Қазақстан Республикасының аймақты дамытудың теориялық және әдістемелік аспектілері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Қазақстан Республикасының аймақты дамытудың теориялық және әдістемелік аспектілері
1.1 «Аймақ» түсінігі және оның мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Аймақтық экономиканы басқарудың қызметтері мен әдістері ... ... ... ... ... ...11
1.3 Қазақстандағы аймақтарды дамытудың стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2 Астана қаласындағы экономиканы мемлекеттік реттеу ерекшеліктері
2.1 Астана қаласының экономикалық даму жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.2 Астана қаласының экономикалық жағдайын көтеруге арналған стратегиялық жоспарлар мен жобалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
2.3 Аймақ экономикасының инвестициялау ерекшеліктері мен мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
3 Аймақтағы экономиканы мемлекеттік реттеуді жетілдіру
3.1 Қазақстан Республикасының аймақтарындағы стратегияны жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
3.2 Аймақтық дамудың негізгі басымдылықты бағыттарын анықтау ... ... ... ... .65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
1 Қазақстан Республикасының аймақты дамытудың теориялық және әдістемелік аспектілері
1.1 «Аймақ» түсінігі және оның мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Аймақтық экономиканы басқарудың қызметтері мен әдістері ... ... ... ... ... ...11
1.3 Қазақстандағы аймақтарды дамытудың стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2 Астана қаласындағы экономиканы мемлекеттік реттеу ерекшеліктері
2.1 Астана қаласының экономикалық даму жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.2 Астана қаласының экономикалық жағдайын көтеруге арналған стратегиялық жоспарлар мен жобалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
2.3 Аймақ экономикасының инвестициялау ерекшеліктері мен мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
3 Аймақтағы экономиканы мемлекеттік реттеуді жетілдіру
3.1 Қазақстан Республикасының аймақтарындағы стратегияны жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
3.2 Аймақтық дамудың негізгі басымдылықты бағыттарын анықтау ... ... ... ... .65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
Радикалды экономикалық реформаларды ғылыми негіздеу үшін рыноктық қатынастың дамуы қалыптасуы жағдайында үлкен мәнге аймақтық экономика ие болып отыр. Аймақтық экономика - бұл өндіргіш күштердің қозғалысы, аймақ экономикасы туралы ғылыми білім ортасы.
Қазіргі кезде негізгі шауашылық қызмет аймақтарда жүзеге асырылады. Оларға өздігінен экономикалық мәселесін шешуге, аймақаралық байланыстар жасауға мүмкіндік берілген. Қазақстанның әрбір аймағы өзіне тән табиғи ресурстарға, олардың қалыптасу ерекшеліктеріне, ұлттық немесе табиғи белгілеріне, өзінің шаруашылық құрылымына, экономикалық дамуы мен мамандандыру деңгейіне ие. Әрбір аймақ, бiрiншiден, мемлекеттің шаруашылық кешендерінің белгілі бiр орнын алса, екiншiден, ел басқа айналыммен бірігіп бүтін экономикалық бірлік құрайды. Сондықтан мемлекет туралы білім оның барлық айналымын жан- жақты зерттеуден құрылады [1].
Нарықтық экономиканың жұмыс iстеу жағдайында экономикалық әлеуеттi дамыту мен орналастыру және халықты таратып орналастыру мәселелерi негiзiнен нарықтық тетiктер арқылы айқындалады.
Сонымен қатар, мемлекет елдiң орнықты экономикалық дамуы, халықтың қолайлы тыныс-тiршiлiгi және бар ресурстық әлеуеттi ұтымды пайдалану үшiн жүйелi жағдайды қамтамассыз етуге тиiс.
Тиiсiнше мемлекеттiң аумақтық даму процестерiн реттеудегi мiндеттерi өзгеруге тиiс. Қазiргi кезеңде мемлекет мiндеттерi экономика мен еңбек ресурстарын экономикалық тұрғыдан перспективалы аудандарға және тыныс-тiршiлiк үшiн қолайлы табиғи-климаттық аймақтарға шоғырландыруды ынталандыруға, нарық субъектiлерiнiң экономикалық белсендiлiгiн өсiру үшiн жағдайлар жасауға және әлемдiк шаруашылық жүйесiне үйлесiмдi кiрiктiрiлген бiртұтас iшкi экономикалық кеңiстiктi қалыптастыруға келiп тiреледi.
Жоғарыда көрсетiлген мiндеттердi iске асыру елдi дамытудың геоэкономикалық және геосаяси факторларын ескеруге тиiс. Жаһандану мен халықаралық бәсекелестiктiң күшеюi елдiң әлемдiк нарықтарға ұстанымдануының тиiмдi стратегиясын тұжырымдауды талап етедi.
Қазақстан Республикасының Президентi Н.Ә. Назарбаевтың
Қазақстан халқына жолдауларынан: «Қазақстан бүгiн Еуропа мен Азия арасындағы коммуникациялар легiнiң түйiскен тұсында тұр. Бiздiң мiндет - осынау бiрегей геосаяси жағдайымызды өз елiмiз бен халықаралық қоғамдастықтың мүддесi үшiн ұтымды пайдалану, бүгiнгi таңда тұтас алғанда елiмiздегi экономикалық жаңарудың «локомотивi» болуға қабiлеттi дамыған өңiрлiк орталықтардың экономикалық қызметiн жандандыруға, сондай-ақ өңiрлердiң ұтымды экономикалық мамандануын қалыптастыруға бағытталған осы заманғы жаңа аумақтық даму стратегиясы қажет» [2].
Өңiрлер мен iрi қалалар бәсекелiк стратегияны тұжырымдаумен, еңбек бөлiнiсiнiң ұлттық қана емес, өңiрлiк және әлемдiк жүйесiнен де орын iздеумен айналысуға тиiс.
Осы Стратегия, экономикалық кеңiстiктiк және халықты таратып орналастыруды қалыптастыруды, кластерлердi қалыптастырумен өзара байланыстыра отырып аумақтарды инфрақұрылымдық қамтамасыз етудi қоса алғанда, елдiң аумақтық дамуының стратегиялық бағыттарын айқындайды және тиiстi мемлекеттiк, салалық және өңiрлiк бағдарламаларды әзiрлеудiң немесе түзетудiң негiзi болып қызмет атқаратын болады.
Қазіргі кезде негізгі шауашылық қызмет аймақтарда жүзеге асырылады. Оларға өздігінен экономикалық мәселесін шешуге, аймақаралық байланыстар жасауға мүмкіндік берілген. Қазақстанның әрбір аймағы өзіне тән табиғи ресурстарға, олардың қалыптасу ерекшеліктеріне, ұлттық немесе табиғи белгілеріне, өзінің шаруашылық құрылымына, экономикалық дамуы мен мамандандыру деңгейіне ие. Әрбір аймақ, бiрiншiден, мемлекеттің шаруашылық кешендерінің белгілі бiр орнын алса, екiншiден, ел басқа айналыммен бірігіп бүтін экономикалық бірлік құрайды. Сондықтан мемлекет туралы білім оның барлық айналымын жан- жақты зерттеуден құрылады [1].
Нарықтық экономиканың жұмыс iстеу жағдайында экономикалық әлеуеттi дамыту мен орналастыру және халықты таратып орналастыру мәселелерi негiзiнен нарықтық тетiктер арқылы айқындалады.
Сонымен қатар, мемлекет елдiң орнықты экономикалық дамуы, халықтың қолайлы тыныс-тiршiлiгi және бар ресурстық әлеуеттi ұтымды пайдалану үшiн жүйелi жағдайды қамтамассыз етуге тиiс.
Тиiсiнше мемлекеттiң аумақтық даму процестерiн реттеудегi мiндеттерi өзгеруге тиiс. Қазiргi кезеңде мемлекет мiндеттерi экономика мен еңбек ресурстарын экономикалық тұрғыдан перспективалы аудандарға және тыныс-тiршiлiк үшiн қолайлы табиғи-климаттық аймақтарға шоғырландыруды ынталандыруға, нарық субъектiлерiнiң экономикалық белсендiлiгiн өсiру үшiн жағдайлар жасауға және әлемдiк шаруашылық жүйесiне үйлесiмдi кiрiктiрiлген бiртұтас iшкi экономикалық кеңiстiктi қалыптастыруға келiп тiреледi.
Жоғарыда көрсетiлген мiндеттердi iске асыру елдi дамытудың геоэкономикалық және геосаяси факторларын ескеруге тиiс. Жаһандану мен халықаралық бәсекелестiктiң күшеюi елдiң әлемдiк нарықтарға ұстанымдануының тиiмдi стратегиясын тұжырымдауды талап етедi.
Қазақстан Республикасының Президентi Н.Ә. Назарбаевтың
Қазақстан халқына жолдауларынан: «Қазақстан бүгiн Еуропа мен Азия арасындағы коммуникациялар легiнiң түйiскен тұсында тұр. Бiздiң мiндет - осынау бiрегей геосаяси жағдайымызды өз елiмiз бен халықаралық қоғамдастықтың мүддесi үшiн ұтымды пайдалану, бүгiнгi таңда тұтас алғанда елiмiздегi экономикалық жаңарудың «локомотивi» болуға қабiлеттi дамыған өңiрлiк орталықтардың экономикалық қызметiн жандандыруға, сондай-ақ өңiрлердiң ұтымды экономикалық мамандануын қалыптастыруға бағытталған осы заманғы жаңа аумақтық даму стратегиясы қажет» [2].
Өңiрлер мен iрi қалалар бәсекелiк стратегияны тұжырымдаумен, еңбек бөлiнiсiнiң ұлттық қана емес, өңiрлiк және әлемдiк жүйесiнен де орын iздеумен айналысуға тиiс.
Осы Стратегия, экономикалық кеңiстiктiк және халықты таратып орналастыруды қалыптастыруды, кластерлердi қалыптастырумен өзара байланыстыра отырып аумақтарды инфрақұрылымдық қамтамасыз етудi қоса алғанда, елдiң аумақтық дамуының стратегиялық бағыттарын айқындайды және тиiстi мемлекеттiк, салалық және өңiрлiк бағдарламаларды әзiрлеудiң немесе түзетудiң негiзi болып қызмет атқаратын болады.
1. Швецов А. Потребности муниципальных образований в финансовых средствах и бюджетно налоговые возможности их удовлетворения //РЭЖ 2001, №7.
2. Заитов З., Мусина К. Оценка экономического потенциала развития регионов Казахстана // Аль-Пари №1 2009 ж.
3. Оспанова Н. Методические подходы к определению социальной-экономической эффективности региональных программ //Саясат№7,2008
4. Закон РК “Об особом статусе г.Астаны” 1 июля 2009 г.
5. стратегический план развития г.Астаны до 2020 года, 2011 г.
6. Саиров Е.Б. О региональном развитий и региональной политике в Казахстане //Саясат/февраль 2007 г.
7. Дорогов Н.И. Управление хозяйством в условиях инигообразия форм собственности: региональный аспет. Иванава: Ивановский государственный университет, 2010
8. Палымбетов Б. Экономика области: совершенствования системы управления// саясат/июль 2009 г.
9. Казахстан – 2030. Послание Президента страны народу Казахстана. – Астана:Білім,2010г.
10. Казахстан и его регионы. №4 ежеквартальный журнал. Агенство РК по статистике, Астана 2010г.
11. Региональная экономика. Под ред. Т.Г.Морозовой, М.98.
12. Концепция региональной политики РК. Одобрено постановлением Правительства РК от 09.09.2010 г. №1097.
13. Искаков Н. Индекс человеческого развития и система социальной защиты населения на регионольном уровне //Аль-Пари №4-5.2009 г.
14. Рустемов Н. Функций и методы регионального управления
15. Орешин В.П. “государственное регулированиу национальной экономики” М.99.
16. Бакирова А. Основные направления реформирования региональных рынков труда // Саясат №11,2009
17. Нурланова Н.К. Особенности формирования регионального рынка инвестиций в РК в период углубления рыночных преобразований // Саясат/сентябрь 2008 г.
18. Цыганков А. Региональная инвестиционная программа. // саясат/февраль 2001г.
19. Региональный финансовый центр // Вклад в экономику
20. Отраслевые и функциональные планы действуещего аппарата акима города Астаны на 2009 г.
21. Основные аспекты планов действий Аппарата акима г.Астаны на 2010 г.
22. Анализ общей экономической ситуаций г.Алматы на 2006 г.
23. Анализ реализации региональных инвестиционных программ предыдущих лет, 2006 г.
24. Нургалиев К.Р. экономика Казахстана, Астаны, 2010 г.
25. Тасмаганбетов И. Региональные аспекты экономической реформы в Казахстане (на примере г.Алматы) Алматы, 1999г.
26. Региональная политика РК: экономический механизм реализации (отв. редактор Кенжегузин И.Б., Астаны, 2008г)
27. Гранберг А.Г. Основа региональной экономики. И,2001г.
28. основные показатели социально-экономическогоразвития г.Астаны //Транзитная экономика, №5-6,2001г, основные аспекты Планов действий акима города на 2010 год.
29. Отраслевые и функциональные планы действия аппарата акима г.Астаны, 2003 г. Государственная программа развития города Астаны на 2003-2010 года.
30. Децентрализация власти – глобальный шаг в развитий страны. Юридическая газета. 8 ноября 2010г.
31. Новое поколение 11 февраля 2010 г. с.6
32. Дорогов Н.И. Региональная экономика в системе рыеочных отношений (методологические аспекты управления) М., 2006 г.
33. Программа поддержки и развития малого предпренемательского по городу Астаны на 2009-10 гг. // Аль-Пари, №1-2, 2008 г.,
34. Слово акиму – И.Тасмаганбетов //Экономика и права Казахстана,№13,2010г,
35. Региональная политика //Экономика и права Казахстана, №5,2010 г.
2. Заитов З., Мусина К. Оценка экономического потенциала развития регионов Казахстана // Аль-Пари №1 2009 ж.
3. Оспанова Н. Методические подходы к определению социальной-экономической эффективности региональных программ //Саясат№7,2008
4. Закон РК “Об особом статусе г.Астаны” 1 июля 2009 г.
5. стратегический план развития г.Астаны до 2020 года, 2011 г.
6. Саиров Е.Б. О региональном развитий и региональной политике в Казахстане //Саясат/февраль 2007 г.
7. Дорогов Н.И. Управление хозяйством в условиях инигообразия форм собственности: региональный аспет. Иванава: Ивановский государственный университет, 2010
8. Палымбетов Б. Экономика области: совершенствования системы управления// саясат/июль 2009 г.
9. Казахстан – 2030. Послание Президента страны народу Казахстана. – Астана:Білім,2010г.
10. Казахстан и его регионы. №4 ежеквартальный журнал. Агенство РК по статистике, Астана 2010г.
11. Региональная экономика. Под ред. Т.Г.Морозовой, М.98.
12. Концепция региональной политики РК. Одобрено постановлением Правительства РК от 09.09.2010 г. №1097.
13. Искаков Н. Индекс человеческого развития и система социальной защиты населения на регионольном уровне //Аль-Пари №4-5.2009 г.
14. Рустемов Н. Функций и методы регионального управления
15. Орешин В.П. “государственное регулированиу национальной экономики” М.99.
16. Бакирова А. Основные направления реформирования региональных рынков труда // Саясат №11,2009
17. Нурланова Н.К. Особенности формирования регионального рынка инвестиций в РК в период углубления рыночных преобразований // Саясат/сентябрь 2008 г.
18. Цыганков А. Региональная инвестиционная программа. // саясат/февраль 2001г.
19. Региональный финансовый центр // Вклад в экономику
20. Отраслевые и функциональные планы действуещего аппарата акима города Астаны на 2009 г.
21. Основные аспекты планов действий Аппарата акима г.Астаны на 2010 г.
22. Анализ общей экономической ситуаций г.Алматы на 2006 г.
23. Анализ реализации региональных инвестиционных программ предыдущих лет, 2006 г.
24. Нургалиев К.Р. экономика Казахстана, Астаны, 2010 г.
25. Тасмаганбетов И. Региональные аспекты экономической реформы в Казахстане (на примере г.Алматы) Алматы, 1999г.
26. Региональная политика РК: экономический механизм реализации (отв. редактор Кенжегузин И.Б., Астаны, 2008г)
27. Гранберг А.Г. Основа региональной экономики. И,2001г.
28. основные показатели социально-экономическогоразвития г.Астаны //Транзитная экономика, №5-6,2001г, основные аспекты Планов действий акима города на 2010 год.
29. Отраслевые и функциональные планы действия аппарата акима г.Астаны, 2003 г. Государственная программа развития города Астаны на 2003-2010 года.
30. Децентрализация власти – глобальный шаг в развитий страны. Юридическая газета. 8 ноября 2010г.
31. Новое поколение 11 февраля 2010 г. с.6
32. Дорогов Н.И. Региональная экономика в системе рыеочных отношений (методологические аспекты управления) М., 2006 г.
33. Программа поддержки и развития малого предпренемательского по городу Астаны на 2009-10 гг. // Аль-Пари, №1-2, 2008 г.,
34. Слово акиму – И.Тасмаганбетов //Экономика и права Казахстана,№13,2010г,
35. Региональная политика //Экономика и права Казахстана, №5,2010 г.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Қазақстан Республикасының аймақты дамытудың теориялық және әдістемелік
аспектілері
1. Аймақ түсінігі және оның
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .6
2. Аймақтық экономиканы басқарудың қызметтері мен
әдістері ... ... ... ... ... ...11
3. Қазақстандағы аймақтарды дамытудың
стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
1. Астана қаласындағы экономиканы мемлекеттік реттеу ерекшеліктері
1. Астана қаласының экономикалық даму жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . .31
2. Астана қаласының экономикалық жағдайын көтеруге арналған стратегиялық
жоспарлар мен
жобалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 4
3. Аймақ экономикасының инвестициялау ерекшеліктері мен
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
2. Аймақтағы экономиканы мемлекеттік реттеуді жетілдіру
1. Қазақстан Республикасының аймақтарындағы стратегияны жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
2. Аймақтық дамудың негізгі басымдылықты бағыттарын
анықтау ... ... ... ... .65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...71
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...75
Кіріспе
Радикалды экономикалық реформаларды ғылыми негіздеу үшін рыноктық
қатынастың дамуы қалыптасуы жағдайында үлкен мәнге аймақтық экономика ие
болып отыр. Аймақтық экономика - бұл өндіргіш күштердің қозғалысы, аймақ
экономикасы туралы ғылыми білім ортасы.
Қазіргі кезде негізгі шауашылық қызмет аймақтарда жүзеге асырылады.
Оларға өздігінен экономикалық мәселесін шешуге, аймақаралық байланыстар
жасауға мүмкіндік берілген. Қазақстанның әрбір аймағы өзіне тән табиғи
ресурстарға, олардың қалыптасу ерекшеліктеріне, ұлттық немесе табиғи
белгілеріне, өзінің шаруашылық құрылымына, экономикалық дамуы мен
мамандандыру деңгейіне ие. Әрбір аймақ, бiрiншiден, мемлекеттің шаруашылық
кешендерінің белгілі бiр орнын алса, екiншiден, ел басқа айналыммен бірігіп
бүтін экономикалық бірлік құрайды. Сондықтан мемлекет туралы білім оның
барлық айналымын жан- жақты зерттеуден құрылады [1].
Нарықтық экономиканың жұмыс iстеу жағдайында экономикалық әлеуеттi
дамыту мен орналастыру және халықты таратып орналастыру мәселелерi
негiзiнен нарықтық тетiктер арқылы айқындалады.
Сонымен қатар, мемлекет елдiң орнықты экономикалық дамуы, халықтың
қолайлы тыныс-тiршiлiгi және бар ресурстық әлеуеттi ұтымды пайдалану үшiн
жүйелi жағдайды қамтамассыз етуге тиiс.
Тиiсiнше мемлекеттiң аумақтық даму процестерiн реттеудегi мiндеттерi
өзгеруге тиiс. Қазiргi кезеңде мемлекет мiндеттерi экономика мен еңбек
ресурстарын экономикалық тұрғыдан перспективалы аудандарға және тыныс-
тiршiлiк үшiн қолайлы табиғи-климаттық аймақтарға шоғырландыруды
ынталандыруға, нарық субъектiлерiнiң экономикалық белсендiлiгiн өсiру үшiн
жағдайлар жасауға және әлемдiк шаруашылық жүйесiне үйлесiмдi кiрiктiрiлген
бiртұтас iшкi экономикалық кеңiстiктi қалыптастыруға келiп тiреледi.
Жоғарыда көрсетiлген мiндеттердi iске асыру елдi дамытудың
геоэкономикалық және геосаяси факторларын ескеруге тиiс. Жаһандану мен
халықаралық бәсекелестiктiң күшеюi елдiң әлемдiк нарықтарға ұстанымдануының
тиiмдi стратегиясын тұжырымдауды талап етедi.
Қазақстан Республикасының Президентi Н.Ә. Назарбаевтың
Қазақстан халқына жолдауларынан: Қазақстан бүгiн Еуропа мен Азия
арасындағы коммуникациялар легiнiң түйiскен тұсында тұр. Бiздiң мiндет -
осынау бiрегей геосаяси жағдайымызды өз елiмiз бен халықаралық
қоғамдастықтың мүддесi үшiн ұтымды пайдалану, бүгiнгi таңда тұтас алғанда
елiмiздегi экономикалық жаңарудың локомотивi болуға қабiлеттi дамыған
өңiрлiк орталықтардың экономикалық қызметiн жандандыруға, сондай-ақ
өңiрлердiң ұтымды экономикалық мамандануын қалыптастыруға бағытталған осы
заманғы жаңа аумақтық даму стратегиясы қажет [2].
Өңiрлер мен iрi қалалар бәсекелiк стратегияны тұжырымдаумен, еңбек
бөлiнiсiнiң ұлттық қана емес, өңiрлiк және әлемдiк жүйесiнен де орын
iздеумен айналысуға тиiс.
Осы Стратегия, экономикалық кеңiстiктiк және халықты таратып
орналастыруды қалыптастыруды, кластерлердi қалыптастырумен өзара
байланыстыра отырып аумақтарды инфрақұрылымдық қамтамасыз етудi қоса
алғанда, елдiң аумақтық дамуының стратегиялық бағыттарын айқындайды және
тиiстi мемлекеттiк, салалық және өңiрлiк бағдарламаларды әзiрлеудiң немесе
түзетудiң негiзi болып қызмет атқаратын болады.
Аймақ экономикалық мазмұны рационалды, ғылыми негіздерден саясат пен
стратегия әзірлеуді талап етеді. Қазіргі кезде әрбір аймақтардың
мүмкіншіліктері мен ерекшеліктеріне байланысты нақты экономикалық
мәселелерді шешуде дифференцияланған бағытты қолдану ерекше маңызды тек
аймақтың барлық табиғи, экономикалық, демографиялық, геогрфиалық және тағы
басқа ерекшеліктері мен жағдайларын жан - жақты қатаң есепке алу ғана
экономиканың көтерілуіне қатысты негізгі тапсырмалар мен мәселелерді шешуге
мүмкіндік береді [3].
Аймақтық экономиканың дамуын мемлекеттік реттеу қазіргі кездегі тез
арада шешуді талап ететін проблемалардың бірі. Аймақтың дамуын реттеудің
негізгі мақсаты – аймақтарға экономикалық өсуге жету арқылы бүкіл
республиканың экономикасын жақсартуды қамтамссыз ету.
Жұмыстың мақсаты – аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуы
ерекшеліктерін ескере, мемлекеттік реттеуді тиімді жүргізу жолдарын
іздестіру, аймақтық экономиканы басқару ерекшеліктерін анықтау. Қойылған
мақсатқа жету үшін келесі мәселерді шешу қажет:
1) ең алдымен аймақ түсінігінің мәнін ашып, Қазақстан Республикасындағы
аймақтарға жалпы сипаттама беру;
2) аймақтарды басқару әдістерін, қызметтерін, ерекшеліктерін анықтап,
мемлекеттік реттеуді жүзеге асыру.
3) Қазақстан Республикасындағы аймақтардың дамуын бағалап, экономикалық
потенциялын көтеру жолдарын анықтау;
4) Алматы қаласының дербес аймақ ретінде дамуына сипаттама беріп,
экономикалық даму жолына талдау жасап, экономикасын реттеу
ерекшеліктерін қарастыру;
5) Қазақстан Республикасындағы аймақтарды басқарудың артықшылықтары мен
кемшіліктерін анықтап, басқару жүйесін жетілдіру жолдарын іздестіру,
аймақтардың басымдылықты бағыттарын анықтау.
Бұл мәселені қарастыру аймақ экономикасы, оны басқару туралы білімді
кеңейтіп, оның қазіргі уақытта өте өзекті проблема екенін анықтайды. Аймақ
экономикасын тек дамытып қана қоймай, оны қолдап, реттеп, басқарып отыру
керек [4].
Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер
тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Жұмыстың бірінші бөлімінде Қазақстан республикасындағы экономиканы
аймақтық реттеудің теоретикалық және әдістемелік аспектілерді
қарастырылған. Бөлім аймақ түсінігінің мәнін ашып, аймақтық экономиканы
басқарудың қызметтері мен әдістерін анықтап, Қазақстан Республикасының
аймақтарының дамуының экономикалық потенциялын бағалауға арналған.
Екінші бөлімде аймақтық экономиканы мемлекеттік реттеудің тәжірибе
жүзінде асырылуы қарастырылған. Мұнда Астана қаласының экономикалық
ерекшеліктері, оның экономикалық потенциялын көтеруге қатысты әзірленген
стратегиялық жоспарлар мен жобалар, сонымен қатар аумақты инвестициялау
ерекшеліктері мен мәселелері қарастырылған.
Үшінші бөлімде аймақтардағы мемлекеттік реттеуді жетілдіру мәселері
қамтылған. Бөлім Қазақстан Республикасының аймақтың стратегиясын жетілдіру
жолдары мен аумақтық дамудың негізгі басымдылықтарын анықтауға арналған.
1 Қазақстан Республикасыеың аймақты дамытудың теориялық
және әдістемелік аспектілері
2 Аймақ түсінігі және оның мәні
Аймақ түсінігі экономикалық және саяси практикаға толығымен енді.
Арнайы әдебиеттерде экономикалық аймақтың мәнін анықтауға бірнеше бағыттар
қалыптасты. Оларды негізінен үш топқа бөлуге болады: әкімшілік шаруашылық
көзқарас, экономика географиялық және ұдайы өндірістік. Әкімшілік
шаруашылық бағыт бойынша кез келген әкімшілік территория экономикалық
ауданмен негізделеді. Кейбір авторлардың ойынша, аймақ – бұл бірлікпен және
халықтың тұрақты еңбек, әлеуметтік және мәдени байланысты жақсы
қалыптасқан, транспорттық және әлеуметтік инфрақұрылымның дамуының
салыстырмалы жоғарғы деңгейімен сипатталған әкімшілік территориялық
бірлестік. Бұл бағыт жеткілікті түрде аймақты зерттемейді. Себебі ең
алдымен мұнда әкімшілік аудандардың шекарасы экономикалық аудандардың
келісімімен сәйкес келмеген жағдай қарастырылмаған [4].
Экономикалық географиялық бағытты қолдаушы ғалымдар аймақ деп бірдей
немесе әртүрлі табиғи, экономикалық ұлттық ерекшеліктері және өндіргіш
күшінің бағыттылығы тән елдің ірі негізін территориясын сипаттайды. Фейген
А.А. аймақтын келесі анықтамасын береді: Аймақ – бұл өндірістің, табиғи
және адам ресурстарының мамандануы мен құрылуымен, сонымен қатар экономика
географиялық жағдаймен елдің ішінде ерекшелінетін экономикалық аудан,
шаруашылық етуші территория.
Алампаев П.М. Аймақ – бұл бүтін территория, елдің халық
шаруашылығының бөлімі және өзіне тән өндірістің мамандануын, еңбекті
қоғамдық территориялық бөлімнің басқа бөлудің басқа бөлімдерімен үздіксіз
байланысы және экономикалық қатыснастар бар аудан. Бірақ экономика
географиялық бағыттың анықтамасын толығырақ Н.Н. Некрасов берді. Оның
ойынша аймақ – бұл қалыптасқан және перспективті материалдық-технологиялық
негізіне өндірістік және әлеуметтік инфрқұрылымына сай табиғи ресурсар
кешені негізінде өндірістік күштердің даму бағыттылығы тән және бір қалыпты
жағдайлары бар елдің ірі территориясы. Аймақтарды бөлудің негізгі
критериясы табиғи ресурстарды пайдалануға алдын-ала белгіленген немесе
орындалған жиынтыққа, шаруашылық қызметінің тарихи қалыптасқан құрылымына
немесе экономикалық дамудың жоспарлы құрылымына негізделген халық
шаруашылығын тапсырмаларының жалпыға бірдей болуы болып табылады. Бірақ
ұдайы өндірістік бағытты ұстанушы ғалымдардың еңбектерінде экономика
географиясының бағыт аймақтағы ұдайы өндірістік процесстерді және олардың
әлеуметтік факторлармен байланысқанын ескермеген және аймақтардың
бүтіндігін тек өндірістік күштердің кешені ретінде ғана емес, сонымен қатар
қоғамдық өндіріс жүйесіндегі ұйым ретінде бейнелемеген. Ұдай өндірістік
бағыттың позициясы бойынша, аймақтар еңбекті қоғамдық бөлу процессі кезінде
территориялық өндірістік жиынтығы ретінде бөлініп шығатын және ұдайы
өндірістің барлық фазаларында оның жалпыға бірдей және ерекше салыстырумен,
өндірістік-технологиялық және экономикалық өзара байланыстың жоғары
деңгейімен, олардың элементтерін құраушылармен байланысы, өндірістік және
әлеуметтік инфрақұрылымның бірлігімен, жоспарлау және басқару облысындағы
бірдей тапсырмаларымен сипаталатын аудан ретінде салыстырылады.
А.И.Добрынин аймақты біріншіден, елдің территориясының құраушы бөлігі ғана
емес, екіншіден, ұдайы өндірістің аяқталған циклі бар халық шаруашылығының
өзіндік бөлігі ретінде, үшіншіден, эндогенді және экзогенді ағымдардың
материалдық және қаржылық ресурстардың өзіндік байланыстарын тудыратын
елдің басқа аудандарының байланыс жасайтын экономикалық аудан, жүйе ретінде
қарастыру қажет деп жазған. Ұдайы өндірістік жүйе сияқты аймақ экономика
географиялық бағыттың кейбір жағдайларымен ерекше жағдайларын қамтиды:
жұмыс күшінің, өндіріс қатынастарының және жиынтық өнімді бөлудің, ұлттық
табыстың, тұтыну қорымен жинақтау қорының, капитал салудың көздерінің,
ұдайы өндірістік шарттарын реттеу, еңбек ресурстарының қозғалысы және
олардың квалификациясы халықтың нақты ақшалай табысының өсуінің ерекше
жағдайларын реттеу, сонымен қатар тағы басқа әлеуметтік тәртіптегі
фактормен қатары [5].
Жоғарыда аталып кеткен бағыттардың барлығы бірін бірі толықтырады.
Әрбір бағыт аймақтың экономикалық зерттеулерінің әртүрлі аспектілерін
жүзеге асыру үшін арналған деуге болады. Мысалы, экономика – географиялық
анықтама территориялық жүйені бөліп көрсетудегі аудандардың және
территорилық өндірістік кешендердің қалыптасуының, сонымен қатар кестелерді
біріктіру кезіндегі өндіріс күштерінің және өнеркәсіп кәсіпорының
қозғалысының негізі болып табылады. Экономикалық бағыт елдің әлеуметтік -
экономикалық дамуының кешенді бағдарламаларын біріктіру және жүзеге асыру
кезіндегі, биліктің атқарушы және өкілді органдарын орталықсыздандыру
(децентрализация) мен қайта құру кезіндегі әртүрлі деңгейдегі аймақтық
конфегурацияларды модельдеу бойынша зерттеу жүргізумен байланысты. Бірақ
тек ұдайы өндірістік бағыт аймақтық экономикалық саясатты және аймақтық
инвестициялық саясатты әзірлеу үшін де осы саясаттарды жүзеге асыру үшін
құрал таңдау үшін де қолайлы көрінеді. Ол аймақты ұлттық шаруашылықтың жүйе
асты ретінде және өзіндік ұдайы өндірістік жүйе ретінді сипаттайды.
Сонымен қатар аймақтық зерттеулерде геожүйелік бағыт қолданылады. Ол
бір-бірімен байланысқан қарапайым ұйымдардан тұратын күрделі объектілердің
құрылымын тереңірек зерттеуге мүмкіндік береді. Геожүйеге бүтін құрылым,
орналасқан жеріне байланысты қызмет ететін міндетті элементтер жиынтығы
тағы басқа жатады. Геожүйе түсінігі табиғи – территориялық және
территориялық-өндірістік кешеннің кеңістікті объектілерін тану үшін
қолданылады. Бұл түсінікті экологиялық, әлеуметтік және экономикалық
бірліктерді кеңейту кезінде де қолданады. Геожүйелік иерархия тән, мысалы,
халық (қала, аудан,ауыл) – аймақ (облыс) – ел Қазақстан. Кез келген аймақ
күрделі экономикалық жүйе бола отыра, дамуға көптеген мақсатты бағыттарға
ие. Оның экономикалық қозғалысының траекториясы және жылдамдығы бәсеке
жағдайына, экономикалық жайтына, геодемографиялық құрылымына, жұмыспен
қамту деңгейіне, қаржылық қамтамасыз етілуіне және тағы басқаға тәуелді
[6].
Аймақтық экономика - экономикалық білімнің маңызды салаларының бірі.
Аймақтық экономикалық пәні - өндіріс күштерінің әлеуметтік және
экономикалық аймақтық қозғалысын және экономика салаларының дамуын,
аймақтық маңызды табиғи экономикалық, демографиялық және экономикалық
ерекшеліктерімен, сонымен қатар аймақ аралық, аймақ ішіндегі және
мемлекетаралық экономикалық байланыстарды зерттеу болып табылады. Басқа
сөзбен айтқанда, аймақтық экономиканы зерттеудің маңызды құралы қоғамдық
ұдайы өндірістің кеңістікті аспекілерін зерттеу болып отыр.
Қазақстанның әрбір аймағы өзіне тән табиғи ресурстарға, олардың
қалыптасу ерекшеліктеріне, ұлттық немесе табиғи белгілеріне, өзінің
шаруашылық құрылымына, экономикалық дамуы мен мамандандыру деңгейіне ие.
Әрбір аймақ, бiрiншiден, мемлекеттің шаруашылық кешендерінің белгілі бiр
орнын алса, екiншiден, ел басқа айналыммен бірігіп бүтін экономикалық
бірлік құрайды. Сондықтан мемлекет туралы білім оның барлық айналымын жан-
жақты зерттеуден құрылады.
Аймақтық экономика білімнің ғылыми облысы ретінде территориялық
аспектідегі өндіріс күштері мен әлеуметтік инфроқұрылымның барлық
элементтерінің заңдылықтарын, қағидаларын зерттеумен, талдаумен және
болжаумен, сонымен қатар әлеуметтік-экономикалық дамудың және экономикалық
талаптарының жалпы стратегиясын ескере өндіріс күштерінің қозғалысының
бағытын негіздеумен; републиканың және аймақтың экономикасын зерттеумен
айналысады.
Аймақтық экономика елдің және оның аймақтарының табиғи – ресурстық
потенциалын, халқын, еңбек ресурстарын және қазіргі демографиялық
мәселелерін зерттейді.
Қазақстанның аймақтарының әлеуметтік-экономикалық даму деңгейлеріндегі
айырмашылықтар әлемнің кез-келген еліне тән объективті болып отыр. Рыноққа
өту кезеңде бұл айырмашылықтар күшейіп кетті. Рынокқа өту кезіндегі
процестерді басқару механизімінің жетілмегендігі республика экономикасын
реформалауды артқа тартты. Басқарудың мемлекеттік және аймақтық
құрылымдарының көлденең және тігінен рыноктық реформаларға сәйкес келмеді
жалпы мемлекеттік саясатты мақсатты жүзеге асыруға мүмкіндік бермеді [7].
Қалыптасқан жағдайда аймақтар дағдарыстан шығудың жеке жолын таңдады.
Басқарудың аймақтық органдары стратегиялық мәселелерді шешу кезінде есепке
алынбаса, шешім қабылдау кезінде жалпы мемлекеттік деңгейде аймақтық
ерекшеліктер толығымен бағаланбай қалады.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының экономикада болып жатқан
қайта құру процестері халықтың өмірінде әртүрлі бейнелене, аймақтық және
жергілікті мүддені қозғай, территория деңгейінде көріне бастады. Аймақтық
айырмашылықтар табиғи климаттық демографиялық өндірістік, географиялық
факторлардың негіздеріне байланысты. Аймақтар арасындағы барлық
экономикаларда бар және ол сол айырымдарды жоюға бағытталған тиімді саясат
жүргізуді талап етеді.
Терең экономикалық құлдыраумен сәйкес келген рынокты қайта құруды
бұрыңғы шаруашылық ету жүйесіне қалған деструктивті процестер мен
территориялық диспропорцианы күшейтіп жіберді. Зерттеушілер айтпақшы совет
кезінде аймақтық саясат өз бетінше болған, бірақ ол өндіруші өнеркәсіппен
алғашқы өңдеудің басымдылықты дамынуына бағытталған экстенсивті
индустрализация саясатының жалғасы ретінде қарастырылды. Рыноктық
реформалаудың басталуымен өндіріс процесінің динамикасының төмендеуі мен
әлеуметтік даму көрсеткіштерін азайуында көрсетілген аймақтық теңсіздік тез
тереңдеп кетті.
Жалпы аймақтық өнім (ЖАӨ), халықтың жан басына шаққандағы орташа
табысы, адам дамуының индексі, орташа табыспен өмір сүру минимумы
арасындағы қатынас көрсеткіштермен бағаланатын экономикалық даму деңгейі
бойынша аймақтарды үш топқа бөлуге болады. Орташа республикалық
көрсеткіштерден көп деңгейді дамудың жоғарғы деңгейін сипаттайды. 2001 ж.
олардың ішінде Алматы қаласы (15,4 %), Атырау (12%), Қарағанды (9.9 %)
областары кірді. Бұл аймақтардың экономикасында ірі өнеркәсіп және ауыл
шаруашылығы жеткілікті түрде дамыған. Лидер аймақтардың үлесіне елдің ЖАӨ-ң
37.3 % келеді. Өнер кәсіптік және аграрлық дамыған аймақтарға орташа
деңгейі тән : Шығыс Қазақстан (88,2%), Павлодар (6), Оңтүстік Қазақстан
(6), Маңғыстау (5,9), Батыс Казақстан (5,1%), Алматы (5%), Қостанай (5%)
облыстары және Астана қаласы (4,7%). ЖАӨ көлеміндегі бұлардың жалпы үлесі
50,7 % құрайды.
Төмен деңгейдегі дамуы бар аймақ тобына Ақмола (3,6%), Солтүстік
Қазақстан (3,3%), Қызылорда (2,9%) және Жамбыл (2,2%) облыстары кіреді.
Олардың жиынтық үлесі – 12% [7].
Мемлекеттің аймақтық саясаты аймақтардың әр-түрлі типіндегі
ерекшеліктерін ескере әр түрлі жүзеге асырылады. Үкіметтің 1996 жылғы 9
қыркүйектегі № 1097 жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының
аймақтық саясатының концепциясында мемлекетіміздің аймақтары түрге бөлудің
типалогиясы қабылданды. Республикалық аймақтық басымдылықтарды анықтау үшін
оларды 3 топқа бөлді:
1) Табыстың орташа республикалық деңгейінен асатын жан басына шаққандағы
табысы бар аймақтар ( Ақмола, Ақтөбе, Шығыс Казақстан, Қарағанды,
Маңғыстау, Павлодар облыстары және Алматы қаласы). Бұл аймақтарда
салықтың жоғары қойылымы бекітілуі тиіс.
2) Табыстың орташа республикалық деңгейіне жақын табысы бар аймақтар
(Атырау, Жезқазған, Қостанай, Солтүстік Қазақстан және Торғай
областары кіреді).
1-кесте - Қазақстан Республикасы аймақтарының қалыптасқан мамандануы
Облыстардың Қазіргі мамандануы
атауы
Ақмола Көмір өнеркәсібі, құрамында алтыны бар кендерді өндіру,
машина жасау, ауыл шаруашылығы өнімін өндіру және қайта
өңдеу, жеңіл өнеркәсіп, химия және фармацевтика
өнеркәсібі, құрылыс материалдарын өндіру, туризм
Ақтөбе Мұнай және газ өндіру, қара және түсті металлургия, химия
өнеркәсібі, ауыл шаруашылығы өнімін қайта өңдеу, жеңіл
өнеркәсіп, құрылыс материалдарын өндіру, машина жасау,
электр энергетикасы
Алматы Ауыл шаруашылығы өнімін өндіру және қайта өңдеу, тамақ,
жеңіл, құрылыс материалдарын өндіру, ағаштан жасалған
бұйымдар өндіру, машина жасау, электр энергетикасы
Атырау Мұнай және газ өндіру, ауыл шаруашылығы өнімін қайта
өңдеу, жеңіл өнеркәсіп, құрылыс материалдарын өндіру,
электр энергетикасы
Шығыс Қазақстан Көмір өнеркәсібі, түсті металл кендерін өндіру және қайта
өңдеу, машина жасау, химия өнеркәсібі, ауыл шаруашылығы
өнімін өндіру және қайта өңдеу, орман және ағаш өңдеу
өнеркәсібі, құрылыс материалдарын өндіру, электр
энергетикасы, туризм
Жамбыл Құрамында алтыны бар кендерді өндіру, химия өнеркәсібі,
газ өндіру өнеркәсібі, ауыл шаруашылығы өнімін өндіру және
қайта өңдеу, құрылыс материалдарын өндіру
Батыс Қазақстан Мұнай-газ өндіру және газ өңдеу өнеркәсібі, машина жасау,
ауыл шаруашылығы өнімін қайта өңдеу, жеңіл өнеркәсіп, ауыл
шаруашылығы өндірісі, ағаш өңдеу өнеркәсібі, құрылыс
материалдарын өндіру
Қарағанды Түсті және қара металлургия, көмір өнеркәсібі, машина
жасау, электр энергетикасы, ауыл шаруашылығы өнімін қайта
өңдеу, құрылыс материалдарын өндіру, туризм
Қостанай Металл кендерін және асбест өндіру, ауыл шаруашылығы
өнімін өндіру және қайта өңдеу, жеңіл өнеркәсіп, машина
жасау, электр энергетикасы
Қызылорда Мұнай және газ өндіру, ауыл шаруашылығы өнімін қайта
өңдеу, жеңіл өнеркәсіп, құрылыс материалдарын өндіру
Маңғыстау Мұнай мен газ өндіру және қайта өңдеу, электр
энергетикасы, ауыл шаруашылығы өнімін қайта өңдеу, құрылыс
материалдары өнеркәсібі
Павлодар Мұнай өңдеу өнеркәсібі, көмір, қара және түсті
металлургия, машина жасау, электр энергетикасы, ауыл
шаруашылығы өнімін қайта өңдеу, құрылыс материалдарын
өндіру, туризм
Солтүстік Машина жасау, ауыл шаруашылығы өнімін өндіру және қайта
Қазақстан өңдеу, жеңіл өнеркәсіп, ағаш өңдеу өнеркәсібі, құрылыс
материалдарын өндіру
Оңтүстік Түсті металлургия, машина жасау, химия өнеркәсібі, ауыл
Қазақстан шаруашылығы өнеркәсібі, электр энергетикасы, құрылыс
материалдарын өндіру, туризм
Астана қаласы Әкімшілік орталық, ауыл шаруашылығы өнімін қайта өңдеу,
жеңіл өнеркәсіп, машина жасау, электр энергетикасы
Алматы қаласы Әкімшілік, мәдени-білім, ғылыми және қаржылық орталық,
жеңіл өнеркәсіп
[1].
3) Жан басына шаққандағы орта табыстың ең төмен деңгейіне тән аймақтар
(Алматы, Жамбыл, Батыс Қазақстан, Қызылорда, Кокшетау, Семей,
Талдықорған, Оңтүстік Қазақстан областары). 3-ші топ аймақтары
әлеуметтік экономикалық дамуының ең төмен деңгейін сипаттайтын артта
қалған облыстар. Оларды аутсайдер деп атайды. Оларға мемлекеттік
қолдау көрсету қажеттілігіне сай көмектен тыс қалмауы керек [8].
Аймақтарды мамандану принципі бойынша бөлуге болатынын жоғарыдағы 1-
кестеде көрсетіп өткенбіз. Осыған сай оларды төрт топқа бөлеміз:
1. Стратегиялық сиппатағы минералды ресурстардың уникалды заностары және
әлемдік шаруашылыққа республика экономикасын тездеген темпімен
интеграциалау мүмкіндіктері бар ғылыми техникалық потенциалының
интенсивті дамуында жеткілікті жоғары деңгейге ие, бірақ ауылдың
экономикалық және әлеуметтік артта қалушылығы бар аймақтар.
2. Жоғары технологиялық ғылыми сыйымдылықты өндірісті оның ішінде
негізінен өзін қамтамасыз ететін қаржы ресурстарын құрушы игілікті
экономикалық жағдайы бар, ауыр индустрия салаларының мамандануы анық
көрінетін ғылыми өндірістік потенциалы жоғары аймақтар.
3. Мемлекеттік азық-түлік қорын калыптастырудағы алдынғы орындағы агро-
өнеркәсіптік кешенді аймақтар.
4. Өте нашар табиғи-климаттық, әлеуметтік экономикалық және техника-
технологиялық жағдайы шаруашылықтың рационалды емес салалық құрлымы
бар, экономикалақ маневрлардың мүмкіндігін қатаң шектейтін депресивті
аймақтар, сонымен қатар экономикалық дағдарыстағы аймақтар.
Сонымен, аймақтық экономика - бұл елдің территорисындағы және оның
аймақтағы өндіріс күштерінің дамуымен жылжуын, әлеуметтік экономикалық
процестерді табиғи экономикалық жағдайлармен тығыз байланысты зерттейтін
ғылыми білім саласы [9].
1.2 Аймақтық экономиканы басқарудың қызметтері мен әдістері
Аймақ экономикасын дамыту мақсаты тек әлеуметтік бағытталған емес,
мемлекеттік реттелінетін рынок қалыптастыру болып табылады. Міне осындай
реттеу ғана аймақтарының халық шаруашылығының оптималды, тиімді кызмет
етудің жағдайын туғызады.
Қазақстан экономикасын рыноктық реформалармен байланысты жалпы халық
шаруашылық кешенінде әрбір аймақтың тиімді қызмет етуі маңызды мәселе блып
отыр.
Қазіргі кезде аймақтық деңгейде басқарудың қызметтері мен әдістері
экономикалық, әлеуметтік, әкімшілдік бағыттардың бірігуіне негізделеді.
Реттеудің рыноктық әдістері жалпы танылған маркетинг жүйесі экономикалық
рычактар мен стимулдар арқылы мемлекеттік реттеуден шығады.
Мақсаттар және тапсырмалар жүйесі көз қарасына қарайтын болсақ,
аймақтық экономика өзінің мазмұны бойынша қайшы. Ол ең алдымен жалпы
республиканың мүддесі үшін дамиды. Осы уақытта берiлген аймақтың ерекше
экономикалық, әлеуметтік экологиялық және т.б. ерекшеліктерін ескере
аймақтық мүддені қолдау қажет. Осыған байланысты аймақтық экономикалық
субьектілердің мүддесін қорғап кана қоймай, жеке аймақтың мүддесін
ескеретін миханизмнің рационалдық қызмет етуіне жетуге мүмкіндік жасауы
керек.
Қазіргі уақытта әрбір аймақ рынокқа кірудің әр түрлі стартты деңгейіне
ие. Сондықтан аймақтың саясатты аймақтық экономикалақ қайшылықтарын жоятын
әкімшілік және саяси шараларды қолдану ерекше маңызды.
Аймақтық дамудың маңызды тапсырмалардың бірі жеке аймақтардағы халық
өмірі деңгейіедегі айырмашылықтарды жою болып табылады. Бұл тапсырманы
орындау үшін аймақтың экономикалық деңгейі мен ерекшеліктерін ескере жеке
аймақтың шаруашылық дамуының мемлекеттік бағдарламалардың қолдану үлкен
мәнге ие.
Барлық аймақтар үшін жалпы аймақтар тапсырмалар-бұл экономиканың
құрылымын реформалау, жеке аймақ депресивті жағдайдан шығару, әлеуметтік
инфроқұрлым жасау, экономиканы тұрақтандыру, аймақ аралық транспорттық
жүені дамыту, экологиялық қауыпсіз жағдай туғызу [10]
Аймақтық экономика өзінінің зерттеулерінде ғылыми әдістерінің кешенін
қолданады. Оның ішінде маңыздысы баланстық болып табылады. Салалық аймақтық
баланс жасау рыноктық маманданған салалар, территориялық кешенді
толықтырушы, яғни алдағы салалардың да, халықтық қажеттігін қамтамассыз
ететін салалар және қызмет сферасындағы салалар арасындағы дұрыс қатынасты
таңдауға мүмкіндік береді. Баланстар сонымен қатар рационалды аймақ аралық
және аймақ ішіндегі байланыстарды дайындау үшін де қажет. Кәсіп орынның
жылжуын экономикалық негіздеу (кәсіп орынды құрал-жабдықпен қамту, құрылыс
орнын жинақтау, оны шикі затпен, энергиямен, сумен, жылумен еңбек және
басқа ресурстармен қамтамассыз ету есебін жүргізу үшін аймақ таңдау)
баланстық әдістің мазмұнын құрайды. Аймақсыз экономиканың негізіне
аймақтық өндіріс және өнімнің негізгі түрлерін тұтыну тепе-теңдігі
(балансы) кіреді.
Аймақтық баланстарды құру үшін камералды әдістер қолданған үлкен жобалы
жұмыстар мен экспедициалар алдын ала жүргізілуі тиіс. Салалық және аймақтық
баланстар құру аймақтың кешенді даму деңгейі, оның дамуындағы
диспропорциалардың болуын анықтауға мүмкіндік береді.
Аймақтық экономикада зерттеудің ерекше әдісі картографиалық әдіс болып
табылады. Аймақтық экономикадағы карта тек зерттеу объектісі ғана емес, ол
сонымен қатар өндіріс күштерінің жылжуы және аймақ экономикасы туралы
ақпарат туудың көзі болып есептеледі. Карталарды, карта кестелерді,
картограммаларды, картодиограммаларды қолдану арқылы орналастыру
ерекшеліктері ғана емес, сала мен аймақтардың даму деңгейін сипаттайтын
статистикалық мәліметтерде есте қалады [11].
Жүйелік талдау – бұл мәселені шаруашылық құрылымын және ішкі қарым-
қатынастарды кешенді зерттеу олардың өзара әрекеттерін зерттеу мен
толықтырылып, соңғы қорытынды тікелей және кері байланыстарды біріктіру
негізінде жасалынатын ғылыми зерттеу әдісі. Жүйелік талдау кезеңділік
принципін қолданушы жан жақты талдау болып табылады. Ол мақсатты қоюдан
тапсырмаларды анықтаудан, ғылыми гипотеза жасаудан басталып, өндірістің
жылжуының оптималды нұсқасының ерекшеліктерін жан жақта зерттеумен
аяқталады. Мұнда оптималдық критериясы тиімділік, яғни халықтың
қажеттігін көбірек қанағаттандыру болып саналады.
Өндіріс күштерінің қозғалысы және аймақтың шаруашылық даму мәселелері
күрделеніп баруда, ал салалық және территориялық байланыстарды рынок
жағдайында басқару қиындап баруда. Сондықтан маңызды мәселелерді қамтитын
экономика – математикалық модельдерді әзірлеу және қолдану қажеттігі
туындайды.
Территориялық экономикалық процестерді экономика – математикалық
модельдеудің негізгі бағыттарын келесідей бөлуге болады:
1) елдің экономикалық дамуындағы территорилық пропорцияларды модельдеу;
2) шаруашылық салалары бойынша жылжуды модельдеу;
3) аймақтың шаруашылық етуші кезеңдерін қалыптастыруды модельдеу.
Экономика - математикалық модельдер мен компьютерлерді қолдану еңбек
пен уақыттың минимум шығындарын талап ете, мәліметтің орасан зор массивін
өңдеуге, қойылған мақсатқа сай тапсырманы оптималды шешуді таңдауға
мүмкіндік береді.
Математикалық аппараттардың терең өнделуіне қарамастан, ұзақ мерзімді
салдардан ескерілмей қалуда. Сондықтан аймақтық экономикада статистикалық
әдіс ( стратигиялық мәліметтер негізінде индекстерді есептеу, корреляцилық
талдау), сонымен қатар таңдап зерттеу әдісі бастылау қолданылады. Барлық
ғылыми әдістер бір - бірімен тығыз байланысты және олар бірін – бірі
толықтырады [12].
Мемлекеттік реттеудің құралдарының жиынтығы келесі негізгі элементтерді
қамтиды:
a) Экономикалық болжау – экономиканың болашақ және онымен байланысты
сфералар жағдайын көріп білу.
b) Индикативті жоспар әзірлеу – елдің барлық шаруашылық кешенінің дамуын
болжау.
c) Шаруашылық етуші субьектілердің белгілі бір коды бойынша адрестік
жоспар әзірлеу және жүзеге асыру.
d) Шаруашылық етуші объектілерге жанама әсер етуді құрамдарын қолдану.
e) Елдің әлеуметтік – экономикалық даму басымдылықты тапсырмаларын шешу
бойынша мақсатты кезеңді бағдарламалар әзірлеу және оны жүзеге
асыру.
Экономикалық болжау - әлеуметтік экономикалық даму стратегиясының және
тактикасын әзірлеу, дамудың мақсатын анықтау үшін бастапқы негіз.
Экономикалық дамуды болжау – бұл барлық экономиканаң немесе оның
аймақтарының жеке сферасын, көп салалы кешенінің даму бағдарламасын әзірлеу
және жүзеге асыру.
Бағдарламаларды әзірлеу және жүзеге асырудың қағидалары:
1. Мақсаты бағытталғандығы, яғни алдын ала бекітілген және сандық
анықталған құрылымдарға жетуге бағытталған шаралар;
2. Жүйелік – мақсатқа тиімді жету үшін қажетті өз ара байланысқан шаралар
жиындаға, осы шаралардың елдің және аймақтың даму жағдайы мен
байланысы.
3. Ресурстармен қамтамасыз етілуі – алдын ала белгіленген бағдарлама
шаралары материалдық, еңбек және қаржы ресурстарымен қамтамассыз
етіледі;
4. Басымдылық – бағдарламаларды әзірлеу және жүзеге асыру кезінде
мәселенің маңыздылық рыногын анықтау.
Экономикалық кызметті жүзеге асыруды үнемі сұраныс пен ұсыныстың тепе
теңдігі қамтамасыз етілетін қандай да бір ауытқулар болып отырады.
Сондықтан шаруашылық ету жүйесіне әкімшілік араласу, іскерлік белсенділікті
ынталандыру және ұстап тұру жолымен жетілген рынок жағдайына максимум
жақындауға ғана мүмкіндік бар. Бұл әсер етуді реттеудің инвестицилық,
ақшалай – қаржылық, салықтық, экспортты-импорттық нормаларға негізделеді.
Бірақ аймақтық деңгейде бұл реттегіштер берілген аймақ өкілдігімен
шектелген. Ал тікелей қаржылық ақшалай реттеу аймақтық деңгейде, несе
сақтандыру және басқа қаржылық мекемелердің жанама әсерін санамағанда,
жүзеге асырылмайды [13].
Рыноктық жағдайда аймақтандырудың ролі және кызметі халықтың өмірінің
қызметі арасында экономикалық қатынастар қалыптастыруда көрінеді. А.К.
Осипов аймақтарының ролін толығырақ сипаттап, оның қызметтерін бөледі:
– Институционалды қызметтер – бір жағынан экономикалық дербестікті,
екінші жағынан, халыққа еркін өмір сүру, қай жерде өмір сүруімен
теуелсіз тең әлеуметтік және санды қорғалауына конституциалық
құқықты кепілдейтін, мемлекеттің жалпы экономикалық бірлігінің
саясатын анықтайды;
– Экономикалық қызметтері елдің экономикалық қаупсіздігін қамтамассыз
етуге, экономикалық қызметті еркін жүзеге асыруға мүмкіндік және
жағдай туғызуға бағытталған;
– Әлеуметтік қызметтері халыққа әлеуметтік даму, аймаққа экономикалық
потенциалмен қамтамассыз ету мүмкіндігі мен құқығын кепіл етеді;
– Экономикалық қызметтері халықтың дұрыс өмір сүруін қамтамассыз
етеді, табиғи қорғау және басқа да қоршаған ортаны жақсарту
бойынша шараларды жүзеге асырады.
Аймақтық экономиканы дамытуды тездетуге бағытталған құралдарды екі
көзі бар:
– Сыртқы инвестициалар – экзогенді көз.
– Ішкі инвестициалар - эндогенді көз эндогенді дамытуды ынталандыру
тәсілдері табиғи ресурстарды, “экономикалық ортаны” (өндіріс,
транспорт, коммуникация, жинақталған экономикалық потенциал және т.б.)
және “адам капиталы” (білім, квалификация, шығармашылық потенциалы,
кәсіпшілдігі, халықтың жан тазалығы, т.б.) жағдайын қамтитын мәселені
(проблемалы) аймақтың ішкі потенциалын белсендірумен байланысты.
Қазір бар технология менен өндірісті ұйымдастырудың атақты тәсілдеріне
негізделген эндогенді аймақты дамуды ынталандырудың мүмкін болатын
әдістеріне келесілерді жатқызуға болады:
– тікелей мемлекеттік реттеу;
– қызмет секторын ынталандыру;
– шағын және орта кәсіпкерлікті кушейту;
– арнайы зоналар құру;
Тікелей мемлекеттік реттеу әдістері мемлекеттік меншікке негізделеді,
қазіргі уақытта Қазақстанда меншікті мемлекетсіздендіру әлі жүріп
жатқандықтан, бұл әдістің энодогенді аймақтық дамытуда қолдану киынға
соғуда.
Секторлық ынталандыру құрылымдылық және өнер кәсіптік саясаттың
тапсырмасы ғана болып танылмайды, кейбір жағдайларда оны аймақтық
экономикалық саясаттың тапсырмалары ретінде қарастырылады. Әсіресе бұл
қызмет сферасына қатысты.
Қазіргі күні Қазақстандағы және басқа елдердегі шағын бизнес ұлттық
және аймақтық экономикалақ саясаттың әдістерінің бірі ретінде
қарастырылады. Өзінің құрылымдылық өзгерістерге бейімделген мүмкіндігі мен
икемділігіне байланысты көптеген үкіметтер ұлттық және аймақтық деңгейде
шағын фирмаларды қолдайды мұндай қолдау несие бөлуде және жеңілдіктен
қаржыландыруда, кадрларды қайта оқытуға көмек көрсетуде, қаржы кәсіп
орындардың өндірісін басқаруда, инвестицианы ынталандыруда,
технологиямен қамтамассыз етуде және т.б. көрінеді [14].
Шағын және орта бизнесті аймақтық экономикалық саясат шегінде
ынталандыру олар экономикалық өсуде мүмкіндік жасаса және аймақта жаңа
жұмыс орнын ашса ғана жүргізіледі. Көмек түрі фирманың ерекшелігіне капитал
сыйымдылықты фирмаларға капитал, қызмет көрсетудің сауда фирмаларда
айналмалы капитал, жаңаға жаңа технология мен құрал қажет және оның өмір
цикліне байланысты.
Аймақтардың әлеуметтік- экономикалық дамуына мемлекеттің реттеуші
әсері халықтың, шаруашылық етуші субъектінің өмір сүруінің құқықтық
регламенті жүйесі және жалпы макроэкономикалық (бюджеттік, салықтық ақша –
несие), әлеуметтік экономикалық құрлымдық инвестициалық, сыртқы
экономикалық саясаттарды жүзеге асыру, институционалды құрылымдар жүргізу
арқылы жүргізіледі. Оларды әзірлеу және тәжірибеде жүзеге асыру кезінде
жүзеге асырылатын шаралардың интеграцалық аймақтар әсері және олардың
территорисының әлеуметтік-экономикалық дамуының жағдайына сәйкестігін
ескеру қажет.
Аймақтық саясатты жүзеге асырудың экономикалық механизмі аймақтық
ерекшелігін, олармен шешілетін стратегиалық және тактикалық тапсырмалардың
сипатын ескеретін, икемді және дифференциаланған болуы керек.
Минералды ресурстардың стратегиялы маңызды түрде, өнеркәсіптің
негізгі саласындағы өнімді өндеуге маманданған аймақтар үшін, сонымен
қатар әскери - өнеркәсіп кешенінің кәсіпорындары дамыған ғылыми
өндірістік потенциалы жоғары аймақтар үшін мемлекет реттеу әдістері
аймақ экономикасының құрылымдылық құру жағдайын туғызу және әсер етуге
бағытталуы тиіс, оның ішінде экспорттық бағытталған өнім мен халық
тұтынатын товардарды өңдеуді өсіру мақсатында кәсіпорынды техникалық
жабдықтандыру қажет. Бұл аймақтар үшін сыртқы сауда сферасындағы,
шетел инвестициасын тартудағы, ірі кәсіпорндарды жекешелендіру
жағдайын анықтаудағы мемлекеттік реттеу мәселелері ерекше орын алады.
Елдің азық – түлік қорын қалыптастыратын аймақ тобы үшін
экономикалық рычактар мен стимулдар халықты жұмыспен қамтуды өсіру
және ауыл шаруашылық өнімін өңдеуді тереңдету, техникалық қызмет
көрсету орталықтарын, көтерме азық – түлік рычагын, сауда үйлері мен
биржаларын, маркетингтің қызмет, лизингтік компания ұйымдастыру
мақсатында шағын және орта биснесті дамытуға мүмкіндік ету керек.
Экономикалық нашар және артта қалған аймақтар, және депресивті
шағын және орта қалалар мен шалғай аудандар үшін мемлекеттер
реттеу әдістері экономиканы белсендіру және халыққа әлеуметтік
қолдау көрсету үшін оларға қажетті көмек көрсету мен экономикалық
және әлеуметтік экономикалық дамуды жақсарту бойынша белгілі бір
жобаларды және мақсатты кешенді бағдарламаларды жүзеге асыруға,
сонымен қатар шетелдік технологиялық және гуманитарлық көмек тартуға
араласуға бағытталуға керек
Республикалық билік ең алдымен аймақтық инвестициалық банктер
мен қорлардың қызметін заңды және нормативті – құқықтық қатынассыз
ету арқылы аймақтарға қолдау қөрсетуі тиіс. Экономиканы мемлекеттік
реттеу аймақтың потенциалын анығырақ ашу мақсатында аймақтарды әр
түрлі бағыт принципі бойынша жүргізілуі қажет.
Экономиканы реформалаудың нақты мақсатының негізгі параметрі
аймақ экономикасының әлеуметтік тапсырмаларды шешуге, өмірдің жоғарғы
деңгейіне жетуге бағытталғандығы болып табылады.
Ол үшін Республикалық, аймақтық және жергілікті органдардың
инвестиция облысындағы қызметін заң негізінде шектеу, кәсіпкерлік
қызметті ынталандырудың аймақтық миханизімін әзірлеу, аймақтардағы
жағдайды үнемі мониторингке алу және алған мәліметтерді саясат
әзірлеу үшін уақытылы пайдалану қажет [15].
1.3 Қазақстандағы аймақтарды дамытудың стратегиясы
Қазақстан Республикасының Президентi Н.Ә. Назарбаевтың
Қазақстан халқына жолдауларынан: "Қазақстан бүгiн Еуропа мен Азия
арасындағы коммуникациялар легiнiң түйiскен тұсында тұр. Бiздiң мiндет -
осынау бiрегей геосаяси жағдайымызды өз елiмiз бен халықаралық
қоғамдастықтың мүддесi үшiн ұтымды пайдалану."
"Бүгiнгi таңда тұтас алғанда елiмiздегi экономикалық жаңарудың
"локомотивi" болуға қабiлеттi дамыған өңiрлiк орталықтардың экономикалық
қызметiн жандандыруға, сондай-ақ өңiрлердiң ұтымды экономикалық мамандануын
қалыптастыруға бағытталған осы заманғы жаңа аймақтық даму стратегиясы
қажет." [16].
Негiзiнен кеңестiк кезеңнiң өзiнде қалыптасқан елдiң экономикалық
әлеуетiн орналастыру экономика құрылымының бұзылуы, iшкi экономикалық
кеңiстiктiң сақталып отырған ыдырауы салдарынан оны дербес экономикалық
жүйе ретiнде дамыту орнықтылығының қазiргi заманғы қажеттi талаптарына
жауап бермейдi.
Қазақстанның әлемдiк шаруашылық жүйесiне белсендi кiруi Қазақстанның
әлемдiк және өңiрлiк еңбек бөлiнiсiнде тар мамандануымен, негiзгi әлемдiк
тауар нарықтарынан алыстығымен тежелiп отыр, бұл тұтастай елдiң де, және
оның жекелеген өңiрлерiнiң де сыртқы нарықтарға шығуын қамтамассыз ететiн
көлiк-коммуникациялық инфрақұрылымның дамымауымен тереңдей түседi.
Экономиканы нарық жағдайында дамыту елдiң жекелеген аймақтық-шаруашылық
жүйелерiнiң бәсекелiк артықшылықтарын да, сол сияқты нарыққа бейiмделудiң
әрқилы мүмкiндiктерiне байланысты олардың кемшiлiктерiн де анықтап бердi.
Бұл жекелеген өңiрлерде өндiрiстiң бiршама құлдырауына және тоқтап қалуына,
күйзелiске ұшыраған аудандар мен елдi мекендердiң пайда болуына алып келдi.
Нәтижесiнде өңiрлiк теңсiздiктер тереңдедi және табиғи көшi-қон ағымына
қарамастан, ел халқының бiр бөлiгi қазiргi уақытта экономикалық
перспективалы емес аймақтарда тұрады.
Бұрын қалыптасқан таратып орналастыру жүйесi өз тиiмдiлiгiн жоғалтты
және қазiргi уақытта қалыптасып жатқан елдi кеңiстiктi экономикалық
ұйымдастыруға сәйкес келмейдi. Бұрын минералдық-шикiзат кен орындарының
базасында салынған жекелеген шағын қалалар, кенттер, сондай-ақ қалыпты өмiр
сүру үшiн жарамсыз аймақтардағы және даму орталықтарынан шалғайдағы ауылдар
перспективасыз болып қалды.
60 шағын қаланың 10-ы күйзелiске ұшырағандар санатына жатқызылды.
Әлеуметтiк-экономикалық даму әлеуетi бойынша 7512 ауылдық елдi мекеннiң
(АЕМ) 1204-iнiң (халық саны 1,8 млн. адам) жоғары, 5625 АЕМ-нiң (5,2 млн.
адам) - орташа, 595 АЕМ-нiң (189,9 млн. адам) төмен даму әлеуетi бар және
88 АЕМ-нiң тұрғындары жоқ.
Аймақтық дамуды басқару жүйесi орталық және жергiлiктi атқарушы
органдардың өзара келiсiлген iс-қимылын қамтамассыз етпейдi. Аймақтық
жоспарлау мәселелерiн әртүрлi ведомстволар реттейдi және тұтастай алғанда
орталық деңгейде тиiмсiз үйлестiрiледi.
Елдi кеңiстiктiк ұйымдастырудың өңiрлiк жобалаумен, аса маңызды табиғи
ресурстарды пайдаланудың және инфрақұрылымның салалық схемаларымен өзара
байланыстырылған моделi қалыптаспаған [17].
Аралас әкiмшiлiк-аймақтық бiрлiктердiң (облыстардың, аудандардың,
қалалар мен ауылдардың) мүдделерiн, трансөңiрлiк процестердi үйлестiру
құралдары (тетiктерi) жоқ.
Қазiргi уақытта елдiң аймақтық дамуындағы ахуалды былай сипаттауға
болады.
Күштi жақтары
Елдiң Еуразия құрлығының орталығында, екi континенттiң - Еуропа мен
Азияның қиылысында қолайлы географиялық орналасуы. Қазақстан әлемнiң аса
iрi елдерi - Ресей Федерациясы мен жылдам өсiп келе жатқан Қытайдың
арасында, Орталық Азия мемлекеттерiмен, сондай-ақ Таяу Шығыс пен Оңтүстiк
Азия өңiрлерiмен көршiлес орналасқан.
Шекара маңындағы өңiрлердiң басым болуы. Қазақстанның 14 облысының 12-
ci шекара маңында. Дамыған және серпiндi дамып келе жатқан елдердiң
тәжiрибесi шекара маңындағы өңiрлер осы мемлекеттердiң өсу аймақтарына
айналғанын көрсеттi. Шекара маңындағы өңiрлер экономикалық белсендiлiк
орталықтары болып табылады және бүкiл елдiң әлемдiк экономикалық жүйеге
ойдағыдай кiрiгуiне ықпал етедi.
Iшкi қажеттiлiктердi қамтамассыз етуге де, сол сияқты елдiң өсiп келе
жатқан экспорттық мүмкiндiктерiн iске асыруға да мүмкiндiк беретiн әр алуан
және бай минералдық-шикiзат базасы. Уранның, қорғасынның, мырыштың, мыстың,
мұнайдың, көмiрдiң, хромның, темiрдiң, марганецтiң, қалайының, алтынның,
фосфориттердiң, бор мен калий тұзының барланған қорлары жағынан Қазақстан
әлем елдерiнiң алғашқы ондығына кiредi.
Елдiң өндiрiстiк әлеуетi: өнеркәсiп пен аграрлық өндiрiстiң көп салалы
құрылымы, тиiстi өндiрiстiк қуаттардың болуы. Өнеркәсiптiң дамыған базалық
салалары - отын-энергетика және тау-кен-металлургия кешендерi.
Елдiң бүкiл аумағын қамтып жатқан көлiк-коммуникациялық инфрақұрылым
желiсiнiң болуы. Темiр жолдың және автомобиль жолдарының желiсi шектес
елдерге шыға отырып, барлық өңiрлер арасында тасымалдарды жүзеге асыруға
мүмкiндiк бередi. Қазақстандық автомобиль жолдары мен темiр жол халықаралық
көлiк дәлiздерiнiң құрамына енгiзiлген. Ақтау теңiз портын "ТРАСЕКА" және
"Солтүстiк-Оңтүстiк" халықаралық көлiк дәлiздерiнiң құрамындағы
мультимодальдық көлiк торабы ретiнде пайдалану мүмкiндiгi бар. Елде 21
әуежай (22-нiң iшiнен) жұмыс iстейдi, оның 14-iне халықаралық рейстерге
қызмет көрсетуге рұқсат етiлген. Елдiң барлық өңiрлерiн талшықты-оптикалық
байланыс желiлерiмен байланыстыратын Ұлттық ақпараттық супермагистралдың
құрылысы аяқталып келедi.
2-кесте - Республика аймағын табиғи жағдайлары бойынша бөлу
Индексі Табиғи ауыл Аудан, млн.% Олардың %
шаруашылығы га ішінде ауыл
аймақтары шаруашылығы
алқаптары,
млн. га
I Орманды дала 0,8 0,3% 0,5 0,2%
аймағы
II Дала аймағы 26,5 9,7% 23,5 10,6%
III Қуаң дала 62,4 22,9% 55,5 24,9%
аймағы
IV Шөлейтті 37,2 13,7% 33,9 15,2%
аймақ
V Шөлді аймақ 112,1 41,1% 83,6 37,6%
VI Тау 12,3 4,5% 10,2 4,6%
етегі-шөлді-д
алалық аймақ
VII Субтропикалық4,4 1,6% 3,8 1,7%
шөлді аймақ
VIII Субтропикалық3,5 1,3% 3,1 1,4%
тау
етегі-шөлді
аймағы
IX Ортаазиялық 10,1 3,7% 7,1 3,2%
таулы аймақ
X Оңтүстік-Сібі3,2 1,2% 1,4 0,6%
р таулы
аймағы
Республика 272,5 100,0% 222,6 100,0%
бойынша
барлығы
[2].
Ауқымды жер ресурстары мен табиғи-климаттық ерекшелiктердiң
әралуандылығы алуан түрлi аграрлық өнiм өндiруге мүмкiндiк бередi.
Республиканың аумағы он табиғи-ауыл шаруашылығы аймағын қамтиды, ауыл
шаруашылығы алқаптарының үлесi – 82 %.
Бiрегей рекреациялық ресурстар: табиғи кешендер және олардың
құрауыштары, мәдени-тарихи ескерткiштер мен сәулет объектiлерi.
Демографиялық оң серпiн және еңбек ресурстары резервiнiң болуы. Соңғы
жылдары халықтың табиғи өсiмiнiң ұлғаюы. Еңбек ресурстарының резервi
ретiнде ел iшiнде жұмыс күшi артық өңiрлердiң болуы. Демографиялық резерв
ретiнде көршiлес мемлекеттердiң шекара маңындағы өңiрлерiнде қазақ
диаспорасының болуы.
3-кесте – Алқаптар бойынша жер қорының серпіні
Алқап түрлері 1991 ж. 2000 ж. 2004 ж. Өзгерістер,
+,- 2004ж.
1991 жылға
Жердің жалпы 272490,2 272490,2 272490,2
ауданы
Оның ішінде:
Ауыл 223115,4 222485,9 222624,5 -490,9
шаруашылығы
алқаптары
олардың
ішінде:
Егістік 35403,9 21399,9 23230,4 -12173,5
көп жылдық 163,2 135,8 119,7 -43,5
Екпелер
тыңайған жер 277,9 8759,4 5248,4 4970,4
шабындықтар 5106,3 5015,5 5045,1 -61,2
Жайылым 182164,1 187081,8 188902,6 6738,4
Орманды 14290,3 14326 14318,9 28,6
алаңдар және
ағашты-бұталы
екпелер
батпақтар 1239,3 1105,1 1104,7 -134,6
су астында 7845,8 7716,3 7711,3 -134,5
арналар, 162,2 136,2 137,1 -25,1
коллекторлар
астында
алаңдар, 1735,7 1455,2 1446,3 -289,4
жолдар,
көшелер
астында
саябақтар, 20,4 22,5 -22,5
гүлбақтар мен
гүлзарлар
астында
Құрылыстар 293,8 603,4 604,5 310,7
астында
Бүлінген 166,2 178 170,6 4,4
жерлер
Өзге де жерлер23641,5 24453,4 24349,8 708,3
[3].
Инновациялық-бiлiм беру әлеуетi: кейiннен бiлiм беру-инновация
кешендерiн қалыптастыру базасы ретiнде университеттердiң, iрi жоғары оқу
орындарының және мамандандырылған ғылыми-зерттеу орталықтарының болуы.
Әлсiз жақтары
Негiзгi әлемдiк тауар нарықтарынан алшақтық. Теңiз (мұхит) қатынас
жолдарына тiкелей шығудың болмауы.
Әлемдiк және өңiрлiк еңбек бөлiнiсiнде елдiң тар мамандануы мен
көптеген өңiрлердiң бiржақты бейiнi, құрылымның бұзылуы мен экономиканың
сақталып отырған ыдырауы. Экономикада экспорттық шикiзатқа бағдарланған
оқшауланған секторлары және бәсекеге қабiлетi төмен қайта өңдеу өнеркәсiбi
бар, салалық, сол сияқты аймақтық аспектiде өзара әлсiз байланысқан
экономикасы бар екi қарама-қайшы құрылым қалыптасты.
4-кесте – Эрозияға ұшыраған ауыл шаруашылығы алқаптарының алаңдары
Облыстардың Шайылған Дефлирленген Су және жел
атауы эрозиясына
ұшырағандар
аш о.і. аш о.і. аш о.і.
алқаптары,егістіктералқаптары,е гістіктералқаптары,егістіктер
барлығы барлығы барлығы
Ақмола 561 255 1,5 0,5 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Қазақстан Республикасының аймақты дамытудың теориялық және әдістемелік
аспектілері
1. Аймақ түсінігі және оның
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .6
2. Аймақтық экономиканы басқарудың қызметтері мен
әдістері ... ... ... ... ... ...11
3. Қазақстандағы аймақтарды дамытудың
стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
1. Астана қаласындағы экономиканы мемлекеттік реттеу ерекшеліктері
1. Астана қаласының экономикалық даму жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . .31
2. Астана қаласының экономикалық жағдайын көтеруге арналған стратегиялық
жоспарлар мен
жобалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 4
3. Аймақ экономикасының инвестициялау ерекшеліктері мен
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
2. Аймақтағы экономиканы мемлекеттік реттеуді жетілдіру
1. Қазақстан Республикасының аймақтарындағы стратегияны жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
2. Аймақтық дамудың негізгі басымдылықты бағыттарын
анықтау ... ... ... ... .65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...71
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...75
Кіріспе
Радикалды экономикалық реформаларды ғылыми негіздеу үшін рыноктық
қатынастың дамуы қалыптасуы жағдайында үлкен мәнге аймақтық экономика ие
болып отыр. Аймақтық экономика - бұл өндіргіш күштердің қозғалысы, аймақ
экономикасы туралы ғылыми білім ортасы.
Қазіргі кезде негізгі шауашылық қызмет аймақтарда жүзеге асырылады.
Оларға өздігінен экономикалық мәселесін шешуге, аймақаралық байланыстар
жасауға мүмкіндік берілген. Қазақстанның әрбір аймағы өзіне тән табиғи
ресурстарға, олардың қалыптасу ерекшеліктеріне, ұлттық немесе табиғи
белгілеріне, өзінің шаруашылық құрылымына, экономикалық дамуы мен
мамандандыру деңгейіне ие. Әрбір аймақ, бiрiншiден, мемлекеттің шаруашылық
кешендерінің белгілі бiр орнын алса, екiншiден, ел басқа айналыммен бірігіп
бүтін экономикалық бірлік құрайды. Сондықтан мемлекет туралы білім оның
барлық айналымын жан- жақты зерттеуден құрылады [1].
Нарықтық экономиканың жұмыс iстеу жағдайында экономикалық әлеуеттi
дамыту мен орналастыру және халықты таратып орналастыру мәселелерi
негiзiнен нарықтық тетiктер арқылы айқындалады.
Сонымен қатар, мемлекет елдiң орнықты экономикалық дамуы, халықтың
қолайлы тыныс-тiршiлiгi және бар ресурстық әлеуеттi ұтымды пайдалану үшiн
жүйелi жағдайды қамтамассыз етуге тиiс.
Тиiсiнше мемлекеттiң аумақтық даму процестерiн реттеудегi мiндеттерi
өзгеруге тиiс. Қазiргi кезеңде мемлекет мiндеттерi экономика мен еңбек
ресурстарын экономикалық тұрғыдан перспективалы аудандарға және тыныс-
тiршiлiк үшiн қолайлы табиғи-климаттық аймақтарға шоғырландыруды
ынталандыруға, нарық субъектiлерiнiң экономикалық белсендiлiгiн өсiру үшiн
жағдайлар жасауға және әлемдiк шаруашылық жүйесiне үйлесiмдi кiрiктiрiлген
бiртұтас iшкi экономикалық кеңiстiктi қалыптастыруға келiп тiреледi.
Жоғарыда көрсетiлген мiндеттердi iске асыру елдi дамытудың
геоэкономикалық және геосаяси факторларын ескеруге тиiс. Жаһандану мен
халықаралық бәсекелестiктiң күшеюi елдiң әлемдiк нарықтарға ұстанымдануының
тиiмдi стратегиясын тұжырымдауды талап етедi.
Қазақстан Республикасының Президентi Н.Ә. Назарбаевтың
Қазақстан халқына жолдауларынан: Қазақстан бүгiн Еуропа мен Азия
арасындағы коммуникациялар легiнiң түйiскен тұсында тұр. Бiздiң мiндет -
осынау бiрегей геосаяси жағдайымызды өз елiмiз бен халықаралық
қоғамдастықтың мүддесi үшiн ұтымды пайдалану, бүгiнгi таңда тұтас алғанда
елiмiздегi экономикалық жаңарудың локомотивi болуға қабiлеттi дамыған
өңiрлiк орталықтардың экономикалық қызметiн жандандыруға, сондай-ақ
өңiрлердiң ұтымды экономикалық мамандануын қалыптастыруға бағытталған осы
заманғы жаңа аумақтық даму стратегиясы қажет [2].
Өңiрлер мен iрi қалалар бәсекелiк стратегияны тұжырымдаумен, еңбек
бөлiнiсiнiң ұлттық қана емес, өңiрлiк және әлемдiк жүйесiнен де орын
iздеумен айналысуға тиiс.
Осы Стратегия, экономикалық кеңiстiктiк және халықты таратып
орналастыруды қалыптастыруды, кластерлердi қалыптастырумен өзара
байланыстыра отырып аумақтарды инфрақұрылымдық қамтамасыз етудi қоса
алғанда, елдiң аумақтық дамуының стратегиялық бағыттарын айқындайды және
тиiстi мемлекеттiк, салалық және өңiрлiк бағдарламаларды әзiрлеудiң немесе
түзетудiң негiзi болып қызмет атқаратын болады.
Аймақ экономикалық мазмұны рационалды, ғылыми негіздерден саясат пен
стратегия әзірлеуді талап етеді. Қазіргі кезде әрбір аймақтардың
мүмкіншіліктері мен ерекшеліктеріне байланысты нақты экономикалық
мәселелерді шешуде дифференцияланған бағытты қолдану ерекше маңызды тек
аймақтың барлық табиғи, экономикалық, демографиялық, геогрфиалық және тағы
басқа ерекшеліктері мен жағдайларын жан - жақты қатаң есепке алу ғана
экономиканың көтерілуіне қатысты негізгі тапсырмалар мен мәселелерді шешуге
мүмкіндік береді [3].
Аймақтық экономиканың дамуын мемлекеттік реттеу қазіргі кездегі тез
арада шешуді талап ететін проблемалардың бірі. Аймақтың дамуын реттеудің
негізгі мақсаты – аймақтарға экономикалық өсуге жету арқылы бүкіл
республиканың экономикасын жақсартуды қамтамссыз ету.
Жұмыстың мақсаты – аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуы
ерекшеліктерін ескере, мемлекеттік реттеуді тиімді жүргізу жолдарын
іздестіру, аймақтық экономиканы басқару ерекшеліктерін анықтау. Қойылған
мақсатқа жету үшін келесі мәселерді шешу қажет:
1) ең алдымен аймақ түсінігінің мәнін ашып, Қазақстан Республикасындағы
аймақтарға жалпы сипаттама беру;
2) аймақтарды басқару әдістерін, қызметтерін, ерекшеліктерін анықтап,
мемлекеттік реттеуді жүзеге асыру.
3) Қазақстан Республикасындағы аймақтардың дамуын бағалап, экономикалық
потенциялын көтеру жолдарын анықтау;
4) Алматы қаласының дербес аймақ ретінде дамуына сипаттама беріп,
экономикалық даму жолына талдау жасап, экономикасын реттеу
ерекшеліктерін қарастыру;
5) Қазақстан Республикасындағы аймақтарды басқарудың артықшылықтары мен
кемшіліктерін анықтап, басқару жүйесін жетілдіру жолдарын іздестіру,
аймақтардың басымдылықты бағыттарын анықтау.
Бұл мәселені қарастыру аймақ экономикасы, оны басқару туралы білімді
кеңейтіп, оның қазіргі уақытта өте өзекті проблема екенін анықтайды. Аймақ
экономикасын тек дамытып қана қоймай, оны қолдап, реттеп, басқарып отыру
керек [4].
Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер
тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Жұмыстың бірінші бөлімінде Қазақстан республикасындағы экономиканы
аймақтық реттеудің теоретикалық және әдістемелік аспектілерді
қарастырылған. Бөлім аймақ түсінігінің мәнін ашып, аймақтық экономиканы
басқарудың қызметтері мен әдістерін анықтап, Қазақстан Республикасының
аймақтарының дамуының экономикалық потенциялын бағалауға арналған.
Екінші бөлімде аймақтық экономиканы мемлекеттік реттеудің тәжірибе
жүзінде асырылуы қарастырылған. Мұнда Астана қаласының экономикалық
ерекшеліктері, оның экономикалық потенциялын көтеруге қатысты әзірленген
стратегиялық жоспарлар мен жобалар, сонымен қатар аумақты инвестициялау
ерекшеліктері мен мәселелері қарастырылған.
Үшінші бөлімде аймақтардағы мемлекеттік реттеуді жетілдіру мәселері
қамтылған. Бөлім Қазақстан Республикасының аймақтың стратегиясын жетілдіру
жолдары мен аумақтық дамудың негізгі басымдылықтарын анықтауға арналған.
1 Қазақстан Республикасыеың аймақты дамытудың теориялық
және әдістемелік аспектілері
2 Аймақ түсінігі және оның мәні
Аймақ түсінігі экономикалық және саяси практикаға толығымен енді.
Арнайы әдебиеттерде экономикалық аймақтың мәнін анықтауға бірнеше бағыттар
қалыптасты. Оларды негізінен үш топқа бөлуге болады: әкімшілік шаруашылық
көзқарас, экономика географиялық және ұдайы өндірістік. Әкімшілік
шаруашылық бағыт бойынша кез келген әкімшілік территория экономикалық
ауданмен негізделеді. Кейбір авторлардың ойынша, аймақ – бұл бірлікпен және
халықтың тұрақты еңбек, әлеуметтік және мәдени байланысты жақсы
қалыптасқан, транспорттық және әлеуметтік инфрақұрылымның дамуының
салыстырмалы жоғарғы деңгейімен сипатталған әкімшілік территориялық
бірлестік. Бұл бағыт жеткілікті түрде аймақты зерттемейді. Себебі ең
алдымен мұнда әкімшілік аудандардың шекарасы экономикалық аудандардың
келісімімен сәйкес келмеген жағдай қарастырылмаған [4].
Экономикалық географиялық бағытты қолдаушы ғалымдар аймақ деп бірдей
немесе әртүрлі табиғи, экономикалық ұлттық ерекшеліктері және өндіргіш
күшінің бағыттылығы тән елдің ірі негізін территориясын сипаттайды. Фейген
А.А. аймақтын келесі анықтамасын береді: Аймақ – бұл өндірістің, табиғи
және адам ресурстарының мамандануы мен құрылуымен, сонымен қатар экономика
географиялық жағдаймен елдің ішінде ерекшелінетін экономикалық аудан,
шаруашылық етуші территория.
Алампаев П.М. Аймақ – бұл бүтін территория, елдің халық
шаруашылығының бөлімі және өзіне тән өндірістің мамандануын, еңбекті
қоғамдық территориялық бөлімнің басқа бөлудің басқа бөлімдерімен үздіксіз
байланысы және экономикалық қатыснастар бар аудан. Бірақ экономика
географиялық бағыттың анықтамасын толығырақ Н.Н. Некрасов берді. Оның
ойынша аймақ – бұл қалыптасқан және перспективті материалдық-технологиялық
негізіне өндірістік және әлеуметтік инфрқұрылымына сай табиғи ресурсар
кешені негізінде өндірістік күштердің даму бағыттылығы тән және бір қалыпты
жағдайлары бар елдің ірі территориясы. Аймақтарды бөлудің негізгі
критериясы табиғи ресурстарды пайдалануға алдын-ала белгіленген немесе
орындалған жиынтыққа, шаруашылық қызметінің тарихи қалыптасқан құрылымына
немесе экономикалық дамудың жоспарлы құрылымына негізделген халық
шаруашылығын тапсырмаларының жалпыға бірдей болуы болып табылады. Бірақ
ұдайы өндірістік бағытты ұстанушы ғалымдардың еңбектерінде экономика
географиясының бағыт аймақтағы ұдайы өндірістік процесстерді және олардың
әлеуметтік факторлармен байланысқанын ескермеген және аймақтардың
бүтіндігін тек өндірістік күштердің кешені ретінде ғана емес, сонымен қатар
қоғамдық өндіріс жүйесіндегі ұйым ретінде бейнелемеген. Ұдай өндірістік
бағыттың позициясы бойынша, аймақтар еңбекті қоғамдық бөлу процессі кезінде
территориялық өндірістік жиынтығы ретінде бөлініп шығатын және ұдайы
өндірістің барлық фазаларында оның жалпыға бірдей және ерекше салыстырумен,
өндірістік-технологиялық және экономикалық өзара байланыстың жоғары
деңгейімен, олардың элементтерін құраушылармен байланысы, өндірістік және
әлеуметтік инфрақұрылымның бірлігімен, жоспарлау және басқару облысындағы
бірдей тапсырмаларымен сипаталатын аудан ретінде салыстырылады.
А.И.Добрынин аймақты біріншіден, елдің территориясының құраушы бөлігі ғана
емес, екіншіден, ұдайы өндірістің аяқталған циклі бар халық шаруашылығының
өзіндік бөлігі ретінде, үшіншіден, эндогенді және экзогенді ағымдардың
материалдық және қаржылық ресурстардың өзіндік байланыстарын тудыратын
елдің басқа аудандарының байланыс жасайтын экономикалық аудан, жүйе ретінде
қарастыру қажет деп жазған. Ұдайы өндірістік жүйе сияқты аймақ экономика
географиялық бағыттың кейбір жағдайларымен ерекше жағдайларын қамтиды:
жұмыс күшінің, өндіріс қатынастарының және жиынтық өнімді бөлудің, ұлттық
табыстың, тұтыну қорымен жинақтау қорының, капитал салудың көздерінің,
ұдайы өндірістік шарттарын реттеу, еңбек ресурстарының қозғалысы және
олардың квалификациясы халықтың нақты ақшалай табысының өсуінің ерекше
жағдайларын реттеу, сонымен қатар тағы басқа әлеуметтік тәртіптегі
фактормен қатары [5].
Жоғарыда аталып кеткен бағыттардың барлығы бірін бірі толықтырады.
Әрбір бағыт аймақтың экономикалық зерттеулерінің әртүрлі аспектілерін
жүзеге асыру үшін арналған деуге болады. Мысалы, экономика – географиялық
анықтама территориялық жүйені бөліп көрсетудегі аудандардың және
территорилық өндірістік кешендердің қалыптасуының, сонымен қатар кестелерді
біріктіру кезіндегі өндіріс күштерінің және өнеркәсіп кәсіпорының
қозғалысының негізі болып табылады. Экономикалық бағыт елдің әлеуметтік -
экономикалық дамуының кешенді бағдарламаларын біріктіру және жүзеге асыру
кезіндегі, биліктің атқарушы және өкілді органдарын орталықсыздандыру
(децентрализация) мен қайта құру кезіндегі әртүрлі деңгейдегі аймақтық
конфегурацияларды модельдеу бойынша зерттеу жүргізумен байланысты. Бірақ
тек ұдайы өндірістік бағыт аймақтық экономикалық саясатты және аймақтық
инвестициялық саясатты әзірлеу үшін де осы саясаттарды жүзеге асыру үшін
құрал таңдау үшін де қолайлы көрінеді. Ол аймақты ұлттық шаруашылықтың жүйе
асты ретінде және өзіндік ұдайы өндірістік жүйе ретінді сипаттайды.
Сонымен қатар аймақтық зерттеулерде геожүйелік бағыт қолданылады. Ол
бір-бірімен байланысқан қарапайым ұйымдардан тұратын күрделі объектілердің
құрылымын тереңірек зерттеуге мүмкіндік береді. Геожүйеге бүтін құрылым,
орналасқан жеріне байланысты қызмет ететін міндетті элементтер жиынтығы
тағы басқа жатады. Геожүйе түсінігі табиғи – территориялық және
территориялық-өндірістік кешеннің кеңістікті объектілерін тану үшін
қолданылады. Бұл түсінікті экологиялық, әлеуметтік және экономикалық
бірліктерді кеңейту кезінде де қолданады. Геожүйелік иерархия тән, мысалы,
халық (қала, аудан,ауыл) – аймақ (облыс) – ел Қазақстан. Кез келген аймақ
күрделі экономикалық жүйе бола отыра, дамуға көптеген мақсатты бағыттарға
ие. Оның экономикалық қозғалысының траекториясы және жылдамдығы бәсеке
жағдайына, экономикалық жайтына, геодемографиялық құрылымына, жұмыспен
қамту деңгейіне, қаржылық қамтамасыз етілуіне және тағы басқаға тәуелді
[6].
Аймақтық экономика - экономикалық білімнің маңызды салаларының бірі.
Аймақтық экономикалық пәні - өндіріс күштерінің әлеуметтік және
экономикалық аймақтық қозғалысын және экономика салаларының дамуын,
аймақтық маңызды табиғи экономикалық, демографиялық және экономикалық
ерекшеліктерімен, сонымен қатар аймақ аралық, аймақ ішіндегі және
мемлекетаралық экономикалық байланыстарды зерттеу болып табылады. Басқа
сөзбен айтқанда, аймақтық экономиканы зерттеудің маңызды құралы қоғамдық
ұдайы өндірістің кеңістікті аспекілерін зерттеу болып отыр.
Қазақстанның әрбір аймағы өзіне тән табиғи ресурстарға, олардың
қалыптасу ерекшеліктеріне, ұлттық немесе табиғи белгілеріне, өзінің
шаруашылық құрылымына, экономикалық дамуы мен мамандандыру деңгейіне ие.
Әрбір аймақ, бiрiншiден, мемлекеттің шаруашылық кешендерінің белгілі бiр
орнын алса, екiншiден, ел басқа айналыммен бірігіп бүтін экономикалық
бірлік құрайды. Сондықтан мемлекет туралы білім оның барлық айналымын жан-
жақты зерттеуден құрылады.
Аймақтық экономика білімнің ғылыми облысы ретінде территориялық
аспектідегі өндіріс күштері мен әлеуметтік инфроқұрылымның барлық
элементтерінің заңдылықтарын, қағидаларын зерттеумен, талдаумен және
болжаумен, сонымен қатар әлеуметтік-экономикалық дамудың және экономикалық
талаптарының жалпы стратегиясын ескере өндіріс күштерінің қозғалысының
бағытын негіздеумен; републиканың және аймақтың экономикасын зерттеумен
айналысады.
Аймақтық экономика елдің және оның аймақтарының табиғи – ресурстық
потенциалын, халқын, еңбек ресурстарын және қазіргі демографиялық
мәселелерін зерттейді.
Қазақстанның аймақтарының әлеуметтік-экономикалық даму деңгейлеріндегі
айырмашылықтар әлемнің кез-келген еліне тән объективті болып отыр. Рыноққа
өту кезеңде бұл айырмашылықтар күшейіп кетті. Рынокқа өту кезіндегі
процестерді басқару механизімінің жетілмегендігі республика экономикасын
реформалауды артқа тартты. Басқарудың мемлекеттік және аймақтық
құрылымдарының көлденең және тігінен рыноктық реформаларға сәйкес келмеді
жалпы мемлекеттік саясатты мақсатты жүзеге асыруға мүмкіндік бермеді [7].
Қалыптасқан жағдайда аймақтар дағдарыстан шығудың жеке жолын таңдады.
Басқарудың аймақтық органдары стратегиялық мәселелерді шешу кезінде есепке
алынбаса, шешім қабылдау кезінде жалпы мемлекеттік деңгейде аймақтық
ерекшеліктер толығымен бағаланбай қалады.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының экономикада болып жатқан
қайта құру процестері халықтың өмірінде әртүрлі бейнелене, аймақтық және
жергілікті мүддені қозғай, территория деңгейінде көріне бастады. Аймақтық
айырмашылықтар табиғи климаттық демографиялық өндірістік, географиялық
факторлардың негіздеріне байланысты. Аймақтар арасындағы барлық
экономикаларда бар және ол сол айырымдарды жоюға бағытталған тиімді саясат
жүргізуді талап етеді.
Терең экономикалық құлдыраумен сәйкес келген рынокты қайта құруды
бұрыңғы шаруашылық ету жүйесіне қалған деструктивті процестер мен
территориялық диспропорцианы күшейтіп жіберді. Зерттеушілер айтпақшы совет
кезінде аймақтық саясат өз бетінше болған, бірақ ол өндіруші өнеркәсіппен
алғашқы өңдеудің басымдылықты дамынуына бағытталған экстенсивті
индустрализация саясатының жалғасы ретінде қарастырылды. Рыноктық
реформалаудың басталуымен өндіріс процесінің динамикасының төмендеуі мен
әлеуметтік даму көрсеткіштерін азайуында көрсетілген аймақтық теңсіздік тез
тереңдеп кетті.
Жалпы аймақтық өнім (ЖАӨ), халықтың жан басына шаққандағы орташа
табысы, адам дамуының индексі, орташа табыспен өмір сүру минимумы
арасындағы қатынас көрсеткіштермен бағаланатын экономикалық даму деңгейі
бойынша аймақтарды үш топқа бөлуге болады. Орташа республикалық
көрсеткіштерден көп деңгейді дамудың жоғарғы деңгейін сипаттайды. 2001 ж.
олардың ішінде Алматы қаласы (15,4 %), Атырау (12%), Қарағанды (9.9 %)
областары кірді. Бұл аймақтардың экономикасында ірі өнеркәсіп және ауыл
шаруашылығы жеткілікті түрде дамыған. Лидер аймақтардың үлесіне елдің ЖАӨ-ң
37.3 % келеді. Өнер кәсіптік және аграрлық дамыған аймақтарға орташа
деңгейі тән : Шығыс Қазақстан (88,2%), Павлодар (6), Оңтүстік Қазақстан
(6), Маңғыстау (5,9), Батыс Казақстан (5,1%), Алматы (5%), Қостанай (5%)
облыстары және Астана қаласы (4,7%). ЖАӨ көлеміндегі бұлардың жалпы үлесі
50,7 % құрайды.
Төмен деңгейдегі дамуы бар аймақ тобына Ақмола (3,6%), Солтүстік
Қазақстан (3,3%), Қызылорда (2,9%) және Жамбыл (2,2%) облыстары кіреді.
Олардың жиынтық үлесі – 12% [7].
Мемлекеттің аймақтық саясаты аймақтардың әр-түрлі типіндегі
ерекшеліктерін ескере әр түрлі жүзеге асырылады. Үкіметтің 1996 жылғы 9
қыркүйектегі № 1097 жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының
аймақтық саясатының концепциясында мемлекетіміздің аймақтары түрге бөлудің
типалогиясы қабылданды. Республикалық аймақтық басымдылықтарды анықтау үшін
оларды 3 топқа бөлді:
1) Табыстың орташа республикалық деңгейінен асатын жан басына шаққандағы
табысы бар аймақтар ( Ақмола, Ақтөбе, Шығыс Казақстан, Қарағанды,
Маңғыстау, Павлодар облыстары және Алматы қаласы). Бұл аймақтарда
салықтың жоғары қойылымы бекітілуі тиіс.
2) Табыстың орташа республикалық деңгейіне жақын табысы бар аймақтар
(Атырау, Жезқазған, Қостанай, Солтүстік Қазақстан және Торғай
областары кіреді).
1-кесте - Қазақстан Республикасы аймақтарының қалыптасқан мамандануы
Облыстардың Қазіргі мамандануы
атауы
Ақмола Көмір өнеркәсібі, құрамында алтыны бар кендерді өндіру,
машина жасау, ауыл шаруашылығы өнімін өндіру және қайта
өңдеу, жеңіл өнеркәсіп, химия және фармацевтика
өнеркәсібі, құрылыс материалдарын өндіру, туризм
Ақтөбе Мұнай және газ өндіру, қара және түсті металлургия, химия
өнеркәсібі, ауыл шаруашылығы өнімін қайта өңдеу, жеңіл
өнеркәсіп, құрылыс материалдарын өндіру, машина жасау,
электр энергетикасы
Алматы Ауыл шаруашылығы өнімін өндіру және қайта өңдеу, тамақ,
жеңіл, құрылыс материалдарын өндіру, ағаштан жасалған
бұйымдар өндіру, машина жасау, электр энергетикасы
Атырау Мұнай және газ өндіру, ауыл шаруашылығы өнімін қайта
өңдеу, жеңіл өнеркәсіп, құрылыс материалдарын өндіру,
электр энергетикасы
Шығыс Қазақстан Көмір өнеркәсібі, түсті металл кендерін өндіру және қайта
өңдеу, машина жасау, химия өнеркәсібі, ауыл шаруашылығы
өнімін өндіру және қайта өңдеу, орман және ағаш өңдеу
өнеркәсібі, құрылыс материалдарын өндіру, электр
энергетикасы, туризм
Жамбыл Құрамында алтыны бар кендерді өндіру, химия өнеркәсібі,
газ өндіру өнеркәсібі, ауыл шаруашылығы өнімін өндіру және
қайта өңдеу, құрылыс материалдарын өндіру
Батыс Қазақстан Мұнай-газ өндіру және газ өңдеу өнеркәсібі, машина жасау,
ауыл шаруашылығы өнімін қайта өңдеу, жеңіл өнеркәсіп, ауыл
шаруашылығы өндірісі, ағаш өңдеу өнеркәсібі, құрылыс
материалдарын өндіру
Қарағанды Түсті және қара металлургия, көмір өнеркәсібі, машина
жасау, электр энергетикасы, ауыл шаруашылығы өнімін қайта
өңдеу, құрылыс материалдарын өндіру, туризм
Қостанай Металл кендерін және асбест өндіру, ауыл шаруашылығы
өнімін өндіру және қайта өңдеу, жеңіл өнеркәсіп, машина
жасау, электр энергетикасы
Қызылорда Мұнай және газ өндіру, ауыл шаруашылығы өнімін қайта
өңдеу, жеңіл өнеркәсіп, құрылыс материалдарын өндіру
Маңғыстау Мұнай мен газ өндіру және қайта өңдеу, электр
энергетикасы, ауыл шаруашылығы өнімін қайта өңдеу, құрылыс
материалдары өнеркәсібі
Павлодар Мұнай өңдеу өнеркәсібі, көмір, қара және түсті
металлургия, машина жасау, электр энергетикасы, ауыл
шаруашылығы өнімін қайта өңдеу, құрылыс материалдарын
өндіру, туризм
Солтүстік Машина жасау, ауыл шаруашылығы өнімін өндіру және қайта
Қазақстан өңдеу, жеңіл өнеркәсіп, ағаш өңдеу өнеркәсібі, құрылыс
материалдарын өндіру
Оңтүстік Түсті металлургия, машина жасау, химия өнеркәсібі, ауыл
Қазақстан шаруашылығы өнеркәсібі, электр энергетикасы, құрылыс
материалдарын өндіру, туризм
Астана қаласы Әкімшілік орталық, ауыл шаруашылығы өнімін қайта өңдеу,
жеңіл өнеркәсіп, машина жасау, электр энергетикасы
Алматы қаласы Әкімшілік, мәдени-білім, ғылыми және қаржылық орталық,
жеңіл өнеркәсіп
[1].
3) Жан басына шаққандағы орта табыстың ең төмен деңгейіне тән аймақтар
(Алматы, Жамбыл, Батыс Қазақстан, Қызылорда, Кокшетау, Семей,
Талдықорған, Оңтүстік Қазақстан областары). 3-ші топ аймақтары
әлеуметтік экономикалық дамуының ең төмен деңгейін сипаттайтын артта
қалған облыстар. Оларды аутсайдер деп атайды. Оларға мемлекеттік
қолдау көрсету қажеттілігіне сай көмектен тыс қалмауы керек [8].
Аймақтарды мамандану принципі бойынша бөлуге болатынын жоғарыдағы 1-
кестеде көрсетіп өткенбіз. Осыған сай оларды төрт топқа бөлеміз:
1. Стратегиялық сиппатағы минералды ресурстардың уникалды заностары және
әлемдік шаруашылыққа республика экономикасын тездеген темпімен
интеграциалау мүмкіндіктері бар ғылыми техникалық потенциалының
интенсивті дамуында жеткілікті жоғары деңгейге ие, бірақ ауылдың
экономикалық және әлеуметтік артта қалушылығы бар аймақтар.
2. Жоғары технологиялық ғылыми сыйымдылықты өндірісті оның ішінде
негізінен өзін қамтамасыз ететін қаржы ресурстарын құрушы игілікті
экономикалық жағдайы бар, ауыр индустрия салаларының мамандануы анық
көрінетін ғылыми өндірістік потенциалы жоғары аймақтар.
3. Мемлекеттік азық-түлік қорын калыптастырудағы алдынғы орындағы агро-
өнеркәсіптік кешенді аймақтар.
4. Өте нашар табиғи-климаттық, әлеуметтік экономикалық және техника-
технологиялық жағдайы шаруашылықтың рационалды емес салалық құрлымы
бар, экономикалақ маневрлардың мүмкіндігін қатаң шектейтін депресивті
аймақтар, сонымен қатар экономикалық дағдарыстағы аймақтар.
Сонымен, аймақтық экономика - бұл елдің территорисындағы және оның
аймақтағы өндіріс күштерінің дамуымен жылжуын, әлеуметтік экономикалық
процестерді табиғи экономикалық жағдайлармен тығыз байланысты зерттейтін
ғылыми білім саласы [9].
1.2 Аймақтық экономиканы басқарудың қызметтері мен әдістері
Аймақ экономикасын дамыту мақсаты тек әлеуметтік бағытталған емес,
мемлекеттік реттелінетін рынок қалыптастыру болып табылады. Міне осындай
реттеу ғана аймақтарының халық шаруашылығының оптималды, тиімді кызмет
етудің жағдайын туғызады.
Қазақстан экономикасын рыноктық реформалармен байланысты жалпы халық
шаруашылық кешенінде әрбір аймақтың тиімді қызмет етуі маңызды мәселе блып
отыр.
Қазіргі кезде аймақтық деңгейде басқарудың қызметтері мен әдістері
экономикалық, әлеуметтік, әкімшілдік бағыттардың бірігуіне негізделеді.
Реттеудің рыноктық әдістері жалпы танылған маркетинг жүйесі экономикалық
рычактар мен стимулдар арқылы мемлекеттік реттеуден шығады.
Мақсаттар және тапсырмалар жүйесі көз қарасына қарайтын болсақ,
аймақтық экономика өзінің мазмұны бойынша қайшы. Ол ең алдымен жалпы
республиканың мүддесі үшін дамиды. Осы уақытта берiлген аймақтың ерекше
экономикалық, әлеуметтік экологиялық және т.б. ерекшеліктерін ескере
аймақтық мүддені қолдау қажет. Осыған байланысты аймақтық экономикалық
субьектілердің мүддесін қорғап кана қоймай, жеке аймақтың мүддесін
ескеретін миханизмнің рационалдық қызмет етуіне жетуге мүмкіндік жасауы
керек.
Қазіргі уақытта әрбір аймақ рынокқа кірудің әр түрлі стартты деңгейіне
ие. Сондықтан аймақтың саясатты аймақтық экономикалақ қайшылықтарын жоятын
әкімшілік және саяси шараларды қолдану ерекше маңызды.
Аймақтық дамудың маңызды тапсырмалардың бірі жеке аймақтардағы халық
өмірі деңгейіедегі айырмашылықтарды жою болып табылады. Бұл тапсырманы
орындау үшін аймақтың экономикалық деңгейі мен ерекшеліктерін ескере жеке
аймақтың шаруашылық дамуының мемлекеттік бағдарламалардың қолдану үлкен
мәнге ие.
Барлық аймақтар үшін жалпы аймақтар тапсырмалар-бұл экономиканың
құрылымын реформалау, жеке аймақ депресивті жағдайдан шығару, әлеуметтік
инфроқұрлым жасау, экономиканы тұрақтандыру, аймақ аралық транспорттық
жүені дамыту, экологиялық қауыпсіз жағдай туғызу [10]
Аймақтық экономика өзінінің зерттеулерінде ғылыми әдістерінің кешенін
қолданады. Оның ішінде маңыздысы баланстық болып табылады. Салалық аймақтық
баланс жасау рыноктық маманданған салалар, территориялық кешенді
толықтырушы, яғни алдағы салалардың да, халықтық қажеттігін қамтамассыз
ететін салалар және қызмет сферасындағы салалар арасындағы дұрыс қатынасты
таңдауға мүмкіндік береді. Баланстар сонымен қатар рационалды аймақ аралық
және аймақ ішіндегі байланыстарды дайындау үшін де қажет. Кәсіп орынның
жылжуын экономикалық негіздеу (кәсіп орынды құрал-жабдықпен қамту, құрылыс
орнын жинақтау, оны шикі затпен, энергиямен, сумен, жылумен еңбек және
басқа ресурстармен қамтамассыз ету есебін жүргізу үшін аймақ таңдау)
баланстық әдістің мазмұнын құрайды. Аймақсыз экономиканың негізіне
аймақтық өндіріс және өнімнің негізгі түрлерін тұтыну тепе-теңдігі
(балансы) кіреді.
Аймақтық баланстарды құру үшін камералды әдістер қолданған үлкен жобалы
жұмыстар мен экспедициалар алдын ала жүргізілуі тиіс. Салалық және аймақтық
баланстар құру аймақтың кешенді даму деңгейі, оның дамуындағы
диспропорциалардың болуын анықтауға мүмкіндік береді.
Аймақтық экономикада зерттеудің ерекше әдісі картографиалық әдіс болып
табылады. Аймақтық экономикадағы карта тек зерттеу объектісі ғана емес, ол
сонымен қатар өндіріс күштерінің жылжуы және аймақ экономикасы туралы
ақпарат туудың көзі болып есептеледі. Карталарды, карта кестелерді,
картограммаларды, картодиограммаларды қолдану арқылы орналастыру
ерекшеліктері ғана емес, сала мен аймақтардың даму деңгейін сипаттайтын
статистикалық мәліметтерде есте қалады [11].
Жүйелік талдау – бұл мәселені шаруашылық құрылымын және ішкі қарым-
қатынастарды кешенді зерттеу олардың өзара әрекеттерін зерттеу мен
толықтырылып, соңғы қорытынды тікелей және кері байланыстарды біріктіру
негізінде жасалынатын ғылыми зерттеу әдісі. Жүйелік талдау кезеңділік
принципін қолданушы жан жақты талдау болып табылады. Ол мақсатты қоюдан
тапсырмаларды анықтаудан, ғылыми гипотеза жасаудан басталып, өндірістің
жылжуының оптималды нұсқасының ерекшеліктерін жан жақта зерттеумен
аяқталады. Мұнда оптималдық критериясы тиімділік, яғни халықтың
қажеттігін көбірек қанағаттандыру болып саналады.
Өндіріс күштерінің қозғалысы және аймақтың шаруашылық даму мәселелері
күрделеніп баруда, ал салалық және территориялық байланыстарды рынок
жағдайында басқару қиындап баруда. Сондықтан маңызды мәселелерді қамтитын
экономика – математикалық модельдерді әзірлеу және қолдану қажеттігі
туындайды.
Территориялық экономикалық процестерді экономика – математикалық
модельдеудің негізгі бағыттарын келесідей бөлуге болады:
1) елдің экономикалық дамуындағы территорилық пропорцияларды модельдеу;
2) шаруашылық салалары бойынша жылжуды модельдеу;
3) аймақтың шаруашылық етуші кезеңдерін қалыптастыруды модельдеу.
Экономика - математикалық модельдер мен компьютерлерді қолдану еңбек
пен уақыттың минимум шығындарын талап ете, мәліметтің орасан зор массивін
өңдеуге, қойылған мақсатқа сай тапсырманы оптималды шешуді таңдауға
мүмкіндік береді.
Математикалық аппараттардың терең өнделуіне қарамастан, ұзақ мерзімді
салдардан ескерілмей қалуда. Сондықтан аймақтық экономикада статистикалық
әдіс ( стратигиялық мәліметтер негізінде индекстерді есептеу, корреляцилық
талдау), сонымен қатар таңдап зерттеу әдісі бастылау қолданылады. Барлық
ғылыми әдістер бір - бірімен тығыз байланысты және олар бірін – бірі
толықтырады [12].
Мемлекеттік реттеудің құралдарының жиынтығы келесі негізгі элементтерді
қамтиды:
a) Экономикалық болжау – экономиканың болашақ және онымен байланысты
сфералар жағдайын көріп білу.
b) Индикативті жоспар әзірлеу – елдің барлық шаруашылық кешенінің дамуын
болжау.
c) Шаруашылық етуші субьектілердің белгілі бір коды бойынша адрестік
жоспар әзірлеу және жүзеге асыру.
d) Шаруашылық етуші объектілерге жанама әсер етуді құрамдарын қолдану.
e) Елдің әлеуметтік – экономикалық даму басымдылықты тапсырмаларын шешу
бойынша мақсатты кезеңді бағдарламалар әзірлеу және оны жүзеге
асыру.
Экономикалық болжау - әлеуметтік экономикалық даму стратегиясының және
тактикасын әзірлеу, дамудың мақсатын анықтау үшін бастапқы негіз.
Экономикалық дамуды болжау – бұл барлық экономиканаң немесе оның
аймақтарының жеке сферасын, көп салалы кешенінің даму бағдарламасын әзірлеу
және жүзеге асыру.
Бағдарламаларды әзірлеу және жүзеге асырудың қағидалары:
1. Мақсаты бағытталғандығы, яғни алдын ала бекітілген және сандық
анықталған құрылымдарға жетуге бағытталған шаралар;
2. Жүйелік – мақсатқа тиімді жету үшін қажетті өз ара байланысқан шаралар
жиындаға, осы шаралардың елдің және аймақтың даму жағдайы мен
байланысы.
3. Ресурстармен қамтамасыз етілуі – алдын ала белгіленген бағдарлама
шаралары материалдық, еңбек және қаржы ресурстарымен қамтамассыз
етіледі;
4. Басымдылық – бағдарламаларды әзірлеу және жүзеге асыру кезінде
мәселенің маңыздылық рыногын анықтау.
Экономикалық кызметті жүзеге асыруды үнемі сұраныс пен ұсыныстың тепе
теңдігі қамтамасыз етілетін қандай да бір ауытқулар болып отырады.
Сондықтан шаруашылық ету жүйесіне әкімшілік араласу, іскерлік белсенділікті
ынталандыру және ұстап тұру жолымен жетілген рынок жағдайына максимум
жақындауға ғана мүмкіндік бар. Бұл әсер етуді реттеудің инвестицилық,
ақшалай – қаржылық, салықтық, экспортты-импорттық нормаларға негізделеді.
Бірақ аймақтық деңгейде бұл реттегіштер берілген аймақ өкілдігімен
шектелген. Ал тікелей қаржылық ақшалай реттеу аймақтық деңгейде, несе
сақтандыру және басқа қаржылық мекемелердің жанама әсерін санамағанда,
жүзеге асырылмайды [13].
Рыноктық жағдайда аймақтандырудың ролі және кызметі халықтың өмірінің
қызметі арасында экономикалық қатынастар қалыптастыруда көрінеді. А.К.
Осипов аймақтарының ролін толығырақ сипаттап, оның қызметтерін бөледі:
– Институционалды қызметтер – бір жағынан экономикалық дербестікті,
екінші жағынан, халыққа еркін өмір сүру, қай жерде өмір сүруімен
теуелсіз тең әлеуметтік және санды қорғалауына конституциалық
құқықты кепілдейтін, мемлекеттің жалпы экономикалық бірлігінің
саясатын анықтайды;
– Экономикалық қызметтері елдің экономикалық қаупсіздігін қамтамассыз
етуге, экономикалық қызметті еркін жүзеге асыруға мүмкіндік және
жағдай туғызуға бағытталған;
– Әлеуметтік қызметтері халыққа әлеуметтік даму, аймаққа экономикалық
потенциалмен қамтамассыз ету мүмкіндігі мен құқығын кепіл етеді;
– Экономикалық қызметтері халықтың дұрыс өмір сүруін қамтамассыз
етеді, табиғи қорғау және басқа да қоршаған ортаны жақсарту
бойынша шараларды жүзеге асырады.
Аймақтық экономиканы дамытуды тездетуге бағытталған құралдарды екі
көзі бар:
– Сыртқы инвестициалар – экзогенді көз.
– Ішкі инвестициалар - эндогенді көз эндогенді дамытуды ынталандыру
тәсілдері табиғи ресурстарды, “экономикалық ортаны” (өндіріс,
транспорт, коммуникация, жинақталған экономикалық потенциал және т.б.)
және “адам капиталы” (білім, квалификация, шығармашылық потенциалы,
кәсіпшілдігі, халықтың жан тазалығы, т.б.) жағдайын қамтитын мәселені
(проблемалы) аймақтың ішкі потенциалын белсендірумен байланысты.
Қазір бар технология менен өндірісті ұйымдастырудың атақты тәсілдеріне
негізделген эндогенді аймақты дамуды ынталандырудың мүмкін болатын
әдістеріне келесілерді жатқызуға болады:
– тікелей мемлекеттік реттеу;
– қызмет секторын ынталандыру;
– шағын және орта кәсіпкерлікті кушейту;
– арнайы зоналар құру;
Тікелей мемлекеттік реттеу әдістері мемлекеттік меншікке негізделеді,
қазіргі уақытта Қазақстанда меншікті мемлекетсіздендіру әлі жүріп
жатқандықтан, бұл әдістің энодогенді аймақтық дамытуда қолдану киынға
соғуда.
Секторлық ынталандыру құрылымдылық және өнер кәсіптік саясаттың
тапсырмасы ғана болып танылмайды, кейбір жағдайларда оны аймақтық
экономикалық саясаттың тапсырмалары ретінде қарастырылады. Әсіресе бұл
қызмет сферасына қатысты.
Қазіргі күні Қазақстандағы және басқа елдердегі шағын бизнес ұлттық
және аймақтық экономикалақ саясаттың әдістерінің бірі ретінде
қарастырылады. Өзінің құрылымдылық өзгерістерге бейімделген мүмкіндігі мен
икемділігіне байланысты көптеген үкіметтер ұлттық және аймақтық деңгейде
шағын фирмаларды қолдайды мұндай қолдау несие бөлуде және жеңілдіктен
қаржыландыруда, кадрларды қайта оқытуға көмек көрсетуде, қаржы кәсіп
орындардың өндірісін басқаруда, инвестицианы ынталандыруда,
технологиямен қамтамассыз етуде және т.б. көрінеді [14].
Шағын және орта бизнесті аймақтық экономикалық саясат шегінде
ынталандыру олар экономикалық өсуде мүмкіндік жасаса және аймақта жаңа
жұмыс орнын ашса ғана жүргізіледі. Көмек түрі фирманың ерекшелігіне капитал
сыйымдылықты фирмаларға капитал, қызмет көрсетудің сауда фирмаларда
айналмалы капитал, жаңаға жаңа технология мен құрал қажет және оның өмір
цикліне байланысты.
Аймақтардың әлеуметтік- экономикалық дамуына мемлекеттің реттеуші
әсері халықтың, шаруашылық етуші субъектінің өмір сүруінің құқықтық
регламенті жүйесі және жалпы макроэкономикалық (бюджеттік, салықтық ақша –
несие), әлеуметтік экономикалық құрлымдық инвестициалық, сыртқы
экономикалық саясаттарды жүзеге асыру, институционалды құрылымдар жүргізу
арқылы жүргізіледі. Оларды әзірлеу және тәжірибеде жүзеге асыру кезінде
жүзеге асырылатын шаралардың интеграцалық аймақтар әсері және олардың
территорисының әлеуметтік-экономикалық дамуының жағдайына сәйкестігін
ескеру қажет.
Аймақтық саясатты жүзеге асырудың экономикалық механизмі аймақтық
ерекшелігін, олармен шешілетін стратегиалық және тактикалық тапсырмалардың
сипатын ескеретін, икемді және дифференциаланған болуы керек.
Минералды ресурстардың стратегиялы маңызды түрде, өнеркәсіптің
негізгі саласындағы өнімді өндеуге маманданған аймақтар үшін, сонымен
қатар әскери - өнеркәсіп кешенінің кәсіпорындары дамыған ғылыми
өндірістік потенциалы жоғары аймақтар үшін мемлекет реттеу әдістері
аймақ экономикасының құрылымдылық құру жағдайын туғызу және әсер етуге
бағытталуы тиіс, оның ішінде экспорттық бағытталған өнім мен халық
тұтынатын товардарды өңдеуді өсіру мақсатында кәсіпорынды техникалық
жабдықтандыру қажет. Бұл аймақтар үшін сыртқы сауда сферасындағы,
шетел инвестициасын тартудағы, ірі кәсіпорндарды жекешелендіру
жағдайын анықтаудағы мемлекеттік реттеу мәселелері ерекше орын алады.
Елдің азық – түлік қорын қалыптастыратын аймақ тобы үшін
экономикалық рычактар мен стимулдар халықты жұмыспен қамтуды өсіру
және ауыл шаруашылық өнімін өңдеуді тереңдету, техникалық қызмет
көрсету орталықтарын, көтерме азық – түлік рычагын, сауда үйлері мен
биржаларын, маркетингтің қызмет, лизингтік компания ұйымдастыру
мақсатында шағын және орта биснесті дамытуға мүмкіндік ету керек.
Экономикалық нашар және артта қалған аймақтар, және депресивті
шағын және орта қалалар мен шалғай аудандар үшін мемлекеттер
реттеу әдістері экономиканы белсендіру және халыққа әлеуметтік
қолдау көрсету үшін оларға қажетті көмек көрсету мен экономикалық
және әлеуметтік экономикалық дамуды жақсарту бойынша белгілі бір
жобаларды және мақсатты кешенді бағдарламаларды жүзеге асыруға,
сонымен қатар шетелдік технологиялық және гуманитарлық көмек тартуға
араласуға бағытталуға керек
Республикалық билік ең алдымен аймақтық инвестициалық банктер
мен қорлардың қызметін заңды және нормативті – құқықтық қатынассыз
ету арқылы аймақтарға қолдау қөрсетуі тиіс. Экономиканы мемлекеттік
реттеу аймақтың потенциалын анығырақ ашу мақсатында аймақтарды әр
түрлі бағыт принципі бойынша жүргізілуі қажет.
Экономиканы реформалаудың нақты мақсатының негізгі параметрі
аймақ экономикасының әлеуметтік тапсырмаларды шешуге, өмірдің жоғарғы
деңгейіне жетуге бағытталғандығы болып табылады.
Ол үшін Республикалық, аймақтық және жергілікті органдардың
инвестиция облысындағы қызметін заң негізінде шектеу, кәсіпкерлік
қызметті ынталандырудың аймақтық миханизімін әзірлеу, аймақтардағы
жағдайды үнемі мониторингке алу және алған мәліметтерді саясат
әзірлеу үшін уақытылы пайдалану қажет [15].
1.3 Қазақстандағы аймақтарды дамытудың стратегиясы
Қазақстан Республикасының Президентi Н.Ә. Назарбаевтың
Қазақстан халқына жолдауларынан: "Қазақстан бүгiн Еуропа мен Азия
арасындағы коммуникациялар легiнiң түйiскен тұсында тұр. Бiздiң мiндет -
осынау бiрегей геосаяси жағдайымызды өз елiмiз бен халықаралық
қоғамдастықтың мүддесi үшiн ұтымды пайдалану."
"Бүгiнгi таңда тұтас алғанда елiмiздегi экономикалық жаңарудың
"локомотивi" болуға қабiлеттi дамыған өңiрлiк орталықтардың экономикалық
қызметiн жандандыруға, сондай-ақ өңiрлердiң ұтымды экономикалық мамандануын
қалыптастыруға бағытталған осы заманғы жаңа аймақтық даму стратегиясы
қажет." [16].
Негiзiнен кеңестiк кезеңнiң өзiнде қалыптасқан елдiң экономикалық
әлеуетiн орналастыру экономика құрылымының бұзылуы, iшкi экономикалық
кеңiстiктiң сақталып отырған ыдырауы салдарынан оны дербес экономикалық
жүйе ретiнде дамыту орнықтылығының қазiргi заманғы қажеттi талаптарына
жауап бермейдi.
Қазақстанның әлемдiк шаруашылық жүйесiне белсендi кiруi Қазақстанның
әлемдiк және өңiрлiк еңбек бөлiнiсiнде тар мамандануымен, негiзгi әлемдiк
тауар нарықтарынан алыстығымен тежелiп отыр, бұл тұтастай елдiң де, және
оның жекелеген өңiрлерiнiң де сыртқы нарықтарға шығуын қамтамассыз ететiн
көлiк-коммуникациялық инфрақұрылымның дамымауымен тереңдей түседi.
Экономиканы нарық жағдайында дамыту елдiң жекелеген аймақтық-шаруашылық
жүйелерiнiң бәсекелiк артықшылықтарын да, сол сияқты нарыққа бейiмделудiң
әрқилы мүмкiндiктерiне байланысты олардың кемшiлiктерiн де анықтап бердi.
Бұл жекелеген өңiрлерде өндiрiстiң бiршама құлдырауына және тоқтап қалуына,
күйзелiске ұшыраған аудандар мен елдi мекендердiң пайда болуына алып келдi.
Нәтижесiнде өңiрлiк теңсiздiктер тереңдедi және табиғи көшi-қон ағымына
қарамастан, ел халқының бiр бөлiгi қазiргi уақытта экономикалық
перспективалы емес аймақтарда тұрады.
Бұрын қалыптасқан таратып орналастыру жүйесi өз тиiмдiлiгiн жоғалтты
және қазiргi уақытта қалыптасып жатқан елдi кеңiстiктi экономикалық
ұйымдастыруға сәйкес келмейдi. Бұрын минералдық-шикiзат кен орындарының
базасында салынған жекелеген шағын қалалар, кенттер, сондай-ақ қалыпты өмiр
сүру үшiн жарамсыз аймақтардағы және даму орталықтарынан шалғайдағы ауылдар
перспективасыз болып қалды.
60 шағын қаланың 10-ы күйзелiске ұшырағандар санатына жатқызылды.
Әлеуметтiк-экономикалық даму әлеуетi бойынша 7512 ауылдық елдi мекеннiң
(АЕМ) 1204-iнiң (халық саны 1,8 млн. адам) жоғары, 5625 АЕМ-нiң (5,2 млн.
адам) - орташа, 595 АЕМ-нiң (189,9 млн. адам) төмен даму әлеуетi бар және
88 АЕМ-нiң тұрғындары жоқ.
Аймақтық дамуды басқару жүйесi орталық және жергiлiктi атқарушы
органдардың өзара келiсiлген iс-қимылын қамтамассыз етпейдi. Аймақтық
жоспарлау мәселелерiн әртүрлi ведомстволар реттейдi және тұтастай алғанда
орталық деңгейде тиiмсiз үйлестiрiледi.
Елдi кеңiстiктiк ұйымдастырудың өңiрлiк жобалаумен, аса маңызды табиғи
ресурстарды пайдаланудың және инфрақұрылымның салалық схемаларымен өзара
байланыстырылған моделi қалыптаспаған [17].
Аралас әкiмшiлiк-аймақтық бiрлiктердiң (облыстардың, аудандардың,
қалалар мен ауылдардың) мүдделерiн, трансөңiрлiк процестердi үйлестiру
құралдары (тетiктерi) жоқ.
Қазiргi уақытта елдiң аймақтық дамуындағы ахуалды былай сипаттауға
болады.
Күштi жақтары
Елдiң Еуразия құрлығының орталығында, екi континенттiң - Еуропа мен
Азияның қиылысында қолайлы географиялық орналасуы. Қазақстан әлемнiң аса
iрi елдерi - Ресей Федерациясы мен жылдам өсiп келе жатқан Қытайдың
арасында, Орталық Азия мемлекеттерiмен, сондай-ақ Таяу Шығыс пен Оңтүстiк
Азия өңiрлерiмен көршiлес орналасқан.
Шекара маңындағы өңiрлердiң басым болуы. Қазақстанның 14 облысының 12-
ci шекара маңында. Дамыған және серпiндi дамып келе жатқан елдердiң
тәжiрибесi шекара маңындағы өңiрлер осы мемлекеттердiң өсу аймақтарына
айналғанын көрсеттi. Шекара маңындағы өңiрлер экономикалық белсендiлiк
орталықтары болып табылады және бүкiл елдiң әлемдiк экономикалық жүйеге
ойдағыдай кiрiгуiне ықпал етедi.
Iшкi қажеттiлiктердi қамтамассыз етуге де, сол сияқты елдiң өсiп келе
жатқан экспорттық мүмкiндiктерiн iске асыруға да мүмкiндiк беретiн әр алуан
және бай минералдық-шикiзат базасы. Уранның, қорғасынның, мырыштың, мыстың,
мұнайдың, көмiрдiң, хромның, темiрдiң, марганецтiң, қалайының, алтынның,
фосфориттердiң, бор мен калий тұзының барланған қорлары жағынан Қазақстан
әлем елдерiнiң алғашқы ондығына кiредi.
Елдiң өндiрiстiк әлеуетi: өнеркәсiп пен аграрлық өндiрiстiң көп салалы
құрылымы, тиiстi өндiрiстiк қуаттардың болуы. Өнеркәсiптiң дамыған базалық
салалары - отын-энергетика және тау-кен-металлургия кешендерi.
Елдiң бүкiл аумағын қамтып жатқан көлiк-коммуникациялық инфрақұрылым
желiсiнiң болуы. Темiр жолдың және автомобиль жолдарының желiсi шектес
елдерге шыға отырып, барлық өңiрлер арасында тасымалдарды жүзеге асыруға
мүмкiндiк бередi. Қазақстандық автомобиль жолдары мен темiр жол халықаралық
көлiк дәлiздерiнiң құрамына енгiзiлген. Ақтау теңiз портын "ТРАСЕКА" және
"Солтүстiк-Оңтүстiк" халықаралық көлiк дәлiздерiнiң құрамындағы
мультимодальдық көлiк торабы ретiнде пайдалану мүмкiндiгi бар. Елде 21
әуежай (22-нiң iшiнен) жұмыс iстейдi, оның 14-iне халықаралық рейстерге
қызмет көрсетуге рұқсат етiлген. Елдiң барлық өңiрлерiн талшықты-оптикалық
байланыс желiлерiмен байланыстыратын Ұлттық ақпараттық супермагистралдың
құрылысы аяқталып келедi.
2-кесте - Республика аймағын табиғи жағдайлары бойынша бөлу
Индексі Табиғи ауыл Аудан, млн.% Олардың %
шаруашылығы га ішінде ауыл
аймақтары шаруашылығы
алқаптары,
млн. га
I Орманды дала 0,8 0,3% 0,5 0,2%
аймағы
II Дала аймағы 26,5 9,7% 23,5 10,6%
III Қуаң дала 62,4 22,9% 55,5 24,9%
аймағы
IV Шөлейтті 37,2 13,7% 33,9 15,2%
аймақ
V Шөлді аймақ 112,1 41,1% 83,6 37,6%
VI Тау 12,3 4,5% 10,2 4,6%
етегі-шөлді-д
алалық аймақ
VII Субтропикалық4,4 1,6% 3,8 1,7%
шөлді аймақ
VIII Субтропикалық3,5 1,3% 3,1 1,4%
тау
етегі-шөлді
аймағы
IX Ортаазиялық 10,1 3,7% 7,1 3,2%
таулы аймақ
X Оңтүстік-Сібі3,2 1,2% 1,4 0,6%
р таулы
аймағы
Республика 272,5 100,0% 222,6 100,0%
бойынша
барлығы
[2].
Ауқымды жер ресурстары мен табиғи-климаттық ерекшелiктердiң
әралуандылығы алуан түрлi аграрлық өнiм өндiруге мүмкiндiк бередi.
Республиканың аумағы он табиғи-ауыл шаруашылығы аймағын қамтиды, ауыл
шаруашылығы алқаптарының үлесi – 82 %.
Бiрегей рекреациялық ресурстар: табиғи кешендер және олардың
құрауыштары, мәдени-тарихи ескерткiштер мен сәулет объектiлерi.
Демографиялық оң серпiн және еңбек ресурстары резервiнiң болуы. Соңғы
жылдары халықтың табиғи өсiмiнiң ұлғаюы. Еңбек ресурстарының резервi
ретiнде ел iшiнде жұмыс күшi артық өңiрлердiң болуы. Демографиялық резерв
ретiнде көршiлес мемлекеттердiң шекара маңындағы өңiрлерiнде қазақ
диаспорасының болуы.
3-кесте – Алқаптар бойынша жер қорының серпіні
Алқап түрлері 1991 ж. 2000 ж. 2004 ж. Өзгерістер,
+,- 2004ж.
1991 жылға
Жердің жалпы 272490,2 272490,2 272490,2
ауданы
Оның ішінде:
Ауыл 223115,4 222485,9 222624,5 -490,9
шаруашылығы
алқаптары
олардың
ішінде:
Егістік 35403,9 21399,9 23230,4 -12173,5
көп жылдық 163,2 135,8 119,7 -43,5
Екпелер
тыңайған жер 277,9 8759,4 5248,4 4970,4
шабындықтар 5106,3 5015,5 5045,1 -61,2
Жайылым 182164,1 187081,8 188902,6 6738,4
Орманды 14290,3 14326 14318,9 28,6
алаңдар және
ағашты-бұталы
екпелер
батпақтар 1239,3 1105,1 1104,7 -134,6
су астында 7845,8 7716,3 7711,3 -134,5
арналар, 162,2 136,2 137,1 -25,1
коллекторлар
астында
алаңдар, 1735,7 1455,2 1446,3 -289,4
жолдар,
көшелер
астында
саябақтар, 20,4 22,5 -22,5
гүлбақтар мен
гүлзарлар
астында
Құрылыстар 293,8 603,4 604,5 310,7
астында
Бүлінген 166,2 178 170,6 4,4
жерлер
Өзге де жерлер23641,5 24453,4 24349,8 708,3
[3].
Инновациялық-бiлiм беру әлеуетi: кейiннен бiлiм беру-инновация
кешендерiн қалыптастыру базасы ретiнде университеттердiң, iрi жоғары оқу
орындарының және мамандандырылған ғылыми-зерттеу орталықтарының болуы.
Әлсiз жақтары
Негiзгi әлемдiк тауар нарықтарынан алшақтық. Теңiз (мұхит) қатынас
жолдарына тiкелей шығудың болмауы.
Әлемдiк және өңiрлiк еңбек бөлiнiсiнде елдiң тар мамандануы мен
көптеген өңiрлердiң бiржақты бейiнi, құрылымның бұзылуы мен экономиканың
сақталып отырған ыдырауы. Экономикада экспорттық шикiзатқа бағдарланған
оқшауланған секторлары және бәсекеге қабiлетi төмен қайта өңдеу өнеркәсiбi
бар, салалық, сол сияқты аймақтық аспектiде өзара әлсiз байланысқан
экономикасы бар екi қарама-қайшы құрылым қалыптасты.
4-кесте – Эрозияға ұшыраған ауыл шаруашылығы алқаптарының алаңдары
Облыстардың Шайылған Дефлирленген Су және жел
атауы эрозиясына
ұшырағандар
аш о.і. аш о.і. аш о.і.
алқаптары,егістіктералқаптары,е гістіктералқаптары,егістіктер
барлығы барлығы барлығы
Ақмола 561 255 1,5 0,5 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz