкін еді). Экономиканы басқару жүйесінің әкімшілік-бұйрықтың
шарттарында, бір жағынан, несиелік салымдар мен несиелік ресурстардың
қозғалысы арасында байланыс, екінші жағынан тауарлық айналым формасындағы
қозғалысы, мемлекеттің ссудалық қоры таурлық айырбас қатынастарын емес,
бөлістіру қатынастарын көрсетті және мемлекеттің бөлістіру қатынастарының
біркелкі жүйесіне органикалық түрде енді. Мемлекеттік банктердің несиелік
жоспарларын құру процессінде және оның халық шаруашылығы жоспарларымен
байланыстары салдарынан, салалары мен кәсіпорындарға бөлінген несиелер
өлшемі, өндірістік құралдармен қамтамасыз ету органдарымен бөлістірілген
көлемімен сәйкес келеді, ал банкпен берілетін қолма-қол ақшаны беру өлшемі
мынандай-халық тұтынатын тауарлар шектерінің бөлшек саудамен анықталуы
болып табылады.
Содан несиелендіру процесінде, банктің бөлімшелері ссуда көлемінің
өндіріс құралдарымен қамтамасыз ететін органдардың шын мәніндегі түсімдері
бойынша бұйрықтарымен сәйкес келуі мұқия қадағалап отырады. Осылайша келесі
кезектегі кәсіпорынға несиенің берілуі, мысалға машина шығаратын зауытқа
беру метталлургия комбинатының несиесін жабумен бір мерзімде жүзеге
асырылады. Осындай шарттарда мемлекеттік банктік ұйымдарға ресурс көлемі
де, не олардың құрылымы, не олардың несиелік салымдардың көлемімен
мерзімімен өзара байланыстылығы онша маңызды мәселелер емес еді.
Сондықтан, ресурстар мен несиелік салымдардың өзара байланыстылығы
біздің елімізде тек халықшаруашылығы деңгейінде ғана толық жүзеге асырылды,
ал, банктік тәжірибеде банк балансының ликвидтілігі қадағалаудың қандай да
болмасын бақылауы болмады, сонымен қатар, кейбір кәсіпорындар әсіресе
ауылдардың ссуда бойынша қарызы бірнеше рет төленбей жабылып отырды.
Осындай жағдайда қаржыландыру мен несиелендіру арасындағы шекара жоққа
шығарылды, және де олар мемлекеттік банктің бір шотында сақталынып отырды.
Осылайша мемлекеттік банк үшін несиелік ресурс көлемі ең алдымен
халықшаруашылығына қажет несие көлемінен анықталуын, ал қалған банк
қарамағындағы ресурстарды қаржылық ресурстар деп есептпуге болады.
Дегенмен, қатаң монополия шарттарында көпшілік тауарлар өндірісінде бұл
жүйе тек, халық шаруашылығындағы барлық экономикалық пропорциялар
толықтырылған болса және барлық кәсіпорындар қатаң өзінің қамтылу жоспары
бойынша және талап етілетін ассортимент және сапалықпен жабдықталынған
жағдайда болса ғана функционалдануы мүмкін. (Мұндай жағдай болмаған
жағдайда). Кері жағдайда, кәсіорындарда ала алмайтын ағымдық және есеп
шоттарында ақшалай қаражаттар пайда болады, ол уақытта мемлекеттік
жоспардан көп және ешкімге қажет болмай қалған өндірістік қорлар
қалыптасады.
Мемлекеттік орталықтандырылған, бөлістірілген мінездегі ссудалық
қоры банктік ресурстар құрылымына да тікелей әсер етті. Банк ресурстары,
өзіндік және тартылған болып бөлінеді. Мемлекеттік банктердің өзіндік
ресурстары құрамына жарғылық қор, резервтік қор, негізгі құралдар қоры,
банктік істің даму және амортизацичлық қорлар кіреді. Екі негізгі жарғылық
және резервтік қорлардың қаражаттары алғашқыда мемлекеттік бюджет
қаражаттарының есебінен құралып отырған. Олардың көлемі банктік операциялар
көлеміне де, мемлекеттік банктердің ақылы қызығушылығына да, ешқандай әсер
етпеді. Мемлекеттік банктердің тартылған ресурстарының құрамында
мемлекеттік бюджеттің қаражаттары беделді орын алды. 1930-1932 жылдардан
бастап, орталықтандырылған мемлекеттік банктер жүйесін қалыптастырған,
несиелік реформалардың өткізілу кезеңінде осы жүйедегі тартылған ресурстар
құрамының көп бөлігін бюджеттік қаражаттар алған және олар үнемі өсе
отырып, 60-жылдардың орта шенінде банк ресурстарының жартысына жуығын
құрады.
Ұлттық банкпен бюджет қаражаттары екі жағдайда қолданылды: өткен
жылдарға бюджет профизиті, яғни кірістің шығыстан жоғары болуы жағдайында
және банктің бюджет табысының түсуі кезінен оның қолданылуына дейінгі
уақытта. Осылайша бұл ресурстардың көлемі көп жағдайда қаржылық жүйенің
жағдайына байланысты. Біздің елімізде 1986-1994 жылдар аралығында
мемлекеттік бюджеттің дефициті салдарынан қаржы жүйесі мемлекеттік банктің
өзінен бюджет дефицитін жабу үшін кредиттік ресурстарды алған еді.
Мемлекеттік банктердің ресурстар құрамында, ағымдағы және есеп
шоттағы қаржылар екінші орында болды. Осы ресурстар құрамына:
шаруашылықтағы айналым қаржылары процесінде қалыптасқан мемлекеттік
ұйымдар, кәсіпорындар, мекемелердің ақшалай қаржылары; таза табыстарды және
арнайы сұрауы бар қорларды қалыптастыратын ақшалай қаржылар; капиталдық
салымдар мен капиталдың жөндеулер үшін қолданылатын амортизациялық қорлар,
әр түрлі қоғамдық қорлардың, қоғамдық ұйымдар мен партиялардың ақшалай
резервтері; әлеуметтік сақтандыру органдарының ломбардтар мен өзара көмек
кассаларының уақытша бос қаржылары; кіреді. Банктік ресурстардың келесі
түрі болып, жұмысшылардың ақшалай жинақтау қаржылары табылды.
Банктік ресурстарға, сонымен қатар, мемлекеттік және шетел
банктерімен ұсынылған несиелер, сондай-ақ, мемлекеттік банктердегі шебер
банктерінің корреспонденттік шоттарындағы қаражаттар жатқызылды. Және де
спецификалық банктік ресурс болып, эмиссиондық ресурс табылады. Оның
несиелік ресурс ретінде қалыптасуы және қоландылу мүмкіндігінің мәні
мынада, халықтың нақты ақша түріндегі ақшалай қаражаттары бірден емсе,
бірте-бірте жаратылады, сондықтан да жыл ішінде банктің кассасынан
берілетін нақты ақша сомасы, осы касаға келіп түсетін ақша сомасынан жоғары
болады, бұдан шығатын қорытынды халық іс жүзіндегі банк арқылы өз
қаражаттарын жоғалтпай мемлекеттік несиелендіреді.
Экономикалық нарықтың моделіне көшу, банктік іске мемлекеттік
монополияның жойылу, екі деңгейлі банктік жүйенің құрылуы банктік
ресурстардың мінездемесін түпкілікті өзгертті. Жалпы мемлекеттік ссудалық
қордың көлемі тез арада қысқарды және оның функционалдану аясы бірінші
деңгейдегі банк жүйеге-орталық банкке тоқталады. Мемлекеттік кооперативті,
жеке, аралас кәсіорындар, қоғамдық ұйымдар, халық нарықтың экономика
шартында коммерциялық банктерді таңдауға құқығы бар, онда олар өз ақшаларын
сақтайды. Банктермен мемлекеттік кәсіпорындар мен мекемелердің ресурстарын
тегін пайдалануы жойылды. Осыншама, ақшалай қатынастар жүйесін кіретін
несиелік ресурстар нарығы қалыптасты. Елдің мемлекеттік ссудалық қоры
несиелік ресурстар нарығының бір бөлігі ретінде қарастырылуда. Коммерциялық
банктердің қызметінің тұрақтылығын қамтамасыз етуде оның балансының
ликвидтілігі аса маңызды, ал оның қамтамасыз етілуі. Несиелік ресурстар мен
несиелік салымдардың уақыт және мерзімі бойынша қатаң байланыстырылғанында.
Коммерциялық банктердің қызметінің масштабы соған байланысты оның
табысының көлемі қазіргі кезде банктің ссудалық ресурстар нарығында
салатын ресурстар көлеміне байланысты. Осыдан несиелік ресурстар нарығында
ресурстар тарту мақсатында банктер арасында бәсекелестік күрес пайда
болады. Банктік ресурстар нарығының пайда болуымен қатар құнды қағаздар
нарығы пайда болды банктер банктік қызметінің басқа жаңа формаларына-құнды
қағаздармен операцияларға, лизингтік, факторингтік және тағы басқа
операцияларға, араласа бастады. Бұл жағдай, банктік ресурстар емес, сонымен
бірге тауарлы материалдардың болуына әкелді.
Мемлекеттік банк басқа банктерге резервтік немесе банктердің
банкісі болғандықтан, коммерциялық банктер ресурстардың бір бөлігін содан
алады және өз кезегінде өзінің ресурстарының бір бөлігін резерв ретінде
береді. Банктік ресурстар нарығындағы коммерциялық банктердің орнын схема
бойынша қарастыруға болады. Сонымен, коммерциялық банктер делдалдың
қызметпен маманданатын бір жағынан ресурстардың еркін нарығында ресурстарды
сатып алумен, екінші жағынан-сол ресурстардың қажет ететін кәсіпорындар,
ұйымдар мен халыққа берумен айналысатын спецификанлық коммерциялық
кәсіпорындарға айналады. Бұндай жағдайда банктерге активті де пассивті
операциялар да бірдей маңызды болып табылады.
Пассивті операцияларға байланысты банк ресурстарының көлемі және
ауқымы анықталады. Егер банктер өз кезегінде активті несиелік саясатты
жүргізбесе, өз ресурстарын тиімді орналастырмаса, онда оның клиенттері
басқа банктердің қызметімен қолданады. Жоғарыда айтылғанмен, коммерциялық
банктердің ресурстарына келесі анықтама беруге болады. Коммерциялық
банктердің ресурстары-бұл оның меншікті капиталы және қорлары, сондай-ақ
пассивті операцияларды жүргізудің нәтижесінде банктермен тартылған
қаражаттар, сонымен қатар банктің активті пассивті операциялар. Нарықтық
экономикалық қатынастарға өткелі коммерциялық банктердің ресурстарының
құрылымы күрделі өзгерді.
Меншікті капитал ретінде коммерциялық банктерде ең алдымен, банктердің
құнды қағаздар нарығында акциялардың орналатырылуы есебінен қалыптасқан
акционерлік және резервтік капитал, сонымен қатар банктердің уставына
сәйкес пайдадан алу есебінен қалыптасатын арнайы қорлар. Тартылған
ресурстар арасында жаңа түрлері пайда болды: орталық банктен және басқа
несиелік ұйымдардан алынған ссудалар, корреспонденттік және банкараның
депозиттік шоттарда сақталынып тұрған: басқа банктердің қаражаттары,
облигациялар шығарған алынған қаржылар; банктермен алынған және лизингтік
операциялар үшін қолданылатын тауарлы материалдық құндылықтар. Сонымен
қатар ресурстардың дәстүрлі түрлері де сақталынған: банктік шоттарға
салынған кәсіпорындар мен ұйымдардың қаражаттары (олардың ішінде жедел
депозиттерге салынған қаржылар маңызды болып табылады); салымдардағы
халықтың қаражаттары. (бірақ, олардың мінездемесі біраз өзгерген, өйткені,
жеке тұтыну қорының бір бөлігі ғана сақталмайды, сонымен бірге жеке
өндірушілік қызметпен айналысатын тұлғалардың өндірістік қорларының бір
бөлігі кіреді); Жергілікті бюджет қаражаттарымен ұсынылған бюджеттік
қаражаттар (бұл жағдай тек, белгілі аумақтық жергілікті бюджетін орындау
коммерциялық банкке халық депутаттарының келісімімен берілсе орындалады);
қоғамдық және партиялық ұйымдардан, қорлардан, сақтандыру ұйымдары мен
органдарынан, несиелік серіктестіктерден, ломбардтардан, өзара көмек
кассаларынан тартылған қаражаттар.
Кейбір коммерциялық банктердің банктік ресурстарының құрылымы оның
мамандану дәрежесіне, немесе керісінше, оның қызметінің ерекшелігінің жан-
жақтылығына ссудалық ресурстар нарығының жағдайына байланысты. Осылайша,
универсалды коммерциялық банктер, қысқа мерзімді несиелендіру бойынша
операциялар жүргізетін банктер, тартылған ресурстардың негізгі түрі ретінде
қысқа мерзімді депозиттерді қолданады, ал инвестициялық банктер-құнды
қағаздарды сатып алу, капиталдық салымдарға арналған кәсіпорындардың,
акционерлік компаниялардың және несиелік институттардан алынған ұзақ
мерзімді зайымдарды пайдаланады. Дамыту және қызмет аясын кеңейту барысында
коммерциялық банктер өз өздеріне ресурстар қалыптастыра алады, оны олар
сенімді клиенттерге несиелерді беру арқылы, яғни сол клиенттердің шоттарына
салу арқылы жүзеге асыра алады. Әрине, бұл жағдайда банк балансының
ликвидтілігі бұзылмауы қажет. Коммерциялық банктың ресурстық потенциалы
жөнінде сұрақ несие ұсыну және бактың басқа да операцияларын жүргізу үшін
банктегі ақша қаражаттарын қолданудың экономикалық негізделген шекараларын
қамтиді. Бұл сұрақ ең алдымен теоретикалық аспектіге ие, сондай-ақ
коммерциялық банктің жұмысы және ақша айналымын ұйымдастыру тұрғысынан
қарағанда қолданбалы маңызға ие. Шаруашылықта бос ақша қаражаттарын
жұмылдыру және шоғырландыру-коммерциялық банк қызметіндегі экономикалық
негіз және басымдылықты функция.
Банкте ақша қаражаттарының жұмылдырылуы мен шоғырлануынан негізінен
несие және басқа да активті операциялар жолымен ұдайы өндіріс процесіне
қатысатын қаржылардың көлемі белгілі болады. Банктің міндеті-бос ақша
қаражаттарын неғұрлым көп жұмылдыру және оларды банктің оптималды
активтеріне орналастыру. Мұндағы қалыптасқан проблема банктегі
жұмылдырылған қаржылар жиынтығының барлығы банктің активті операцияларын
жүргізу үшін бос емес. Бұл жағдай банктің ресурстық потенциалы түсінігін
туындатады. Коммерциялық банк өз клиенттерінен бос қаражаттарды ала отырып,
бұл қаржылардың уақытылы қайтарылуын қамтамасыз ету бойынша міндеттемелерді
өз мойнына алады. Сенімділік және икемділік принциптері-коммерциялық
банктің әрекет ету үшін қажетті шарт. Қоғам банктік жүйенің тұрақтылығы,
икемділігі және төлеу қабілетілігі күмән келтірмеуі тиіс, ал салымшылар кез-
келген жеке банктің беріктілігіне толықтай сенуі тиіс. Бұдан шығатын
тұжырым, кез-келген коммерциялық банк өзіндегі барлық қаржының әрбір
бірлігінен беріктілік және икемділік резерв құруы тиіс.
Коммерциялық банктер өздерінің негізгі функциялары арқасында
шаруашылықтағы ақша қаражаттарының үздіксіз қалыптасуын және тұтанылуы
ортасында тұрады. Бос ақша қаражаттарының жұмылдырылуы және олардың несие
формасында орналастырылуы процесіндегі банктің делдалдық механизмі кереғар
сипатта болып келеді. Біріншіден, банктің несие беру жолымен ақша жасау
мүмкіндігі экономика үшін өте маңызды, яғни қандай да бір алдын-ала қаржы
жинақтау процесінсіз ұдайы өндіріс субьектілерінің өндірістік
мүмкіндіктерін несие көмегімен ұлғайиуға. Екіншіден, шаруашылыққа тыс
қажетті мөлшердегі қаржысы қажет. Егер айналымдағы ақша көлемі тауарлар мен
қызмет көрсету өндірісінің темптерінен жоғары болса, инфляция пайда
болады, ал ол экономикалық дамудың барлық жақтарына кері әсер етеді. Бірақ
ақша көлемі өндіріс қажеттілігінен қалыспауы тиіс.
Банктің клиент қажеттіліктерін қанағаттандыру қабілетсіздігі банктің
тиімді операциялардан құр қалуына әкеліп соғады, ақырында банктің
қабілетсіз коммерциялық кәсіпорын ретіндегі құлдырауына әкеледі. Банктер
қоғамның ақшаны қажетсінуін қанағаттандыру процесіне тікелей қатысты.
Коммерциялық банктердің іскерлік саясатына орай нақты ұдайы өндіріс
процестеріне сәйкес нақтылай ағымы анықталады. Осыған байланысты
коммерциялық банктердің мүдделері қоғам мүдделерімен ұштасады. Содықтан
Орталық банк түріндегі қоғам банктік жүйенің икемділігі және
макроэкономикалық деңгейдегі ақша айналымы позициясынан сол банктердегі
шоғырланған қаржыларды қолдану бойынша коммерциялық банктердің
мүмкіндіктерін үнемі реттейді. Теория жүзінде қазіргі банк жүйесінде (қолма-
қол ақшасыз есептесудің дамуы арқасында) бастапқыда құрылған депозиттердің
бір банктен басқа банкке шексіз ауысу мүмкіндігі бар, осыған орай
коммерциялық банктер беретін несиелердің де өсуі әбден мүмкін. Шетелдік
экономикалық әдебиеттерде бұл процесс депозиттің мултипликациясы. (Яғни
қаржылардың бір банктен басқа банкке шынжырлы ауысуы) және несие
экспансиясы деген атауға ие. Банк жүйесіндегі несие мен депозиттердің өсуін
тікелей шектеуші-ол орталық банк белгілейтін міндетті резерв болып
табылады.
Депозит мультипликациясы және несиенің экспанциясының концепциясы
ақша айналымның ұйымдастыруы позициясынан келесілердің экономикалық
қажеттілігін түсіндіреді: кез-келген КБ депозиті қабылдай отырып, оның
белгілі бір бөлігін ликвидтілік резерві ретінде ұстап отыруы керек, өйткені
банк өз клиенттерінің талап етуі бойынша өз міндеттемелерін орындауы тиіс.
Осылайша, банктегі ақша қаражаттарының шоғырланған несие беру немесе банкке
табыс әкелетін актив операцияларды жасау үшін толықтай бос бола бермеиді.
Шетелдік практикада жалпы ликвитілік резерв алғашқы және екінші
болып бөлінеді. Алғашқы ликвитілік резерв банк ликвитілігінің басты көзі
ретінде қарастырылады. Мұнда баланс есептерінде 1-ші реттегі резерв рөлінде
қолда бар ақша және басқа банктердің борышың бабына кіретін активтер
жүреді. Оған әдетте мыналар енгізіледі: міндетті резерв есебіндегі
қаржылар, корреспонденттік есептерден (салымдар) және басқа КБ-гі қаржылар,
сейтегі және чектердегі барлық ақшалар, сондай-ақ инкоссациялау
процесіндегі басқа да төлем құжаттары. Алғашқы (1-ші реттегі) резервтердің
үлесі қолда бар активтердің салымдар немесе барлық активтер саласына
қатынасымен бағаланады. Ликвидтіліктің 2-ші ретті резервтері-табысты жоғары
икемділікті активтер.
Оларды аса тәуекелге бармай-ақ минималді уақытта қолма-қол ақшаға
айналдыруға болады. Бұларға негізінен мемлекеттік бағалы қағаздар портфелін
құрайтын активтер және кейбір жағдайларды. Ссудалық есеп шоттағы қаржылар
жатады. Екінші резервтердің негізгі міндеті-бірінші резервтерді толықтыру
көзі ретінде қызмет ету. АҚШ-ң Коммерциялық Банктері 2-ші резерв құрамына
кіретін қаржылардың үлесін бағалау үшін өтелу мерзімі 5 жылға дейін болатын
мемлекеттік құнды қағаздар сомасынын банк активінің жалпы сомасына
қатынасын қолданады. КБ-тің ресурстық потенциалын ликвиттілік резервін
санамағандағы банктер жұмылдырылған қражылар мөлшері сипаттайды.
Коммерциялық банктердің жалпы ликвиттілік резерві Орталық банк
белгілейтін міндетті резерв нормасына және банктің жеке өзі үшін
белгіленетін ликвиттілік резервінің деңгейіне байланысты. Ликвитілік
резервін банктік реттеудің маңызды компоненті кассаны минималды шекті
деңгейде ұстап тұру мақсатында қолда бар ақшаны ептеп басқару және сонымен
бірге операцияның табыстылығын қамтамасыз ету болып табылады. Қолда бар
ақшаны басқару ол банктің бірқатар есептеулерді орындауын және бақылау
органдары үшін есеп беруін міндеттейді. Әрбір КБ өзінің икемділігін,
сенімділігін және табысты болуын көздей отырып, ликвидті қаржылардың
минималды резервін құруға және максималды ресурстық потенциалды қамтамасыз
етуге ұмтылады. КБ-тің ресурстық потенциалының жалпы деңгейіне төмендегі
факторлардың жиынтығы обьективті ықпал етеді. Олар:
- банкте жұмылдырылған қаржы көздерінің жалпы мөлшері;
ресурстық потенциалы көздерінің құрылымы және тұрақты
мәні; орталық банк белгілейтін міндетті резерв
деңгейі;
- міндетті резервтерді қолдану режимі, КБ-тің ұжымдағы ликвидтілігін
орнықтыру үшін осы резервтерді қолдану тәртібі;
- банк міндеттемелерінің жалпы сомасы мен құрылымы.
Банктің ресурстық потенциалы қаржыларының тиімділігі төмендегі
әрекеттер қатар жүргізілген жағдайда қамтамасыз етіледі, олар:
- ликвидтіліктің қажетті минимумы қамтамасыз етілсе;
- ресурстық потенциалы қаржыларының барлық жиынтығы қолданылса;
- ресурстық потенциалының максималды жоғары пайдалылығына қол
жеткізілсе.
Ресурстық потенциалы қаржыларының құрылымы. Банк активтеріне несие
потенциалы қаржыларының бағытталуының тұрақтылығын бағалау үшін осы
қаржылардың көздеріне банктік талдау жүргізу аса маңызды болып табылады.
Банктің несие потенциалының барлық көздері дәстүрлі түрде жеке зайымдық
болып келеді.
Негізінен заемдық қаржылар басым келеді, оған депозиттер, жинақ
салымдары және ақша қаржылары (банкаралық ссудалар мен құнды қағаздар)
жатады. Банк қызметінің ликвидтілік принциптері ресурстық потенциалының
заемдық қаржыларының қысқа және ұзақ мерзімді етіп бөлу қажеттігін
анықтайды. Сонымен қатар ресурстық потенциалының құрылымында заемдық
қаржылардың субьектілерін де ажырата білу керек. Жалпы, ресурстық
потенциалының заемдық қаржылары құрлымын олардың негізгі түрлері бойынша
схема түрінде көрсетуге болады. Ликвидтілік принципін ескере отырып КБ-тің
ресурстық потенциалының барлық қаржыларын олардың тұрақтылық дәрежесі
бойынша бөлуге болады.
Осыған орай ресурстық потенциалын қаржыларды келесідей бөлістіруге
болады: толықтай тұрақты қаржылар, тұрақсыз қаржылар, тұрақты қаржылар.
Ресурстық потенциалы қаржыларының 1-ші тобына мыналар жатады: банктің жеке
қаржылары; белгілі бір мерзімге депозитке салынған қаржылар; басқа
банктердің алынған несие қаржылары.
Тұрақты қаржылар-бұл комитент банктердің ұсынуы бойынша депозитке
салынған барлық қаржылар. Ол комитент банктердің динамикасы (айналымы)
зерделініп, депозитке салынған қаржылардың орта сомасы белгіленеді. Бұл
қаржыларды банк кез келген уақытта нақты активтерге бағыттау үшін
қолданады. Тұрақсыз қаржыларды оқтын-оқтын пайда болатын депозитке
салынған қаржылар тудырады. Олардың динамикасын қарастыру өте қиын.
Шаруашылықта бос ақша қаражаттарын жұмылдыру және шоғырландыру-коммерциялық
банк қызметіндегі экономикалық негіз және басымдылықты функция.
Банкте ақша қаражаттарының жұмылдырылуы мен шоғырлануынан
негізіне несие және басқа да активті операциялар жолымен ұдайы өндіріс
процесіне қатысатын қаржылардың көлемі белгілі болады. Банктің міндеті-бос
ақша қаражаттарын неғұрлым көп жұмылдыру және оларды банктің оптималды
актитеріне орналастыру. Банк қызметінің ликвидтілік принциптері ресурстық
потенциалының заемдық қаржыларының қысқа және ұзақ мерзімді етіп бөлу
қажеттігін анықтайды. Ресурстық потенциалы қаржыларының құрылымына уақытылы
талдау жүргізу банк қаржыларының қозғалуының нақты заңдылығын анықтауға
мүмкіндік береді. Бұл заңдылық банк ликвидтілігі және ресурстық
потенциалының қаржыларын бөлістіруде дұрыс саясатты жасау үшін қолдану
керек.
1.2 Мектеп оқушыларына коммерциялық банктердің сырттан тартылған
ресурстарының құрылу көздерін үйрету
Банктің депозиттің мәнін зерттей отырып, Э.С.Кацен депозиттің ең
жақты табиғатына негізделетін ерекшелігін атап көрсеткен. Депозиттер
салымшылар үшін потенциалды ақша болып табылады. Салымшы чек жазып беріп,
сәйкес сумманы циркуляцияға жібере алады. Бірақ сонымен бірге банктік
ақшалар процент әкеледі. Олар салымшы үшін 2 рольде көрінеді: бір
жағынан, ақша рөлінде және екінші жағынан, процент әкелетін капитал
рөлінде. Депозиттің қолма-қол ақшадан артықшылығы депозит процент әкеледі
және кемшілігі депозит әдетте капиталдан түсетін табыспен салыстырғанда
біршама төмен процент әкеледі. Бұл төмендетілген процент кездейсоқ жағдай
емес, ол банк табиғатының негізгі . Өйткені банк табиғатының мәні депозит
бойынша төленетін процент банктің басқа әртүрлі кәсіпорындарға
орналастыратын капиталы үшін алатын проценттен едәуір төмен болады.
Бұл проценттер арасындағы айырмашылық активті операциялар бойынша
салынатын проценттердің ¼ бөлігін құрайды. Депозит латын тілінен
аударғанда сақтауға берілген зат дегенді білдіреді. Демек клиенттің банкте
ақша қаражаттарын сақтау үшін салынған кез келген счетін днпозит деп атауға
болады. Депозиттік счеттардың түрлері өте көп. Оның классификациялануының
негізінде салым қайнар көздері, олардың мақсатты бағытталуы, табыстылық
деңгейі және т.с.с. критериялар жатыр. Бірақ көбінесе критерий ретінде
салымшы категориясы мен салымды алу формалары көрінеді. Коммерциялық
банктердің ресурстарының негізгі бөлігі жеке қаржылар есебінен емес,
жұмылдырылған қаржылар есебінен қалыптасады. Экономикалық дербестілік
жағдайында банкке қажетті ресурстар дың қалыптасуы оның қызметінің басты
проблемасы болып отыр. Банктер ақша ресурстарын жұмылдырудың түрлі
тәсілдерін қолданады, олардың негізгілері:
- депозит-салымдарға салынған клиенттердің (заңды және жеке тұлғалар)
қаржыларын жұмылдыру;
-жеке борыштық міндеттемелерді шығару; -есептік, ағымды және
бюджеттік шоттарды ашу және жүргізу, оларға иелерінің атына түсетін
саналарды аудару.
Депозит банк пен оның клиенттері арасында қаржыларды банкке уақытша
қолдануға беру кезінде туындайтын экономикалық қарым-қатынасты көрсетеді.
Депозиттік операциялардың үлесіне коммерциялық банктің барлық жұмылдырған
қаржыларының 70%-і тиесілі. Банк клиенті үшін депозит потенциалды ақша
және капитал болып саналады, өйткені ол процент түрінде нақты табыс
әкеледі. Депозит бойынша деңгейі оның түріне байланысты.
Салымдарға қаржының жұмылдырылуы жазбаша түрдегі келісім шартпен
жүргізіледі. Банктік салымның (депозиттің) келісім-шарты бойынша бір жақ
(банк) салым сомасын қайтарып, келісім-шартта қарастырылған шарттар мен
тәртіптерге сәйкес оның проценттерін төлеуге міндеттенеді. Салымшылар
категориясы бойынша барлық банктік салымдар жеке және заңды тұлғалардың
салымдары болып бөлінеді, олар түрлі құқықтық режимге ерекшеленеді. Жеке
тұлғаларды салымдарын тек арнайы лицензиясы бар банктер ғана қабылдай
алады. Олар салым келісім шартымен орындалады. Бұл салымдар жинақ
кітапшасымен куәландырылады, ол атаулы және мәлімдеушінің талабы бойынша
болуы мүмкін және құнды қағаз болып саналады. Халықтық салымдары алғашқы
талап етілген жағдайында қайтарылуы тиіс. Жеке тұлғалардың салымдарының
қайтарылуы міндетті сақтандыру жолымен қамтамасыз етіледі. Заңды
тұлғалардың салымдарына міндетті сақтандыру қарастырылмайды, салымдардың
қайтарымдылығын қамтамасыз ету тәсілдері келісім-шартпен анықталады. Бұл
салымдар да алғашқы талап етілгені кезінде берілуі тиіс. Заңды тұлғалардың
деозиттеріндегі қаржылары басқа тұлғаларға аударылмайды.
Олар иелерінің есептік немесе басқа депозиттік шарттарына ауыстырылуы
тиіс. Тағайындалу формасы бойынша салымдарды 3 топқа бөлуге болады:
-талап етуге дейінгі салымдар, мұнда салымды беру шарты 1-ші талап етілген
жағдайында жүзеге асады; -жедел салымдар-қайтару белгілі бір мерзім өткен
соң жүргізілетін шартта келісім шарт жасалған. Жедел салым (депозит)
1,3,6,9,12 айға (бірақ ұзарту құқығысыз) орындалуы мүмкін.
Аталған мерзім өткен соң салым салған тұлға кез келген уақытта салым
қаржыларын ала алады. Салым сомасына қосылатын процент есептелмейді немесе
талап етілгенге дейінгі салым ставкасы бойынша есептеледі. Қазіргі кезде
шартты мерзімге салынатын жедел салымдар кеңінен тараған, оның мерзімі
аяқталған соң қажет жағдайда банктік салым келісім-шарты автоматты түрде
сол шартпен ұзартылады. Жедел салымның бір түрі-алдын ала ескертілетін
салым, оның шарты бойынша салымша банктегі салым сомасының бір бөлігін
немесе толықтай алу ниеті туралы банкке хабарлаған соң салым сомасы
салымшыға қайтарылады. Алдын-ала ескерту мерзімі келісім-шартпен
анықталады. 5,10,15 күн, (бір айда 1-3 реттен). Бұл форма әдетте ірі
салымшыларға қолданылады, өйткені алдын-ала ескерту банкке салымды қайтару
үшін қажетті бос резервтерді топтауға мүмкіндік береді; -шартты салымдар,
олар бойынша келісім-шарт қайтарымның басқа жағдайларында жасалады, яғни
олар белгілі бір шарттардың туындауы кезінде қайтарылады.
Оларға мақсатты, сақтандыру және жинақ салымдары жатады.
Клиенттердің ойынша жедел және шартты депозиттер төмен икемділікті болып
келеді. Тез арада ақша алу үшін, ағымды төлемдер мен есептеулер үшін
депозиттік шоттардағы қаржыларды қолдану мүмкін емес. Жедел және шартты
депозиттер негізінде неғұрлым тұрақты ресурстық база қалыптасады. Бірақ
банк ресурстарының бұл құнды көзі банк операцияларының ренктабельділігінде
көрсетілмейді. Банк салымдардың ерекше түріне халықтық сақтық салымдар
жатады. Бұл салымдар ақша қаражаттарын жинақтау немесе ақша жинақтарын
сақтау мақсатында құрылады. Әдетте, олар қосымша салымдардың арту
мүмкіндігін білдіреді. Сақтық салымдар ұзақ мерзімдік сипатта болып келеді,
сондықтан олар банкке тиімді. Бірақ бұл қаржылардың кеңінен қолданылуы банк
үшін үлкен тәуекелмен ұштасады. Саяси, экономикалық және психологиялық
себептерге байланысты аталған қаржылардың банктерден кетуі мүмкін, бұл
жағдай оның икемділігінің жоғалуына әкеліп соғады. Осылайша, өзінің және
жұмылдырылған қаржылардың қалыптасуы бойынша банктік саясатты анықтай
отырып, КБ-тер жұмылдырылған қаржылардың неғұрлым рационалды құрылымына қол
жеткізуі тиіс. Депозиттік ресустар банктің активті операцияларының санасы
және мерзімі бойынша келістірілуі керек. Банктің ликвидтілігін көтеру үшін
салымдардың саны мен мөлшерін ұлғайту мақсатында депозиттікоперациялардың
түрін жан-жақты көбейту қажет. Салымдарда ақшаны
сақтағаны үшін банк клиент есептелген процент түрінде нақты бір сыйақы
алады. Оның мөлшері келісім-шартпен анықталады және депозитсомасына, оның
мерзіміне және салымшының келісімнің шарттарын орындауына тәуелді болады.
Осылайша, егер жедел салым келісім-шартта көрсетілген мерзім өткенге дейін
салымшы талабы бойынша қайтарылса, онда оның проценті талап өткенге дейінгі
салым бойынша сияқты мөлшерде төленеді. Мұнда тұжырымдық жедел және шартты
салымдары бойынша келісім-шартпен анықталған проценттерді банк төмендете
алмайды, егер басқа жағдай заңмен қарастырылмаса келісім-шарт бойынша заңды
тұлғалардың % салымдарының мөлшелі заң және келісім-шарт тәртібіне сәйкес
бір жақты өзгертілуі мүмкін. Салым бойынша %-тік ставка нақты және
құбылмалы болуы мүмкін.
Банк салымының сомасы процент оның банкке түскен күшінен кейінгі
күннен бастап салымшыға қайтарылатын күнге дейін есептеледі. Проценттер
салым сомасынан бөлек әрбір тоқсанның соңында салымшының талап етуі бойынша
төленуі тиіс. Ал бұл мерзімде талап етілмеген проценттер процент
есептелетін салым сомасының ұлғайтылуына бағытталуы тиіс. Бірақ келісім-
шарттарда проценттерді есептеу мен төлеудің басқа да шарттары қарастырылуы
мүмкін.
Ақша нарығындағы қосымша ақша ресурстарын жұмылдыру үшін КБ-р
арасында болатын бәсекелестік күрес салымшыларғакөрсетілген қызметтер мен
жеңілдіктерді, %к ставкаларды қолдана отырып депозиттерді түрлендіруге,
сондай-ақ ресурстарды жұмылдырудың жаңа тәсілдерін іздестіруге мәзбүрлейді.
Банктердің өзресурстарын ұлғайту үшін қаржыны тартудың тәсілі
өздерінің жеке борыштық міндеттемелерін шығару болып табылады. Оларға банк
сертификаттары, вексельдер және облигациялар жатады.
Сақтық сертификаты банкке енгізілген салым сомасын және белгіленген
мерзім өткен соң салым мен оның сертификатта көрсетілген процентін алуға
салымшы құқығы куәландыратын құнды қағаз болып табылады.
Депозиттік сертификат тек заңды тұлғаларға, ал сақтық сертификаты тек
жеке тұлғаларға беріледі. Сертификаттар бір жолғы немесе сериялы түрде
алаулы және ұсынушыға болуы мүмкін. Ұсынылатын сертификаттар қарапайым
жолмен қолдан қолға беріледі. Атаулы сертификаттар берілетін және
берілмейтін болады.
Қазақстан Республикасында шығаратын барлық сертификаттар жедел болуы
тиіс. Талап етуге дейінгі сертификаттың шығарылуына жол бермейді.
Сертификатты төлеуге мерзімінен бұрын ұсыну болады, мұндай жағдайда
сертификат сомасы %-тер талап етуге дейінгі салымдық ставкасы бойынша
төленеді.
Сертификаттар тек Қазақстан Республикасының валютасында шығарылады,
сертификаттың шетел валютасында шығарылуына жол берілмейді. Сертификаттың
иелері резиденттер немесе резидеттер емес болуы мүмкін.
Сертификат сомасы %-тер белгілі бір есепті мерзім еткен соң (ай,
тоқсан) белгіленген %-тік ставка бойынша жүйелі түре немесе сертификатты
өтеген күні төленеді. Банк сертификатты берген кезде белгіленген %-тік
ставканы біржақты өзгерте алмайды.
Сертификатты өтеу тәсілін оның өтеу уақыты жеткенде сертификат иесі
көрсетеді. Сертификатты КБ-тің жаңа шығарған сертификатымен, оның иесінің
депозиттік немесе есептік шотына қаржыларды аудару, ол жеке тұлғалар үшін
қолма қол ақша беру арқылы өтеуге болады.
Қазақстан Республикасының территориясындағы барлық КБ-р үшін депозиттік
немесе сақтық сертификаттарын шығару мен дауындаудың біріңғай тәртібі
орнатылған. Ұлттық банктің аумақтық мекемесінде сертификаттың айналымға
шығарылуы шартты тіркеліп, қаржы нарығындағы несие ұйымдарының сақтық және
депозиттік сертификаттарының шығарылуы және айналымға ену реестрін
енгізілген соң ғана банк ол сертификаттарды орналастыра (тарата) алады.
Қарапайым депозиттік келісім-шартпен орындалған жедел салымдарға артық
болып келеді. Екінші реті нарықтық болуы кезінде сертификат иесі өзінің
ақшалай салымын мерзімінен бұрын ала алады. Депозиттік және аяқтық
сертификаттарды иелерінен олардың әрекет етуі кезінде кез келген уақытта
банктің өздері сатып ала алады, сода н соң басқаларға сатылады. Бұл жағдай
оның леквидтілігін көтереді және оны жедел банктің ресурстық базасының
құрамын реттеу үшін қолданылуға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар Қазақстан Республикасында сертификаттың айналымына
қатысты біршама шектеулер бар. Сертификаттың төлем құралы ретінде және
сатылған туарлар мен көрсетілген есеп айрысу құралы ретінде қолданылмайды.
Қазақстандық банктің сертификаттары тек осы мемлекеттік территориясында
ғана айналымда жүреді
Мұндай шектеулер банктің жеке борыштық міндеттемелерінің түрі-банктік
векселге таралмайды. Сондықтан банктің векселдер соңғы жылдары Қазақстан
Республикасының территориясындағы айналымда кеңінен қолданылуда. Банктік
вексел (БВ)-бұл вексельді ұстаушыға белгіленген орында және уақытта белгілі
бір соманы вексел берушінің (банктің) төлеуі туралы борыштық міндеттемесі
жазылған құнды қағаз. Сертификаттардан өзгешелігі банктік вексельдердің
оның иесі тауарлар мен қызмет көрсетулерге бөлім құралы ретінде қолдана
алады, сондай-ақ вексельдің жаңа иесі оны 3-ші тұлға беру құқығына ие
(сәйкес индоссаментті: ұсыну жолымен). БВ-дің шығарылуы және айналымға енуі
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексімен реттеді: Бос ақша
қаражаттарын жұмылдыру формасы ретіндегі БВ-нің артықшылығы:
- айналымға вексельді шығарылуының оңайлығы, өйткені қаржы орындарында
эмиссияны тіркеу қажеттігі жоқ;
- функционалды вексельдердің құқықтық базасының барлығы;
- эмитенттің вексельдің өтелу мерзімін өз бетінше орнату құқығы және
вексельдерді жедел сатып алу құқығы;
- бірдей номиналды вексельдерді сериалы түрде және ерікті сомаға бір
реттік тәртіпте вексельдерді шығару мүмкіндігі;
- кез-келген заңды және жеке тұлғаларға индоссамент бойынша беру арқылы
вексельдің жеңілдетілген айналымы;
- табыстық жоғары деңгейі кезіндегі жоғары ликвидтілік;
- вексельді төлем құралы, кепіл және жоғары табысты сақтық құрал ретінде
қолдану мүмкіндігі.
Алғашқы көптеген банктер вексельді дисконтпен шығарды, яғни номиналдан
төмен бағамен сатып, номинал бойынша өтелетін болған. Қазақстан
Республикасы ОБ-нің шағарылған міндеттемелердің номиналды сомасының белгілі
бір үлесін резервтеу туралы талабы енгізілген соң % түрінде табысы (%-дер
вексельдер) көрсетілген вексельдер кеңіненбелгілі бола бастады. Қазіргі
кезде резервтеу вексельдің номиналды емес нақты сомасымен жүргізіледі,
соңдықтан вексель бойынша табысты алу формасын таңдаудың басты критериі оны
келешекте қолданудың схемасыболып табылады.
Женевалық вексель конвенциясымен қабылданған біркелкі вексельдің
заңға сәйкес %-тік вексель бойынша төлемі ұсынылатыны бойынша мерзімінде
немесе ұсынылғаннан кейін белгілі бір уақытта белгіленеді. Мұндай вексельде
%-к ставканың мөлшері көрсетіледі. Проценттер вексельдің өтелуі кезінде
ғана есептелетін, төленеді. Дисконтты вексельдерде төлем белгілі бір
мерзімге белгіленеді. Мұндай вексельдің сомасы (вексельдің номиналы)
вексельдің айналу мерзімін және ставкасын ескере отырып есептелген %-ді
қамтиді. Бұл векесельдер номиналдан төмен бағамен, яғни жеңілдік-дисконтпен
сатылады. Акционерлі КР-р заемдық қаржыларды шығара алады: аталуы және
ұсынушыға; қамтамасыз етілген және қамтамасыз етілмеген; %-тік және
дисконттық; басқа құнды қағаздарға конверттелетін және конверттелмейтін;
бір жолғы өтелетін және сериялары бойынша өтелетін.
Банктік облигацияларды эмиссиялау процедурасы сертификаттары мен
вексельдерін шығару тәртібінен біршама күрделірек. Банк жарғылық капиталды
толығымен тіркелгеннен кейін ғана облигацияларды шығара алады. Бұл үшін
олардың шығарылуы туралы шешім қабылдайды, эмиссия жоспарын дайындайды,
Ұлттық банкте облигациялардың шығарылымын және эмиссия эоспарын тіркейді,
эмиссия жоспарындағы ақпаратты бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланды,
облигация сертификаттарын дайындайды (егер олар документарлы формада
шығарылса). Аталған талаптарды орындап болған соң банк облигацияларды
таратуға құқық алады. Банктік облигациялар сатып алушылар мен келісілген
облигациялар санына сату-сатып алу келісім-шартын жасау негізінде Ресей
Федерациясының валютасына сату арқылы орналастырылды, сондай-ақ бұрын
шығарылған конверттелетін облигациялар мен басқа құнды қағаздарға ауыстыру
жолымен таралады. Облигациялардың таралуы эмиссия бастиалғаннан бір жыл
ішінде аяқталуы тиіс. Содан соң банк облигацияның шығарылу нәтижесі туралы
есеп беру жасап, оны Қазақстан Республикасының Ұлттық банкіне тіркейді.
Есеп берудегі ақпарат БАҚ-да жарияланады. Қазақстан Республикасында
акционерлік КБ-дің облигация шығаруы кең етек алмады. Ал нарықтық
экономикасы дамыған елдерде, мысалы, Германияда банктер ақша нарығында
инвесторлар арасында танымал облигациялардың көбісін шығарады.
Депозиттік және жеке борыштық міндеттемелерімен қатар банк
ресурстары клиенттердің есептік, ағымды және бюджеттік шарттарындағы қаржы
қалдықтар формасында қалыптасады. Ондағы қаржылар шот иесінің талап етуі
бойынша қаржылар толығымен немесе бөлшектеп алынады, болмаса шот иесінің
тілегі бойынша басқа тұлғаның шотына аударылады. Шетелдегі банк
тәжирибесінде мұндай шоттар талап етілгенге дейін депозиттің формасы
ретінде қарастырылады. Банктер үшін бұл тартылатын қаржылардың арзан көзі,
бірақ ең тәуекелдісі, өйткені шоттың иесі кез-келген уақытта банктегі
шоттан өз қаржыларын ала алады.
Банктің икемділігін сақтау үшін мұндай жағдайда банктер жоғары
икемділікті активтердің ұлғаймалы үлесі түрінде қажетті оперативті
резервтер құруға мәжбүрлі.
Мұнда жедел депозиттердің үлесін жоғарылатуға коммерциялық банктер
ұмтылады, олар банкте ақша мерзімін белгілейді немесе банктен ақшаны
мерзімінен бұрын алуды шектеу бойынша экономикалық шараларды қарастырылады.
Бұл жағдай коммерциялық банктерге жұмылдырылған ресурстарды тиімді
қолдануға мүмкіндік береді, яғни: халық шаруашылығына салынатын несие
салымдарын ұлғайту несие мерзімін ұзартуға несие мерзімін ұзартуға жағдай
туады. Экономиканың мазмұны және сипаты бойынша банктік ресурстардың бұл
тобына корреспондент шоттарындағы қалдықтар жатқызылады. Корреспондеттік
шот бір коммерциялық банктен басқа банкте ашылды немесе банктің шаруашылық
қызметімен байланысты төлемдер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz