Қазіргі қазақ тілі сөзжасамының өзекті мәселелері

1 ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ТІЛІ СӨЗЖАСАМЫНЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
ӘДЕБИЕТТЕР

Қазақ тiл бiлiмiнде бұған дейiн грамматиканың морфология саласында, жеке сөз таптарының жасалуы ретiнде қарастырылып келген сөзжасам тіл білімінің жеке саласы ретiнде танылып отыр. Дегенмен, оның өзiне тән зерттеу нысаны, тiл дамуында алатын орны, тiлдiң өзге салаларымен байланысы: ұқсастықтары мен айырмашылықтары, тілдік бірліктері секiлдi тiл бiлiмiнiң жеке саласы ретiнде тануға негiз болатын басты белгiлерi жан-жақты ашылды, ғылыми тұрғыда шешiлдi деуге болмайды.
Сөзжасамға байланысты зерттеулер оның тiлдiң өзге салаларынан бөлiнiп, жеке зерттеу нысанына айнала бастағанын көрсеттi. Түркологияда, ХIХ ғасырға дейiнгi кезеңде сөзжасам қосымшалары туралы түсiнiктiң негiзi қалана бастаса, ХIХ ғасырдың басынан Қазан төңкерiсiне дейiнгi кезең сөзжасам тәсiлдерi туралы алғашқы зерттеулердiң жарық көруiмен сипатталады. Ал ХХ ғасырдың I жартысында көптеген ғылыми грамматикалар жарық көрiп, сөзжасам морфологияның бiр элементi ретiнде қарастырылса, 50-жылдан кейiнгi кезеңде сөзжасам бірліктері арнайы зерттеу нысанына айналып, әрi тарихи тұрғыдан қолға алына бастады.
Қазақ тiл бiлiмiндегi сөзжасамның даму сипаты да осындай деуге болады. 50-жылдардан берiде әр сөз таптарына байланысты сөз тудырушы қосымшаларды зерттеген еңбектер жарық көрiп, сөзжасамның кейбiр жекелеген проблемалары морфологияның аясында қарастырылды. Алпысыншы жылдардан бастап сөзжасамның әр түрлi аспектiлерi жекелеген диссертациялардың зерттеу нысанына айналып, бұл саланың жеке бөлiнiп шығуына себеп болды. Сөйтiп, сөзжасамның кейбiр мәселелерi жеке-жеке қарастырылып, монография ретiнде жарық көре бастады. Дегенмен, сөзжасам жүйесiне қатысты зерттеулердiң әр түрлiлiгiне қарамастан,оған қатысты мәселелер толық шешiлдi деуге болмайды.
1. Сөзжасамның тiлдiк деңгейден алатын орны. Сөзжасам грамматикамен де, лексикологиямен де өте тығыз байланысты, бұл үшеуiн бiр шеңбердiң бойындағы құбылыстар деуге болады. Сондай-ақ, сөзжасам фонетикамен де, лексикологияның салалары: семасиологиямен де, этимологиямен де, терминологиямен де, лексикографиямен де, стилистикамен де байланысып жатыр. Сөзжасам құбылыстарын тiл тарихынан тыс алып қарастыру да мүмкiн емес. Сөзжасамның тiлдiң осындай салаларымен ұқсастықтары мен айырмашылықтары туралы жан-жақты айтылды дей алмаймыз. Осының салдарынан сөзжасам мәселелері мен морфология мәселелерінің ара жігі ажыратылмай келеді. Айталық, мәселенің «сөз таптарының сөзжасамы» деп қойылуы, форма тудырушы жұрнақтардың (зат есімнің рең мәнді жұрнақтары, етіс жұрнақтары, т.б.) сөзжасам нысаны ретінде зерттеліп, қарастырылып жүргендігі ойландырарлық жағдай /1/.
2. Сөзжасам тәсiлдерi туралы мәселелердiң көп зерттелгенiне қарамастан, толық шешiмiн таппағандығы көрiнедi. Мұның себебi сөзжасамдық тәсiлдердi синтетикалық, аналитикалық, лексика-семантикалық деп бөлудiң таза құрылымдық сипатқа негiзделгендiгiнен болса керек. Мәселен, синтетикалық тәсiл бойынша белгiлi бiр сөз табын тудырушы қосымшалар көрсетiледi де, олардың дериваттық семантикасы ашылмай қалып қояды. Немесе, белгiлi бiр дериваттық семантиканы (мысалы: кәсiптi, белгiлi бiр iске бейiмдiлiктi) бiлдiретiн сөздер тудыратын қосымшаларды топтастыру, кейбiр функциялық қосымшалардың сипатын көрсету секiлдi мәселелер назардан тыс қалып келеді. Мәселен, зерттеушiлер сөз тудырушы қосымшаларға жатқызып жүрген -дай,-дей,-сыз,-сiз,-ша,-ше,-ғы,-гi арқылы жасалған сөздердiң бәрiн жаңа сөздерге жатқыза аламыз ба? Сондай-ақ, сан есiм сөзжасамында қарастырылып жүрген -ыншы,-iншi,-ау,-еу,-ар,-ер секiлдi қосымшаларды сөзжасам қатарына қосуға бола ма? /2/. Бұл қосымшалар арқылы жасалған сөздер түбiр бiлдiретiн сөзден өзге мағына берiп, сөздiк реестрге енетiн сөздер жасай ала ма? Сөзжасам қосымшаларына жатқызылып жүрген қосымшалардың барлығы дерлiк әрқашан жаңа сөз тудыра бермейдi, олардың әрқайсысының мағыналық, қолданыстық ерекшелiктерi ескерiліп, тілдегі ауыс-түйіс құбылыстардың себебі тарихи тұрғыдан ашылуы керек. Сондай-ақ сөзжасам қосымшаларын сөз таптары тұрғысынан қарау да мәселенің дұрыс шешім табуына кедергі болып отырған сыңайлы.
3. Сөзжасам қосымшаларына байланысты проблемалардың бiрi – өнiмдiлiк, өнiмсiздiк, құнарлылық, құнарсыздық қасиеттерiн айқындау критерийлерiн ғалымдар әркелкi қарастырады. Бұл қасиеттер сөзжасам қосымшаларын басқа қосымшалардан ажырататын белгілердің бірі ретінде қаралуға тиіс. Мұндағы басты ұстаным, профессор С.М. Исаев көрсеткендей, өнiмдiлiк-өнiмсiздiк – белгiлi сөзжасам үлгiсiнiң ешқандай дәуiрге, кезеңге байланыссыз сөздiк құрамға енетiн сөздер жасауында, яғни сандық сипатында болса, құнарлылық-құнарсыздық – белгiлi кезең, мерзiмге байланысты сапалық қасиетi болуға тиіс /3/.

1 Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. – А.,1989.
2 Қазақ грамматикасы. – Астана, 2002.
3 Оралбай Н. Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің сөзжасам жүйесі. – Алматы, Ғылым, 1988.
4 Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты. – А.,1998. – 284-б.
5 Оралбай Н. Қазақ тілінің сөзжасамы. – Алматы, 2002. – 73-74 б.
6 Алдашев.Н. Қазіргі қазақ тілінде сөздердің қысқару арқылы жасалуы. – Алматы, 1996.
7 Оралбай Н. Аталған еңбек. – 41-43 б.